2.6.- A MODERNIZACIÓN DAS ESTRUCTURAS SOCIAIS. O TRÁNSITO Á SOCIEDADE DE CLASES.
PRINCIPAIS MANIFESTACIÓNS DA CRECENTE IMPLANTACIÓN DOS NOVOS SECTORES:
Coa Rev. Liberal púxose en marcha A TRANSICIÓN Á MODERNA SOCIEDADE DE CLASES, con
todo o que iso implicaba de ARRAIGO DOS NOVOS PRINCIPIOS DE ORDENACIÓN SOCIAL:
 A IGUALDADE XURÍDICA.
 E O LIBRE ACCESO A CALQUERA OFICIO E MEDIO DE EXPLOTACIÓN sen outro límite
que non fora o do NIVEL DE CAPACITACIÓN E DE INVERSIÓN de que disponía cada
cidadán, e polo tanto:
 UNHA DINÁMICA DE MOBILIDADE SOCIAL BASADA NA MERITOCRACIA.
De tódolos xeitos, para poder falar dunha ESTRUCTURA SOCIAL MODERNA foi igualmente
preciso que A DINÁMICA ECO. ACELERARA O PROCESO DE DESCOMPOSICIÓN do vello orden
social: (1) conformando e dando suficiente presencia ós NOVOS ESTRATOS SOCIAIS propios
dun orden capitalista; e (2) propiciando desa forma o RELEVO DOS VALORES SOCIAIS propios
do mundo estamental ata lograr que os propios do BURGUÉS-CAPITALISTA se impuxeran de
forma integral no conxunto da sociedade.
Ese proceso seguiu un RITMO DE EVOLUCIÓN DISTINTO segundo os ámbitos e os territorios.
Por exemplo, os cambios tardaron moito máis en deixarse sentir NO MUNDO RURAL e
mostráronse MÁIS SUPERFICIAIS NO ÁMBITO DAS MENTALIDADES durante bastante tempo.
De tódolos xeitos, se facemos abstracción de toda esa serie de disparidades, o que si que
está claro é que DENDE OS ANOS 30 AS ESTRUCTURAS DA SOCIEDADE ESPAÑOLA entraron
nun proceso de MODERNIZACIÓN que quedaría patente no AUXE que dende entón
experimentaron os GRUPOS SOCIAIS vencellados ás novas formas de explotación –
PROLETARIADO E BURGUESÍA-. Máis aínda, está comprobado que o auxe desas dúas clases
sociais acadara un NIVEL RESPETABLE XA NA DÉCADA DOS ANOS 60, e que ademais dende
OS ANOS 80 A VELLA NOBREZA EMPEZOU A SER DEFINITIVAMENTE DESPRAZADA polo nivel
de FORTUNA E OS VALORES PROPIOS DA BURGUESÍA.
(1) OS AVANCES DA INDUSTRIALIZACIÓN E DO MUNDO DOS NEGOCIOS. Nese sentido resulta
moi ilustrativa -pese ós límites territoriais ós que estivo sometida a modernización
económica- A DINÁMICA DE INCIPIENTE CONCENTRACIÓN EMPRESARIAL na que xa entrou o
sector do TEXTIL CATALÁN DENDE OS ANOS 50: dun total de 4.583 FÁBRICAS EN 1847 cunha
media de 21,24 OBREIROS, pásase EN 1860 A 3.600 CUNHA MEDIA DE 34,72 OBREIROS. A
nivel de EMPRESAS, pásase dunha media de 18 OBREIROS EN 1841 A 72 EN 1861.
(2) APARICIÓN DENDE OS ANOS 30 DUN NOVO VOCABULARIO SOCIAL, que ademais dende
os ANOS 60 MOSTROUSE XA BASTANTE MATIZADO E IMPLANTADO.
 Aínda que o VOCABLO POBO seguiría sendo central no discurso social e político da
época, NOS ANOS 30 XORDIRON EXPRESIÓNS NOVAS que pouco a pouco se irían
xeralizando, como o de CLASE TRABALLADORA OU CLASE OBREIRA.
O vocablo PROLETARIADO non se detectou ata INICIOS DOS ANOS 40.
 Polo que respecta á BURGUESÍA como clase social, se durante as primeiras décadas
se xeralizou a verba CLASE MEDIA PARA REFERIR OS SECTORES MESOCRÁTICOS en
auxe –profesións liberais, burguesía industriaL, burguesía comercial, funcionariado-,
DENDE FINAIS DOS ANOS 60 -coincidindo co punto álxido do desenvolvemento
económico español- incorporouse o termo máis específico de BURGUESÍA. De todas
formas, seguíronse empregando indistintamente, e só na edición de 1884 o
DICCIONARIO DA REAL ACADEMIA incorporou o termo.
(3) A ORGANIZACIÓN DO EMPRESARIADO INDUSTRIAL en asociacións pensadas para a
DEFENSA DOS SEUS INTERESES.
E como exemplo A PATRONAL DO TEXTIL CATALÁN, que pasa a conformarse como un
auténtico LOBBY DE PRESIÓN COA FUND. DE “FOMENTO DEL TRABAJO NACIONAL” (1839) –
na actualidade reúne ó conxunto do empresariado catalán-.
(4) AS PRIMEIRAS MANIFESTACIÓNS MODERNAS DA LOITA E ORGANIZACIÓN OBREIRAS
AS MANIFESTACIÓNS MODERNAS MÁIS PRIMARIAS DE LOITA OBREIRA, como as LUDITAS -
destrucción de máquinas e instalacións -, tiveron lugar en CATALUÑA NO ANO 1832 a raíz da
introducción de máquinas de vapor: cambio tecnolóxico, conciencia de clase, acción.
Dous anos despois, eses obreiros lograron coas súas intervencións diante do Capitán Xeral
de Cataluña que se impuxeran as PRIMEIRAS MEDIDAS DE ARBITRAXE OFICIAL pensadas
para PROTEXER OS DEREITOS DOS TRABALLADORES con motivo do conflicto provocado pola
LONXITUDE DAS PEZAS DE TECIDO. A cuestión era que os empresarios aumentaran a
lonxitude das mesmas aproveitando cambios tecnolóxicos, e que iso provocara a diminución
do salario real da man de obra dado que se lles pagaba por peza. Froito desa mobilización
obreira, se chegou a crear mesmo unha COMISIÓN INSPECTORA DAS FÁBRICAS a fin de
garantir que o os fabricantes cumpliran cos correctivos pactados.
A intervención do Estado provocou a PROTESTA DOS EMPRESARIOS, que se aferraban á idea
típicamente liberal de que as RELACIÓNS ENTRE PATRONO E TRABALLADOR debían basarse
no PRINCIPÑIO DO LIBRE ACORDO, é dicir, que non podía mediar a intervención de terceiros
xa que o traballador era libre de non aceptar o posto e condicións que se lle ofrecía. Dacordo
con iso, chegaron a esixir A ELIMINACIÓN DOS COMISIONADOS OPERARIOS, e mesmo a
promulgación dunha LEI QUE PROHIBIRA AS REUNIÓNS DE OBREIROS.
XA NOS ANOS 40, A CLASE TRABALLADORA DEU PASOS SERIOS NA SÚA ORG. E DEFENSA
posto que para entón a masa crítica de obreiros do textil valeuse da LEI DE 1839, que instaba
a crear SOCIEDADES DE AXUDA MUTUA QUE SE FIXERAN CARGO DA LABOR ASISTENCIAL que
antes asumían os gremios, para empezar a fundar ASOCIACIÓNS OBREIRAS configuradas de
tal maneira que tamén puideran DEFENDER OS SEUS INTERESES DE CLASE. De aí que se viran
nelas os PRIMEIROS SINDICATOS MODERNOS da historia de España – J. FONTANA-.
A “SOCIEDADE DE PROTECCIÓN MUTUA DE TECEDORES DE ALGODÓN DE BARCELONA”
(maio 1840) foi a primeira en constituírse, marcando un FITO NA XÉNESE DO MOV. OBREIRO
pois O SEU EXEMPLO EXTENDEUSE PRONTO A OUTRAS LOCALIDADES, SECTORES E OFICIOS –
fiado- permitíndolles organizar a primeira FED. DE SOCIEDADES OBREIRAS CATALANAS.
NOS ANOS POSTERIORES, OS NOVOS AVANCES DA MECANIZACIÓN -incorporación das
selfactinas- provocaron un NOVO SALTO NA ORGANIZACIÓN E NA LOITA OBREIRAS, e iso
unido á POLÍTICA INICIAL DE PACIFICACIÓN SOCIAL DO BIENIO PROGRESISTA permitiría ós
traballadores cataláns forzar a CELEBRACIÓN DE CONVENIOS COLECTIVOS así como a
formación dunha XUNTA CENTRAL DE DIRECTORES DA CLASE OBREIRA (xaneiro de 1855).
Sen embargo, antes de que rematara o Bienio os avances empezaron a peligrar. A chegada a
Barcelona do CAPITÁN XERAL ZAPATERO (1855) -coñecido como “XERAL CATRO TIROS”-
paralizou o proceso en marcha ao decantarse pola vía da REPRESIÓN que esixía a patronal:
estado de excepción; execución do dirixente obreiro José Barceló; prohibición dos sindicatos;
anulación dos convenios colectivos; encarcelamento e deportación dos dirixentes con ideas
máis avanzadas, etc.., E todo iso co fin de acabar co activismo e a organización dos obreiros.
A resposta dos obreiros foi xa entón a organización dunha FOLGA XERAL -2 de xullo de 1855-,
a primeira da historia española, que ademais acadou un gran seguimento: extendeuse por
toda Cataluña co lema, “VIVA ESPARTERO. ASOCIACIÓN OU MORTE. PAN E TRABALLO”.
A MEDIACIÓN DE ESPARTERO logrou que os obreiros retornaran ós seus postos de traballo
tras promover A PRESENTACIÓN NAS CORTES DUNHA EXPOSICIÓN DA CLASE OBREIRA
esixindo unha LEI QUE REGULASE AS RELACIÓNS LABORAIS e que autorizase igualmente a
ACTIVIDADE SINDICAL. É máis, para dar forza esa iniciativa os traballadores crearon en
Madrid O XORNAL OBREIRISTA, “EL ECO DE LA CLASE OBRERA”, que apareceu por vez
primeira o 5 de agosto de 1855. Desa forma puideron reunir en poucos meses 33.000 firmas
en apoio á súa Exposición ás Cortes, e non simplemente de cataláns: 7.000 ANDALUZAAS,
1.200 DE ALCOY, 1.000 en Navarra e en Valladolid, etc.
(5) E O AUXE DAS OPCIÓNS POLÍTICAS ANTISISTEMA, vencelladas ós sectores afectados pola
explotación capitalista ou simplemente excluidos do sistema político isabelino:
O IDEARIO SOCIALISTA UTÓPICO, vencellado ás reivindicacións democráticas que o
liberalismo abandoara trala derrota de Napoleón, e que difundiría parte da prensa de
Barcelona, Madrid e Cádiz: RAMÓN DE LA SAGRA, ANTONIO RIBOR, P. MONLAU.
E O IDEARIO REPUBLICANO como alternativa democrática ó libreralismo que defendía o
Partido Progresista, e que foi difundido en especial pola prensa de Valencia, Barcelona e
Madrid.
AMBAS DERIVAS ERAN FILLAS DAS NOVAS REALIDADES SOCIAIS que a industrialización e o
mundo dos negocios fora promovendo, e non simplemente do escoramento cara á esquerda
dunha parte crecente das élites máis liberais ante a moderación que se estaba a impor.
2.7.- VELLAS E NOVAS ÉLITES BAIXO O RÉXIME ISABELINO
A OLIGARQUÍA LIBERAL
Dado o retraso co que se foron producindo en España as transformacións económicas motor
dos cambios sociais, O DESPRAZAMENTO DAS VELLAS ÉLITES NON SE COMPLETOU ata finais
do XIX e inicios do XX.
A ÉLITE DOMINANTE BAIXO O ISABELISMO ERA UNHA OLIGARQUÍA que estaba conformada
polos TÍTULOS DA VELLA NOBREZA PROCEDENTE DO ANTIGO RÉXIME, máis polos membros
da ALTA BURGUESÍA FINANCIEIRA, BUROCRÁTICA E MILITAR que puideron beneficiarse da
xenerosa política de ENNOBRECEMENTO do réxime.
Non obstante, DENDE OS ANOS 60 A VELLA NOBREZA empezaría a ser lentamente
DESPRAZADA POLAS NOVAS ÉLITES, que á súa vez empezaron a facerse cada vez máis
PERMEABLES Á FORTUNA ECONÓMICA SEN OUTRA CONSIDERACIÓN SOCIAL, acabando de
impoñerse xa baixo o réxime da Restauración.
(1) A VELLA NOBREZA TITULADA
Coa abolición dos privilexios, A VELLA NOBREZA PERDEU PODER RESPECTO DO PASADO.
Pero iso non significou en absoluto que se vira privada, nin siquera a medio prazo, da súa
VELLA POSICIÓN DE ÉLITE ECONÓMICA, SOCIAL E POLÍTICA, que de feito logrou manter ata
moi moi avanzado o século.
A MEDIADOS DO XIX REPRESENTABA AÍNA O 80% DOS MAIORES CONTRIBUINTES. É máis,
mentres a Aristocracia dispoñía de PATRIMONIOS SUPERIORES A 50 MILLÓNS de reais, que
ademais no caso dos títulos máis notorios superaba a barreira dos 100 millóns, cando se
trataba dos MAIORES BURGUESES O SEU PATRIMONIO NON PASABA DOS 30 MILLÓNS.
Só A PARTIR DOS ANOS 80 A XERARQUÍA PATRIMONIAL SE EMPEZOU A INVERTER, perdendo
a nobreza a gran velocidade o PREDOMINIO INCONTESTABLE de que gozaran e que co
cambio do século pasaría xa definitivamente a mans burguesas.
NO PLANO POLÍTICO MANTIVO UNHA POSICIÓN DE GRAN INFLUENCIA na toma de decisións
gracias en parte á FORTE PRESENCIA que seguiu tendo en institucións e órganos claves do
novo réxime. Por exemplo, O SENADO: case a mitade dos 637 membros que a conformaron
entre 1845 e 1868 eran TÍTULOS NOBILIARIOS, dos cuais ademais máis do 70% eran antigos.
Pero tamén NO EXÉRCITO, NA CAMARILLA, NO CORPO DIPLOMÁTICO, etc.
OUTRO DATO REVELADOR É QUE NON SE ABURGUESOU A NIVEL DE VALORES SOCIAIS por
máis que houbera “facilitado” A IMPLANTACIÓN DO ORDEN LIBERAL. Precisamente, se
facilitou ao final a Revolución é porque comprendera a inevitabilidade da mesma, e porque a
súa colaboración lles ía permitir MANIOBRAR DENDE DENTRO DO RÉXIME para moderalo e
desa forma garantir unha TRANSICIÓN O MÁIS BENÉVOLA POSIBLE cos seus intereses. Por
exemplo:
(*) PRESIONANDO DE FORMA ACTIVA DENDE O PARLAMENTO E A CAMARILLA DA COROA
para MODERAR Ó MÁXIMO AS INICIATIVAS LEXISLATIVAS E MESMO BLOQUEALAS se facía
falta, contando para iso tamén co elevado ascendente da Igrexa –liberalismo moi católico-.
(*) EXERCENDO A RESISTENCIA PASIVA diante da execución da normativa liberalizadora:
desvinculación, reforma fiscal, etc.
(*) E SOCIALIZANDO A SÚA ESCALA DE VALORES E O SEU CAPITAL SIMBÓLICO entre as
NOVAS ÉLITES BURGUESAS.
De aí, por exemplo, que non opuxera resistencia á política de ENNOBRECEMENTO que puxo
en marcha a Monarquía de Isabel II, que chegou a crear un total de 400 NOVOS TÍTULOS. A
nobreza española, de feito, acabou sendo unha das máis permeables de Europa. A outra vía
foi o ENLACE MATRIMONIAL COAS NOVAS FORTUNAS.
E de aí tamén que seguira a MARCAR AS PAUTAS DE COMPORTAMENTO SOCIAL durante boa
parte do XIX, empezando polo RENDISMO. De feito, o haber patrimonial da vella nobreza
seguiu ATA OS ANOS 70 Á MARXE DO NOVO MUNDO DOS NEGOCIOS, podendo falar dun
auténtico DIVORCIO ENTRE A NOBREZA E MUNDO EMPRESARIAL.
Como dato, o feito de que sobre un total de 38 PATRIMONIOS DA ALTA NOBREZA
procedente da etapa dos AUSTRIAS, cun montante global superior ós 1.113 MILLÓNS de
reais, SÓ 15 MILLÓNS ERAN INVERSIÓNS EN VALORES DE DÉBEDA PÚBLICA, e que menos de
0,5 MILLÓNS O ERAN EN PARTICIPACIÓNS NO FERROCARRIL ou noutras empresas: o 1,5%.
MANTÍVOSE ADEMAIS EN XERAL Á MARXE DA INNOVACIÓN AGRARIA, optando por seguir
explotando as súas terras conforme ó patrón rendista e extensivo do pasado.
Unicamente A PARTIR DOS ANOS 80, acuciados pola acción da CRISE FINISECULAR, empezou
a abrirse a OUTRAS INVERSIÓNS, promovendo unha POLÍTICA CONTROLADA DE VENDAS,
que dende inicios do XX pasaría ser xa LIQUIDACIONISTA pola presión que entón empezaran
a exercer AS MOBILIZACIÓNS CAMPESIÑAS E A NECESIDADE DE FACER INVERSIÓNS para Pois ben, de todo ese HISTORIAL VITAL DE MÉRITOS, o que realmente determinou o seu
lograr que as vellas explotacións foran competitivas no novo escenario global. ennobrecemento non foi tanto a súa fortuna como OS SEUS SERVICIOS Ó ESTADO,
empezando pola súa condición de Ministro, a colaboración en materia ferroviaria, etc.
Polo demáis, SEGUIU MESMO DISEÑANDO E DIRIXINDO OS ESPACIOS DE SOCIABILIDADE da
élite, espacios que seguiron a ser ATA FINAIS DO XIX OS SALÓNS dende os que impoñía a súa Por último, merece unha mención aparte a POLÍTICA DE ENNOBRECEMENTO PREFERENTE
xerarquía de valores e o recoñecemento colectivo da súa posición social. que se aplicou ás NOVAS ÉLITES ANTILLANAS e que fixo que no seu caso a condición dos
servicios directos ó Estado non fora tan imperiosa. De feito, con frecuencia se beneficiaron
desa política, ademais dos MILITARES E ALTOS CARGOS DA ADMINISTRACIÓN ANTILLANA,
(2) A NOBREZA NOVA LIBERAL
tamén simples COMERCIANTES E FACENDADOS. A cuestión é que o réxime isabelino utilizou
A POLÍTICA DE COOPTACIÓN POLA VÍA DO ENNOBRECEMENTO, pensada para reforzar a a vía do ennobrecemento para garantir a ASIMILACIÓN DA ÉLITE AZUCAREIRA CRIOLLA e
posición das vellas élites nobiliarias, en realidade NON FOI TAN INDISCRIMINADA como desa forma asegurarse o seu APOIO Ó DOMINIO DA METRÓPOLI, algo que era clave para
puidera parecer en principio posto que consistiu en incorporar sobre todo a membros dos conservar esas colonias.
ESTRATOS SUPERIORES DA BUROCRACIA, DIPLOMACIA E EXÉRCITO –moi copados polas
ramas dos fillos segundóns da nobreza-, e moi en especial a aqueles cunha certa folla de
(3) A BURGUESÍA NACIONAL
SERVICIOS EN FAVOR DO RÉXIME tal e como o concebía a Coroa e os sectores nos que se
apoiaba. Sector conformado por unha CAPA DE GRANDES FORTUNAS que nos ANOS 60 acumulaba xa
do orden de 8.000 MILLÓNS de reais, aínda que todavía invertidos maioritariamente en
A ÉLITE ECONÓMICA, PARA PODER ENNOBRECERSE BAIXO O ISABELISMO, houbo de recurrir
TÍTULOS DE DÉBEDA PÚBLICA, VALORES BURSÁTILES SEN RISCO, E PROPIEDADE -rústica e
á vía do ENTRONQUE MATRIMONIAL.
urbana-, o que remite a PAUTAS DE INVERSIÓN AÍNDA MOI RENDISTAS E ESPECULATIVAS.
Só baixo o RÉXIME DA RESTAURACIÓN se empezou a promover a incorporación á nobreza
Se explica así que os seus membros tenderan a ESTABLECERSE EN MADRID, en tanto que
dos HOMES DE NEGOCIOS, o que é todo un síntoma dos niveis de MODERNIZACIÓN SOCIAL
capital do Estado, aínda que SEN RACHAR OS SEUS VENCELLOS COS LUGARES DE ORIXE. De aí
que xa se estaban acadando. Ata entón ESA VÍA FORA EXCEPCIONAL.
que haxa que falar dunha BURGUESÍA NACIONAL LOCALIZADA EN MADRID, e non tanto de
Como exemplo paradigmático o ENNOBRECEMENTO NO ANO 1863 DE JOSÉ SALAMANCA, co burgusía madrileña.
título de MARQUÉS DE SALAMANCA, que acabaría dando nome á famosa rúa de Madrid, e
Formaba parte desa élite, unha PRIMEIRA CAPA CONFORMADA NOS ANOS 30 á sombra das
cuia traxectoria resume moi ben boa parte da HISTORIA ECONÓMICA E POLÍTICA do século
operacións promovidas sobre todo por ÁLVAREZ DE MENDIZÁBAL: préstamos ó Estado,
XIX español.
concesións estatais, xogadas bursátiles, etc.
Conspirador liberal en tempos de Fernando VII, Deputado e Senador baixo o réxime
A SEGUNDA CAPA SE ACABOU DE CONFORMAR CO BOOM que seguiu ó novo episodio de
isabelino dende as filas do MODERANTISMO PURITANO, chegou tamén á condición de
liberalización económica DO BIENIO PROGRESISTA.
MINISTRO DE FACENDA EN 1847. Fixo unha das MÁXIMAS FORTUNAS -uns 400 millóns de
reais- actuando como banqueiro e representante dos Rothchild en España, gran accionista En ambos casos obsérvase unha TENDENCIA A INVERTIR EN PROPIEDADE, tanto de terra
do ferrocarril MZA, e promotor inmobiliario en plena era dos ensanches. De feito, chegou a como de bens inmobles no marco da desamortización.
comprar o suficiente como para construir un barrio enteiro, barrio que acabaría levando o
seu título. Foi tamén un gran coleccionista de obras de arte. Acabou, non obstante,
arruinado pola crise de 1866, morrendo en 1883.
Pese á súa compoñente rendista, NON SE A PODE ASIMILAR SEN MÁIS Á VELLA NOBREZA
nese aspecto en concreto:
(*) É un sector que COÑECÍA Á PERFECCIÓN OS MECANISMOS DO MERCADO, e que buscou
en todo momento a MAXIMIZACIÓN DAS SÚAS RENDAS. Como exemplo disto, a súa activa
PARTICIPACIÓN NA PROMOCIÓN DOS ENSANCHES URBANOS, construidos en parte sobre o
patrimonio desamortizado e en parte sobre o vendido pola nobreza en situacións de apuro
para non ter que desprenderse das explotacións agrarias.
(*) Por norma poñían á fronte das súas empresas a ADMINISTRADORES PROFESIONAIS,
cousa que non solían facer os nobres.
(*) Tenderon a establecer CONEXIÓNS EMPRESARIAIS COAS BURGUESÍAS LOCAIS buscando a
DIVERSIFICACIÓN DAS INVERSIÓNS -tanto a nivel sectorial como territorial- que lles
permitira SACAR O MAIOR PARTIDO ó seu haber de capitais e de influencia política e
económica. Se trataba en definitva de explotar a SINERXIA DAS COMPLEMENTARIEDADES
que tiñan cos EMPRENDEDORES LOCAIS: estes aportando o coñecemento das súas rexións e
as súas relacións locais, ademais da súa capacidade empresarial; e os burgueses asentados
en Madrid a financiación e os contactos políticos precisos.
Como exemplo, FRANCISCO DE LAS RIBAS, MARQUÉS DE MUDELA, que tras lograr acumular
unha gran fortuna como PROVEEDOR DO EXÉRCITO CRISTINO E COA DESAMORTIZACIÓN,
puido converterse gracias ás suas dotes de emprendedor nun auténtico potentado
vitivinícola de A Mancha. Iso, unido ás influencias políticas coas que se fora facendo,
permitiulle invertir en 1879 nun dos establecementos siderúrxicos sen acabar que
abandoaran os inversores extranxeiros na marxe esquerda do Nervión.
COMO EXCEPCIÓN, A BURGUESÍA CATALANA.
A PRESENCIA DE COMERCIANTES DA BURGUESÍA NACIONAL DE MADRID foi en Cataluña
MOI REDUCIDA.
Aí, as INICIATIVAS EMPRESARIAIS XESTIONÁBANSE DENDE BARCELONA, recurrindo a unha
rede de COMISIONADOS OU AXENTES PROFESIONAIS capaces de asegurar unha tramitación
e comercialización áxil, e a un auténtico ENTRAMADO FAMILIAR DE SAGAS EMPRESARIAIS
interconectadas entre sí por alianzas matrimoniais.
Pola súa banda, só a finais de século a élite catalana empezou a ter unha maior presencia na
capital do Estado.
(4) A BURGUESÍA COLONIAL
O retrato tipo da élite económica antillana mostra a FACENDADOS que solían ser orixinarios
da FACHADA CANTÁBRICA, DE CATALUÑA E DE CÁDIZ, que xeralmente eran de procedencia
modesta, e que frecuentemente dispoñían dalgún COÑECEMENTO MERCANTIL en tanto
solían ser en orixe AXENTES DE ALGUNHA CASA DE COMERCIO que despois se acababan
instalando por conta propia.
Noutros casos, eran FORTUNAS VENCELLADAS Ó EXERCICIO DALGÚN EMPREGO PÚBLICO.
De feito, A CARREIRA COLONIAL foi considerada na España da época como un instrumento
de RÁPIDO ASCENSO ECONÓMICO E SOCIAL.
A clave que estaba detrás de todas esas fortunas é O RÉXIME DE PRIVILEXIOS COMERCIAIS
que contemplaba o ESTATUTO COLONIAL para os peninsulares. De feito, son fortunas que
con frecuencia se xestaron en torno á ACTIVIDADE COMERCIAL DO PORTO, e máis en
concreto ó TRÁFICO DE ESCRAVOS É Ó COMERCIO DO AZÚCAR.
Unha vez conseguido un certo NIVEL DE ACUMULACIÓN DE CAPITAIS, o paso seguinte era a
ADQUISICIÓN DE INXENIOS AZUCAREIROS, MÁIS FACENDAS E PROPIEDADE URBANA, e
mesmo a colocación de parte desa riqueza NA CITY LONDINENSE OU EN ESTADOS UNIDOS,
ademais de en España.
De feito, A INICIOS DOS ANOS 60 o sector dos vellos traficantes de escravos e exportadores
de azúcar se presentaba xa como un SECTOR DE CAPITALISTAS A ESCALA INTERNACIONAL
que chegaran a colocar varios MILES DE MILLÓNS DE RS. SOBRE TODO NA CITY LONDINENSE
aproveitando que Inglaterra se convertira nunha gran consumidora do azúcar cubano.
LONDRES E LIVERPOOL chegaron a acoller máis de 150 sucursais e filiais de casas de
comercio hispano-cubanas.
Pero tampouco se pode esquecer o TRASVASE CARA ESPAÑA que tamén se foi producindo,
sobre todo con motivo do INICIO DA GUERRA DOS DEZ ANOS, que tivo o efecto engadido de
provocar O RETORNO DUNHA PARTE DESA ÉLITE, que unha vez en España aproveitou a nova
SITUACIÓN DE EMERXENCIA DA FACENDA para obter concesións moi ventaxosas a cambio
de axudar a financiar da guerra.
Como exemplo prototípico desta traxectoria, ANTONIO LÓPEZ Y LÓPEZ, máis coñecido como
O MARQUÉS DE COMILLAS, que en 1872 foi xunto con outros comerciantes cofundador do
BANCO HISPANO-COLONIAL encargado de recabar fondos para a financiación do conflicto.
A IMPORTANCIA ESTRATÉXICA DAS ANTILLAS MÁIS A DIMENSIÓN DAS SÚAS FORTUNAS 2.8.- O PRIMEIRO SINDICALISMO –COMPLEMENTAR CO PUNTO 2.6 (4)-
españolas fixo que A ÉLITE ANTILLANA ADQUIRIRA ENORME CAPACIDADE DE DECISIÓN nas
O ASOCIACIONISMO OBREIRO PERMANECEU COMO UN FENÓMENO DE ALCANCE LIMITADO
cuestións de POLÍTICA INTERIOR, funcionando como un poderosísimo GRUPO DE INTERÉS.
en España ATA O SEXENIO DEMOCRÁTICO (1868-1874), e iso foi así en parte pola LENTITUDE
De feito, non se comprende A POLÍTICA E A ECONOMÍA ESPAÑOLAS sen ter en conta a súa
coa que avanzara ata entón o proceso de MODERNIZACIÓN ECONÓMICA E SOCIAL, pero
presión, mesmo baixo o SEXENIO DEMOCRÁTICO. Non só se os culpou da morte de Prim –
tamén pola TOTAL FALTA DE LIBERDADES que acompañara ó réxime liberal isabelino.
disposto a promover a emancipación da escravitude-, senón que ademáis foron un apoio
De feito, para poder por en marcha ORGANIZACIÓNS PARA A DEFENSA DOS SEUS DEREITOS,
clave para A RESTAURACIÓN DOS BORBÓNS. Tanto é así que foron os militares vencellados
as clases traballadoras tiveron que apoiarse DURANTE A ETAPA ISABELINA en concreto na
ás Antillas os que financiaron e promoveron o GOLPE DE MARTÍNEZ CAMPOS.
R.O. PARA A FORMACIÓN DE SOCIEDADES DE SOCORROS MUTUOS que promovera en 1839
o Partido Moderado co único fin de que SE FIXERAN CARGO DA LABOR ASISTENCIAL propia
A FRAXILIDADE DAS CLASES MEDIAS dos gremios no pasado. O que os Moderados non preveran é que ese tipo de sociedades ían
ser “UTILIZADAS” POLA CLASE OBREIRA PARA EMPEZAR A ORGANIZARSE e, a partir de aí,
Conformadas pola BURGUESÍA QUE CARECE DO STATUS E NIVEIS DE RIQUEZA DAS ÉLITES, a
poder DEFENDERSE DO DETERIORO que a mecanización do traballo e a liberalización da
súa condición de PROPIETARIOS, EMPRENDEDORES, OU PROFESIONAIS LIBERAIS con
contratación estaban a provocar nas súas CONDICIÓNS LABORAIS E SALARIAIS.
formación lles permite ter unha CONCIENCIA DIFERENCIADA DAS CLASES TRABALLADORAS
moi forte, que á súa vez os leva a adoptar UN ESTILO DE VIDA moi volcado na
Así foi, en concreto, como se empezou a organizar NA CATALUÑA DE INICIOS DOS ANOS 40 o
MANIFESTACIÓN EXTERNA DA SÚA POSICIÓN: EDUCACIÓN, OCIO, FOGAR convertido en
que definiríamos como PRIMEIRO SINDICALISMO OBREIRO, un sindicalismo camuflado en
espacio de sociabilidade, etc.
SOCIEDADES MUTUAIS DE SOCORROS E DE MONTEPÍOS que, na práctica, se orientaron
igualmente á defensa das condicións laborais e salariais dos seus socios.
A PROPIEDADE ERA O CUMIO DA SÚA ESCALA DE VALORES. Ademáis de ser a manifestación
do seu ÉXITO ECONÓMICO E POSICIÓN SOCIAL, tiña tamén unha forte compoñente de Máis aínda, conformouse como un ASOCIACIONISMO DE OFICIO DE RAÍZ ARTESANAL tendo
CAPITAL SIMBÓLICO en tanto podían utilizalo e de feito actuaba como unha especie de en conta que quenes promoveron a articulación das novas sociedades e elaboraron o novo
SALVOCONDUCTO PARA ACADAR DISTINCIÓN E PRESTIXIO SOCIAL, ademais de ser a clave discurso reivindicativo en materia laboral foron OS VELLOS ARTESÁNS E MENESTRAIS que
para poder participar do RÉXIME ELECTORAL CENSITARIO. vían como a LIBERALIZACIÓN DA PRODUCCIÓN, DA EXPLOTACIÓN E DA COMERCIALIZACIÓN
estaba a provocar, no novo contexto de MECANIZACIÓN, un deterioro acelerado e grave das
Polo tanto, estamos ante un GRUPO SOCIAL INTERMEDIO QUE ENGLOBABA unha
súas CONDICIÓNS LABORAIS: a lei da libre competencia nun mercado totalmente
AMALGAMA HETEROXÉNEA DE PROCEDENCIAS E RIQUEZA: dende homes de negocios,
desregulado, como o que se estaba a impoñer coa Revolución Liberal, estaba facendo que
fabricantes e comerciantes, ata profesionais liberais e funcionarios de empregos públicos
mesmo os propietarios de talleres artesanais entraran nunha dinámica de autoexplotación e
cualificados, pasando polos pequenos e medianos rendistas ou propietarios de terra.
de proletarización contra a que se rebelaban.

Segundo os estudios realizados a partir de rexistros notariais en diversas rexións as súas Polo demais, o outro factor que axuda a explicar ESA SOCIOLOXÍA DE RAÍZ ARTESANAL é a
FORTUNAS OSCILARÍAN ENTRE OS 100.000 REAIS E OS 5 MILLÓNS. PROPIA TRADICIÓN GREMIAL DE DEFENSA DO TRABALLADOR, que fora tomando forza na
SEGUNDA MITADE DO SÉCULO XVIII froito dos crecentes conflictos laborais provocados polas
Se calcula que cara INICIOS DOS 70 REPRESENTABAN NON MÁIS DO 5% DA POBOACIÓN, o
novas oportunidades de negocio que xerara en Cataluña a apertura do porto de Barcelona ó
cal da unha idea do POBRE PESO SOCIAL QUE TIÑAN EN ESPAÑA, e por conseguinte tamén
comercio coas colonias americanas.
da LENTITUDE COA QUE AVANZOU A MODERNIZACIÓN ECONÓMICA E SOCIAL na etapa
isabelina.
A falta de liberdades explicaría tamén O OUTRO RASGO DO I ASOCIACIONISMO OBREIRO: Polo tanto, TRAS O SEXENIO AS VELLAS CULTURAS MILITATES SEGUIRON COEXISTINDO coas
que avanzara sobre todo da man dos MOVEMENTOS LIBERAIS DE SIGNO RADICAL, e moi en novas do Internacionalismo, e incluso se estableceron lazos de colaboración. Máis aínda, na
especial do REPBULICANISMO E DO FEDERALISMO. medida en que os novos obreirismos se desenvolveron e afirmaron no marco dunha cultura
obreirista de raíz republicana e demócrata, nunca chegaron a rachar cos elementos
De feito, A CULTURA POLÍTICA RADICAL-DEMOCRÁTICA DO REPUBLICANISMO foi sen lugar a
fundamentais e a linguaxe básica establecida polos republicanos. De aí que non fora raro
dúbidas un ELEMENTO CENTRAL DA CULTURA MILITANTE OBREIRA EN ESPAÑA, e non só do
que os obreiros vencellados ás novas correntes mantiveran a súa filiación republicana: nin
primeiro sindicalismo como a veces se tende a presentar.
siquera unha parte importante dos militantes do PSOE e da UGT chegaron a rachar con esa
É certo que a RELACIÓN DO OBREIRISMO CO REPUBLICANISMO RESENTIUSE TRAS O SEXENIO cultura, pese ó anti-radicalismo pola que se decantara a Executiva do PSOE ata 1909.
na medida en que AS CLASES OBREIRAS SE EMPEZARON A DISTANCIAR DOS RADICAIS e
mesmo ENTRARON NUN PROCESO DE DESPOLITIZACIÓN.
Polo demais, e xa para rematar, adiantar que en parte pola falta de liberdades que
É máis, esa deriva é algo que se explica polo FRACASO QUE SUPUXO O RÉX. DO SEXENIO en
acompañou á Restauración ata finais dos anos 80, e en parte polo alcance limitado da
materia de REFORMAS SOCIAIS tendo en conta o pouco que se avanzou nese aspecto pese ás
modernización económica e social, HOUBO QUE ESPERAR ATA O CAMBIO DE SÉCULO para
demandas das clases populares.
que en España LOGRARAN DESPEGAR AS FORMACIÓNS OBREIRISTAS -tanto políticas como
Como tamén se explica polo feito de que CO NOVO RÉXIME DE LIBERDADES DO SEXENIO xa sindicais-, por certo, xusto cando tamén SE RECUPERABA O REPUBLICANISMO.
puideron establecerse en España OS NOVOS IDEARIOS ESPECIFICAMENTE OBREIRISTAS -
ANARQUISMO E MARXISMO-, máxime tendo en conta que son idearios que apostaban ou
polo APOLITICISMO, ou no seu defecto por COMBATER AS FORZAS LIBERAIS RADICAIS. É
máis, O MOVEMENTO ANARQUISTA LOGROU ACADAR ELEVADOS NIVEIS DE SEGUIMENTO
dende entón NO ÁMBITO INDUSTRIAL DE CATALUÑA -ademais de no campo andaluz- nos
curtos períodos nos que logrou manterse dentro da legalidade.

Pero aínda que todo iso foi así, tamén é certo que AS NOVAS CULTURAS MILITANTES do
internacionalismo obreirista NON LOGRARON DEIXAR TOTALMTE FORA DE XOGO ÁS VELLAS,
caso por exemplo do SINDICALISMO INSPIRADO NO SOCIALISMO MERAMENTE REFORMISTA
que apostaba por seguir colaborando cos liberais radicais de cara a forzar reformas, e que
estaba representado en especial polo sindicato textil das TRES CLASES DE VAPOR –loita
reformista, que non revolucionaria-. De feito, este sindicato rexurdiría con forza a partir de
1881 unha vez que o réxime da Restauración empezou a restablecer este tipo de liberdades,
que se institucionalizarían xa coa LEI DE ASOCIACIÓNS (1887).

De feito, só a acusada radicalización social á que conduciu -tralo cambio de século- o

marcado autoritarismo do reinado de Alfonso XIII acabaría arruinando a súa base social de
apoios en favor das correntes revolucionarias de inspiración internacionalista: a anarquista
da CNT, e mesmo a socialista da UGT dado que tamén empezara dende 1903 a radicalizarse
nas súas estratexias de loita.
 TEXTOS HISTÓRICOS DE APOIO
Hace años que nuestra clase va caminando hacia su ruina. Los salarios menguan. El precio de
los comestibles y de las habitaciones es más alto. Las crisis industriales se suceden.
Hemos de reducir de día en día el círculo de nuestras necesidades, mandar al taller a
nuestras esposas, con perjuicio de la educación de nuestros hijos, sacrificar a estos mismos
hijos a un trabajo prematuro.
Es ya gravísimo el mal, urge el remedio, y lo esperamos de vosotros. No pretendemos que
ataquéis la libertad del individuo porque es sagrada e inviolable; ni que matéis la
concurrencia porque es la vida de las artes, ni que carguéis sobre el Estado la obligación de
socorrernos, porque conocemos los apuros del Tesoro. Os pedimos únicamente el libre
ejercicio de un derecho: el derecho de asociarnos.
Hoy se nos concede solo para favorecernos en los casos de enfermedad o de la falta
de trabajo, concédasenos en adelante para oponernos a las desmedidas exigencias
de los dueños de los talleres, establecer de acuerdo con ellos, tarifas de salarios,
procurarnos los artículos de primera necesidad a bajo precio, organizar
la enseñanza profesional y fomentar el desarrollo de nuestra inteligencia,
atender a todos nuestros intereses.
Desaparecerá entonces esa ruinosa concurrencia entre nosotros mismos, hija solo del hambre.
El empresario participará de los quebrantos a que nos condenan los sucesos y la fatalidad de
las leyes económicas. No apelará a la baja de salarios, sino después de haber apurado
cuantos medios existan para abaratar los productos y vencer en las luchas industriales. Se
sostendrá por una parte el precio de la mano de obra y se facilitará por otra en los gastos de
subsistencia una considerable economía. La enseñanza vendrá a destruir los efectos
subversivos de la división del trabajo. La solidaridad entre los asociados y las asociaciones
templará los desastrosos resultados de la crisis. Se evitarán abusos. Cesarán los conflictos.
Se teme que los asociados hemos de promover desórdenes, más infundadamente.
Los artesanos franceses lo estuvieron casi todos durante los últimos años del reinado de Luis
Felipe y ni un solo día turbaron la paz del reino. Tampoco los operarios de Cataluña, mientras
la autoridad no se mostró hostil a sus numerosas sociedades. ..
Clama ahora el capital porque se nos niegue la facultad que pedimos pero sin justicia (…). ¿Es
equitativo que él solo disfrute de este beneficio? Ya que a ojos de la ley debemosestar en
lucha, debemos disponer de las mismas armas. Nuestra libertad no queda a buen seguro
violada porque otros la ejerzan: no porque nos asociemos lo ha de quedar la suya.
…Deseamos la asociación y aspiramos a generalizarla, pero no por la violencia.
Libre ha de ser en ella la entrada, libre la salida; obligatorios sus acuerdos solo para sus
individuos; pasiva su resistencia; puramente moral su acción sobre los capitalistas..
Nuestros dolores son grandes. No solo no podemos cubrir nuestras primeras atenciones;
trabajamos más de lo que nos permiten nuestras fuerzas y nuestra salud se altera; somo
objeto de groseros insultos y (…) hemos de devorarlos en silencio. Otros, con ser menos penosa
su carga y menos útiles, piden protección, condecoraciones, privilegios; nosotros solo la
universalización de un dcho o, por mejor decir, la sanción de una libertad q está en
nosotros… .
… Vosotros, señores diputados, habéis sido llamados tras una revolución sangrienta a
constituir el país sobre nuevas y seguras bases. Hasta que todos los intereses hoy en pugna
no estén en armonía. Los nuestros y los de los dueños de taller, bien lo sabéis, se hallan en
constante guerra. Pacificadlos. Y pues vuestro solo caduceo es la libertad, proclamadla en
todo y para todos. No la temáis, porque en ella está el orden. No la limitéis porque ella
misma se limita. No impidáis su desarrollo bajo ninguna de sus fases, porque es la fusión en
una de todas esas formas, como la luz es la fusión en uno de todos los colores…
Francisco Pi y Margall, Exposición a Cortes Constituyentes, 7 sept de 1855 .
-Apenas salís de la pensión se os hace estudiar el arte de “atrapar” un marido, probándoos
que la mujer sin el apoyo de un hombre es un ente desgraciado. Sometidas
a la más rigorosa vigilancia no sois dueñas ni de vuestras acciones; ni de vuestros gustos, ni
de vuestras palabras. Esperando romper vuestras cadenas aceptáis por esposo al primer
hombre que se presenta; y cuando uniis vuestra suerte al que se os ha designado
sin consultar vuestro corazón, principiais una vida de martirio acompañada de astucias, de
mentiras, de perfidia. Por desgracia hay bastante de verdad en ese triste cuadro,
¿pero no es cierto al mismo tiempo q la mujer puede proporcionarse una
existencia independiente y honrosa?
-¿Y como? ¿Por qué medio? Los hombres se han apropiado todas las carreras. El ejército, la
magistratura, el foro, el parlamento abren un vasto campo á su ambición, a su fortuna y a su
gloria.
-Y vosotras pobres mujeres violentadas al trabajo personal debéis sacrificar vuestras
facultades y toda vuestra vida en el servicio doméstico! Vuestra alma arde,
vuestra actividad necesita de una esfera más extendida, de un teatro más grandioso:
queréis brillar por el talento y el genio: y las leyes humanas os condenan a estrellaros
la cabeza contra las paredes de vuestras habitaciones! Vuestros sentimientos generosos
os convidan a acciones nobles, experimentáis el deseo de consagraros a vuestro pueblos, a
vuestro país, a todo el género humanos; y vuestros deberes reducidos os encadenan en el
círculo estrecho de la casa! Destinadas a ennoblecer y hermosear la vida humana,
pasáis vuestros días en el fastidio para morir después en el olvido!
¡Si el amor presidiese al menos la unión que contraéis para toda vuestra vida!
Pero ¡Ah! ¡Cuántas veces rebeldes al impulso de vuestra alma seguís una voluntad extraña:
¡cuántas veces por gozar de una libertad ilusoria caéis en una esclavitud intolerable! …
- … Te ensañas, hermano mío contra las uniones mal proporcionadas;
crees q las mujeres son esclavas de los maridos ¿quieres acaso romper las leyes sagradas
del matrimonio y de la familia?
- ¿Quién te dice eso? Muy al contrario; asegurando a la mujer un bienestar honroso,
preservándola del abandono y de la miseria, queremos solamente proporcionarle
libertad completa en la elección de esposo. Cuando esté asegurado su porvenir,
cuando nada tenga q temer, ni para sí ni para sus hijos, seguirá el impulso de un amor
verdadero. Cuando prometa amar, amará; y los hombres, según las palabras de Jesu-Cristo,
no conseguirán romper la unión que Dios haya formado. Lejos de abolir el matrimonio,
queremos devolverle toda su pureza, toda su dignidad y todo su esplendor. Cesarán las
mentiras y perfidias: el padre afortunado estrechando a sus hijos contra su corazón, estará
convencido de que no fue engañado en su afecto… No hay duda,
para que la mujer sea libre en la elección de su alma es preciso asegurarla una
existencia independiente. Pero por desgracia el número de las necesitadas es muy
considerable; aún aquellas q pasan por ricas no tienen su porvenir asegurado.

-¿Cómo, qué medio hay para abrir algún camino a este portentoso enjambre
de desgraciadas? Hablabas del ejército, de la magistratura, del parlamento
¿querrías convertir a la mujer en un soldado, un legista, un diputado?

-¿Cómo puedes pensarlo? En el orden societario que queremos introducir

la mujer para ser libre y dichosa no tendrá necesidad de violentar su naturaleza.
Impulsada de sus instintos y su vocación, ella dará con su destino; y nosotros
que queremos sustituir las guerras bárbaras con la paz universal y los ejércitos destructores con
ejércitos industriales, no vestiremos ciertamente a las mujeres de coraza ni de armadura para
conducirlas al campo de batalla. Los instrumentos de muerte serán trocados por utensilios de
producción, por las nobles palancas del trabajo. Estas armas pacíficas os pertenecen
igualmente que a nosotros y loso laureles que vamos a coger en el glorioso campo de la
industria congenial no costarán lágrimas …

-Sí: ¿pero cómo rechazar el azote de la miseria?

-Combinando todas las fuerzas humanas para sacar de la tierra fértil todos sus
productos y riquezas.

-Esos son trabajos duros y penosos ¿querrías reducir a ellas la mano flaca de la mujer; querrías
forzarla y condenarla a conducir el arado y manejar el hacha y el martillo?

No digas que queremos forzar, condenar … somos antípodas de la violencia:

nuestra divisa es “la atracción”… Esta sabrá conseguir por incentivo de amor, de gloria
y de placer lo que la sociedad actual no sabe obtener sino por fuerza y necesidad.
Sí: queremos que todo el mundo trabaje, la mujer y el niño y el anciano, pero
sabremos hacer el trabajo ligero, suave, productivo y atraedor. El trabajo es
maldecido ahora porque no es voluntario, sino impuesto arbitrariamente; es
monótono, aislado, ingrato para el que lo ejerce con peligro de su salud y
abreviando sus días. Pero cuando el trabajo sea honrado y puesto en estimación;
cuando cada cual pueda elegir entre mil ocupaciones variadas en medio de talleres elegantes
en el seno de jardines risueños, asociándose a los grupos de trabajadores
que designe su voto, cuando el trabajo desenvuelva sus facultades por que va
de acuerdo con su vocación, ¡oh! ¡entonces se trocará en fiesta y en delicia…!...
La ambición noble podrá brillar en el con todo su esplendor. Descollarán hombres
que se harán ilustres por un nuevo género de conquista de que no ofrece ejemplo
la historia. Mira esos campos abandonados, esos desiertos que la vista
no puede abrazar… Mira esos ríos que en curso arrebatado, asolan villas y poblaciones…
Observa esa atmósfera, ora ardiente ora cuajada, ora portadora de la
peste, el tifo, la fiebre amarilla y el cólera. Pues bien, el hombre sabrá
luchar contra los elementos y domarlos con la industria societaria. Los ejércitos de
la paz entusiasmados por la gloria verdadera marcharán a la conquista de los desiertos de
Africa… Darán nueva vida a las llanuras salvajes, a las montañas áridas, a los ríos
abandonados. El clima dulcificado obedecerá al genio del hombre…

J. Czynski, Porvenir de las mujeres, Cádiz, edición de 1841.