Professional Documents
Culture Documents
Artykuł 1 - Szmajke
Artykuł 1 - Szmajke
2012, 37, 81 – 92
ABSTRACT
The expectation of competition as a moderator of perception and judgment of people:
different outcomes of engaging in sport and non-sport competitions
The results of the previous research suggested that sport and non-sport competitions have
distinct effects on the social functioning of people. Subjects who often engage in non-sport
competition formulated more negative opinions about an unknown person of the same
sex (“a blackening effect”) than people who often engage in sport competition (track-and-
field athletes). This study verified a hypothesis that “the blackening effect” occurs more often
among people who often engage in sport competition only if the expectation of compe
tition has been previously awaken. The subjects of this study included men who practice
judo, football and track-and-field. They were informed that during the experiment they
would perform tasks with another person. To some of the subjects the task was presented
as competitive, to some others it was presented as cooperative and the others were not
given any description of the task. Subsequently, the subjects were asked to describe an
unknown man presented in a photograph. The subjects who expected competition formu
lated the least positive opinions about the unknown man, while the ones expecting coope
ration formulated the most positive ones. It was also determined that the judgment of the
unknown person and the way it was influenced by the expectation of competition or coope
ration differed and depended on the sport discipline practiced by the subject. In general,
the judo players showed a stronger “blackening effect” than the track-and-field athletes
and the football players. Moreover, the expectation of competition or cooperation on the
judgment formulated by the subjects about the unknown person had the strongest effect
on the football players and the weakest effect on the judo players. The obtained results
suggest that the effect of a frequent engagement in sport competition on the social functioning
of people depends to a large extent on the nature of the practiced sport discipline. What
is important for the social functioning of people is not so much how often they engage in
sport competition, but rather what is the nature of the competition resulting from the re
quirements of the specific sport practiced by an individual.
Key words: sport competition, cooperation, person perception, “blackening effect” in per
son perception
skie”. William James, jeden z twórców psy- lacjach społecznych, ogólnie gorszy „społecz-
chologii, podkreślał naturalność oraz ko- ny klimat” itp.). Bezpośrednie porównanie
nieczność rywalizacji i upatrywał w niej tak rozumianych pozytywnych i negatyw-
jedną z głównych sił sprawczych rozwoju nych stron rywalizacji wydaje się nie do
cywilizacyjnego. Zgodnie z jego poglą- końca możliwe.
dem: „Współzawodnictwo lub rywalizacja Rezultaty wielu badań dowodzą, że z ry-
to bardzo silny instynkt, szczególnie roz- walizacją związane jest przeżywanie lęku
powszechniony wśród małych dzieci […] [9, 10] i zaburzeń w stanie zdrowia [11].
Dziewięć dziesiątych dokonań tego świata Rywalizacja utrudnia uczenie się i obniża
stało się przez niego. Wszyscy wiemy, że kreatywność; poprawia skuteczność ucze-
jeżeli nie my podejmiemy się danego zada- nia się (wyłącznie) bardzo prostych (docelo-
nia, to wykona je ktoś inny i on zdobędzie wo automatycznych) czynności motorycz-
uznanie. Więc je wykonujemy. Ma on nie- nych, ale radykalnie obniża skuteczność
wiele wspólnego z sympatią, a raczej z wo- uczenia się czynności złożonych [7, 12, 13].
jowniczością…” [za: 8, s. 206]. Ponadto rywalizacja zagraża poczuciu włas
Współczesny oponent Jamesa – Elliot nej wartości dzieci i młodzieży. Nauczani
Aronson [5, 6] – twierdzi natomiast, że w atmosferze kooperacji mają wyższą i sta-
skłonność do rywalizacji nie jest wrodzo- bilniejszą samoocenę niż nauczani w atmos-
nym składnikiem natury ludzkiej („bardzo ferze rywalizacji lub indywidualizmu [14].
silnym instynktem”), a konieczność podej- Podobnie u dorosłych – zatrudnieni w fir-
mowania rywalizacji prowadzi do negatyw- mach, w których panowała atmosfera rywa-
nych konsekwencji społecznych. W swoich lizacji, wykazali niższą samoocenę i samo-
rozważaniach nad niepożądanymi skutkami akceptację niż pracownicy firm, w których
rywalizacji Aronson skupia się na relacjach dominował duch kooperacji [za: 7]. Rywali-
między rywalizacją i kooperacją a przejawa- zacja prowadzi przede wszystkim do pogor-
mi uprzedzeń i wrogości międzygrupowej. szenia klimatu relacji interpersonalnych,
Zgodnie z jego stanowiskiem, rywalizacja ponieważ jej oczekiwanie i podejmowanie
jest jedną z głównych przyczyn powstawa- wzbudza nieufność i generuje negatywne
nia uprzedzeń i wrogości międzygrupowej postawy interpersonalne [13, 15]. Samo
oraz (jeśli wrogość i/lub uprzedzenia ist- oczekiwanie rywalizacji prowadzi zazwy-
nieją skądinąd) czynnikiem je utrwalają- czaj do „przyczerniania” obrazu rywala,
cym. Jednocześnie, twierdzi Aronson, po- przypisywania mu negatywnych cech, na-
dejmowanie kooperacji z innymi (nawet gannych motywów działania czy tenden-
wymuszonej) prowadzi do zmniejszenia cyjnej oceny i/lub atrybucji jego osiągnięć
przejawów uprzedzeń i wrogości, a nawet i niepowodzeń [por. 16, 17]. Znaczącego
do intensyfikacji pozytywnych ustosunko- wpływu (oczekiwania) rywalizacji lub ko-
wań interpersonalnych. Aronson podkreśla operacji na klimat relacji interpersonal-
również, że społeczne koszty rywalizacji nych i spostrzeganie osób przekonująco
znacznie przeważają nad ewentualnymi dowodzą wyniki eksperymentu, jaki prze-
z niej korzyściami. prowadzili Worchel i Andreoli [18]. Wyka-
Spór między zwolennikami opcji jame- zano w nim, że oczekiwanie rywalizacji
sowskiej i aronsonowskiej wydaje się trudny prowadzi z jednej strony do wzrostu perso-
do rozstrzygnięcia, albowiem każde ze sta- nalizacji atrybucji osoby zachowującej się
nowisk mierzy wartość rywalizacji w nieco antypatycznie wobec obserwatora („zacho-
innej „walucie”. Zwolennicy stanowiska wał się niesympatycznie, bo taki ma charak-
jamesowskiego [np. 8] akcentują korzyści ter”), a jednocześnie do atrybucji pomniej-
ekonomiczno-zadaniowe (produktywność, szających znaczenie zachowań korzystnych
zysk, poziom wykonania zadań itp.), nato- dla obserwatora („wprawdzie zachował się
miast zwolennicy opcji aronsonowskiej przy- sympatycznie, ale to raczej kwestia «zbiegu
wiązują większą wagę do kosztów o charak- okoliczności», a nie tego, że jest sympa-
terze społeczno-relacyjnym (wrogość wobec tycznym człowiekiem”). Oczekiwanie ko-
innych, spadek otwartości i zaufania w re- operacji prowadziło natomiast do wzrostu
A. Szmajke, M. Urbanowicz
Oczekiwanie rywalizacji jako moderator spostrzegania i oceniania osób 2012, 37
ROZPRAWY NAUKOWE
AWF WE WROCŁAWIU 83
personalizacji atrybucji dotyczącej osoby za- odpowiadającego im zachowania (jeśli z do-
chowującej się korzystnie dla obserwatora wolnych, nawet przypadkowych, powodów
(„zachował się sympatycznie, bo jest sym- nowo poznana osoba wydaje się nam „pod-
patycznym człowiekiem”), a jednocześnie stępna i chciwa”, jest bardziej prawdopo-
do atrybucji pomniejszających znaczenie dobne, że zaczniemy z nią rywalizować niż
zachowań niekorzystnych dla odbiorcy („za- kooperować). Częsta aktywizacja określo-
chował się niesympatycznie, ale to raczej nych struktur psychicznych sprawia, że stają
kwestia «zbiegu okoliczności», a nie tego, się one łatwiejsze do ponownej aktywizacji
że jest antypatycznym człowiekiem”). niż struktury aktywizowane rzadko. Do peł-
Rezultaty, jakie uzyskali Worchel i An- nego uaktywnienia często aktywizowanych
dreoli [18], świadczą o tym, że oczekiwanie (używanych) struktur psychicznych wystar-
i podejmowanie rywalizacji lub kooperacji cza słabszy sygnał, a tym samym wzrasta
istotnie modyfikuje kierunek procesów sa- prawdopodobieństwo, że jednostka będzie
moregulacji. Oczekiwanie rywalizacji lub coraz częściej podejmowała sterowane nimi
kooperacji uaktywnia te struktury psychicz- zachowania [por. 22]. Konieczność częstego
ne jednostki (schematy, skrypty, emocje), podejmowania określonej aktywności (np.
których aktywizacja sprzyja maksymaliza- rywalizacji) tak kształtuje procesy samore-
cji skuteczności działania w oczekiwanych gulacji, że „psychiczne oprogramowanie”
warunkach [por. 19–21]. Skuteczności ry- jednostki przyjmuje „nawykowo” stan sprzy-
walizacji bardziej sprzyja raczej negatywny jający jej podejmowaniu, np. osoba często
niż pozytywny wizerunek rywala i reguł rywalizująca nawykowo i automatycznie
życia społecznego. Ponieważ skuteczna ry- konstruuje (poprzez aktywizację odpowied-
walizacja jest zazwyczaj równoznaczna z po- nich schematów, skryptów i emocji) taki
gorszeniem dobrostanu, „krzywdą” rywala, obraz rzeczywistości, który sprzyja sku-
a łatwiej skrzywdzić kogoś, o kim sądzimy, tecznej rywalizacji („ludzie są podstępni
że nie jest „dobrym człowiekiem”, osoby i bezwzględni”). Jak dowodzą rezultaty ba-
oczekujące rywalizacji aktywizują struktury dania Chen i Bargh [24], aktywizacja od-
psychiczne sprzyjające stworzeniu takiej powiednich schematów ma bezpośrednie,
reprezentacji rzeczywistości, która zwięk- automatyczne konsekwencje dla zachowa-
sza szanse skutecznej rywalizacji. W efekcie nia (np. młodzi zdrowi ludzie po aktywi-
oczekiwanie rywalizacji prowadzi do stwo- zacji schematu starości poruszali się wol-
rzenia reprezentacji rzeczywistości zgod- niej niż osoby, u których nie aktywizowano
nej z wizją hobbesowską, w której relacje schematu starości).
międzyludzkie są raczej okrutne i bezwzględ- Dotychczasowy wywód prowadzi do
ne (homo homini lupus), a inni ludzie jawią konkluzji, że skutkiem częstego podejmo-
się jako osoby niebezpieczne, czyhające na wania rywalizacji może być (poprzez pro-
nasz błąd i niegodne zaufania. Natomiast cesy samoregulacji związane z aktywizacją
oczekiwanie/podejmowanie kooperacji po- odpowiednich schematów, skryptów i emo-
winno (poprzez procesy samoregulacji) pro- cji) nawykowe, automatyczne aktywizowa-
wadzić do tworzenia reprezentacji rzeczy- nie struktur psychicznych związanych z ry-
wistości bliższej russowskiej wizji świata: walizacją, wyrażające się w negatywnym
zasadniczo relacje międzyludzkie są przy- obrazie życia społecznego, relacji między-
chylne, a inni ludzie przyjaźni, pomocni ludzkich i innych osób. Jeśli tak, to można
i godni zaufania [por. 18]. oczekiwać, że sportowcy – jako osoby często
Podejmowanie danej aktywności (ry- podejmujące rywalizację (współzawodnic-
walizacji, kooperacji itp.) jest równoznaczne two) – powinni wykazywać silniejsze przeja-
z aktywizacją odpowiednich struktur psy- wy aktywizacji „rywalizacyjnych” struktur
chicznych (schematów, skryptów, emocji) psychicznych, wyrażające się w konstru-
[22, 23]. I odwrotnie – jeśli odpowiednie owaniu negatywnego obrazu życia społecz-
struktury psychiczne (np. rywalizacyjne) nego i relacji międzyludzkich oraz negatyw-
zostały zaktywizowane w umyśle jednostki, nego, „przyczernionego” wizerunku nowo
wzrasta prawdopodobieństwo wystąpienia poznawanych osób.
84 ROZPRAWY NAUKOWE
AWF WE WROCŁAWIU 2012, 37
A. Szmajke, M. Urbanowicz
Oczekiwanie rywalizacji jako moderator spostrzegania i oceniania osób
rówieśnika (M = –1,64) niż badani upra- znanego rówieśnika (efekt prosty „oczekiwa-
wiający lekką atletykę (M = +1,72) i badani nia”; F (2,27) = 51,09, p < 0,0001, ŋ2 = 0,79).
uprawiający piłkę nożną (M = +1,16), róż- Piłkarze oczekujący kooperacji formułowali
nica w ocenach nieznanej osoby między ba- istotnie wyższe oceny nieznanego rówieśnika
danymi uprawiającymi lekką atletykę i piłkę niż piłkarze badani w warunku kontrolnym,
nożną była nieznacząca. Stwierdzono rów- a piłkarze oczekujący rywalizacji oceny
nież znaczący efekt główny rodzaju oczeki- niższe niż piłkarze oczekujący kooperacji
wanej interakcji; F (2,81) = 17,40, p < 0,0001, i piłkarze badani w warunku kontrolnym
ŋ2 = 0,30. Badani oczekujący kooperacji for- (por. ryc. 1).
mułowali istotnie wyższe oceny nieznanego
rówieśnika (M = +2,24) niż badani w warun- Akceptacja pozytywnych
ku kontrolnym (M = +0,67) i badani ocze- i negatywnych twierdzeń
kujący rywalizacji w zasadniczej części dotyczących nieznanej osoby
badania (M = –1,67); oceny formułowane
przez badanych oczekujących rywalizacji Jednym z zadań było określenie stopnia,
były istotnie niższe niż oceny formułowane w jakim do osoby przedstawionej na foto-
w warunku kontrolnym. Obydwa efekty grafii pasują pewne twierdzenia (np. „Mógł-
główne należy interpretować w kontekście bym mu zaufać i powierzyć swoje pienią-
znaczącej interakcji: „dyscyplina sportu dze”, „Po trupach dąży do celu” itp.). Opinie
uprawiana przez badanego” × „rodzaj ocze- badanych zagregowano do dwóch wskaź-
kiwanej interakcji”; F (4,81) = 4,90, p < 0,001, ników: wskaźnika akceptacji twierdzeń po-
ŋ2 = 0,19. Analiza interakcji wykazała (por. zytywnych i wskaźnika akceptacji twier-
ryc. 1), że w grupie judoków rodzaj oczeki- dzeń negatywnych. Wskaźniki te poddano
wanej interakcji nie miał istotnego wpływu analizie wariancji 3 × 3 × (2): „dyscyplina
na oceny nieznanej osoby (efekt prosty „ocze- sportu uprawiana przez badanego” × „ro-
kiwania” był nieznaczący; F (2,27) = 0,19, dzaj oczekiwanej interakcji” × „rodzaj twier-
p = 0,83). W grupie lekkoatletów efekt pro- dzenia”: pozytywne vs. negatywne (ostatnia
sty „oczekiwania” był znaczący; F (2,27) = zmienna jako wewnątrzosobniczy czynnik
5,15, p < 0,013, ŋ2 = 0,28; lekkoatleci ocze- powtarzanego pomiaru). Stwierdzono zna-
kujący rywalizacji formułowali istotnie czący efekt interakcyjny: „rodzaj oczeki-
niższe oceny rówieśnika z fotografii niż wanej interakcji” × „rodzaj twierdzenia”
lekkoatleci oczekujący kooperacji i lekko- (pozytywne vs. negatywne, czynnik po-
atleci w warunku kontrolnym, oceny fero- wtarzanego pomiaru); F (2,81) = 23,89, p <
wane przez lekkoatletów oczekujących ko- 0,0001, ŋ2 = 0,37. Badani oczekujący ko-
operacji nie były istotnie wyższe od ocen operacji silniej akceptowali twierdzenia po-
formułowanych w warunku kontrolnym. zytywnie opisujące nieznanego rówieśnika
W grupie piłkarzy nożnych rodzaj oczeki- (M = +1,94) niż twierdzenia opisujące go
wanej interakcji silnie różnicował oceny nie- negatywnie (M = –0,98); istotność różnicy,
p < 0,00002, test NIR). U osób badanych tomiast u lekkoatletów i (szczególnie) u pił-
w warunku kontrolnym różnica w akcepta- karzy nożnych. Judocy (podobnie jak stu-
cji twierdzeń pozytywnych i negatywnych denci prawa i dziennikarstwa w badaniu
była tylko marginalnie znacząca (M = –0,56 Szmajke i Zomerskiej z roku 2003) w wa-
vs. M = +0,65; p < 0,06, test NIR), natomiast runku kontrolnym uznawali za relatywnie
badani oczekujący kooperacji silniej akcep- prawdziwe negatywne twierdzenia o niezna-
towali twierdzenia pozytywne (M = +1,37) nym rówieśniku, a twierdzenia pozytywne
niż twierdzenia negatywne (M = –1,88; za nieprawdziwe (średnie odpowiednio:
istotność różnicy, p < 0,000001). Zależności +0,45 vs. –3,03, istotność różnicy: p < 0,003,
te należy jednak rozpatrywać w kontekście test NIR), podczas gdy w grupach lekko-
trójzmiennowej interakcji „dyscyplina spor- atletów i piłkarzy różnice te (w warunku
tu uprawiana przez badanego” × „rodzaj kontrolnym) były nieznaczące: średnie od-
oczekiwanej interakcji” × „rodzaj twier- powiednio: lekkoatleci: +0,90 vs. +0,70,
dzenia”; F (2,81) = 3,51, p < 0,035, ŋ2 = 0,08; istotność różnicy, p = 0,86, nieistotna; pił-
której istotność oznacza, zasadniczo, że róż- karze: +0,37 vs. +0,80, istotność różnicy,
nice w akceptacji twierdzeń pozytywnych p < 0,70, nieistotna. Jednocześnie, oczekiwa-
i negatywnych dotyczących nieznanego nie „kooperacji” lub „rywalizacji” w gru-
rówieśnika, jakie opisano dotychczas, były pach lekkoatletów i piłkarzy prowadziło do
zróżnicowane w grupach osób uprawiają- odwrócenia kierunku różnic między stop-
cych odmienne dyscypliny sportu. Analiza niem akceptacji twierdzeń pozytywnych
interakcji (por. ryc. 3) wykazała, że wzór i negatywnych (w warunkach oczekiwania
zależności, jaki zilustrowano na ryc. 2, nie kooperacji istotnie silniejsza akceptacja twier
wystąpił w grupie judoków, pojawił się na- dzeń pozytywnych niż negatywnych, pod-
88 ROZPRAWY NAUKOWE
AWF WE WROCŁAWIU 2012, 37
A. Szmajke, M. Urbanowicz
Oczekiwanie rywalizacji jako moderator spostrzegania i oceniania osób
czas gdy w warunkach oczekiwania rywa- w grupie judoków [t(29) = 1,02, p > 0,1 i t(29)
lizacji istotnie silniejsza akceptacja twierdzeń = 0,26, p > 0,1], natomiast w grupie lekko-
negatywnych niż pozytywnych, przy czym atletów różnice te były znacząco różne od
wskazane różnice były silniejsze w grupie zera [t(29) = 10,59, p < 0,001 i t(29) = 5,44,
piłkarzy niż lekkoatletów), natomiast w gru- p < 0,001], podobnie w grupie piłkarzy [t(29)
pie judoków w warunkach oczekiwania ko- = 14,09, p < 0,001 i t(29) = 4,04, p < 0,01].
operacji i oczekiwania rywalizacji różnice W warunkach oczekiwania rywalizacji w
te były nieznaczące, judocy w obu warun- grupie judoków akceptacja twierdzeń pozy-
kach eksperymentalnych, choć nieistotnie, tywnych była znacząco mniejsza od zera;
silniej akceptowali twierdzenia negatywne t(29) = 4,64, p < 0,01; natomiast akceptacja
niż pozytywne (por. ryc. 3). twierdzeń negatywnych nie była znacząco
Ważne z perspektywy zrozumienia uzy- różna od zera; t(29) = 1,04, p > 0,1. W gru-
skanych wyników wydają się również rezul- pach oczekujących rywalizacji lekkoatletów
taty analiz, w których poszukiwano odpo- i piłkarzy akceptacja twierdzeń pozytyw-
wiedzi na pytanie, czy wskaźniki akceptacji nych była znacząco niższa od zera [t(29) =
twierdzeń pozytywnych i negatywnych są 3,51, p < 0,01 i t(29) = 7,75, p < 0,001], a ak-
istotnie różne (in plus lub in minus) od neu- ceptacja twierdzeń negatywnych znacząco
tralnego punktu skali, jakim było „zero”, wyższa od zera; t(29) = 5,82 i t(29) = 9,55,
oznaczające „nie wiem”. Jednoczesne wy p < 0,001; por. ryc. 3.
stępowanie istotnej różnicy in plus w akcep-
tacji twierdzeń negatywnych i różnicy in
minus w akceptacji twierdzeń pozytywnych DYSKUSJA
jest bowiem empiryczną ilustracją rzeczy-
wistego wystąpienia efektu przyczerniania, W naukowej dyskusji dotyczącej społecz-
jednoczesne występowanie istotnej różnicy nych konsekwencji podejmowania współ-
in minus w akceptacji twierdzeń negatyw- zawodnictwa sportowego trwa spór między
nych i różnicy in plus w akceptacji twierdzeń zwolennikami poglądu o korzystnym vs. nie-
pozytywnych jest zaś równoznaczne z wy- korzystnym wpływie rywalizacji sportowej
stąpieniem efektu wybielania (przeciwień- na społeczne funkcjonowanie ludzi. Jednym
stwa efektu przyczerniania), czyli tendencją z argumentów na rzecz niekorzystnych skut-
do korzystnego, przychylnego spostrzegania ków podejmowania rywalizacji sportowej
innej osoby. Brak różnic w akceptacji sądów w społecznym funkcjonowaniu człowieka są
pozytywnych i negatywnych wobec neutral- rezultaty badań psychologicznych dowo-
nego punktu skali (zera) oznacza natomiast dzących, że w warunkach oczekiwania lub
(racjonalne) powstrzymanie się od wartoś podejmowania rywalizacji obserwuje się
ciowania nieznanej osoby, równoznaczne ze wzrost wrogości i nieufności wobec innych,
stwierdzeniem „nie wiem/nie mam zdania”. wyrażające się w tendencji do formułowania
W grupie judoków, w warunku kontrol negatywnego obrazu nowo poznawanych
nym wskaźnik akceptacji twierdzeń pozy- osób (efekt przyczerniania). Wcześniejsze
tywnych był znacząco niższy od zera [t(29) badanie [17] dostarczyło jednak rezultatów
= 5,05, p < 0,005], a wskaźnik akceptacji nie do końca potwierdzających występo-
twierdzeń negatywnych nie odbiegał zna- wanie efektu przyczerniania w kontekście
cząco od zera [t(29) = 0,55, p = n.i.]. Nato- rywalizacji sportowej. Wprawdzie efekt przy-
miast w grupach lekkoatletów i piłkarzy czerniania wystąpił w grupach osób pełnią-
wskaźniki akceptacji zarówno twierdzeń cych role społeczne o rywalizacyjnym etosie
pozytywnych, jak i twierdzeń negatyw- (studenci prawa i dziennikarstwa oraz spor-
nych (w warunku kontrolnym) nie różniły towcy – lekkoatleci), podczas gdy w grupie
się znacząco od zera [t(29) = 1,48, p > 0,05 osób pełniących rolę społeczną o nierywa-
i t(29) = 0,86, p > 0,10; odpowiednio]. W wa- lizacyjnym (raczej kooperacyjno-opiekuń-
runkach oczekiwania kooperacji wskaźniki czym) etosie odnotowano efekt przeciw-
akceptacji twierdzeń pozytywnych i nega- stawny, polegający na formowaniu wyraźnie
tywnych nie różniły się istotnie od zera korzystnych, przychylnych wizerunków
A. Szmajke, M. Urbanowicz
Oczekiwanie rywalizacji jako moderator spostrzegania i oceniania osób 2012, 37
ROZPRAWY NAUKOWE
AWF WE WROCŁAWIU 89
nieznanej wcześniej osoby (efekt wybiela- cieli sportów walki (judocy) oraz zespoło-
nia), ale jednocześnie efekt przyczerniania wych gier sportowych (piłkarze nożni).
okazał się silniejszy w grupie studentów Wydaje się, że rywalizacja w tych dyscypli-
prawa i dziennikarstwa niż w grupie wyczy- nach nie jest identyczna. Można założyć,
nowych sportowców. Wskazywało to na że w takim sporcie walki jak judo (podobnie
odrębność rywalizacji sportowej od poza- zapasy, boks, karate, taekwondo) ma ona bar-
sportowej pod względem społecznych skut- dziej „bezpośredni” charakter niż w lekko-
ków rywalizacji i sugerowało, że rywalizacja atletyce. W odróżnieniu od rywalizacji
o charakterze sportowym może być mniej w lekkoatletyce, rywalizacja w judo wymaga
zagrażająca ze społeczno-wychowawczego bezpośredniego (z użyciem siły i zadawa-
punktu widzenia niż rywalizacja pozaspor- niem bólu fizycznego – dźwignie, duszenia)
towa. W pewnym uproszczeniu rezultaty starcia z przeciwnikiem, a najpewniejszą
uzyskane przez Szmajke i Zomerską [17] formą zwycięstwa jest uczynienie przeciw-
można uznać za przesłankę na rzecz tezy nika fizycznie niezdolnym do walki. Piłka
o „szlachetności” rywalizacji sportowej: nożna zaś, jak wszystkie gry zespołowe, po-
w odróżnieniu od rywalizacji pozasportowej lega wprawdzie na rywalizacji z drużyną
rywalizacja sportowa nie prowadzi do tych przeciwną, ale jednocześnie wymaga umie-
negatywnych konsekwencji dla funkcjono- jętności kooperowania z innymi zawodni-
wania społecznego ludzi, które (zgodnie kami własnego zespołu. W lekkoatletyce
z wynikami wielu badań psychologicznych) i judo praktycznie brak elementów koope-
miałyby być nieuniknionymi, ubocznymi racji z innymi zawodnikami „swojego” ze-
kosztami każdej rywalizacji (a przynajmniej społu podczas zawodów. Piłka nożna (w od-
koszty rywalizacji sportowej byłyby niższe różnieniu od lekkoatletyki) dopuszcza pewne
niż pozasportowej). formy bezpośredniej walki fizycznej pod-
Badanie przedstawione w niniejszym czas zawodów, ale nie w takim stopniu jak
artykule miało być (dokładniejszym niż po- judo. Celem niniejszego badania było rów-
przednie) testem hipotezy o zasadniczej nież sprawdzenie, czy posiadanie osobistych
odrębności rywalizacji sportowej od rywa- doświadczeń w takich (różnych) formach
lizacji pozasportowej. Oczekiwano, że róż- sportowej rywalizacji, jakie są charakterys
nice między społecznymi skutkami tych tyczne dla judo, lekkoatletyki i piłki nożnej,
dwóch rodzajów rywalizacji mają charak- ma te same czy różne konsekwencje dla spo-
ter ilościowy, a nie jakościowy. Przewidy- łecznego funkcjonowania.
wano, że negatywne społeczne skutki ry- Uzyskane rezultaty zasadniczo potwier-
walizacji sportowej (efekt przyczerniania) dziły główne założenie. Sportowcy ocze-
ujawnią się dopiero wtedy, gdy w otoczeniu kujący rywalizacji formułowali niższe (ne-
jednostki pojawi się wyraźny, jednoznacz- gatywne: M = –1,67) oceny nieznanego
ny sygnał zapowiadający konieczność/nie- rówieśnika niż sportowcy badani w warun-
uniknioność zaangażowania się w działa- ku kontrolnym, a sportowcy oczekujący ko-
nia rywalizacyjne, natomiast (w odróżnieniu operacji formułowali (nieistotnie) wyższe
od rywalizacji pozasportowej) samo częste (pozytywne: M = +2,24) oceny niż badani
doświadczanie (podejmowanie) sportowej w warunku kontrolnym. Można więc twier-
rywalizacji tych negatywnych społecznie dzić, że w warunkach oczekiwania rywali-
skutków nie wywoła. zacji badani sportowcy wykazali istotny
Zwiększenie dokładności niniejszego efekt przyczerniania, natomiast w warun-
badania w stosunku do studium Szmajke kach oczekiwania kooperacji (słabszy od
i Zomerskiej z 2003 r. polegało również na niego) efekt wybielania. Okazało się jednak,
„wewnętrznym” zróżnicowaniu form ry- że oczekiwanie rywalizacji vs. kooperacji
walizacji sportowej. W poprzednim ekspe- inaczej oddziaływało na przedstawicieli
rymencie egzemplifikacją grupy rywalizu- różnych dyscyplin sportowych. U judoków
jącej sportowo byli wyłącznie lekkoatleci. wpływ ten okazał się praktycznie zerowy:
W prezentowanym, dla zwiększenia ze- niezależnie od warunku eksperymentalnego
wnętrznej trafności, włączono przedstawi- ogólna ocena nieznanego rówieśnika była
90 ROZPRAWY NAUKOWE
AWF WE WROCŁAWIU 2012, 37
A. Szmajke, M. Urbanowicz
Oczekiwanie rywalizacji jako moderator spostrzegania i oceniania osób
Warszawa 1995. [6] Aronson E., Wilson T.D., Lewandowski M. (red.), Wychowanie i kształce-
Akert R.M., Psychologia społeczna: serce i umysł, nie w reformowanej szkole, WTN, Wrocław
Zysk i S-ka, Poznań 1997. [7] Doliński D., Ciem- 2003, 161–176. [18] Worchel S., Andreoli V.A.,
na strona rywalizacji, Przegląd Psychologiczny, Attribution of causality as a means of restoring
1998, 41, 181–200. [8] Tyszka T., Jasne strony behavioral freedom, J Pers Soc Psychol, 1974, 29,
rywalizacji, Przegląd Psychologiczny, 1998, 41, 237–245. [19] Schlenker B.R., Britt T.W., Pen-
201–212. [9] Backman L., Molander B., On the nington J., Impression regulation and manage-
generalizability of the age-related decline in coping ment: Highlights of a theory of self-identifica-
with high arousal conditions in a precision sport: tion, [w:] Sorrentino R.M., Higgins E.T. (red.),
Replication and extension, J Gerontol, 1991, 46, Handbook of motivation and cognition: The in-
79–81. [10] Jones G.J., Cale A., Precompetition terpersonal Context, New York 1996, 3, 132–158.
temporal pattering of anxiety and self-confi- [20] Schlenker B.R., Weigold M.F., Interpersonal
dence in males and females, J Sport Behav, 1989, processes involving impression regulation and ma
12, 183–195. nagement, Annu Rev Psychol, 1992, 43, 133–168.
[11] Kamada T., Soto N., Miyake S., Masakaru K., [21] Szmajke A., Pawłowska A., Wiliński W., Rywa
Power spectral analysis of heart rate variability lizacja czyni mężczyzną? Dostosowawcze zmia
and type. As during solo and competitive men- ny tożsamości (identyfikacji płciowej) u kobiet
tal arithmetic task, J Psychosom Res, 1992, 36, i mężczyzn oczekujących rywalizacji sportowej,
543–551. [12] Amabile T.M., Children’s artistic [w:] Wlazło E. (red.), Sport młodzieżowy w ba-
creativity: Detrimental effects of competition daniach psychologicznych, AWF, Wrocław 2005,
in a field setting, Pers Soc Psychol Bull, 1982, 7, 147–167. [22] Wojciszke B., Teoria schematów
221–233. [13] Niehoff B.P., Mesh D.J., Effects of społecznych, Ossolineum, Wrocław 1986. [23]
reward structures on academic performance and Wojciszke B., Człowiek wśród ludzi. Zarys psy-
group processes in a classroom setting, J Psychol, chologii społecznej, Scholar, Warszawa 2002.
1991, 125, 457–467. [14] Johnson D.W., John- [24] Chen M., Bargh J.A., Nieświadome potwier-
son R.T., Cooperative learning: The power of dzanie zachowaniem automatycznie aktywizo-
positive goal Interdependence, [w:] Chasnoff R.E. wanych stereotypów, Czasopismo Psychologiczne,
(red.), Structuring cooperative learning expe- 1998, 4 (2), 89–104. [25] Grzelak J.Ł., Konflikt in
riences in the classroom: The 1979 handbook, teresów, PWN, Warszawa 1978. [26] Grzelak J.Ł.,
Cooparative Network, Minneapolis 1979, 231– Ja, my, oni? Interes własny a procesy poznawcze
254. [15] Kelley H.H., Stahelski S., The social i zachowanie ludzi w sytuacji konfliktu, [w:]
interaction basis of cooperators’ and competi- Kofta M., Szustrowa T. (red.), Złudzenia, które
tors’ beliefs about others, J Pers Soc Psychol, pozwalają żyć, Wydawnictwo Naukowe PWN,
1970, 16, 66–91. [16] Doliński D., Szmajke A., Warszawa 2001, 117–144. [27] Mazur M., Orien-
Psychologiczne reakcje na sytuację startową, tacje społeczne, [w:] Lewicka M., Grzelak J.Ł.
[w:] Tyszka T. (red.), Psychologia i sport, AWF, (red.), Jednostka i społeczeństwo, GWP, Gdańsk
Warszawa 1991, 113–152. [17] Szmajke A., Zo- 2002, 117–130. [28] Wieczorkowska-Siarkie-
merska J., Blaski i cienie rywalizacji. Orientacja wicz G., Formalna analiza preferencji, [w:] Grze-
społeczna a ustosunkowanie do innych ludzi, lak J.Ł. (red.), Problemy współzależności spo-
czyli o dwóch typach egoizmu, [w:] Jonkisz J., łecznej, UW, Warszawa 1989, 161–169.