Miejsce, Andrzej Stasiuk (z tomu Opowieści galicyjskie)

Kontekst biograficzny. Geneza. „Miejsce” to opowiadanie, które

pochodzi z cyklu Andrzeja Stasiuka pt. Opowieści galicyjskie, który pojawił
się w 1995 roku. Tom jest owocem miłości autora życiem ludzi na
obszarze Beskidu Niskiego. To w okolicach tego piękne pasma górskiego
Stasiuk z żoną Moniką Sznajderman mieszka, tworzy i żyje.

Andrzej Stasiuk (Fot. Cai Caslavinieri / Mystic Production)

Główne motywy w opowiadaniu: przemijanie, pamięć, rozpad świata

wartości, czas i przestrzeń, przeszłość, historia, kresy, tradycja.
Znaczenie tytułu: „Miejsce” to tak naprawdę przestrzeń, której już nie ma.
Została tylko w pamięci niektórych ludzi. Jest czymś nieuchwytnym, wręcz
metafizycznym. Nie ma jej na mapie, ale jest w świadomości i sercu tych,
którzy ją widzieli, pamiętają, mieszkali i przebywali na niej. Autor
opowiada historię prawdziwej cerkwi grekokatolickiej pw. św. Dymitra
Męczennika. Została ona w 1993 roku przeniesiona w całości do skansenu.

Czas akcji: Czas akcji osadzony jest we współczesności, jednak odnosi się
do przeszłości.

Miejsce akcji: Współczesne tereny Beskidy Niskiego. To właśnie na tych

obszarach min. zamieszkiwali Łemkowie, grupa etniczna , którą po II
wojnie światowej zmuszono do opuszczenia ich „małej ojczyzny”. Nieliczni
pozostali jednak na tych terenach i nadal można zobaczyć ślady ich dawnej
i obecnej kultury.

Świat przedstawiony: Opisy są spersonifikowane, przyroda żyje, w

pamięci, sercach, wspomnieniach. Obszar jest odbierany wszystkimi
zmysłami przez użycie wyrazów dźwiękonaśladowczych: echo, stukot,
dźwięk pił, uderzenia siekier, rozkazy i przekleństwa robotników. Tworzy
to rodzaj mistycyzmu, duchowości. Warto zwrócić uwagę na bogactwo
środków artystycznego wyrazu jak: metafory, porównania i alegorie.

Gatunek: realizm magiczny. To rodzaj konwencji, w której czytelnik

dostrzega z pozoru rzeczywisty, normalny świat. Nie ma w nim potworów,
fanatycznych faunów, cudownych wydarzeń. Ale w świecie
przedstawionym tkwi coś nadnaturalnego, nieoczekiwanego,
tajemniczego. Wydarzenia przypominają trochę sen na jawie. Odczuwana
jest metafizyka i niedopowiedzenie. Uważany przez wybranych badaczy
za rodzaj konwencji literackiej. Stasiuk niczym “okiem kamery” rejestruje
konkretną przestrzeń - rzeczywistość Beskidu Niskiego. Sytuuje ją
geograficznie, odnotowując drogi dojazdowe. Wymienia nazwy mijanych
i odwiedzanych miejscowości, których autentyczność potwierdza mapa
turystyczna. Można zapytać, gdzież tu magiczność? W języku, w opisie
faktów, zdarzeń, osób, przedmiotów. Podobną konwencje zauważymy w
cyklu „Prawiek i inne czasy” Olgi Tokarczuk.

Znaczenie pointy wypowiadanej przez narratora: Lecz miejsca nie można

przenieść. Miejsce nie ma wymiarów. Jest punktem i nieuchwytną
przestrzenią. Dlatego wciąż nie mam pewności, czy rzeczywiście ją
zabrano.

Dla Stasiuka cerkiew to budynek, który został przeniesiony, ale miejsce po

cerkwi zostało. I dzięki tej pustej przestrzeni tradycja, historia i przeszłość
związana ze świątynią nadal żyje. Jest tak mocno obecna w wyobraźni
autora, że nawet zastanawia się, czy w ogóle rzeczywiście ją zabrano, czy
istnieje , mimo, że to i imaginacja.

Motyw przemijania i jego znaczenie w kreacji świata przedstawionego

Motyw przemijania wiązał się z przeświadczeniem, że wszystko co

istnieje na ziemi- dobra materialne, bogactwa, sława, uroda i nasze całe
życie kiedyś skończą się, przeminą. Jesteśmy bowiem istotami ulotnymi i
w chwili śmierci tracą na wartości wszelkie dobra doczesne. Każda epoka
w inny sposób odnosiła się do motywu przemijania. Dla jednych ważne
było życie podporządkowane Bogu, inni łączyli ów motyw z marnością,
vanitas, z Fortuną, stałym myśleniem o zbawieniu, śmierci , porzucaniem
dóbr materialnych, czy też poczuciem stałego przygnębienia.

Kontekst kulturowy: Warto przy tym pytaniu coś wiedzieć na temat

motywu vanitas, czyli marność. Pojęcie ma związek z myślą przewodnią
Księgi Koheleta – Vanitas vanitatum..– Marność nad marnościami i
wszystko marność. Motyw marności najbardziej widoczny jest w epoce
średniowiecza i baroku.

Teza: Motyw przemijania w literaturze i sztuce służy podkreśleniu

znikomości i kruchości życia.

W omawianym opowiadaniu pisarz przedstawił proces zapominania

miejsc kultu ważnych dla ludzi starszego pokolenia, tych którzy żyją w
Polsce i za wschodnią granicą. Podobnie jak w pozostałych utworach, tak
i w Miejscu ważną rolę gra motyw przemijania, rozpadu świata wartości,
odchodzenia w niepamięć tego, co w przeszłości było ważne. Narrator
spotyka pewnego turystę z aparatem i tak zaczyna się rozmowa o
przeszłości. Otóż okazuje się, że w miejscu gdzie teraz stoją wnosiła się
stara cerkiew. To, co z niej jeszcze zostało przeniesiono do muzeum.
Wzbudza to w opowiadającym tęsknotę za minionym czasem. Narrator w
wyobraźni tworzy historię powstania cerkwi. Stwierdza, że początek
budowli musiała nastąpić w zimie. To wtedy rolnicy maja więcej czasu i
mogą wybrać najlepsze drzewa do budowy oraz zając się ich wyrębem.
Zakończenie także musiało nastąpić późną jesienią. Stasiuk powołuje do
życia dwóch robotników. To ci silni, rośli mężczyźni są odpowiedzialni za
początek budowli. Ale z drugiej strony narrator przywołuje konkretne
fakty historyczne, jak opowieści miejscowych ludzi, którzy pamiętają
tamte czasy. Rekonstrukcja wydarzeń zatem to wypadkowa wyobraźni
pisarza i potwierdzonych faktów.

Kultura i tradycja jako źródła tożsamości człowieka

Każdy naród wytwarza określone zwyczaje, obyczaje i obrzędy. Są to

symbole kultury dawnej społeczności, która pielęgnuje je i rozwija,
opierając się na tradycjach. Pełnią one, zatem funkcję integrującą,
pokazują cel życia i sens codzienności. Można się w takiej chwili pokusić
o stwierdzenie, że niezależnie od tego jak toczą się nasze dzieje, jaki los
jest naszym udziałem i gdzie przychodzi nam żyć - pojęcie tradycji
pozostanie zawsze ważną sferą naszego życia. Teza: Tradycje ludowe,
obrzędy i obyczaje to źródło tożsamości człowieka.

W opowiadaniu Andrzeja Stasiuka obserwujemy rozmowę między

turystami- jednym z nich jest narrator (autor), drugi to przypadkowy
turysta. Obaj znajdują się na tzw. cerkwisku. Tematem ich spotkania jest
przeszłość. Otóż okazuje się, że w miejscu gdzie teraz stoją wnosiła się
stara cerkiew. Z czasem jednak ludzi przesiedlono i zapominano o
świątyni. Jednak nieliczni odwiedzali budynek. To, co z niej jeszcze zostało
przeniesiono do muzeum. W miejscu zaś dawnej budowli została tylko
ziemia. Wzbudza to w opowiadającym tęsknotę za minionym czasem.
Narrator zastanawia się ilu ludzi straciło tu zdrowie, przecież budowa tak
ogromnego gmachu to ogromny wysiłek i poświęcenie. Ale obok istniała
także druga świątynia, zbudowana przez ludzi, wyznających religię
prawosławną. Niestety i ona nie przetrwała próby czasu.
 Tradycje ludowe, obrzędy i obyczaje to motyw przewodni literatury.
Pisarze pragnęli w ten sposób złożyć hołd przepięknym polskim
zwyczajom. To dzięki wielkim dziełom jesteśmy w stanie spojrzeć
retrospekcyjnie w przeszłość i poznać staropolskie obyczaje i obrzędy.
Dzięki literaturze jesteśmy w posiadaniu nieśmiertelnego skarbca kultury
ludowej i naszym zadaniem jest szanowanie tego dziedzictwa oraz
przekazywanie go następnym pokoleniom.

Łemkowie.

Źródło: Wikipedia
Jaką wartość dla człowieka ma pamięć o przeszłości?

Wspomnienia to zdolność człowieka do przetwarzania posiadanych już

informacji i ciągłego ich analizowania. Jednak tak jak wiele umiejętności
może ona być zawodna – ludzie często cierpią na amnezję lub też choroby
doprowadzają do czasowego zaniku pamięci. Bohaterowie wspominają
najczęściej swój rodzinny dom, pierwszą miłość, ukochaną (utraconą w
przeszłości) osobę. Motyw wspomnienia może dotyczyć także jakiegoś
tragicznego wydarzenia – śmierci członka rodziny/ przyjaciela, zbrodni,
doznanej krzywdy, wydarzenia, które wzbudza potrzebę zemsty. Również
zdolność do pamiętania, a zatem również do przypominania sobie faktów
z przeszłości, może być źródłem cierpienia – powoduje tęsknotę za
krajem, miłością, rodziną.

Teza: Przywołanie przeszłości w postaci wspomnień pozwala na lepsze

zrozumienie bohatera literackiego, jego wyborów i hierarchii wartości.

W opowiadaniu Andrzeja Stasiuka obserwujemy rozmowę między

turystami- jednym z nich jest narrator (autor), drugi to przypadkowy
turysta. Obaj znajdują się na tzw. cerkwisku. Tematem ich spotkania jest
przeszłość. Otóż okazuje się, że w miejscu gdzie teraz stoją wnosiła się
stara cerkiew. Z czasem jednak ludzi przesiedlono i zapominano o
świątyni. Jednak nieliczni odwiedzali budynek. To, co z niej jeszcze zostało
przeniesiono do muzeum. W miejscu zaś dawnej budowli została tylko
ziemia. Wzbudza to w opowiadającym tęsknotę za minionym czasem.
Narrator zastanawia się ilu ludzi straciło tu zdrowie, przecież budowa tak
ogromnego gmachu to ogromny wysiłek i poświęcenie. Interesują go takie
szczegóły jak ilość poświęconych drzew na gmach, czy sposób
powstawania konstrukcji. Ale obok istniała także druga świątynia,
zbudowana przez ludzi, wyznających religię prawosławną. Niestety i ona
nie przetrwała próby czasu. Dla przypadkowego turysty to tylko zwyczajne
miejsce, kolejny punkt w jego podróży. Dla Stasiuka zaś to sacrum, coś
bardzo ważnego. Tytuł sugeruje, że jest to przestrzeń, która żyje tylko we
wspomnieniach, jest ożywiana za pomocą pamięci. Może to być zatem
każde miejsce, które fizycznie już nie istnieje, ale zachowuje go pamięć
ludzka. Dla Stasiuka puste miejsce staje się pretekstem do rozważań
natury ogólnoludzkiej. Autor snuje refleksje o historii, tradycji,
przemijaniu i samym człowieku.

Konteksty literackie: Motyw przeszłości jest szczególnie widoczny w

utworach lirycznych. Żal, tęsknota, pragnienie odzyskania straconego
uczucia, miejsca urodzenia, wychowania, ojczyzny – to tylko kilka emocji
i sytuacji opisywanych przez podmiot liryczny w utworach w kontekście
wspomnień. Motyw ciągłego powrotu pamięcią do postaci ukochanej/
ukochanego pojawia się m.in. w „Sonetach do Laury” F. Petrarki, wierszu
„Do M***” A. Mickiewicza, „Rozłączeniu” J. Słowackiego, poezji M.
Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej.

Przykład pamiętnika subiekta Rzeckiego z „Lalki „ Bolesława Prusa .

Forma zapisu zdarzeń pozwala poznać poglądy Ignacego na temat zdarzeń
przywoływanych przez autora.
Powojenna historia kresów i próba jej ocalenia

Kresy jako krainy, znajdujące się na pograniczu Polski, z dala od

cywilizacji w których mieszkała lokalna ludność zachwycały swoją
odmienna kulturą, tradycją, przyrodą. Nic więc dziwnego, że Stasiuk
zafascynowany był Beskidem Niskim i Łemkowszczyzną. Po wojnie, kiedy
wysiedlono Łemków pozostały jedynie ślady ich historii w postaci cerkwi,
czy przydrożnych krzyży. Ta mniejszość narodowa, etniczna oznaczała
się zaskakującym folklorem, obrzędami, historią.

Dodatek:

Filozoficzne ujęcie przestrzeni. Stasiuk pojmuje „miejsce” , czyli teren,

który pozostał po cerkwi literacko, realistycznie, ale i filozoficznie. W tym
ostatnim kontekście to obszar duchowy, metafizyczny, ma w sobie coś
tajemniczego, nieuchwytnego. Efekt ten udało się pisarzowi wytworzyć,
dzięki ukazaniu świata przedstawionego na pograniczu wyobraźni i
pamięci. W ten sposób szara, gliniasta ziemia nabiera charakteru
przenośnego, symbolicznego.