1

A R C H I T E K T U R A N A M A T U R Z E

ARCHITEKTURA NOWOŻYTNA
- RENESANS I MANIERYZM

M A T U R A - Z - H I S T O R I I - S Z T U K I . P L
 2

© E. Chwiejda/ matura-z-historii-sztuki.pl
Wszelkie prawa zastrzeżone. Materiał ten jest ograniczony prawami autorskimi i nie może
być kopiowany, rozprowadzany i użytkowany w żadnej innej formie jak tylko na użytek
własny kupującego.
 zapoczątkowany we Florencji w XV w. 3

RENESANS Włochy

XVI w. centrum renesansu przesuwa sie do Rzymu

styl w sztuce, zapoczątkowany we Florencji na początku XV w., poza

Włochami rozwijał się od ok. 1490-1500; na północy Europy utrzymał się do 1
ćwierci XVII w.; głównymi ośrodkami we Włoszech były w XV w. Florencja,
Urbino, Mantua i Mediolan, zaś w XVI w. - Rzym, Florencja i Wenecja; na
północy Europy – Antwerpia, Paryż, Kraków;
inspiracja działami Witruwiusza
ŹRÓDŁA RENESANSU: fascynacja antykiem humanizm
u fascynacja antykiem, oraz studia nad antycznym piśmiennictwem o
sztuce (Pliniusz Starszy „Historia naturalna”, Witruwiusz „10 ksiąg o
architekturze”) – dążenie do odnowienia doskonałości sztuki starożytnej,
jej idealnego piękna, opartego na harmonii proporcji, klarownej
kompozycji etc.
u rozwój humanizmu (zapoczątkowany w literaturze i etyce w XIV w.) oraz
nauk matematycznych (renesansowa perspektywa) i przyrodniczych
(obserwacja natury jako podstawa twórczości)
klarowna kompozycja harmonia postęp naukowy
proporcje
 portryk kolumnowy z tympanonem
łuk triumfalny 4
plan centralny z figur prostych (plan krzyża łacińskiego/greckiego, tolos)
porządki rzymskie i greckie
ARCHITEKTURA: logia arkadowa

u poszukiwanie idealnych proporcji i jasnych podziałów wedle wzorów antycznych, od

których przejęto rozwiązania przestrzenne pałac miejski
u centralne budowle kopułowe (na planie okręgu, kwadratu, krzyża łacińskiego), formy
idealnie symetryczne, zwarte, regularne
u proporcje budowli podporządkowane i odpowiadające proporcjom człowieka,
dążenie do harmonii i ładu
u porządki architektoniczne i schematy kompozycyjne nawiązujące do starożytnych np.
łuk triumfalny, portyk kolumnowy z trójkątnym tympanonem, arkadowe loggie i
galerie, także ornamentyka antyczna
u architektura świecka traci funkcje obronne, powstają gł. budowle rezydencjonalne i
reprezentacyjne: pałace miejskie – czworoboczny z wewnętrznym dziedzińcem
arkadowym, wille podmiejskie (często z kolumnowym portykiem w fasadzie, np.
projekty A. Palladio)
 5

logia
u powstaje nowe założenie:
palazzo in fortezza – reprezentacyjny pałac pozbawiony funkcji obronnych,
ale otoczony mocnymi fortyfikacjami i murem, np.
Palazzo Farnese w Caprarola pod Rzymem
u rozwija się budownictwo mieszczańskie - szczególnie bujnie na Północy - ratusze,
giełdy, kamienice (wieńczone attyką)
u głównymi elementami konstrukcyjnymi są: łuk półkolisty, kolumnady arkadowe lub
łączone prostym belkowaniem, kopuła (na żaglach, oparta na bębnie i zwieńczona
latarnią), sklepienie kolebkowe (z lunetami) i krzyżowe, stropy kasetonowe [płaskie,
występują głównie w budownictwie rezydencjonalnym] podwyższone kolumny

u wrażenie odciążenia architektury przez stosowanie licznych krużganków, loggii,

balkonów z tralkowaną balustradą; także schody, duża ilość pilastrów, kolumn,
bogato wykończonych gzymsów, kamienne okładziny elewacji i ich imitacje w
tynku sklepienia kolebkowe z lunetami z kasetonami
 6
pilastry
przyczułek - zwieńczenie okna cokoły
nisze

u drzwi i okna zdobione obramowaniami, często flankowane po bokach

kolumienkami, wieńczone fryzem i gzymsem – dominują dwa typy przyczółków:
trójkątne i segmentowe (półokrągłe)
u popularne są okazałe portale z kolumnami na cokołach, pilastrami i niszami
wypełnionymi płaskorzeźbą
u pojawiają się przekształcone ornamenty antyczne tj. palmeta, perełki, wić roślinna,
groteska, ornament kandelabrowy i chrząstkowo-małżowinowy, kartusze z
ornamentem zwijanym a także maszkarony
 can't tell a bro
ORNAMENTY RENESANSOWE 7

KANTELABROWY
kartusz - zawinięta kartka

MASZKARON - zdeformowana twarz

groteska chrząstkowo-małżowinowy kartusz z ornamentem

najpopularniejsze zwijanym
postacie i motywy roślinne/zwierzęce

okuciowy okucie skrzyni

okuciowy roślinny z motywem akantu kandelabrowy
powtarza się w pionie
 8

porządek ciągnący się przez więcej niż jedną kondygnacje

WIELKI PORZĄDEK – uporządkowanie elewacji poprzez zastosowanie pilastrów,

kolumn lub półkolumn obejmujących kilka (min. dwie) kondygnacji, pozwalał
uzyskać równowagę proporcji w stosunku do gzymsu wieńczącego budowlę;
twórcą był L.B. Alberti

BONIOWANIE – dekoracyjne opracowanie lica muru kamiennego przez

profilowanie zewnętrznych krawędzi poszczególnych ciosów lub naśladowanie
tego w tynku, powstają w ten sposób poziome (i pionowe) podziały powierzchni,
która następnie jest szlifowana

surowe boniowanie
RUSTYKA – dekoracyjne opracowanie faktury ściany za pomocą obróbki lica
poszczególnych ciosów na wzór naturalnego łomu kamiennego dające wrażenie
szorstkiego, nieobrobionego kamienia
celowo postarzane
 9
PORZĄDKI ARCHITEKTONICZNE

porządek wielki porządek spiętrzony

 10
RODZAJE OPRACOWANIA MURU

boniowanie

rustyka
sgrafitto - warstwy barwnego bynku z wydrapaniami 11

GRAFIKA

SGRAFITTO - jedna z technik dekor.

malarstwa ściennego, polegająca na
pokryciu muru kilkoma (najczęściej dwiema)
warstwami barwnego tynku i na częściowym
zeskrobywaniu wilgotnych warstw górnych
za pomocą ostrych narzędzi, w ten sposób w
wydrapanych partiach odsłania się kolor
warstwy dolnej i powstaje dwu- lub
kilkubarwna kompozycja, oparta najczęściej
na ornamencie geometrycznym; stosowana
zwykle w dekoracji fasad w arch. włoskiej i
środkowo-europejskiej okresu renesansu i po
wiek XVIII
 siatka geometryczna ,symetryczna
MIASTO NA SUROWYM KORZENIU 12

URBANISTYKA:
MIASTO IDEALNE - typ założenia miejskiego, często kształtowanego od podstaw,
zbudowanego na uporządkowanej, geometrycznej siatce ulic, w układzie symetrycznym
(plan gwiazdy, kwadratu lub innego wielokąta), np. PALMANOVA ZAMOŚĆ
plan centralny
rynek w centrum

Palmanova we Włoszech, XVI w.

ogromna rozpiętość
WŁOCHY
13

SANTA MARIA DEL FIORE przebudowa bryła gotycka

FILIPPO BRUNELLESCHI konkurs

Filippo Brunelleschi –
kopuła katedry Santa Maria del Fiore
we Florencji, 1420 r.
 14

LATARNIA
latarnia

kopuła KOPUŁA

tambur BĘBEN
(bęben)

pendentyw
PENDENTYW
 rozpiętość 45m wysokość 100m sklepienie klasztorne 8-boczne
15

Kopułą katedry Santa Maria del Fiore we Florencji

(1420-36)
u budowla powstawała od końca XIII w., jej fasada
została zaprojektowana w stylu gotyckim (obecnie
neogotycka)
żebra kamienne
u ok. 1420 roku rozpisano konkurs na kopułę bazyliki,
w którym zwyciężył projekt Filippo Brunelleschiego
u rozpiętość konstrukcji przekracza 45 m, a jej
wysokość (wraz z latarnią) to ponad 100 m
u w rzeczywistości jest to odmiana sklepienia
klasztornego na planie ośmioboku, zbudowanego z
poziomych pierścieni ułożonych jeden na drugim
u głównym elementem konstrukcyjnym są żebra
usytuowane wzdłuż południków i równoleżników
u konstrukcję pokryto dwiema powłokami z cegły oraz
wzmocniono kamiennymi żebrami od zewnątrz
 16
ETAPY KONSTRUKCJI KOPUŁY
dwuwarstwowa kopuła
budowana etapami nie dało się zbudować rusztowania
szkielet między warstwami

żebra

łancuch
krzyż łacinskiego brak absydy FILIPPO BRONELLESCHI
17

nawa boczna obiega cała kościół

SAN LORENZO WE FLORENCJI

Filippo Brunelleschi –
kościół San Lorenzo we Florencji, XV w.
 arkady półkoliste kasetony
szarość porządek koryncki proporcje bliższe człowiekowi
18

Filippo Brunelleschi – kościół San Lorenzo we Florencji, XV w.

koluła na pendentywach kasetony pilastry
19

kościół San Lorenzo we Florencji (XV w.)

u przetworzenie form starożytnych na
renesansowe – zastosowanie wielkiego
łuku oraz arkad kolumnowych
otwierających się na nawy boczne
u harmonia, rytm, równowaga kierunków,
symetria, spokój kompozycji, podział
przestrzeni za pomocą kolumn, pilastrów i
arkad
u w nawie głównej płaski strop z dekoracją
kasetonową, kopuła na skrzyżowaniu
nawy gł. z transeptem
u ornamenty inspirowane antykiem –
korynckie kapitele kolumn, medaliony
u wnętrze jasno oświetlone
 20
FILIPPO BRONELLESCHI
forma centralna

kapilica PAZZICH kopuła bębnowa

przedsionek a la łuk triumfalny

przekanie sie figur - koła i trójkąty

Filippo Brunelleschi –
kaplica Pazzich przy k. Santa Croce
we Florencji, XV w.
Kaplica Pazzich formy koliste symetryczne 21

Filippo Brunelleschi – kaplica Pazzich przy k. Santa Croce we Florencji, XV w.

 płaskie ściany pilastry
22

majolika - niebieskie tło, tlenek cynku

tondo - obraz kaplica Pazzich przy k. Santa Croce

okrągły we Florencji (XV w.)
medaliony gzyms
u budowla na planie centralnym,
poprzedzona głębokim portykiem
opartym na formie łuku triumfalnego
(nawiązanie do sztuki rzymskiej)
u centralna kopuła i sklepienia
kolebkowe, we wnętrzu geometryczne,
linearne
u podziały – pilastry, arkady i
przecinający je dekoracyjny fryz
u medaliony – Andrea i Luca della
Robbia
kopuła na pendentywach
23

Filippo Brunelleschi – kaplica Pazzich przy k. Santa Croce we Florencji - kopuła

 FILIPPO BRONELLESCHI szpital dla niewiniątek trójkątne naczułki
24

logia arkadodwa

lekkie, delikatne proporcje

lekkość
medaliony

dziedziniec
arkadowy

gzyms

Filippo Brunelleschi – Spedale degli Innocenti (Szpital dla Niewiniątek) we Florencji,

studiował w Rzymie
XV w.
 25

Filippo Brunelleschi – Spedale degli Innocenti (Szpital dla Niewiniątek) we Florencji,

XV w.
 26

Filippo Brunelleschi –
Spedale degli Innocenti we Florencji, XV w.

u plan podłużny, budowla jednopiętrowa,

od strony ulicy rozciągnięta w kierunku
horyzontalnym z loggią arkadową na
całej długości (przenikanie światła –
łączenie budowli z przestrzenią i
naturą)
u w międzyłuczach arkad umieszczone
tonda z przedstawieniami dzieciątek w
powijakach, autorstwa Andrei della
Robbia
FILIPPO BRONELLESCHI fasada zaprojektowana przez niego, zbudowana po śmierci XV w.
27

publiczne forma arkadowa na 3 kondygnacjach

boniowanie

PAŁAC PITTI (NIE PAZZI)

trójkątne naczułki

rustyka na dole

Filippo Brunelleschi – Palazzo Pitti we Florencji - fasada, XV w.


LEONE BATTISTA ALBERTI
FLORENCJA
Leone Battista Alberti –
kościół Santa Maria Novella
we Florencji (fasada), XV w.
fasada renesansowa
teorytyk i architekt 28
SANTA MARIA NOVELLA
3 marmury św. Maria nowela
podziały koliste
tympanon

plan bazykilowy
u geometryczny podział elewacji na
"esownice albertiego"
mniejsze pola za pomocą
spływ wolutowy
kolorowych płyt marmuru
u fasada zwieńczona trójkątnym
tympanonem
u po raz pierwszy zastosowano w
górnej partii dwie duże woluty,
które płynnie łączą wysoki fronton
nawy głównej z dolną kondygnacją,
tzw. esownice Albertiego odtąd
będą stosowane coraz częściej
u mozaiki w portalach
LEONE BATTISTA ALBERTI 1 nawowy
TEMPIO MALATESTIANO 29

spływy liniowe ŚWIĄTYNIA MALATESTIANA

RI MINI
formy koliste

nawiązanie do łuku triumfalnego

wpisanie trójkąta w
półkole

Leone Battista Alberti – Tempio Malatestiano w Rimini, XV w.

 30

Tempio Malatestiano w Rimini,

(XV w.)

u plan podłużny, prezbiterium na planie

centralnym z kopułą
u fasada nawiązująca do formy łuku
triumfalnego
u łuk półkolisty i trójkątny tympanon nad
wejściem
SAN ANDREA W MANTUI LEONE BATTISTA ALBERTI
san andreas w man tu i 31
Leon Baptysta Albert
wielki porządek pilastrów

krzyz łaciński

mede

Leone Battista Alberti – kościół San Andrea w Mantui, XV w.

 kolorowe dekoarcje szerokie łuki gzyms kasetony
kopuła
32

52:29

ornament
kantelabrowy

KANTELABROWY Leone Battista Alberti – kościół San Andrea w Mantui, XV w.

 33

typ pałacu renesansowego Albertiego

dekoracyjne dziedzińce wewnętrzne
reprezentacyjne kamienice

PAŁAC RENESANSOWY – wznoszony w mieście, przy ulicy; budowla

zwarta, zamknięta, na planie prostokąta lub kwadratu z wewnętrznym
dziedzińcem otoczonym arkadową loggią, piętrowy, o wystającym,
bogato dekorowanym gzymsie; skromna fasada skonstruowana za
pomocą jasnych, regularnych podziałów [dekoracyjność przejawia się
głównie w opracowaniu kamienia]

PIANO NOBILE – piętro reprezentacyjne, najbardziej reprezentacyjna

część pałacu miejskiego, ciąg bogato wyposażonych i zdobionych
komnat służących do przyjmowania gości; w renesansie było to pierwsze
piętro
 34
pałac miejski

zdobiona fasada albo dwie

rytmiczność

<---- gzyms

porządek spiętrzony
LEON BATTISTA ALBERTI

formy arkadowe piano nobile - bogato dekorowane

wyższe
boniowanie

PALAZZO RUCELLAI
Pałac Rucelów

Leone Battista Alberti –

Palazzo Rucellai we Florencji, XV w.
 35

Leone Battista Alberti –

Palazzo Rucellai we Florencji (XV w.)

u budowla trzykondygnacyjna,
zwieńczona silnie wystającym
gzymsem
u symetryczny podział fasady za pomocą
fryzów i pilastrów w spiętrzonym
porządku – harmonia, rytm
u całość dekorowana boniowaniem,
okna zwieńczone półkoliście
szeroki gzyms - reprezentatywność dziedziniec arkadowy
Michelozzo logia arkadowe 36

wojnostojące rzeźby
łuki arkadowe

sgraffito

boniowanie
rustykacja trójkąte naczułki

Michelozzo –
Palazzo di Medici-Riccardi we Florencji,
XV w.
 37
Donato Bramante
DONAT TĘSKONOTY (BRAMIARZ) TEMPIETTO RZYM <--- konkursy

ŚWIĄTYŃKA

kartusz ----> nisze

tralkowana
balustrada

monumentalna
plan centralny

tolos

Donato Bramante – krepidoma

Tempietto (San Pietro in Montorio)
w Rzymie, XVI w.
 38
DONATO BRAMANTE

DONAT BRA MAN TE

Donato Bramante –
Tempietto w Rzymie (XVI w.)
u plan centralny, wokół cylindryczne
obejście, na wzór antycznych
świątyń kolistych, otoczone
wieńcem kolumn doryckich,
wspierających taras z balustradą
u budowla przekryta kopułą, krypta w podziemiu

u podziemna krypta
 39
Bazylika św. Piotra w Rzymie DONATO BRAMANTE

Donato Bramante –
bazylika św. Piotra w Rzymie, XVI w.
u zleceniodawcą budowy nowej bazyliki
(w miejscu tej z czasów Konstantyna
Wielkiego) był papież Juliusz II
u zwyciężył projekt Bramantego – bazylika
na planie centralnym krzyża greckiego
wpisanego w kwadrat, z dużą kopułą na
absyda
przecięciu naw
u od środka ramiona krzyża przyjęły formę
apsyd, liczne ściany wewnętrzne
dodawały nieco ażurowości planowi
krzyż grecki budynku
forma centralna
 dobudowa Michała Anioła Buonarotti
40
1:07:08

Michał Anioł Buonarotti – pogrubienie ścian

bazylika św. Piotra w Rzymie (XVI w.)

u uproszczenie projektu Bramantego,

wzmocnione ściany – dodatkowe filary
u dodanie kolumnady i schodów
poprzedzających świątynię
u przemienność przyczółków w kopule
(cecha architektury dojrzałego
renesansu)
u założenie bardziej zwarte, dynamiczne,
pełne ruchu dzięki rozwarstwieniu
kolumnada
ścian pilastrami i licznymi detalami i schody

architektonicznymi
krepidoma?
 41

Donato Bramante Michał Anioł Buonarotti

 pilstry 42
po interwencji

Michał Anioł Buonarotti – bazylika św. Piotra w Rzymie (bryła), XVI w.

 pilastry
gyzms
43

Michał Anioł Buonarotti – bazylika św. Piotra w Rzymie (wnętrze) XVI w.

krok w kierunku baroku 44

latarnia

poszerzona koluła

<----zdwojone kolumny

<---
przemienność
przyczulków

Michał Anioł Buonarotti –

kopuła bazyliki św. Piotra w Rzymie, XVI w.
 45

<---
przemienność
przyczulków

Michał Anioł Buonarotti – bazylika św. Piotra w Rzymie (wnętrze) XVI w.

 CARLO MADERNA 46

Paweł V chciał plan krzyża łacińskiego

Carlo Maderna –
bazylika św. Piotra w Rzymie
(pocz. XVII w.)

u na polecenie papież Pawła V plan

kościoła zostaje przekształcony na
krzyż łaciński poprzez dobudowanie
podłużnej nawy od wschodu
u wprowadzenie rozbudowanej,
horyzontalnej fasady w duchu już
barokowym: szeroki gzyms,
monumentalne, zdwojone kolumny,
balustrady, posągi Chrystusa i barok

apostołów na szczycie monumentalna

fasada
 47

figury apostołów

pocz XVII

porządek
wielki

Carlo Maderna – fasada bazyliki św. Piotra w Rzymie, pocz. XVII w.

 MICHAŁ ANIOŁ BUONARROTI Bibliotego Laurencjana zdwojony kolumny/półkolumny
48

przyczułek
przerwany

przeczułki przemienne

spływy wolutowe

spływające
schody

dynamiczne

Michał Anioł Buonarotti – Biblioteca Laurenziana we Florencji (schody), XVI w.

 PALLAZZO FARNESE ANTONIO DE SANGALLO + MICHAŁ ANIOŁ BUENAROTTI
49
fasada

szeroki gzyms

przyczułki przerwane

przemienność
przyczułków

Antonio da Sangallo, Michał Anioł Buonarotti – Palazzo Farnese w Rzymie, XVI w.

 dziedziniec arkadowy 50
ANTONIO DE SANGALLO

Antonio da Sangallo, Michał Anioł Buonarotti – Palazzo Farnese w Rzymie, XVI w.

WENECJA Florencja, Wenecja, Rzym
ANDREA PALLADIO 51

Andrzej Palladyn

spływy wolutowe

renesansowa
harmonia

tympanon

przecięty przyczułek
szeroka
nawa
- cecha
barokowa

Andrea Palladio – kościół Il Redentore w Wenecji, XVI w.

 52

Andrea Palladio –
kościół Il Redentore w Wenecji
(fasada), XVI w.
 53

kolumny korynckie

Andrea Palladio – kościół Il Redentore w Wenecji (wnętrze), XVI w.

 ANDREA PALLADIO
54

villa podmiejska

tympanon z figurami

kolumny jońskie

Andrea Palladio – Villa Rotonda pod Vicenzą, XVI w.

 VILLA ROTONDA POD VINCENZĄ
ANDREA PALLADIO 55
PALLADIANIZM prostość formy

PALLADIANIZM – nurt w architekturze

plan symetryczny cenrtalny
niewielka kolumna
zapoczątkowany przez Andrea Palladio,
polegający na stosowaniu
konsekwentnych centralnych układów
konstrukcyjnych opartych na idealnych
proporcjach i symetrii, a także licznych
portyków kolumnowych; cechują go
częste nawiązania do sztuki greckiej i
rzymskiej (formy łuku triumfalnego),
spokój, oszczędność dekoracji,
klasyczny monumentalizm;
rozwijał się głównie w okresie baroku,
stanowił wstęp do sztuki
Andrea Palladio – klasycystycznej
Villa Rotonda pod Vicenzą (plan) XVI w.
 VILLA ROTONDA pod VICENZĄ
ANDREA PALLADIO 56

naczułki

Andrea Palladio – Villa Rotonda pod Vicenzą, XVI w.

 57
ANDREA PALLADIO
tympanon

iluzja przestrzeni
między kolumnami

a la teatr grecki

TEATRO OLIMPICO W VICENZIE

Teatr Olimpijski w Vicenzie
Andrea Palladio –
Teatro Olimpico w Vicenzie, XVI w.
 PALLAZO FARNESE palazzo in portezza
58

charakter pseudo obronny

nie jest obronna

bastion

czasem fosa

Jacopo da Vignola – Villa Farnese w Capraroli (XVI/XVII w.)

 59

JAPOPO DA VIGNOLA
glówna fasada

lłuk półkolisty

boniowanie

Jacopo da Vignola – Villa Farnese w Capraroli (XVI/XVII w.)

 prosta linearna bryła
FILIP II HABSBURG pałac, klasztor, biblioteka
HISZPANIA
60

JUAN DE TOLEDO + JUAN DE HERRERA ESCORIAL

RYZALIT
forma ryzalitowa

Juan de Toledo, Juan de Herrera – Escorial w Madrycie, XVI w.

 61
ESCORIAL XVI w.

prosty rytm okien

Escorial w Madrycie (XVI w.) monumentalny

u kompleks pałacowo-klasztorno-
biblioteczny wzniesiony z inicjatywy
Filipa II Habsburga
u prosta elewacja pozbawiona dekoracji,
podporządkowana symetrycznym
podziałom, duża ilość kopuł
u wewnątrz znajdowały się liczne
apartamenty królewskie, dziedzińce,
kościół i pomieszczenia klasztorne oraz
bogata biblioteka
 FRANCJA
62
ZACHODNIA FASADA LUWRU

<-- wzory włoskie + budownictwo francuskie

zachodnia
fasada
ryzalit ryzalit

Pierre Lescot, Jean Goujon – zachodnia fasada Luwru w Paryżu, XVI w.

 63

JEAN GOUJON płaskorzeźby

Zachodnia fasada Luwru w Paryżu

(XVI w.)

u harmonijny układ pionów i poziomów,

zróżnicowanie przyczółków, symetria
naczułki przemienne
u świadome zakomponowanie każdego
elementu architektonicznego –
początek nowej tradycji artystycznej
we Francji (klasycyzmu)
u posągi w niszach, zdwojone kolumny
u element manierystyczny – rzeźby
Goujona w górnej kondygnacji
CHAMBORD DOMENICO DA CORTONA RYZALYTOWA BRYŁA
64

LUKARNA
okno ze ściankami

Domenico da Cortona, Leonardo da Vinci – zamek w Chambord, XVI w.

manierystyczne zaskoczenie spokój renesansu 65

zwieńczenia
Domenico da Cortona, Leonardo da Vinci –
Zamek w Chambord, XVI w.
u bryła z dużą liczbą wieżyczek i kominów,
ale pozostaje symetryczna
u pojawiają się także lukarny (element
architektoniczny umieszczony na dachu,
doświetlający poddasze; składa się z
powierzchni frontowej, w której umieszczone
jest okno, oraz prostopadłych do niej
powierzchni bocznych, łączących front z połacią
dachu) oprawione w renesansowe formy –
manierystyczne dążenie do zaskoczenia
u wewnątrz dziedziniec, okazała klatka schodowa
i szerokie korytarze na planie krzyża greckiego
CHAMBORD
gotyckie dekoracje spiralna klatka schodowa 66

Domenico da Cortona – klatka schodowa na zamku w Chambord, XVI w.

FONTIANEBLEAU duże dachy - Francja lukarny 1:33:31
67

ryzalit

zamek w Fontainebleau, XVI w.

 68

zamek w Fontainebleau, XVI w.

FRANCISZEK I szkoła fontainebleau
69

Rosso Fiorentino – Galeria Franciszka I na zamku w Fontainebleau

(dekoracje manierystyczne), XVI w.
 NIDERLANDY
70

manieryzm
forma renesansowe + ornament

schodkowa forma RATUSZ W ANTWERPII

manierystyczne urozmaicenie
bryły
CORNELIS FLORIS
nisze, złocona
dynamizacja bryły
zrobił manierystyczny
wzornik

<-- uzywany w
Polsce

Cornelis Floris – Ratusz w Antwerpii (manieryzm)

 71

spływy wolutowe
ANTWERPIA
sterczyny
elementy szczyty
gotyckie złocenia

manierystyczne kamienice w Antwerpii

 72

RENESANS I MANIERYZM
W POLSCE 1500 - 1650 sztuka polska dorównuje europie wschodniej

Renesans w sztuce polskiej przypada na lata 1500-1650 i jest związany również

z szybkim rozwojem kultury humanizmu włoskiego na rodzimym gruncie
literatury, muzyki i nauki (ożywione stosunki kulturalne i wymiana polityczno-
kulturowa między dworami Europy i Polski, powstawanie uniwersytetów, etc.).

W polskiej sztuce renesansowej wyróżnia się trzy okresy: wymiana studencka

² okres I – 1500-1550 [wpływy włoskie]

² okres II – 1550-1600 [wpływy niderlandzkie] stosunki z włochami i niderlandczykami
² okres III – 1600-1650 [manieryzm i początek baroku]

§ mecenat przede wszystkim królewski (Zygmunt I Stary, Zygmunt August),

ale także magnaterii, wyższego duchowieństwa i bogatego mieszczaństwa
§ wybitne dzieła tworzone zazwyczaj przez artystów obcego pochodzenia
przybyłych do Polski, głównie z Włoch, i przenoszących tu zdobycze
renesansu włoskiego KRAKÓW
 FRANCISZEK FLORENTCZYK, BARTOLOMEO BERRECCI, 73
BENEDYKT Z SANOMIERZA
<--- portale wewnetnrze
dziedziniec
arkadowy Zamek królewski na Wawelu (XVI w.)

ściana u pracowało nad nim trzech wybitnych architektów:

parawanowa
(ślepa) Franciszek Florentczyk, Bartolommeo Berrecci,
Benedykt z Sandomierza
u ogromne założenie, na które składają się trzy
dwupiętrowe skrzydła otaczające wewnętrzny
dziedziniec z krużgankami, jedna ze ścian jest
parawanowa (ślepa), pełni funkcję wyłącznie
dekoracyjną dla uzyskania wrażenia harmonii
i jednolitości założenia
u mury zewnętrze gładkie i proste, przerywane
rytmami dużych prostokątnych okien
 74

ażurowość
przedłużone kolumny

fryz malowany

logia arkadowa włoska szkarpa

dziedziniec zamku królewskiego na Wawelu, XVI w.

 75

u krużganki dziedzińca na parterze i w

pierwszej kondygnacji mają formę
arkadową, natomiast dach wyższego piętra
jest podtrzymywany przez delikatne smukłe
kolumny o wydłużonym kształcie,
przedzielone profilowanymi nasadnikami
w formie kamiennych dzbanków
u w każdym skrzydle rytm arkad jest
przerwany murami skarpowymi
wzmacniającymi i harmonizującymi
konstrukcję, dodatkowo dzięki doskonałym
proporcjom i zbalansowanej nierówności
nasadniki
pięter dziedziniec ma bardzo lekki i
wytworny charakter, mimo swojej
monumentalności
 76

nasadniki

dziedziniec zamku królewskiego na Wawelu – układ kondygnacji i detale

 77

u wewnątrz szereg komnat królewskich i pomieszczeń reprezentacyjnych, m. in. Sala

Senatorska i
Sala Poselska tzw. sala pod Głowami – drewniany strop tej sali zdobiony
był bogatą dekoracją kasetonową, w poszczególnych kasetonach
umieszczone były głowy postaci reprezentujących różne stany
społeczne, całość miała wymowę alegoryczną, autorami stropu byli
Sebastian Tauerbach i Hans Snycerz
u pomieszczenia zgrupowane w układzie amfiladowym (połączone przejściami), jasne i
przestronne
u przejścia dekorowane okazałymi portalami autorstwa Benedykta z Sandomierza,
łączącymi elementy gotyckie – laskowania i renesansowe – gzymsy
u ściany gładkie, jedynie pod stropem komnaty zdobione fryzami freskowymi o
motywach figuralnych przedstawiających sceny rodzajowe (bukoliki)
u w dekoracjach stosowano także bardzo modny wówczas ornament girlandowy
 postacie przedstawiają różne stany strop kasetonowy snycerka drewniana polichromowana
78

fryz ze scenami
rodzajowymi tapiceria

arrasy Wawelskie

układ anfiladowy
- z pomieszczenia
do pomieszenia
przeciwieństwo
układu korytarzowy

Sala Poselska na zamku królewskim na Wawelu, XVI w.

 79

Sebastian Tauerbach, Hans Snycerz –

głowy wawelskie z Sali Poselskie na zamku
królewskim na Wawelu
 80
BENEDYKT Z SADOMIERZA

ornament astragal - pasma perełek

renesansowy gzyms

elementy gotyckie

Benedykt z Sandomierza –
portal drzwi z zamku królewskiego
na Wawelu,
XVI w.
 81

Kaplica Zygmuntowska na Wawelu (XVI w.)

u kaplica grobowa Zygmunta I wzniesiona przy
katedrze na Wawelu
u dzieło architekta Bartolommeo Berrecciego
kolista latarnia
przy współpracy Jana Marii Padovano, Santi
Gucciego (rzeźba) i Jana Cini (groteska)
u zbudowana z połączenia prostych, idealnie
proporcjonalnych brył geometrycznych, na
osmioboczny
bęben
planie centralnym czworoboku, z
ośmiobocznym bębnem przeszklonym kolistymi
czworobok
oknami, całość przekryta złoconą kopułą i
pilstry zwieńczona wysoką latarnią
u ściany zewnętrzne dekorowane harmonijnymi
podziałami płaszczyzn – prostokątów, rombów i
żłobkowanych pilastrów
 82

przekrój i kopuła Kaplicy

Zygmuntowskiej na Wawelu, XVI w.
 pasetony z rozetkami - różami 83

okna i latarnia

kopuła Kaplicy Zygmuntowskiej

na Wawelu (XVI w.)
u wnętrze kopuły zdobione
kasetonami z dekoracją w
formie rozetek o różnych
kształtach
u oświetlenie wnętrza jedynie
przez okna w bębnie kopuły i
latarni, tworzy nastrój powagi i
skupienia a jednocześnie
lekkości, harmonii
 Berrecci Zygmunt I Stary
84
Kaplica Zygmuntowska na Wawelu (XVI w.)
Gucci Zygmunt August
u pełniła funkcję mauzoleum Jagiellonów, wewnątrz
umieszczono nagrobki – w niszach, w typie
sansovinowskim: Zygmunta I Starego (autorstwa
Bartolommeo Berrecciego) i Zygmunta Augusta
oraz pulpitowy nagrobek Anny Jagiellonki (oba
groteska
autorstwa Santi Gucciego) kartusz
u wszystkie nagrobki wykonane są z czerwonego
marmuru kararyjskiego ornament kaltelabrowy

u ściany wewnętrzne podzielone za pomocą łuków i

form arkadowych, silnie wystające bogate gzymsy
u w niszach umieszczone postacie świętych,
ewangelistów, patronów, występują również
Anna Jagielonka
medalion i rozbudowana dekoracja ornamentalna –
ornament kandelabrowy, groteski, arabeski
 groteska, kantelabrowe
85

wnętrze Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, XVI w.

 inspirowana Zygmuntowską
KAPLICA MYSZKOWSKICH
86

kasetony z głowami aniołów

boniowanie

Santi Gucci (prawdopodobnie) –

Kaplica Myszkowskich przy kościele
Dominikanów w Krakowie,
XVII w.
 funkcja warowna
ZAMEK W BARANOWIE 87

Santi Gucci –
Zamek w Baranowie (XVI/XVII w.)

u wzniesiony na planie prostokąta w typie

zamku warownego z czterema narożnymi
basztami obronnymi
u w fasadzie frontowej silnie wysunięty ryzalit z
bramą wejściową 4 baszty narożne
u zwieńczony okazałą attyką [dekoracja o
motywach architektonicznych, zaczerpnięta z
północnych form renesansu włoskiego;
attyka
znacznie bardziej rozbudowana staje się
cechą charakterystyczną renesansu w Polsce]
u wewnątrz krużgankowy dziedziniec
zaczerpnięty z rozwiązań na zamku
wawelskiego
 ZAMEK W BARANOWIE SANTI GUCCI
88

attyka

medaliony
styl joński

logia arkadowa

schody arkadowe

dziedziniec zamku w Baranowie, XVI/XVII w.

 ZAMOŚĆ BERNARDO MORANDO 89
miasto idealne bastiony na rogach
pałac reprezentacysjny
JAN ZAMOJSKI siatka hipodamejska

Bernardo Morando –
plan i zabudowa Zamościa, XVI w.
rynek
u plan renesansowego miasta
idealnego zaprojektowany dla
hetmana Jana Zamoyskiego
u miasto założone na planie
centralnym (ośmiokąta), na dwóch
osiach wschód-zachód, północ-
południe, wszystkie ulice przecinają
się pod kątem prostym
u otoczone grubym murem
bastionowym
 RATUSZ W ZAMOŚCIU 90

dekoracje stiukowe

rozwinięte schody - cecha barokowa

wysokie attyki

nawiązanie do antyku --->

Bernardo Morando – ratusz i rynek miejski w Zamościu, XVI w.

 91

Bernardo Morando – kamienice miejskie w Zamościu, XVI w.

KOLEGIATA W ZAMOŚCIU 92

BERNARDO MORANDO

atrium

Bernardo Morando –
kolegiata w Zamościu, XVI w.
 gyzms sklepienie lubelskie
sklepienie krzyżowe 93

wnętrze kolegiaty w Zamościu,

XVI w.
 94

JAN BAPTYSTA QUADRO

Jan Baptysta Quadro –

ratusz w Poznaniu (XVI w.)

attyka u główna elewacja ma

trójkondygnacyjną arkadową
SGRAFITTO loggię w stylu włoskim
u bryła surowa, zwieńczona attyką,
logia arkadowa
pionowe akcenty w formie wieżyczek
u dekoracja fasady wykonana w
technice sgrafitto
 SUKIENNICE ODBUDOWA RENRESANSOWA
95

SANTI GUCCI maszkarony

spływy wolutowe
attyka
Santi Gucci, Jan Maria Padovano –
Sukiennice w Krakowie, XVI w.
u w połowie XVI w. przystąpiono do
odbudowy Sukiennic po pożarze, w
ten sposób bryła zyskała nowy, logia arkadowe
bardziej renesansowy kształt JAN MARIA
PADAVANO
u dobudowano okazałą attykę o
arkadowych podziałach i grzebień z
maszkaronami (projekt S. Gucciego)
u po bokach dobudowana arkadowe
loggie (projekt J. M. Padovano)
 96

Santi Gucci, Jan Maria Padovano – Sukiennice w Krakowie, XVI w.

 GDAŃSK ANTONI VAN OBBERGHEN
barokowo 97

ARSENAŁ wzornik Cornelisa Florisa

Antoni van Obberghen –
Arsenał (Wielka Zbrojownia) w Gdańsku sterczyny
(XVII w.)
cegła białe elementy - ornament okuciowy

u wyraźne wpływy
niderlandzkie – czerwona
cegła, smukła, „gotycka”
sylweta budynku,
ornament okuciowy,
manierystyczny

u dekoracje fasady
zaczerpnięte z wzornika
Cornelisa Florisa
 rewers 98

Antoni van Obberghen – Arsenał (Wielka Zbrojownia) w Gdańsku, XVII w.

 GŁÓWNEGO MIASTA
RATUSZ STAREGO MIASTA 99

manieryzmowe okucie

attyka
gotyki łuk

Antoni van Obberghen –

ratusz Starego Miasta i Głównego
Miasta w Gdańsku, XVII w.
 100

ABRAHAM VAN DEN BLOCKE

ZŁOTA BRAMA W GDAŃSKU

inspiracja łukiem triumfalnym

namierystyczne złote dekoracje, okucia

Abraham van den Blocke –

Złota Brama w Gdańsku,
XVII w.
 ZŁOTA KAMIENICA
101

płaskorzeźby

główki

śmiała architektura
attyka

Abraham van den Blocke –

Złota kamienica w Gdańsku,
XVII w.
 102

dwór Artusa
pilastry

stecznyny

manierystyczna balustrada nietralkowana

fantazyjny portal

złocenia

figury

Abraham van den Blocke –

Dwór Artusa w Gdańsku,
XVII w.
 103
KAMIENICE BRACI PRZYBYŁÓW
MANIERYZM

wysoka attyka - sterczyny

1 kondygnacji efekt zaskoczenia
Kamienice braci Przybyłów w
Kazimierzu Dolnym (XVII w.)
gzymsy

u typowo manierystyczna boniowanie

budowla z wysoką, bardzo
okazałą attyką
u cała fasada pokryta dekoracją
reliefową o formach
uproszczonych
u niesymetryczny układ okien i
dekoracji
 104

woluty

Kamienica celejowska w Kazimierzu

attyki
Dolnym (XVI w.)
u wytworne proporcje i oszczędna
pilstry dekoracja
nisze
u fasada pokryta prostą rustyka na tle,
której znajdują się okazałe
manierystyczne obramowania okien i
stiuk
portali
boniowanie
u rozbudowana attyka stanowiąca
prawie połowę wysokości budynku –
podzielona na dwie kondygnacje, w
każdej występuje przemienny rytm
nisz i pilastrów
 105

MATURA-Z-HISTORII-SZTUKI.PL