OŚWIECENIE

1. Ramy czasowe i informacje ogólne

- Europa – od lat 80. XVII w. do końca XVIII w.
- 1715 r. – śmierć Ludwika XIV
- 1789-99 – rewolucja francuska
- Polska – od lat 40. XVIII w. do 1822 r. – wydanie Ballad i
romansów Adama Mickiewicza
- 1740 r. – utworzenie Collegium Nobilium
- rewolucja przemysłowa
- le siecle philosophique – wiek filozofów
- le siecle des lumieres – wiek świateł
- epoka rozumu, rozwoju nauki i technologii
- klasycyzm – model kultury powstały w starożytność, do którego nawiązywano
w epokach
późniejszych
2. Filozofia, światopogląd i wiara oświecenia
- racjonalizm – najważniejszym narzędziem poznania jest rozum, odrzucenie
wiary i poglądów
Kościoła – Kartezjusz
- sensualizm – poznanie rzeczywistości za pomocą zmysłów, trzeba je poddać
rozumowej weryfikacji
- empiryzm – poznanie rzeczywistości przy pomocy doświadczeń, odrzucenie
rozumu – Franciszek
Bacon
- utylitaryzm – dążenie do zaspokojenia potrzeb jednostki jest moralne, gdy
przynosi pożytek
ogółowi, najważniejsza jest użyteczność
- deizm – Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w jego dzieje
- ateizm – Bóg nie istnieje
- krytycyzm – zdolność do rozsądnej i pozbawionej emocji oceny otaczających
zjawisk i ludzi –
Immanuel Kant
- powrót do natury – krytyka cywilizacji i postępu, kierowanie się nie
rozumem, lecz sercem, kultura
wrogiem dobra , społeczeństwo powinno funkcjonować na zasadzie umowy
społecznej – Jean Jacques
Rousseau
3. Sztuka oświecenia
- dydaktyzm – bawiąc, uczyć
- propagowanie nowych idei, postaw, wzorców postępowanie – szerzenie
racjonalistycznego poglądu
- reformowanie społeczeństwa – zniesienie feudalizmu
- mecenat królewski – Stanisław August Poniatowski wspierał rozwój kultury
- czasopiśmiennictwo
-klasycyzm – nawiązanie do klasycznych wzorców
- sentymentalizm – nawiązanie do natury, ukazania uczuć
- rokoko – rozrywka, przyjemność, erotyki
4. Motywy w oświeceniu
- rozum
* Jagnię i wilcy, Lew pokorny, Wilk i owce, Mądry i głupi (I. Krasicki)
* Balon (A. Naruszewicz)
- miłość sentymentalna
* Do Justyny. Tęskność na wiosnę, Przypomnienie dawnej miłości (F. Karpiński)
- arkadia
* Przypomnienie dawnej miłości (F. Karpiński)
- ojczyzna
* Do króla, Hymn do miłości ojczyzny (I. Krasicki)
* Mazurek Dąbrowskiego (J. Wybicki)
5. Utwory oświecenia
- bajki Ignacego Krasickiego
* Szczur i kot
• szczur – zarozumialstwo, chwali się, iż to dla niego pali się kadzidło
• kot – spryt i drapieżność
• pycha zaślepia i może doprowadzić do zguby
• „kadzić” – nawiązanie do kadzidła lub prawienia niezasłużonych
komplementów – dwuznaczność
słowa
• brak wyraźnej puenty – czytelnik sam musi wysnuć wnioski
* Malarze
• kontrast dwóch portrecistów
• Piotr – świetny, lecz biedny, malując, odwzorowywał rzeczywistość
• Jan – kiepski, ale bogaty, malując, upiększał portretowane osoby
• puenta – ludzie wolą słuchać pięknych kłamstw niż uczciwej prawdy
* Filozof
• filozof to ateista i racjonalista – nie wierzy w Boga, wyśmiewa religię
• jednak, gdy dopada go słabość, nawraca się
• puenta – człowiek przypomina sobie o Bogu w trwodze
* Kruk i lis
• kruk – pyszny, przyjmuje fałszywe komplementy
• lis – sprytny, aby zdobyć ser komplementuje kruka
• bajka rozpoczyna się puentą
* Mądry i głupi
• kontrast postaci
• mądry milczy, głupiec zaś krzyczy, uważa, że góruje nad mądrym
• puenta – ludzie głupi są próżni
* Jagnie i wilcy
• jagnię – łagodność, niewinność, naiwność
• wilki – drapieżność, bezwzględność
• racja stoi po stronie tego, który ma siłę
* Wół minister
• sprawował swój urząd nienagannie, lecz wolno
• lew powierzył stanowisko innym, lecz ci nie spisywali się
• pochwała dla spokojnych i roztropnych rządów
* Lew pokorny
• lew zachęcał poddanych do otwartej krytyki na niego
• łatwowierna owca uwierzyła – powiedziała prawdę o lwie
• mówienie prawdy o rządzących może przynieść ze skutki
* Dewotka
• dewotka bije służącą w trakcie modlitwy
• kontrast między słowami modlitwy a zachowaniem dewotki
* Ptaszki w klatce
• starszy czyżyk żył kiedyś na wolności, obecnie cierpi w klatce,
ponieważ tęskni za swobodą
• młodszy urodził się już w zniewoleniu , lubi życie w uwięzi
• tylko ktoś, kto doświadczył wolności, może ją docenić
* Lew i zwierzęta
• każde zwierze chce udowodnić swoją wyjątkowość
• według lwa najlepszy jest ten, który nie chwali
* Pieniacze
• nieopłacalność sądowania się
• oboje umarli – przegrany z rozpaczy, wygrany z głodu
* Żółw i mysz
• mysz żałuje żółwia, że mieszka w ciasnym domu
• żółw stwierdza, iż jest może ciasny, ale przynajmniej jego
• uczy doceniania tego, co się ma
* Czapla, ryby i rak
• czapla sprytnie chce łapać i zjadać ryby
• okłamuje ryby, by móc je przenosić w dziobie i zjadać
• ryby są naiwne i dają się „przenosić” ptakowi
• rak, który uświadamia sobie oszustwo czapli, zabija ją
* Przyjaciele
• młody zajączek szuka pomocy u swoich „przyjaciół”
• jednak nikt nie chce mu jej udzielić
- satyry Ignacego Krasickiego
* Do króla
• panegiryk – uroczysty tekst pochwalny
• ironiczny utwór w formie listu do Stanisława Augusta Poniatowskiego
• wyliczenie wad i win władcy
• wady te jednak w rzeczywistości są zaletami – młody, wykształcony, otoczony
artystami, zwykły
Polak, człowiek oświecony, Sarmata, łagodny
• podmiotem lirycznym jest szlachcic, który jest niechętny królowi – satyra na
szlachtę
* Pijaństwo
• dialog dwóch przyjaciół
• jeden z nich skarży się na ból głowy po imieninach żony – libacja
• drugi krytykuje pijaństwo – nieskutecznie
• pierwszy bohater odchodząc mówi, iż idzie się napić wódki
• krytyka społeczeństwa polskiego
• przyrównanie pijących do zwierząt – zwierzęta są nawet mądrzejsze
• pochwała trzeźwości – cnota
• w Polakach bojowy duch rodzi się przy kieliszku i tam ginie
• teoretyczne potępienie alkoholu ↔ uleganie mu w praktyce
* Świat zepsuty
• kontrast – obraz przodków, którzy starli się z obrazem współczesnego
pokolenia – nierząd, rozpusta, występki
• wyliczenia wad społeczeństwa
• nawet Rzym doprowadzono do upadku
• metafora Polski jako okrętu
• podmiot liryczny – alter ego autora
• utwór wprowadzający w tom satyr
* Żona modna
• ośmieszenie bezkrytycznego naśladowania zachodniej mody
• dialog Piotra i jego znajomego
• mężczyzna nie spełniał wymagań żony – była niezadowolona
• wyliczenia – niepotrzebne przedmioty wzięte przez żonę na karetę
• wzorowanie się na francuskiej modzie
• zdrobnienia – infantylność świata kobiety
• krytyka bezmyślnego powielania obcej mody
• Piotr ożenił się z nią dla posagu
• żona wydaje pieniądze na zbytki, przyjemności, gardzi ziemiańskim życiem
- Monachomachia Ignacy Krasicki
* „Nie wszystko złoto, co się świeci” – przysłowie
* życie mnichów w przepychu i z wygodami – jedzenie, picie, spanie
* Gaudenty chce walki, Pankracy pokojowego rozwiązania
* klasztory Karmelitów i Dominikanów
* parodia Hymnu do miłości Ojczyzny – pochwała trunku – intertekstualność
* podczas dysputy dochodzi do bijatyki
* śmiech może być nauką, gdy natrząsa się z wad
* poemat heroikomiczny – parodia eposu bohaterskiego, podniosły styl z
błahym tematem – komizm
* krytyka kleru i Sarmatów
* 6 pieśni
* wino pogodziło zwaśnione strony
- Hymn do miłości Ojczyzny Ignacy Krasicki
* powstał po konfederacji barskiej i I rozbiorze Polski
* poświęcenie obywateli dla sprawy polskiej, Polska zasługuje na te
poświęcenia
* apostrofa do Świętej Ojczyzny
* śmierć za ojczyznę – czyn chwalebny
* pierwszy patriotyczny utwór z czasów rozbiorów
* pełnił rolę hymnu narodowego
* oksymorony – „smakują trucizny”, „chwalebne blizny”, „pęta niezelżywe”
- Balon Adam Naruszewicz
* kontekst historyczny – rewolucja przemysłowa
* lot dwojga ludzi balonem
* nawiązania do mitologii – groźny Jowisz na niebie, powielanie toru
lotu Ikara
* peryfrazy – „zgorzały duch” – powietrze
* opis widoku z balonu – zdrobnienia – maleńki krajobraz – „robaczków
plemię”
* oda – utwór o charakterze pochwalnym, podniosłym
* inwersja – zaburza szyk zdania
* rozbudowane metafory – poetyka homerycka
- Do Justyny. Tęskność na wiosnę Franciszek Karpiński
* zmiany zachodzące w świecie w związku z nadejściem wiosny
* kontrast z podmiotem wyrażającym smutek i cierpienie
* tęskniący kochanek, ale i też gospodarz
* wykrzyknienia i pytania retoryczne podkreślają dramatyzm
* liryka sentymentalna – chęć przekazania uczuć, jednak skrywa je i ukazuje za
pomocą przyrody
- Przypomnienie dawnej miłości Franciszek Karpiński
* cykliczność natury – czas teraźniejszy
* wspomnienia o miłości – czas przeszły
* miłość żyje niespaniem – dopóki człowiek „nie śpi” – kocha
* rozdzieleni kochankowie – rozpacz, ból, cierpienie, tęsknota
* przemijanie – zmazane ślady, zarastający las