RENESANS

1. RENESANS- z fran. renaissance (renesąs) – odrodzenie; ideałów, norm, filozofii antyku;

wyraźny zwrot ludzi XVI-wiecznych ku ideałom antyku, ku człowiekowi, nowej
humanistycznej ideologii- czyli odrodzenie dawnych, zapomnianych w średniowieczu,
wartości starożytnych; narodził się we Włoszech; pierwszy człowiek renesansu- poeta
Francesco Petrarka.

2. Znaczenie słowa RENESANS:

- odrodzenie się człowieka w duchu chrześcijańskim
- odnowienie ludzkiego życia poprzez ,,oczyszczającą siłę miłości”
- przywrócenie wzorców antycznych
- rozwój sztuki poprzez udoskonalenie dziedzictwa mnichów starożytnego Rzymu.

3. Idee i hasła:
- ,,człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”- Terencjusz
- zwrot do Boga w sposób indywidualny- artysta renesansowy jest świadom godności człowieka
- wizerunek Boga kształtowany na podobieństwo człowieka- artysta, architekt świata
- do literatury i sztuki obficiej niż w śred. weszła tematyka życia codziennego, miłości, rodziny;
ważna stała się refleksja o roli człowieka w państwie
- artyści swoimi dziełami chcieli służyć nie tylko Bogu, ale również krajowi, mecenasowi
- naśladowanie starożytnych wynikające z fascynacji kulturą antyczną Greków i Rzymian
- filozofowie, pisarze w swoich dziełach zgodnie z hasłem AD FONTES (do źródeł) powracali do
tekstów kultury antycznej
- odrzucenie przez pisarzy łaciny średniowiecznej= potrzeba tworzenia literatury w językach
ojczystych
- kostium antyczny- mówienie o sprawach współczesnych odwołując się do mitologii, w której
odkrywano uniwersalne przesłania
- afirmacja piękna ludzkiego ciała w sztuce i literaturze- rzeźbiarze i malarze studiowali
proporcje ciała
- kult wiedzy- widza ważniejsza niż majątek i inna niż średniowieczna, bo bardziej praktyczna
- NON OMNIS MORIAR (nie wszystek umrę)- słowa Horacego, którymi kierował się artysta
pragnąc swą twórczością upamiętnić swe imię, artysta często zamieszczał w swoich dziełach
wątki autobiograficzne
- kult sławy- sprawiał, że artyści rywalizowali ze sobą - kult rzemiosła
- akceptacja indywidualizmu- wynikała z pochwały wolności
- chęć ukazania w dziełach harmonię między człowiekiem a przyrodą (przyroda- kosmiczny ład).
4. Periodyzacja:
- renesans- XVIw. - Europa Północna- koniec XVI w.
 - Włochy- XIV-XVI w. - Polska- wiek XVI- lata 30. XVII w. (epoka Jagiellonów;
złoty wiek kultury polskiej; Polska mocarstwem).
5. Daty początkowe: 5. Daty końcowe:
- 1450- odkrycie druku przez Johanna Gutenberga - 1545-1563- Sobór
Trydencki
- 1453- upadek Konstantynopola - 1577- noc św. Bartłomieja
- 1492- odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba. - 1603- śmierć Elżbiety I ; epidemia dżumy
w Londynie.

6. Nowe wzorce osobowe:

- dworzanin - humanista - obywatel (patriota)
- uczony - zdobywca świata.
7. Impulsy nowej epoki:
 HUMANIZM:
- prąd umysłowy, który zastąpił śred. scholastykę
- narodził się w Florencji
- stawianie człowieka w głównym centrum zainteresowania
- nieograniczona wiara w istotę ludzką i jej możliwości na Ziemi
- odrzucenie śred. teocentryzmu= zastąpienie go antropocentryzmem (przekonanie, że
człowiek jest najdoskonalszą istotą we wszechświecie)
- umiłowanie mądrości czerpanej z natury i wierne naśladowanie owej natury- MIMESIS.
 DRUK:
- przyspieszył rozpowszechnianie się nowej myśli humanistycznej, religijnej
- zastąpił mozolną prace przepisywania ksiąg przez skryby
- zmienił światopogląd ludzi
- zmniejszył przestrzeń europejską.
 REFORMACJA:
- wielki ruch religijny skierowany na reinterpretację dogmatów wiary
- w jej wyniku powstały odłamy Kościoła: luteranizm- Marcin Luter, Niemcy; kalwinizm- Jan
Kalwin, Francja; anglikanizm- Henryk VIII, Anglia
- spowodowała rozbicie jedności religijnej w Europie
- Biblia tłumaczona na języki narodowe
- łacina ustępuje językom narodowym
- papież nie sprawuje już władzy nad całością chrześcijan
- odłamy wzmocniły państwa i ich języki narodowe.
 ODKRYCIA GEOGRAFICZNE:
- zmiana ludzkiego myślenia przez wyjście poza granice swojego kraju i penetrację nowych
obszarów
- rozwój państw starego kontynentu
- inne sposoby życia przez poznanie innych cywilizacji
 - kolonizacja nowych terenów= rywalizacja państw
- wyprawy przyniosły dochody, towary, kruszec
- wzmógł się handel
- humanizm rozbudził w ludziach nowej epoki ciekawość świata.
8. Pojęcia określające epokę:
- humanizm
- ANTROPOCENTRYZM- pogląd stawiający w centrum zainteresowania człowieka i jego
możliwości
- reformacja
- IRENIZM- postawa hołdująca zgodzie i pokojowi między ludźmi; pogląd, który należy
kojarzyć z Erazmem z Rotterdamu i Andrzejem Fryczem-Modrzewskim, zakładający, że w
stosunkach między społecznościami należy wystrzegać się przemocy
- HARMONIA- dążenie do umiaru i równowagi w życiu i postrzeganiu świata (nawiązuje do
stoicyzmu)
- MECENAT- zjawisko opieki możnych nad utalentowanymi i biednymi artystami.
9. Nowe renesansowe ideały:
- rozwój państw
- wzrost świadomości społeczno-narodowej (patriotyzm)
- rozwój literatury i języków narodowych
- kreacja ideału artysty- artysty z łac. POETA DOCTUS- kreator, uczony, miłujący sławę
- tworzenie nowych wzorców.
10. Renesansowy ideał człowieka: godność, sława, wiedza, możliwości intelektualne, przyjaźń,
indywidualizm, wolność, piękno ciała.
11. PERYFRAZA- odmiana metafory, polega na zastąpieniu przedstawionego przedmiotu
zwięzłym, niedosłownym opisem, zawierającym jego najważniejsze cechy np. słońce= ,,złota
kula”.
12. Przemiany epok:
ŚREDNIOWIECZE RENESANS
POWAGA, MYŚL O ŚMIERCI, ŚMIECH TOWARZYSZY LUDZKIEMU ŻYCIU,
ZBAWIENIU, PIEKLE I NIEBU CHĘĆ CZERPANIA Z DARU ŻYCIA
MIŁOŚĆ: dworna, platoniczna, do Boga MIŁOŚĆ: zmysłowa, pełna erotyzmu
WYPRAWY: krucjaty religijne w imię WYPRAWY: zamorskie podróże, odkrycia
wiary i Boga geograficzne w celach zysku i podboju nowych
ziem
RYCERZ ZDOBYWCA
ANONIMOWOŚĆ TWÓRCÓW KULT SŁAWY, KARIERY, INDYWIDUALNOŚĆI
CZŁOWIEK: podporządkowany Bogu CZŁOWIEK: w centrum zainteresowania,
 podmiot działań, myśli, bohater literatury
HAGIOGRAFIA I HISTOGRAFIA AUTOTEMATYZM I ZAANGAŻOWANIE
PODPORZĄDKOWANA PARENTEZIE SPOŁECZNO-POLITYCZNE W DUCHU WOLNOŚCI
RELIGIJNEJ I REFORMATORSKIEJ

13. Filozofia renesansu:

 GIOVANNI PICO DELLA MIRANDOLA- humanista; filozof włoski, autor ,,O godności
człowieka”- uznanego za manifest humanizmu; mówi o godności ludzkiej, o
niepowtarzalności cech, o wolności myśli i czynów i odpowiedzialności za nie; Bóg oddaje
życie człowieka w jego własne ręce; pozwala człowiekowi by określił i zdefiniował swoja
naturę według swojej woli i upodobania; stwórca celowo umieścił człowieka na środku
hierarchii istot świata, by mógł obserwować wszystko co dzieje się dookoła i na tej
podstawie decydować
 MICHEL DE MONTAIGNE- francuski humanista; autor wielu aforyzmów; twórca gatunku
literackiego- eseju; udowadnia, że nie istnieje wiedza absolutna; nie istnieje pojęcie
absolutyzmu, ponieważ wszystko ma pojęcie względne, subiektywne
 ERAZM Z ROTTERDAMU- holenderski filozof; twórca ,,Pochwały głupoty”- odrzuca wszelkie
teorie oparte na tradycji i autorytetach, potępia fanatyzm, głosi ideę tolerancji,
przeciwstawia się nadużyciom Kościoła, wojnom, poglądom średniowiecznym; twórca
irenizmu; propagator humanizmu chrześcijańskiego (umiłowanie antyku można godzić z
chrześcijaństwem)
 LEONARDO DA VINCI- ‘’artysta nauki’’; ,,człowiek renesansu”; największy geniusz epoki
renesansu; malarz, rzeźbiarz, inżynier, uczony, myśliciel; namalował obrazy, które uchodzą
za najsłynniejsze na świecie np. ,,Dama z gronostajem”, ,,Ostatnia wieczerza”, ,,Mona
Lisa”, ,,Madonna w grocie skalnej”, ,,Człowiek witruwiański”; wymyślił wiertło, maszynę do
latania, czołg, rower, spadochron.
 TOMASZ MORUS (THOMAS MOORE)- angielski filozof, polityk i pisarz, autor dzieła Utopia;
opisał tam taki stan społeczny, w którym nie ma wykorzystywania kogokolwiek, a równość i
brak pieniądza wprowadziły stan szczęścia wśród obywateli; Morus uznaje zasadę,
że człowiek jest z natury dobry i możliwe jest znalezienie sprawiedliwych władców
działających w imię braterstwa, równości i wolności człowieka.
14. Utopia- literacka wizja doskonałego państwa i społeczeństwa; panują tam powszechna
równość, dobrobyt, bezpieczeństwo i zadowolenie obywateli; w sensie potocznym utopią
nazywamy nierealny pomysł.
15. Utopia:

 mowa mieszkańców i prawo są jednakowe

 wszystkie miasta są złożone według jednakowego planu i mają identyczne budynki
 władza księcia dożywotnia
 wszyscy noszą odzież jednakowego kroju bez względu na wiek
 życie jest uporządkowane
 w każdym z miast ludzie czują się bezpiecznie.
  NICCOLO MACHIAVELLI- renesansowy filozof i historyk; autor traktatu ,,Książę” przedstawił
swoją koncepcję nowoczesnego państwa; każde państwo istnieje po to, by stać się potęgą;
aby to osiągnąć, władca nie może mieć skrupułów; w polityce zdecydowanie
najskuteczniejsza jest gra nieczysta, władca musi być lwem i lisem; prócz siły i odwagi
potrzebna jest mu chytrość i przebiegłość; od nazwiska tego twórcy pochodzi doktryna zwana
makiawelizmem
16. MAKIAWELIZM- pogląd etyczny kierujący się zasadą ,,cel uświęca środki”- bezwzględne
sprawowanie władzy, brak skrupułów w dążeniu do celu.
17. CZEGO WŁADCA NIE MUSI ROBIĆ CO WŁADCA POWINIEN ROBIĆ

 dotrzymywać wiary  powinien posiadać cechy

 słuchać racji drugich osób zwierzęcia i człowieka: cwany jak
 nie powinien być ludzki ani lis, groźny jak lew
tylko zwierzęcy  raczej powinien budzić strach niż
 postępować szczerze z miłość
miłością, sprawiedliwie  samodzielnie decyduje o losach
 nie powinien dążyć aby ludzie kraju
go kochali  kieruje myśleniem poddanych,
ma budzić strach
 musi być podstępny żeby wygrać
18.
SFUMATO- z wł. przydymiony; to miękki, lekko zamazany modelunek kontrastów i rysów
postaci, oddający gęstnienie cienia; odkryta przez Da Vinci technika sprawia, że postacie i
przedmioty widziane są jakby przez delikatną zasłonę.
19. KLASYCYZM- z łac. classicus- doskonały, wzorcowy, godny naśladowania; to nurt kulturowy
cechujący się dążeniem do prostoty formy i wyrazu, równowagi i harmonii; niezależnie od
epoki podstawą klasycyzmu jest spokój, proporcja, ład i harmonia.
20. JAN KOCHANOWSKI – największy polski humanista doby renesansu. Studiował w
Akademii Krakowskiej, później w Padwie. Córki: Orszula i Hanna. Odbył liczne podróże po
Europie, m.in. do Francji, Królewca. Po powrocie został sekretarzem Zygmunta II Augusta. Po
śmierci króla mieszkał w Czarnolesie, biorąc okazjonalnie udział w życiu publicznym.
Kochanowski wprowadził fraszkę do literatury polskiej. Stworzył także pierwsza polską
sielankę Pieśń świętojańska o sobótce.
20. Sielanka - utwór poetycki, przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki życia
wiejskiego. Gatunek powstały z piosnek pasterskich. Często przedstawia sceny z życia
pasterzy i rolników i odsłania wątki miłosne. Sielanka ukazuje beztroskie, spokojne i
pogodne życie, wypełnione miłością.
21. PIEŚŃ- gatunek liryki; wykonywana podczas obrzędów religijnych przez Greków;
charakteryzuje ją meliczność (przeznaczona do śpiewu), rytmizacja budowy, podział na
strofy (zwykle 4-wersowe); tematyka może być różnorodna: od religijnej po miłosną,
biesiadną, patriotyczną, refleksyjną, filozoficzną.
 22. Pieśni Kochanowskiego- wydano pośmiertnie w 1586r.; powstały z fascynacji pieśniami
Horacego; utwory nawiązują do stoicyzmu i epikureizmu; dominuje w nich horacjańska
zasada ,,złotego środka”- utrzymania miary we wszystkim; to zbiór 49 liryków Jana
Kochanowskiego podzielonych na dwie księgi: Księgi pierwsze i Księgi wtóre; są one efektem
ponad 20-letniej pracy poety.
23. Pieśni Jana Kochanowskiego, cechy:
-mają renesansowy charakter - głoszą pochwałę życia i zainteresowanie człowiekiem
-wpływ stoicyzmu i epikureizmu
-zastosowanie zasady złotego środka
-są zapisem nastrojów i przeżyć autora
-nawiązanie do poglądów Horacego
-jako ideał - umiar
-miłość - wartość nadrzędna
-powszechnie zrozumiałe słownictwo
-wskazówka, by zgodnie współżyć z naturą i innymi oraz dbać o czyste sumienie, wówczas
osiągnie się szczęście
-poruszanie spraw dotyczących obowiązków względem ojczyzny.

24. [NIE PORZUCAJ NADZIEJE…]:

 refleksyjno-filozoficzna pieśń
 tworzy ją siedem 4-wersowych zwrotek
 występują rymy parzyste aabb (świecie-plecie)
 środki stylistyczne: epitet (zimne czasy), porównanie (Patrzaj teraz na lasy jako przez
zimne czasy)
 widać w niej wyraźne poglądy stoików- nie ufać własnemu szczęściu, gdyż nagła odmiana
losu może spowodować smutek
 już pierwsze dwa wersy przekonują nas do tego, aby zachować nadzieję, bez względu na
to, w jakiej życiowej sytuacji jesteśmy
 podmiot liryczny przekonuje, że po każdym niepowodzeniu czy też nieszczęściu nadchodzi
nowy, lepszy dzień, który może wszystko zmienić
 odwołanie się do świata przyrody wskazuje na łączność człowieka z naturą; jedynie życie w
harmonii ze światem przyrody może przynieść nam szczęście
 autor mówi o zmienności losu; człowiek musi umieć mu sprostać, poradzić sobie w każdej
sytuacji; pomaga mu w tym Bóg
 winniśmy zachować umiar w radości i smutku
 podmiot liryczny wskazuje drogę, którą należy podążać, aby „nie zginąć”; doradza on, aby
zaufać Stwórcy, który może odwrócić to, co postanowiła Fortuna.
25. STOICYZM- doktryna etyczna stworzona przez Zenona z Kition; światem rządzi rozumna, ale
nie boska siła; człowiek powinien zachować apatię, czyli obojętność wobec wydarzeń;
najważniejsza jest cnota, czyli przyporządkowanie się rozumnym prawom świata jak m.in.
sumienne wykonywanie obowiązków, prawdziwie cnotliwy jest tylko mędrzec; cnota jest jedynym
warunkiem osiągnięcia szczęścia w życiu.

26. „PATRZAJ, JAKO ŚNIEG PO GÓRACH SIĘ BIELI…”

Utwór jest refleksją nad upływem czasu, przemijalnością życia. Człowiek nie może biernie
poddawać się temu co przynosi los, umieć radzić sobie z problemami. Należy też pamiętać,
że nad losem człowieka czuwa Bóg. Autor mówi, że wszystko na świecie mija i kończy się.
Każdy powinien cieszyć się chwila obecną i korzystać z niej.
To pieśń, która jest również kombinacją tych dwóch ideologii. W tym utworze podmiot
liryczny porównuje życie człowieka do cyklu przyrody. Po lecie i jesieni na świat zstępuje
zima i tak też jest w trakcie egzystencji każdego. Wszystko ma swoją kolej, a człowiek
może się z tym tylko godzić. Kiedy jest dobrze, to trzeba się cieszyć, ale nie można
zapominać o tym, ze za chwilę Fortuna to zmieni. Człowiek powinien się zajmować tym, co
teraz, a nie tym, co przyszłe, bo i tak nic nie może zmienić. Bóg ma we władaniu wszystko,
a mądry człowiek wie, że niczego nie można cofnąć i z tym, co w boskich rękach nie można
walczyć. Nie można też słuchać ludzi, którzy twierdzą, że wiedzą, co będzie i jak się na to
przygotować. Należy wsłuchać się jedynie w głos własnego rozsądku, który podpowiada,
że człowiek jest postacią poddaną woli sił wyższych.
27. EPIKUREIZM- doktryna etyczna; nazwa wywodzi się od starożytnego filozofa Epikura; szczęście
polega na niedoznawaniu przykrości; podział przyjemności na cielesne i duchowe; odrzucenie
religii; główna zasada- ,,carpe diem”- chwytaj dzień, wg której człowiek ma żyć intensywnie,
wykorzystując czas, ciesząc się bieżącą chwilą, ,,żyć w ukryciu” z dala od życia publicznego.

28. „NIEZWYKŁYM I NIE LEDA PIÓREM OPATRZONY…”

Utwór ten podejmuje tematykę związaną ze sztuką, różnego rodzaju twórczością artystyczną oraz
postacią samego poety. Jego osobę można utożsamić tu z podmiotem lirycznym, który mówi o
dwoistości swej natury. Z jednaj strony jest przede wszystkim człowiekiem, z drugiej zaś, jest
poetą.
Dwoistość ta może pociągać za sobą szereg konsekwencji, również taką, że człowiekowi łatwiej
jest osiągnąć nieśmiertelność poprzez pozostawienie po sobie sławy i dobrego imienia.
Śmierć dla podmiotu lirycznego nie będzie oznaczała końca wszystkiego, będzie jedynie
wyzwoleniem jego drugiej natury, która przyjmie postać ptaka i pozwoli poecie, idąc za
przykładem Ikara, wznieść się na wysokości i oderwać tym samym od ziemskiej rzeczywistości.
Nieśmiertelność, która jest przypisana poecie, wynika z jego misji, jaką ma do spełnienia na ziemi.
Otrzymał on wielki dar, jakim jest dar tworzenia. Poprzez swoje dzieła pamięć po nim pozostanie
w jemu współczesnych oraz przyszłych pokoleniach.
Podmiot liryczny jest przekonany, że dzieła przez niego stworzone będą znane nie tylko jego
rodakom, ale także innym narodom, tym dalekim i tym bliskim (piąta zwrotka: „O mnie Moskwa i
będą wiedzieć Tatarowie...”). Ostatnia zwrotka przynosi obraz pogrzebu oraz wskazania poety co
do jego przebiegu.
Poeta nie chce świec ani dzwonów, gdyż wszystkie te ceremonie dotyczą jedynie ciała a nie duszy
poety, która poprzez dzieła artysty stała się nieśmiertelna. Dlatego też nie pragnie on płaczu ani
lamentowania po swojej śmierci, gdyż wierzy w nieprzemijalność swej sławy.
Pieśń XXIV ma budowę regularną. Jest ona napisana trzynastozgłoskowcem. Są także środki
stylistyczne: wykrzyknienie („I głosem żałobliwym żołtarzów śpiewanych!”), epitet („czarnymi
odnogami”, „głęboki strumień”), anafora („Już mi skóra... Już mi w ptaka białego...”), metafora
(„...ani mię czarnymi Styks niewesoła zamknie odnogami swymi”, „Już mi w ptaka białego wierzch
się głowy mieni”).
29. „PIEŚŃ O DOBREJ SŁAWIE”
Jest to utwór o przemijaniu i doczesności. Poeta tłumaczy, na czym polega cnota dobrej sławy.
Podmiot liryczny mówi o tym, i ż Pan Bóg dał nam nie tylko ciało, ale także rozum i mowę, dzięki
czemu człowiek stał się istotą wyjątkową, odróżniającą się od innych stworzeń, podkreśla, że
rzeczy doczesne przeminą, „zniszczeje ciało”, jedyne co może pozostać po człowieku to dobre
imię.
Właśnie przez wzgląd na dar, jakim obdarzył nas Bóg, człowiek powinien służyć ojczyźnie najlepiej
jak tylko potrafi, zgodnie ze swoimi umiejętnościami. Każdy jest przeznaczony do robienia tego,
co potrafi najlepiej. Poeta chce, aby ci, którzy są odważni i waleczni brali udział w bitwach w
obronie ojczyzny i swej wiary, zaś ci, którzy posiadają wiedzę i zdolność pięknej wymowy,
powinni nauczać innych.
W ostatniej zwrotce podmiot liryczny stwierdza, iż lepiej jest oddać swoje życie za sławę
osiągniętą walecznymi uczynkami, niż umrzeć w zapomnieniu i ciszy.
Kochanowski zwraca uwagę na patriotyzm, szacunek dla tradycji, zachowanie godności. Dziś
dobrą sławę moglibyśmy nazwać dbaniem o dobry wizerunek, dobre imię. I chociaż od napisania
„Pieśni” minęło tyle lat wciąż nie jesteśmy „bestyjkami” i wciąż musimy zabiegać o
człowieczeństwo i dobre imię.
Z występujących w nim środków stylistycznych możemy wymienić: pytanie retoryczne („azaby go
lepiej dał w cieniu darmo potem?”), epitet („dobre obyczaje”).

30. „PIEŚŃ O CNOCIE”

Zawiera refleksje poety na temat wartości cnoty. Poeta próbuje wpłynąć na rozwój duchowy i
moralny czytelnika. Utwór ma ton wyraźnie dydaktyczno – wychowawczy.
Styl pieśni jest jasny i prosty, a zarazem wytworny i ogólnikowy. Dwa pierwsze zdania wysuwają
tezę: Żeby cnota miała być kiedy bez zazdrości. Kolejne sześć wersów to wyjaśnienie tezy przez
opis postępowania zazdrości. Zazdrość jest cieniem cnoty jako cień niedostępny ciała naszladuje,
cierpi, gdy ktoś odnosi sukcesu Nie może jej blasku znieść ani pojżrzeć w oczy. Zazdrość jako
przeciwniczka cnoty jest bezsilna i słaba.
Cnota z kolei jest rozumiana przez Kochanowskiego, jako umiejętność uniezależnienia się od
pokus, nie zwracanie uwagi na krzywdy czynione mu przez zazdrość. Pielęgnowanie w sobie cnoty
jest obowiązkiem każdego człowieka, a najwyższą cnotą jest służba ojczyźnie: A jeśli komu droga
otwarta do nieba, Tym co służą ojczyźnie. Cnotliwe życie jest gwarantem wiecznego szczęścia w
niebie.
Środki artystyczne: epitety – cień niedostępny, nabytych przypraw; metafora – niech się spuka
jady!; personifikacja – za cnotą… zazdrość postępuje, Nie może jej blasku znieść ani pojżrzeć w
oczy, Boleje, Tego ludziom uwłóczy.
31. HORACJANIZM - nurt w poezji, który nawiązuje do twórczości rzymskiego poety - Horacego.
Mógł oznaczać również postawę wobec życia, która polegała na współwystępowaniu dwóch
kierunków filozoficznych: stoicyzmu i epikureizmu oraz poszukiwaniu tzw. „złotego środka”.
Według Horacego życie na ziemi jest chwilą, w czasie której nie powinny się liczyć żadne dobra
materialne ani społeczna pozycja. Wszystkich połączy kiedyś śmierć. Zwyczajne, prozaiczne rzeczy
są nietrwałe, przemijające, wieczna jest tylko poezja. Można wyróżnić trzy główne prądy
charakteryzujące ten nurt:
-refleksyjność oraz powściągliwość w wyrażaniu uczuć (tu również dążenie do panowania nad
emocjami odbiorcy),
-dążenie do formy doskonałej w połączeniu z prostym stylem,
-wykorzystywanie motywów zaczerpniętych z mitologii (tu również korzystanie ze wzorców poezji
greckiej).
32. PRZERZUTNIA- w wierszu sylabicznym przerzucenie do następnego wersu wyrazu lub kilku
wyrazów należących treściowo do wersu poprzedniego; nadaje dynamiczności wierszowi.
33. SONET- gatunek liryki; swoją popularność popularność zawdzięcza Petrarce. Składa się z 14
wersów zwykle tworząc 4 strofy. Dwie pierwsze to czterowersy (kwartyny), o rymach
okalających (abba abba), dwie ostatnie to trzywersowe (tercyny). Zwrotki 4-wersowe mają
charakter opisowy. Pierwsza strofa przedstawia temat utworu, druga odnosi go sytuacji
podmiotu lirycznego, pozostałe zaś wnoszą refleksje o charakterze ogólnym. Jest to oczywiście
ogólny zarys, pewien model, który może ulegać pewnym zmianom. Tematem sonetu była
pierwotnie wzniosła, uduchowiona miłość do kobiety.
34. FRANCESCO PETRARCA- humanista; pisał łaciną klasyczną; rozważał o zaletach i wadach
samotności humanisty; tworzył głównie w języku łacińskim; sławę przyniósł mu zbiór 366 liryków
(wśród, których 317 to sonety skierowane do ukochanej poety, która zmarła na dżumę- Laury).
35. PETRARKIZM – konwencja liryki miłosnej; miłość jest uczuciem duchowym;
uduchowiona miłość jest ważniejsza niż spełnienie fizyczne; ujawnił się w twórczości
włoskiego poety F. Petrarki - Sonety do Laury; w poezji miłosnej to uwielbienie
wyidealizowanej bohaterki, dociekliwość w opisywaniu i analizowaniu różnych odcieni
uczuć; zawiera ona liczny opis wyglądu i doskonałości duchowej postaci; wzorzec
obowiązywał aż do okresu romantyzmu; charakterystyczne środki wyrazu: antytezy,
oksymorony, paradoksy, wykrzyknienia.
36. „SONET 61”
Budowa wiersza jest charakterystyczna dla gatunku sonetu, co oznacza, iż składa się on z 4 strof, w
tym dwóch czterowersowych i trzech liczących po trzy wersy. Typowy podział na część opisową i
refleksyjną jest tutaj zatarty, a podmiot liryczny kontynuuje rozpoczęte wyliczenie.
Pierwszym środkiem stylistycznym, jaki rzuca się w oczy, jest anafora. Każda zwrotka rozpoczyna
się słowem błogosławiony (odmienionym). Dzięki temu utwór zyskuje charakter wyliczenia
podkreślającego wartość poszczególnych wydarzeń. Pojawia się w nim także budujące nastrój
epitety – np. strzała mistrzowska, gorzkie łzy miłości. Obok nich znajduje się charakterystyczny
oksymoron – słodka troska – uwydatniający szczególną moc miłości. Za jeden z najważniejszych
środków stylistycznych uznać można górującą nad utworem metaforę wszechwładnej miłości.
Wiersz zalicza się do nurtu liryki bezpośredniej, podejmującej tematykę miłosną.
Interpretacja
„Sonet 61” jest radosną i dynamiczną pochwałą dnia, w którym podmiot liryczny spotkał
ukochaną Laurę. Anafory pojawiające się na początku każdej strofy zdają się symbolizować
bicie serca, co podkreśla rytmika utworu. Już pierwsza strofa, której dynamizmu nadaje
wyliczenie umieszczone w drugim wersie, nakreśla sytuację liryczną, obrazując spotkanie
dwóch osób.
Druga strofa wzbogaca opis, wprowadzając pojęcie słodkiej troski. Ten szczególny stan towarzyszy
silnemu i gorącemu uczuciu, co akcentuje wyraźne odwołanie do mitologicznej koncepcji strzały i
łuku Amora. W kolejnych zwrotkach pochwała ukochanej łączy się z pochwałą poezji, która, według
podmiotu lirycznego, jest najlepszym sposobem wyrażania różnorodnych stanów emocjonalnych.
Sam nadawca komunikatu lirycznego zdaje się być w pełni oddanym potędze wszechwładnej
miłości. Uczucie sprawia, że inaczej postrzega świat, potrafiąc odnaleźć radość w troskach nim
spowodowanych.
Warto zwrócić także uwagę na krótką, lecz wyraźną refleksję o poezji. Odpowiednio ułożone słowa
nie tylko mogą wychwalać przymioty Laury, ale także mają moc terapeutyczną, dzięki której koją
tęsknotę i żal.
37. NEOPLATONIZM- człowiek dąży do boskości i doskonałości; jedynie człowiek i Bóg mają
wolną wolę; ludzie bardziej zaczynają dbać o rzeczy materialne.

37. „SROGIE ŁAŃCUCHY NA SWYM SERCU CZUJĘ…”

To utwór znany również pod nazwą Pieśń XXI. Oparty został na temacie miłosnym na zasadzie
wyznania tzn. podmiot liryczny wyznaje, że się zakochał. W kolejnych fragmentach opisuje jak
doszło do tego stanu. To uczucie nie przysparza mu trosk, ale napawa radością. Wspomina, że
urzekły go oczy dziwnej piękności. Podmiot używa apostrofy do tych oczu podkreślając ich atuty.
Jest rozbudowanym i wysublimowanym komplementem w stronę wybranki serca.
Jest to liryka bezpośrednia(liryka wyznania)-podmiot liryczny wyznaje, że złowiony został w sidła
uczucia. Opisuje następującą sytuację liryczną: oczarowały go oczy niezwykłej piękności, a dzień, w
którym to się stało, nazywa dniem błogosławionym. Aby określić siłę i zarazem niepowtarzalność
tego uczucia, używa rozbudowanej antytezy. Zastosowanie tej figury stylistycznej służy
podkreśleniu, jak skomplikowanym i pełnym sprzeczności (paradoksów) uczuciem jest miłość.
Poeta wykorzystał w swym wierszu również apostrofę: "Oczy dziwnej piękności, W których się
wszytki najdują wdzięczności". Ten wyszukany, uroczysty zwrot do oczu, rozpoczynający drugie
zdanie utworu(pierwsze sześć wersów to pod względem składniowym zdanie wielokrotnie
złożone),jest jednocześnie wyszukanym komplementem i wyznaniem miłości. Pomysł poety został
oparty na kontrastach (przeciwieństwach) i paradoksach(stwierdzeniach pozornie sprzecznych):
-kontrast: smutek-radość, więzienie-wolność,
-paradoks: "Wesoło żywę w trosce położony”, "A w tym swoim wzdychaniu Mam rozkosz".
Podmiot liryczny- człowiek zakochany- przeżywa jednocześnie całkowicie sprzeczne uczucia,
paradoksalnie: jego szczęście wypływa ze smutku.
38. ANTYTEZA- środek stylistyczny polegający na zestawieniu 2 przeciwstawnych znaczeniowo
elementów np. w celu uzyskania większej ekspresji np. ,,jeden stary, drugi młody”.
39. OKSYMORON- celowe i świadome połączenie słów o przeciwstawnych znaczeniach (np. ciemna
jasność, zimny ogień, głośna cisza), które zyskują w ten sposób nowy sens; daje efekt paradoksu.
40. AFORYZM - sentencja, złota myśl, zdanie, w którym została wyrażona ogólna prawda o
człowieku, życiu, prawidłach rządzących światem.
41. „SONET 85”
Podmiot wyraża nieposkromioną tęsknotę za ukochaną, która (jak powiedziane zostaje na
początku utworu) prawdopodobnie została w Avinion. Podmiot zwraca się do świata, który
rozdzielił kochanków i przekonuje, że nie zapomni o Laurze i codziennie o intensywnie o niej
myśli. Podmiot ubolewa nad swoim stanem, nad tym, że zamiast kontaktu z kobietą pozostaje
mu jedynie wspomnienie o niej i żal oraz ciągłe poszukiwania jej śladów. Przyjaciel Sennuccio
ma sprawdzić, czy Laurze również wciąż zależy na ukochanym, a jeśli tak – zapewnić ją o
uczuciach mężczyzny i prosić o jakiś znak dla niego.
42. PARADOKS- to sformułowanie sprzeczne wewnętrznie; zwykle oparte na kontraście;
niezgodne z powszechnie obowiązującymi przekonaniami, ale zawierające odkrywczą prawdę
lub myśl np. ,,błogosławieni, którzy się smucą, albowiem oni będą pocieszeni”.

43. „NIE ZAWŻDY PIĘKNA ZOFIJA…”

Utwór znany również jako Pieśń XXII, traktuje o przemijalności ludzkiego życia. Kochanowski
nawiązuje tym samym do, znanego i popularnego w okresie romantyzmu, powiedzenia „carpe
diem” – chwytaj dzień, wyrażając przeświadczenie, że życie jest krótkie i należy je jak najlepiej
wykorzystać. Podmiot liryczny kieruje swoje słowa bezpośrednio do tytułowej Zofii.
W swojej refleksji jest przekonany, że człowiek nie zawsze będzie młody, a jego obecna uroda
przeminie. Takie następstwo i upływ czasu dotknie każdego człowieka. Kolejną inspiracją dla
renesansowego poety był fakt następstwa pór roku – cykl przyrody jest jednak ciągle następuje
na nowo, przyroda się odradza w przeciwieństwie do życia ludzkiego. To co przemija już nie
powraca. Tutaj nie obowiązuje zasada cykliczności, dlatego podmiot przekonuje adresatkę
swojej wypowiedzi do korzystania z każdej możliwej chwili życia i przeżywania jej jak
najpełniej.
Alegorią upływającego czasu jest obraz więdnącej róży. Młodość to czas piękna, zabawy i
beztroski, jest on jednak bardzo krótki i szybko odchodzi w niepamięć.
44. Fraszka – frasca - gałązka, drobiazg; to krótki utwór liryczny, zazwyczaj rymowany lub
wierszowany o różnorodnej tematyce: żartobliwej, biesiadnej, miłosnej, filozoficznej,
refleksyjnej; posiada puentę.
Po czym rozpoznawać fraszki?
 Po długości – są to utwory drobne i krótkie.
 Po zwięzłości – ich autorzy dbają o precyzję w wyrażaniu myśli.
 Po ich charakterze, tonie, wydźwięku – żartobliwe, błahe i radosne, lecz także
poruszające problematykę filozoficzną, refleksyjną bądź miłosną.
 Po budowie – to zwykle utwory stychiczne, bez podziału na wersy.
 I najważniejsze!!! PUENTA – wyraźna, zasadnicza myśl całego utworu!
 Fraszki Jana Kochanowskiego ukazują portret człowieka renesansu, wszechstronnie
wykształconego i potrafiącego w trafny sposób dostosować rodzaj humoru do sytuacji.
 Poeta w swoich utworach wprowadza różną narrację.
 Do najczęściej stosowanych przez Kochanowskiego w fraszkach środków stylistycznych
zaliczyć możemy: epitety, personifikacje, porównania, wyrazy bliskoznaczne (synonimy),
peryfrazy (omówienia), apostrofę, wykrzyknienia, anaforę.
45. „ O DOKTORZE HISZPANIE „
To klasyczny przykład fraszki obyczajowej. Dominuje tu żywioł dialogu. Podmiot fraszki
wypowiada tylko kilka kwestii, które cechują się dużym natężeniem komizmu, ale nie oceniają
bohatera ani sytuacji.
Pierwszy moment to czas biesiadowania w najlepsze, kiedy jeden z uczestników zabawy
zauważa chęć udania się Hiszpana na spoczynek i czyni mu wyrzut. Ktoś inny radzi, by pozwolić
mu na odejście, ponieważ przyjaciel na długo z biesiadnikami się nie rozstanie. Wyraźnie pada
zapowiedź odnalezienia go „w pościeli”. Już wiemy, że uczestnicy nie przejmują się żadnymi
ograniczeniami, a alkohol dodaje im animuszu.
Po czterech zrelacjonowanych wyżej wersach następują dwa, które ukazują bohaterów po
uczcie, a raczej po jej pierwszym akcie. Od stołów podnoszą się z intencją odwiedzenia
Hiszpana, zabierają ze sobą dzban. Poeta nie traci czasu na gadulstwo. Nie opisuje pochodu
rozbawionego towarzystwa, ale możemy sobie ten marsz wyobrazić. Kolejny scenka rozgrywa
się pod drzwiami, zamkniętymi, ponieważ Roizjusz naprawdę liczył już na wypoczynek.
Zwrot „drzwi puściły” jest eufemistycznym opisaniem nieładnego przecież zachowania. Hiszpan
ich nie wpuścił, ale wyważyli drzwi.
W środku odbywało się już częstowanie uciekiniera, ale w taki sposób, że wymówić się nie
mógł. Pointa należy do Roizjusza. Nocne wydarzenia podsumowuje tak: „szedłem spać trzeźwo,
a wstanę pijany”. Urok tej fraszki polega na tym, że opowieść o pijackich, przyznajmy,
ekscesach, zawiera dużą dozę tolerancji i przyzwolenia dla zabawy i psot, i hucznych biesiad.
Tekst jest żywą anegdotą. Świadczy o wielkiej cierpliwości Roizjusza, ale też o tym, że musiał być
bardzo lubiany.
Fraszka ta jest pozbawiona jakiegokolwiek znaku dydaktyzmu, nie próbuje też ośmieszyć Piotra
Rozjusza, jej celem jest wyłącznie zabawa i żart.
46. KOMIZM- cecha sytuacji, rzeczy lub osoby budząca śmiech, wesołość; śmieszność;
występuje w sztuce, życiu codziennym.
47. PUENTA- to dobitne zakończenie wypowiedzi; jej podsumowanie; często wyrażone
dowcipem albo zaskakującym sformułowaniem.
48. „KU MUZOM”
Jej tematyka oscyluje wokół nieśmiertelności sławy poetyckiej danego twórcy.
Podmiot liryczny zwraca się do Muz – według mitologii mieszkających na Parnasie, ich
przewodnikiem był Apollo, opiekunek różnych dziedzin sztuki i nauki – by sprawiły, że jego
rymy (wiersze, twórczość literacka) nie zginą razem z nim - Ale kiedy ja umrę, ony niechaj
słyną!
Podmiot liryczny ukazuje siebie jako człowieka skromnego, który nikomu nie zazdrości
bogactw, nade wszystko ceni zaś cnotę (wartości moralne). Z tego względu podmiot ma
nadzieję na przychylność bogiń, które mogą sprawić, iż jego twórczość będzie pamiętana i
rozpoznawana po śmierci, co jest jego celem i marzeniem.
Podmiot liryczny mówi z pozycji doświadczonego życiem człowieka, wiemy, że dużo
przeżył i być może zdaje sobie sprawę, iż zbliża się do końca swego życia. Fraszka byłaby
wtedy testamentem pozostawionym w rękach muz.
Fraszka przywołuje różne elementy tradycji antycznej: motyw non omnis
moriar zaczerpnięty od Horacego, przedstawiany tu w formie marzenia, Muzy, Parnas –
masyw górski, mieszkanie Muz, ipokreńska rosa (dająca twórcom natchnienie źródlana
woda z Hippokrene, które wytrysło w miejscu uderzenia przez kopyto Pegaza) – w niej
opiekunki sztuk obmywały włosy. Po rozbudowanej apostrofie do Muz, następuje
autoprezentacja podmiotu i prośba do adresatek wypowiedzi.
Kochanowski stosuje inwokację („Panny”), wykrzyknienie („ony niechaj słyną!”), peryfrazę
(„Panny, które na wielkim Parnazie mieszkacie”), epitety („ludzi niewdzięcznych”,
„ippokreńską rosą”).
49. ANAFORA- środek stylistyczny polegający na powtarzaniu na początku wersu lub
zdania tego samego słowa lub zwrotu.
50. PERSWAZJA- to przekonywanie odbiorcy do swoich racji; celem jest skłonienie
czytelnika do zmiany postawy lub działań.
51. TRENY
TREN - utwór liryczny, opłakujący zmarłego oraz sławiący jego zalety i zasługi, wywodzi się
z antyku.
 Po czym rozpoznawać tren?

 Po temacie – jest nim szeroko pojęty żal i ból po śmierci ukochanej osoby, (zwróć uwagę w
związku z tym na częsty motyw śmierci!).

 Po podmiocie lirycznym – prawie zawsze można go utożsamiać z poetą (utwory dotyczą

przecież jego osobistych przeżyć).

 Po apostrofach – skoro treny pisane są jako wyraz żalu po śmierci ukochanych osób,
często właśnie do nich bezpośrednio zwracają się poeci – stają się adresatami wierszy,
 Wiele utworów tego gatunku należy zresztą do liryki zwrotu do adresata.
Ale zauważ – apostrofy są kierowane nie tylko do ludzi! Poeci zwracają się też
między innymi do: martwych przedmiotów codziennego użytku, z którymi miały
styczność zmarłe osoby, np. do ubiorów, mitologicznych postaci, drzew – właściwie
wszystko może pomóc w ukojeniu bólu bądź rozpamiętywaniu życia zmarłego.
Po składni, po budowie – częste są zdania wykrzyknikowe, pytające (nierzadko występują
pytania retoryczne, a więc takie, na które nie ma odpowiedzi).
Starożytny schemat posłużył Kochanowskiemu za punkt wyjścia do konstrukcji trenów. Ale
istotne są dwie różnice:

 Osoba opłakiwana – w tradycji antycznej bohaterami trenów musieli być wielcy i

zasłużeni ludzie, np. wojownicy, poeci czy oratorzy (wielcy mówcy). Przedmiotem trenów
było sławienie ich czynów w poezji.
A u Kochanowskiego?
Bohaterem jest dwuipółletnie dziecko! Nie mogło ono przecież w swoim krótkim życiu
dokonać niczego wielkiego ani doniosłego (odstępstwo od tradycji).

 Kompozycja całości – w antyku tren był pojedynczym utworem złożonym ze ściśle

określonych części.
 A u Kochanowskiego?
Typowe starożytne elementy „rozłożył” na kolejne treny i powstał w ten sposób cykl 19
utworów o starannej i przemyślanej kompozycji:
 Treny I-VIII są poświęcone prezentacji zalet zmarłej córeczki, opisowi pustki, jaka
pozostała po jej śmierci oraz rozpaczy rodziców po stracie Urszulki.
 Ból i cierpienie doprowadziły poetę do kryzysu światopoglądowego na wielu
płaszczyznach (religia – istnienie Boga, filozofia). Apogeum tego kryzysu to Treny IX-
XI.
 Od tego momentu zaczyna się mozolne odbudowywanie zrujnowanego świata
wartości, próba zrozumienia i pogodzenia się z Bogiem (Treny XII-XVIII). Znalezienie
pocieszenia i rozwiązanie kryzysu to Tren XIX albo Sen.

Treny zostały poświęcone zmarłej córce poety - Urszuli. Wydano je w 1580 roku.

W Trenach, które Kochanowski napisał po śmierci córeczki – Urszulki, renesansowy obraz

świata i humanistyczna filozofia poety stały się tylko pustymi słowami, sformułowaniami, z
których sam Kochanowski drwi. Są to bowiem te prawdy filozoficzne, które przez całe życie
opiewał, którym się poświęcił, a które w obliczu życiowego dramatu nie dają pocieszenia i
nic nie znaczą.

W Trenach runęła misternie tworzona w Pieśniach i we Fraszkach stoicka filozofia poety.

Została z niej tylko podszyta ironią pochwała mądrości. Przestaje wierzyć, iż światem, w
którym umierają dzieci, w którym jest tyle łez i cierpienia, może rządzić dobry Bóg, którego
opiewał w Pieśniach. W tym kontekście humanistyczne dążenie do zdobywania wiedzy i
służenia „poczciwej sławie” wydaje się być groteskową pogonią za marą, ułudą. Mędrca
może bowiem w każdej chwili spotkać to samo, co głupca, śmierć zrównuje wszystkich w
cierpieniu.

Treny są ciągiem dramatycznych pytań, na które pada mało odpowiedzi. Kochanowski nie
wie, co dzieje się z jego ukochanymi, którzy zmarli. Nie wie, czy są nieśmiertelni, nie wie,
co po nim zostanie. Stale pyta i szuka najlepszych odpowiedzi. Poeta dochodzi jednak do
finalnego wniosku, iż Bóg, los, fortuna i historia bawią się człowiekiem, nie patrząc na jego
uczucia i marzenia, a mądrość, którą tak wielbił, jest wartością pozorną, bowiem nie chroni
przed nieszczęściem i nie ocala przed śmiercią.

52. „TREN IX”

Jan Kochanowski uważany jest za wyznawcę doktryny stoickiej i epikurejskiej
przede wszystkim ze względu na wybitnie horacjański charakter swoich Pieśni. Był
więc Kochanowski wybitnym humanistą.

Utwór zbudowany został na zasadzie apostrofy do Mądrości. Z opisu wynika, że za nazwą

tą kryje się filozofia stoicka. Ona bowiem wykorzenia frasunki, czyli zmartwienia, sprawia,
że człowiek nie odczuwa strachu i nie dotykają go skutki złych przygód. W ostatnich
słowach kryje się prawdopodobnie ironia odautorska. Stoicyzm powinien zapewnić
praktykującemu go wyznawcy „jednaką myśl tak w szczęściu jako i w żałobie”. Podmiot
liryczny, poeta i myśliciel opisuje tę doktrynę, ale po to, by nazwać nieludzką i
nieprawdziwą.

„A człowieka tylko nie w anioła odmienić”, „kto by jedno chciał słuchać twego
upomnienia” i wreszcie najmocniejsze chyba: „Ty wszytki rzeczy ludzkie masz za fraszkę
sobie”.

Na końcu podmiot liryczny wyraża nawet żal, że tyle lat poświęcił na doskonalenie w sobie
postawy stoika. Artysta posłużył się obrazem stopni, po których wstępował na szczyt i z
samej góry strącony został na dół. Istotne dla nas bardzo jest to, że nazywa siebie po tym
doświadczeniu „jednym z wielu”. Pogłębieniu, możemy powiedzieć, uległo zatem
rozumienie człowieczeństwa. W życie wpisane jest tracenie bliskich i rozstanie także
dlatego, że śmierć przeznaczona jest każdemu. Nie sposób ich uniknąć.

Tren IX pokazuje z całą mocą, że wobec prawdziwego, wielkiego nieszczęścia nie można
zachować chłodu i dystansu. Tarcza wykuta z mądrości stoików musi się rozpaść pod
potężnym uderzeniem losu. Śmierć ukochanej osoby, zwłaszcza dziecka nie pozostawi ojca
i matki obojętnymi. Stoicyzm tamował zatem drogę do pełnego przeżycia tego, co ludzkie.
Hasłem humanizmu było przecież powiedzenie Terencjusza powtórzone przez Erazma z
Rotterdamu: „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce.” Dlatego zapewne
niektórzy nazywają cykl Trenów Jana Kochanowskiego pomnikiem renesansowego
humanizmu. Widzimy w nich człowieka w całej prawdzie o nim: wątpiącego,
rozzłoszczonego, rozpaczającego i szukającego ukojenia i pocieszenia.

53. „TREN XI”

„Tren XI” Jana Kochanowskiego uważany jest za punkt kulminacyjny całego żałobnego cyklu,
poświęconego zmarłej córce poety, Urszuli. Dzieje się tak głównie z dwóch powodów. Po
pierwsze - jest to jeden z niewielu wierszy zbioru, w których autor podmiot pojawia się w
dwóch rolach: jako rozpaczający po stracie dziecka poeta-ojciec oraz jako rozżalony kryzysem
wyznawanych wartości w obliczu prywatnej tragedii poeta-filozof.

Po drugie – Kochanowski do tej pory w swych utworach (pieśniach i fraszkach) głosił afirmację
życia, pochwałę człowieka rozumnego, cnotliwego i żyjącego pobożnie, nakazywał spokój,
wyznawał stoickie zasady, renesansowy postulat ładu i równowagi życiowej. Teraz zaś
dokonuje negacji wszystkich tych poglądów.
Utwór rozpoczyna się stwierdzeniem „Fraszka cnota”. Ma być to wypowiedź Brutusa,
rzymskiego polityka i zabójcy Juliusza Cezara. Kiedy następca Cezara, Oktawian August pokonał
w bitwie wojska stronników Brutusa, ten popełnił samobójstwo mówiąc: O nędzna cnoto, byłaś
tedy tylko słowem, a ja cię czciłem jako coś rzeczywistego, ty zaś byłaś niewolnicą Losu.

W dalszym ciągu wiersza poeta uzasadnia swoje stanowisko, zwracając uwagę, iż zły los spotyka
nie tylko osoby niegodziwe, ale i ludzi dobrych. Kogo kiedy pobożność jego ratowała?, pyta. Los
to nieznajomy wróg, który działa nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy.
W żalach Kochanowskiego ujrzeć można wcześniejsze refleksje nad bólem istnienia i
niesprawiedliwością świata ( „marność nad marnościami - wszystko marność”).
Mądrość wydaje się niezdobyta – człowiek uczony może być dumny, że wie, więcej niż prostaki.
Ale gdy chodzi o sprawy najważniejsze, wcale nie jest bardziej światły.

Pod koniec utworu następuje jednak opamiętanie. Poeta zdaje sobie sprawę, iż jego refleksje
spowodowane są cierpieniem i niekoniecznie muszą odpowiadać prawdzie.

Poeta zastanawia się nad tym, w jakim stopniu cnota jest w stanie uchronić kogokolwiek przed
niesprawiedliwościami losu. Autor wymienia kolejne okoliczności, w których podaje się w
wątpliwość sens hołdowanie cnocie.

Autor kpi ze starań tych, którzy spędzili swoje życia na odkrywaniu jego tajemnic, badaniu
prawidłowości rządzących ludzkim losem; poeta ma na myśli również siebie samego. Po latach –
a zwłaszcza w obliczu śmierci dziecka – cała zdobyta wiedza czy – szerzej – życiowa mądrość
okazała się zupełnie bezużyteczna.

Poeta doświadczony głębokim cierpieniem dokonuje światopoglądowego „rachunku

sumienia”. Rozlicza wartości, którym był wierny, nie znajdując w nich obecnie żadnego
pocieszenia. W obliczu tajemnicy śmierci ludzka wiedza i pewność tej wiedzy okazują się jedynie
„snem lekkim”.
Tren XI to utwór regularny (wersy trzynastozgłoskowe), ma rymy parzyste (aabb). Środki
stylistyczne: wykrzyknienia, powtórzenia („Fraszka, kto się przypatrzy, fraszka z każdej
strony!”), pytania retoryczne („Żałości! co mi czynisz?”).

54. KRYZYS ŚWIATOPOGLĄDOWY- zachwianie przeświadczenia o słuszności wyznawanych

przekonań, prawd. Objawia się wątpliwościami, pytaniami podważającymi dotychczas
akceptowane wartości oraz idee, a także polemiką z autorytetami.

55. ,,TREN XVI”

Wszystkie treny autorstwa Jana Kochanowskiego stanowią m.in. zapis jego refleksji i rozmyślań
na temat życia. Tren XVI jest rozważaniem o istocie cierpienia o filozoficznym charakterze.
Dużą rolę w interpretacji tekstu odgrywają założenia filozofii stoickiej, a przede wszystkim
bezemocjonalny stosunek do rzeczywistości oraz niepoddawanie się żadnym emocjom, ani
radosnym, ani tym przygnebiającym. W ten sposób osiągnięty spokój ducha miał ostatecznie
prowadzić do szczęścia.
Tę filozofię wyznawał także Kochanowski, choć jego stosunek do jej idei zmieniał się wraz z
trudami życia, których doświadczał. Podmiot liryczny trenu wspomina, że spotkało go ogromne
nieszczęście i z tego powodu traci wenę twórczą:
Nieszcześciu kwoli a swojej żałości,
Która mię prawie przejmuje do kości,
Lutnią i wdzięczny rym porzucić muszę,
Ledwe nie duszę.
Od wyrażenia cierpienia i zagubienia podmiot przechodzi do refleksji na temat ludzkiego
stosunku do życia, lekkomyślności i braku namysłu nad działaniem. Zauważa, że człowiek nie
przejmuje się śmiercią, żyje chwilą obecną. Nie przejmuje się dopóki ogarnia go szczęście:
W dostatku będąc, ubóstwo chwalemy,
W rozkoszyżałość lekce szacujemy,
A póki wełny skąpej prządce
zstaje,
Śmierć nam za jaje.
By rozprawić się ze stoikami, podmiot przywołuje postać Cycerona i jego hipokryzję (filozof
publicznie przekonywał, że dla mędrca domem jest cały świat i może mieszkać wszędzie, ale gdy
wygnano go z Rzymu, boleśnie odczuł brak stateczności).
Tren został zbudowany z 11 strof z rymami parzystymi. W tekście odnajdziemy
liczne epitety i pytania retoryczne, które mają skłaniać odbiorcę do refleksji nad stawianymi w
utworze kwestiami.
Ostatecznie Tren XVI staje się polem do krytyki stoicyzmu przez podmiot. Łatwo jest mówić na
różne tematy, rozważać je w teorii, ale gdy dochodzą do skutku – człowiek nie umie sobie z nimi
poradzić. Gdy staje się bezpośrednim uczestnikiem pewnych wydarzeń, trudno mu utrzymać na
wodzy emocje i nie angażować się. Utwór kończy się bezpośrednim zwrotem podmiotu do
upersonifikowanego Czasu – mówiący prosi go o to by uleczył jego żale:
Czasie, pożądnej ojcze niepamięci,
W co ani rozum, ani trafią święci,
Zgój smutne serce, a ten żal surowy
Wybij mi z głowy.
56. ALUZJA LITERACKA- niejawne nawiązanie do jakiegoś utworu; odwołanie do niego.
57. ,,TREN X”
Budowa Trenu X jest regularna, wiersz napisany został trzynastozgłoskowcem. Utwór ten –
podobnie jak większość z trenów – rozpoczyna się apostrofą: „Orszulo moja wdzięczna”. Większa
część tekstu składa się z pytań retorycznych („Czyliś do raju wzięta?”). Ostatnie cztery wersy
zawierają prośbę podmiotu lirycznego do córki. Inne środki stylistyczne to epitety oraz
powtórzenia.
Jest to liryka wyznania podmiotu, liryka bezpośrednia. Jest to kolejny utwór, który rozpoczyna
się apelem do zmarłej Orszuli:
Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?
Fragment ów zawiera więcej informacji niż czytelnik jest w stanie przypuszczać. Po pierwsze
nadaje ton pytajny, po drugie określa stopień zażyłości podmiotu wołającego z osobą, do której
się zwraca, po trzecie wskazuje na role podmiotu, po czwarte określa sytuację liryczną.

Rolę podmiotu jako ojca widzimy przede wszystkim w określeniach wskazujących na stopień
zażyłości z córką. Chodzi o epitet wdzięczna oraz zaimek dzierżawczy moja. Rola filozofa zawarta
jest tu pośrednio, właśnie poprzez ton pytajny. Można by go określić jako istotę poszukującą. Zaś
o sytuacji lirycznej możemy wnioskować tyle tylko, że mamy do czynienia z poczuciem straty, z
którego wynika rozpacz.

Utwór składa się z pytań, na które nie pada żadna konkretna odpowiedź. Nie są to oczywiście
pytania retoryczne, gdyż wyraźnie odczuwalna jest potrzeba odpowiedzi.
„Tren X” zawiera ważne – w kontekście całego cyklu – refleksje poety nad miejscem
pośmiertnego przebywania duszy córki.
Podmiot liryczny zadaje serię pytań skierowanych bezpośrednio do Urszulki. Poeta, ojciec, ale i
filozof poszukuje tej sfery (poziomu duchowości), w której mógłby nastąpić kontakt z duszą
dziecka. Padają nazwy miejsc, jakie renesansowy humanista mógł uważać za „właściwe”
zaświaty.
Kochanowski wskazuje kolejno: „wszytki nieba” (czyli: najwyższe nieba), raj, Wyspy Szczęśliwe,
„jeziora tęskliwe”, zdroj niepomny” (mitologia grecka), czyściec. Pada także nawiązanie do
reinkarnacji („Wzięłaś na się postawę i piórka słowicze?”, „Czyś po śmierci tam poszła, kędyś
pierwej była”).
Wyliczenie możliwych, według poety, miejsc przebywania duszy Urszulki daje czytelnikowi
szeroki obraz jego światopoglądu. Autor nie odrzuca żadnej z możliwości, przeciwnie – zdaje się
„rozszerzać” swoje poszukiwania. Ostatnie wersy trenu zawierają rozpaczliwą prośbę do córki.
Ojciec-poeta prosi o kontakt, drobny znak. Chce wierzyć, że jakaś część dziecka nadal istnieje.
Podmiot liryczny błaga o pociechę – sen, a nawet przybycie ducha („cienia”, „mary”).
58. TOPOS UBI EST ? [GDZIE JEST?] LUB UBI SUNT [GDZIE SĄ?}- formuły znane już od
starożytności, funkcjonujące również w średniowieczu, służące pokazywaniu słabości ludzkiego
poznania i przemijania ziemskiej sławy. Ten topos postrzegany jest poprzez wiele pytań
retorycznych, a obrazuje gorączkowość i bezowocność poszukiwań w zaświatach zmarłego
człowieka, ukazując granicę ludzkiej wiedzy o życiu. Drugie z pytań „ubi sun?” otwiera katalog
wyliczeń imion dawnych znakomitości, których na ziemi już nie ma, są obecnie martwi i bez
znaczenia.
59. PYTANIE RETORYCZNE – pytanie, na które nie oczekuje się odpowiedzi (jest ona oczywista
lub nie można jej udzielić), celem jest zwrócenie uwagi na problem, podkreślenie jego
znaczenia. Zawiera tezę i jest stawiane nie w celu uzyskania odpowiedzi, ale właściwie po to, by
mówiący je mógł wyrazić własną opinię i zyskać dla niej sympatię (aprobatę) odbiorcy. Pytania
retoryczne podnoszą ekspresję tekstu i angażują uwagę osób, do których są kierowane.
60. LIRYZM- „MOWA UCZUĆ”, czyli akcentowanie w dziele literackim przeżycia wewnętrznego,
cechą charakterystyczną liryzmu jest subiektywne widzenie świata i psychologizacja
wypowiedzi.
61. ,, TREN XIX ALBO SEN”
Tren XIX, ostatni z „Trenów”, można z pewnością uznać za kluczowy dla całego cyklu.
Jest to utwór nietypowy ze względu na sytuację liryczną – tym razem poeta nie wypowiada się
bezpośrednio, ale przytacza treść swojego snu (lub widzenia), oddając głos zmarłej matce.
Kobieta pojawia się z Urszulką na ręku. Dziewczynka wygląda jak za życia. Matka poety wyjaśnia,
że przybywa, by go pocieszyć i przypomnieć o pewnych, zresztą znanych mu, prawidłach życia.
Duch kobiety potwierdza, że dziewczynka znalazła się w zaświatach. Wizja tej krainy jest zgodna
z wyobrażeniami chrześcijańskimi – dusze zbawione przebywają w miejscu jasnym, dobrym i
bezpiecznym; mają przywilej oglądania Boga. Nie mogą powrócić na ziemię ani kontaktować się z
bliskimi – pojawienie się matki jest więc szczególnym wyjątkiem.
Kobieta wypowiada obszerny monolog, wyjaśniając wątpliwość syna, które poruszał we
wcześniejszych utworach cyklu. Tłumaczy mu, że Urszulka uniknęła wielu życiowych „boleści” i
jest teraz naprawdę szczęśliwa. Matka odnosi się także do światopoglądowych rozważań syna.
Wytyka mu zbytnie zadufanie we własną wiedzę. Nakazuje cierpliwość i stałość w cnocie,
przypomina również, że cierpienie i trudności są na stałe wpisane w ludzkie życie.
Tren XIX to najobszerniejszy tekst z całego cyklu. Utwór ma budowę regularną (trzynaście
zgłosek w wersie, rymy parzyste). Środki stylistyczne, jakie zastosował Kochanowski: epitety,
pytania retoryczne („Czegóż płaczesz, przez Boga?”), porównania – „żałość (…) zdrowie
nieznacznie twe psuje/ Jako ogień suchy knot obraca w perzyny”, wykrzyknienia, wyliczenia,
powtórzenia („że”, „tu”), metafory, personifikacje (Fortuna).
62. KONSOLACJA- z łac. consolatio – pocieszenie; taką treść ma zazwyczaj ostatnia część utworu
żałobnego.
 63. ,,PIEŚŃ V – PIEŚŃ O SPUSTOSZENIU PODOLA”
Pieśń rozpoczyna gorzka apostrofa skierowana pod adresem Polaków – szlachciców, którzy nie
potrafią obronić swej ziemi przed napaścią wrogów- Tatarów w 1575r. Ma charakter
patriotyczny. Oto skutki niestrzeżonych granic polskich: spustoszona ziemia podolska, hańba dla
Polaków i radość dla Tatarów, którzy dzielą łupy zrabowane w Polsce. Oto porwane kobiety i dzieci
– jedne sprzedane jak niewolnicy, inne – na służbie u Turków i Tatarów, zhańbione i ośmieszone
przez nich.
Charakterystyka Tatarów – pogarda wobec nich, negatywne określenia, ośmieszenie ich
koczowniczego trybu życia, podstępnych sposobów walki, prymitywnych obyczajów.
Charakterystyka Polski – kraju porównanego do stada owiec, napadniętego przez wilki.
Charakterystyka Polaków – ociężałych, ospałych i zgnuśniałych szlachciców, pozbawionych woli
walki, chęci służenia ojczyźnie, nieostrożnych, bezmyślnych, słabych, ośmieszonych przez Turków i
Tatarów, bez honoru.
Ciąg apostrof-wezwań do Polaków:
Apel o opamiętanie, wybudzenie się z odrętwienia, bezczynności.
Apel o obranie za swego patrona wojowniczego Marsa – mitologicznego boga wojny.
Apel o zemstę, odwzajemnienie krzywd, zmycie hańby.
Apel o przygotowanie porządnego wojska.
Apel o uzbrojenie polskiej armii – o pozyskanie środków finansowych z przetopienia zastaw
stołowych, tak obficie zabierających miejsce w polskich jadalniach.
Wiersz kończy się smutną refleksją, ostrzeżeniem polskiej szlachty za pomocą parafrazy słynnego
przysłowia: „Polak mądr po szkodzie”. Kochanowski obawia się, że wkrótce słownik języka
polskiego wzbogaci się o nowe przysłowie – że Polak jest głupi i przed szkodą i po szkodzie.
ZWRÓĆ UWAGĘ!
Na ogrom emocji przepełniających podmiot mówiący.
Na typ liryki – zwanej liryką apelu, inwokacyjną (wzywającą do czynu, walki).
Na ironię w uwagach i komentarzach podmiotu mówiącego.
Cały utwór tworzy 12 zwrotek. Każda ma 4 wersy. Budowa tej pieśni jest regularna. Występują w
niej rymy typu aabb. Występują środki stylistyczne: wykrzyknienie, pytanie retoryczne („Czy nas
półmiski trzymają?”), epitet. Charakter i forma patriotycznego apelu poeta uzyskał poprzez
zastosowanie licznych apostrof, wykrzyknień i pytań retorycznych. Zastosowana została również
przerzutnia: "Wieczna sromota i nienagrodzona Szkoda, Polaku!...".
64. LIRYKA APELU- odmiana liryki, w której podmiot liryczny kieruje swą wypowiedź do
określonego adresata z zamiarem wpływu na jego postawy i poglądy, wzywając go do
konkretnego działania. Pełni funkcję perswazyjną- bohater liryczny prosi o coś lub pragnie
przekonać odbiorców do swoich racji. Jest rodzajem liryki inwokacyjnej, gdzie osoba mówiąca
zwraca się bezpośrednio do odbiorców i wyraźnie ujawnia swoje nastawienie na adresata.
Adresatem jest najczęściej jakaś grupa osób.