1 16.

ELEKTRİK POTANSİYEL
16.1 Elektrik Potansiyel
16.2 Noktasal Yük Dağılımlarının Potansiyeli
16.3 Sürekli Yük Dağılımlarının Potansiyeli
16.4 İletkenler ve Eşpotansiyel Yüzeyler

Daha iyi sonuç almak için, Adobe Reader programını Tam Ekran modunda çalıştırınız.
Sayfa çevirmek/Aşağısını görmek için, farenin sol/sağ tuşlarını veya PageUp/PageDown tuşlarını kullanınız.

Üniversiteler İçin FİZİK II 16. ELEKTRİK POTANSİYEL 00:01 1 / 17

16.1 ELEKTRİK POTANSİYEL
Hatırlatma: Korunumlu kuvvete karşı yapılan iş, iki nokta arasındaki
potansiyel enerji farkına eşit oluyordu:
Z 2
− ~Fkor · d~r = U2 − U1
1

Bir q yüküne ~E alanında etkiyen kuvvet:

~F = q ~E

O halde, elektrik potansiyel enerjisi tanımı:

Z 2
U2 − U1 = −q ~E · d~r (Elektrik potansiyel enerjisi)
1

Üniversiteler İçin FİZİK II 16. ELEKTRİK POTANSİYEL 00:01 2 / 17

Elektrik Potansiyel:
Gözlem: Elektrik potansiyel enerjisi hep q yükü ile orantılı. H
Birim yükün potansiyel enerjisine elektrik potansiyel denir:

U
V = (elektrik potansiyel)
q

Bunun tersi de doğrudur: Potansiyeli V olan bir noktaya konulan q

yükünün sahip olacağı potansiyel enerji:

U = qV H

İki nokta arasındaki potansiyel farkı:

Z 2
V2 − V1 = − ~E · d~r (Elektrik potansiyel farkı)
1

Üniversiteler İçin FİZİK II 16. ELEKTRİK POTANSİYEL 00:01 3 / 17

 Potansiyel Birimi: V = U /q tanımına göre:

1 joule/coulomb = 1 volt = 1 V H

Teknolojide potansiyel farkı yerine gerilim ve voltaj terimleri de

kullanılır. H

Artı yüklere yaklaşırken potansiyel artar, eksi yüklere

yaklaşırken azalır. H

Elektrik alan çizgileri yönünde gidildiğinde potansiyel azalır. H

Potansiyel skaler nicelik olduğundan, elektrik alana göre, çalışması

daha kolaydır.

Üniversiteler İçin FİZİK II 16. ELEKTRİK POTANSİYEL 00:01 4 / 17

Sabit Elektrik Alanın Potansiyeli

Hatırlatma:
±σ yüzey yük yoğunluğu taşıyan iki düzlem
levha arasında sabit elektrik alan oluşur. H

İki levhayı, elektrik alan −x yönünde olacak şekilde yerleştirelim.

x1 konumuyla x2 konumu arasındaki potansiyel farkı:

Z x2 Z x2
V (x2 ) − V (x1 ) = − (−E) dx = −E dx = E (x2 − x1 ) H
x1 x1

Veya, x1 = 0 orijinindeki negatif levhayı sıfır potansiyelde seçersek:

V (x) = Ex (sabit elektrik alanın potansiyeli)

Üniversiteler İçin FİZİK II 16. ELEKTRİK POTANSİYEL 00:01 5 / 17

16.2 NOKTASAL YÜK DAĞILIMLARININ POTANSİYELİ
Bir Noktasal Yükün Potansiyeli H

Orijindeki bir Q yükünün elektrik alanı:

kQ
E= H
r2

r1 ve r2 noktaları arasındaki potansiyel farkı ( ~E ile d~r aynı yönde):

Z r2 Z r2
1 r2
!
kQ 1 1
V (r2 ) − V (r1 ) = − E dr = − 2
dr = −kQ − = kQ − H
r1 r1 r r r1 r2 r1
kQ
İntegrali r1 = ∞ dan r2 = r noktasına kadar alırsak: V (r) − V (∞) = H
r
Potansiyelin referans noktası sonsuzda seçilirse ( V (∞) = 0 ):

kQ
V (r) = (Noktasal yükün potansiyeli)
r

Üniversiteler İçin FİZİK II 16. ELEKTRİK POTANSİYEL 00:01 6 / 17

 Potansiyelin diğer bir yorumu:
Bir noktanın potansiyeli, birim yükü sonsuzdan o noktaya
getirmek için yapılan iş. H

+ yükün potansiyeli pozitif, – yükün potansiyeli de negatif olur. H

Pozitif yüke yaklaştıkça potansiyel artar, negatif yüke yaklaştıkça

azalır.

Üniversiteler İçin FİZİK II 16. ELEKTRİK POTANSİYEL 00:01 7 / 17

Çok Sayıda Noktasal Yükün Potansiyeli

Çok sayıda noktasal yükün bir P noktasındaki potansiyeli, herbir yükün

potansiyelinin cebirsel toplamı olur:

kq1 kq2 kqN X kqi

V = + + ··· + =
r1 r2 rN i
ri

Üniversiteler İçin FİZİK II 16. ELEKTRİK POTANSİYEL 00:01 8 / 17

Bir Yük Dağılımının Potansiyel Enerjisi:

Çok sayıda yükten oluşan bir sistemin potansiyel enerjisi ne kadardır? H

Cevap: Bu yükleri bu konumlara getirmek için yapılan iş kadardır. H

Önce q1 yükünü sonsuzdan alıp getiririz.

Bunun için bir iş yapmak gerekmez: −→ U1 = 0 H

Sonra, q2 yükünü getiririz.

q1 yükünün V1 = kq1 /r potansiyelinde,
r12 uzaklığına gelen q2 yükünün potansiyel enerjisi ( U = qV ):
kq1 q1 q2
U2 = q2 V1 = q2 =k
r12 r12
Üniversiteler İçin FİZİK II 16. ELEKTRİK POTANSİYEL 00:01 9 / 17
 Daha sonra q3 yükünü getirelim.
Daha önce gelmiş olan (q1 , q2 ) yüklerinin potansiyelini içinde, sahip
olduğu enerji:
! !
kq1 kq2 q1 q3 q2 q3
U3 = q3 + =k + H
r13 r23 r13 r23

Sistemin toplam potansiyel enerjisi:

!
q1 q2 q1 q3 q2 q3
Utop = U1 + U2 + U3 = k + + H
r12 r13 r23

N sayıda yük için genelleme:

N
X qi qj
Utop = k
i<j
rij

Üniversiteler İçin FİZİK II 16. ELEKTRİK POTANSİYEL 00:01 10 / 17

16.3 SÜREKLİ YÜK DAĞILIMLARININ POTANSİYELİ
Bir hacim, yüzey veya eğri üzerine sürekli dağılmış yük.
Yüklü bölgede küçük bir dq yük elemanı.
Bunun toplam potansiyele dV katkısı:

k dq
dV = H
r
H

Tüm yük dağılımının potansiyeli:

Z
dq
V =k (Sürekli dağılmış yükün potansiyeli H
r
dq elemanı, yük yoğunluğu cinsinden şöyle ifade edilir:
dq = ρ dV dq = σ dA dq = λ dL H

Ayrıca, potansiyelin ~E alanı cinsinden ifadesi de hesaplarda kullanılabilir:

Z 2
V2 − V1 = − ~E · d~r
1
Üniversiteler İçin FİZİK II 16. ELEKTRİK POTANSİYEL 00:01 11 / 17
16.4 İLETKENLER VE EŞPOTANSİYEL YÜZEYLER

Potansiyelin aynı değerde olduğu yüzeylere eşpotansiyel yüzey denir. H

Örnek: Orijindeki q yükünün potansiyeli:

kq
V = H
r

Noktasal yükün eşpotansiyel yüzeyleri: q yükünün merkezde bulunduğu

küre yüzeyleri. H

Doğrusal telin eşpotansiyel yüzeyleri: Tel eksenli silindirik yüzeyler.

Üniversiteler İçin FİZİK II 16. ELEKTRİK POTANSİYEL 00:01 12 / 17

Eşpotansiyel yüzeylerin özellikleri:

İletken yüzeyleri eşpotansiyel yüzeylerdir. H

İspat: Potansiyel farkı tanımı:

Z 2
V2 − V1 = − ~E · d~r
1

1 ve 2 noktaları iletken yüzeyinde olsun. H

Potansiyel farkı gidilen yoldan bağımsızdır.

Gidilen yolu iletken içinde seçelim.
İletken içinde daima ~E = 0 olduğundan, integralin sağ tarafı sıfır olur:

~E = 0 =⇒ V2 = V1

Üniversiteler İçin FİZİK II 16. ELEKTRİK POTANSİYEL 00:01 13 / 17

 Elektrik alan çizgileri daima eşpotansiyel yüzeylere dik olur. H

Eşpotansiyel yüzey üzerinde birbirine d~r kadar

çok yakın iki nokta seçelim.

Bu iki nokta aynı potansiyelde olacağından:

V1 = V2 =⇒ dV = −~E · d~r = 0 =⇒ ~E ⊥ d~r

Üniversiteler İçin FİZİK II 16. ELEKTRİK POTANSİYEL 00:01 14 / 17

 Elektrik alan ile potansiyel arasındaki ilişki. H

V potansiyelli bir yüzeyden dik doğrultuda (yani, ~E yönünde)

küçük bir d~r adımıyla, V + dV olan diğer bir eşpotansiyel yüzeye
varmış olalım.
~E ve d~r vektörleri aynı yönde olduğundan,

dV
(V + dV ) − V = −~E · d~r = −E dr −→ E=− H
dr
Eşpotansiyel yüzeye dik doğrultudaki potansiyel artış oranına
potansiyel gradyanı denir.
Elektrik alan negatif potansiyel gradyanıdır.
Negatif işaretin anlamı: Elektrik alanı yönünde gidilirken potansiyel
azalır.

Üniversiteler İçin FİZİK II 16. ELEKTRİK POTANSİYEL 00:01 15 / 17

Elektrik Dipol:
Aralarında küçük a mesafesi bulunan, eşit ve zıt iki yükten oluşan sistem.
Bu nötr sistem maddenin yapısında önemli rol oynar (Nötr moleküllerin
etkileşmesi, radyo/TV antenleri, yalıtkan malzemenin davranışı . . . )

±q yükleri y -ekseni boyunca yerleştirilmiş.

Bu dipolün bir P noktasındaki potansiyeli:

kq kq kq ∆r
V = − =
r r + ∆r r (r + ∆r)
H

Üniversiteler İçin FİZİK II 16. ELEKTRİK POTANSİYEL 00:01 16 / 17

Dipolden çok uzakta potansiyelin yaklaşık ifadesi: H
r  a olduğunda:

∆r ≈ a cos θ
r(r + ∆r) ≈ r 2
kq kq qa cos θ
V = − =≈ k H
r r + ∆r r2

Tanım: p = q a (dipol momenti)

O halde, dipolden çok uzaklarda potansiyel:
p cos θ
V =k
r2
Elektrik dipolün eşpotansiyel yüzeyleri (yeşil)
ve elektrik alan çizgileri (kırmızı) −→
∗ ∗ ∗ 16. Bölümün Sonu ∗ ∗ ∗
Üniversiteler İçin FİZİK II 16. ELEKTRİK POTANSİYEL 00:01 17 / 17