SOCIOLOGY-1 BA 3RD

[Type here]
gqP BL^ephbk fe;B{z efjzd/ jB <
T[Zs oL^Introduction:- fJe tor i' ;ZfGnsk s'A d{o izrbK, gjkVhnK, xkNhnK nkfd y/soK ftu ofjzdk
j? . fJ;/ tor B{z iBiksh, nkdhtk;h, ephbk, izrbh iksh, pBtk;h nkfd BktK Bkb ikfDnk iKdk j? . Gkosh
;zftXkB ftu fJjBK B{z gZNhdko ephfbnK dk BK fdZsk frnk j? .
gfoGkPk
‘‘ephbk gfotkoK dk ;w{j j? . fi; dk fJe ;KMk BK j[zdk j?, ;KMh p'bh j[zdh j? s/ ;KM/ gqd/P ftu ofjzdk j?
T[j ne;o nzso ftnkjh eoB tkbk BjhA j[zdk .
gqP BL ephb/ dhnK ftP/PsktK fby'<
T[so 1L;KMh ;'u LfJe' fijh ;'u j'D dk w[Zy ekoB fJj j? fe b'e bzp/ ;w/A s'A fJeZm/ ofjzd/ jB.T[jBK dh ;KMh ;'u
j[zdh j?.
2LfeZs/ dk pNtkokLb'eK ftu fGzBsk d/ nkXko s/ ephfJbh ;wki ftu pj[s jh xZN feos tzv gkJh iKdh j?.T[jBK
ftu feZs/ dk pNtkok j[zdk j?.
3L;w{fje gfotkoLpj[s ;ko/ gfotkoK dk ;w{j ephbk efjbkT[Adk j??.fJj ;KMK T[sgkdB eod/ jB.
gqP B ephbk gfotko s'A eh GKt j?<
T[soLgfotko fJe nfijh ;z;Ek j? fiZE'A pZuk nkgD/ ;z;eko gqkgs eodk j?.gfotko d/ wkj"b dk coe pZu/ T[go
g?Adk j?.fJj th fejk ik ;edk j? fe tZX s'A tZX gfotkoK ftu pZu/ B{z uzr/ B?fse ;z;eko f;ykJ/ ikD sK T[;dk
n;o ;wki s/ Io{o gt/rk.fJ; soQK ephbk gfotko s'A Gkt T[; gfotko s'A j? fi; ftu fJe ephb/ d/ ;ko/
b'e fJe jh gfotko dh soQK ofjzd/ j'D,T[jBK d/ d[Zy^;[Zy,ohsh^fotki,edoK ehwsk,;ZfGnkuko fJe jh j't/.
gqP B ephbk ;wki B{z ;z; feqse nkXko s/ fet/A tzf vnK frnk j?<
T[soL1LT[j ephb/ fijV/ g/Av{ iK Pfjoh ;w{dkfJnK s"a ;z;feqsh BIo s'A pj[s fgZS/ jB.
2LT[j ephb/ fijV/ g/Av{ iK Pfjoh ;w[dktK dh ;z;feqsh s'A gqGkfts j'J/ jB.fJjBK ephfbnk ftu fJ; pdbkn d/
gqGkt ekoB pj[s ;kohnK ;wZf;nktK g?dk j'JhnK jB.
3Lshih fe;w d/ ephb/ T['j jB fijV/ g/Av{ iK Pfjoh ;wkiK dh ;z;feqsh d/ g{oh soQK ;zgoe ftu nk rJ/ jB ns/
fJ; ekoB T[jBK B{z fe;/ th soQK dh w[Pfeb dk ;kjwDk Bjh eoBk g? fojk j?.
gqP B ftnkj dh gfoGkPK fdT[<ik ftnkj s'A eh Gkt j?<
T[soLwi{wdko d/ nB[;ko @ftnkj nkdwh ns/ n"os dk ;wkfie s"o s/ ;thekfonk j'fJnk w/b j[zdk j? iK nkdwh
d/ w/b ns/ ;zG'r B{z wBI{oh dh gqtkBrh gqdkB eoB d/ bJh ;wki d/ d[nkok eZYh ekY dh fJZe gqshfBX iK r'D
;z;EK j/ fi;dk wzst j? xo dh ;EKgBk,fbzr^;zpzXK ftu gqt/P,pZu/ g?dk eoBk,ns/ pZfunK dk gkbD g'PD
eoBK.
gqP B nzs oh ftnkj dh gfoGKPK fdT[<
T[soLnzsoh ftnkj nB[;ko ftnesh B{z nkgDh jh iksh ftu ftnkj eoBk ukjhdk j?,gozs{ ;e/ ;zpzXhnK ftu
ftnkj dh nkfrnK Bjh fdzdk.
j'fJpb d/ nB[;ko@ nzsoh ftnkj T[j ;wkfie fB:w j? fijVk fJj wzr eodk j? fe ftnesh nkgD/ ;wkfie
;w{j ftu fi; dk T[j w?Apo j? ftnkj eotkJ/.
gqP B g/A v{ ik fdjksh ;wki ftu gfotko dh gqf eosh ik ;o{g s/ B'N fby'<
 T[soL g//Av{ ;wki ftu gfotko dk ftnesh *s/ g{ok ezNo'b j[zdk j?.fgzvK ftu gfotko dk jo/e S'Nk tZvk c?;bK
gfotko dk w[yh b?Adk j?.fgzvK ftu ;z:[es gfotko dh gqEk j[zdh j? s/ ftnesh gfotko d/ gozgkrs g/P/ B{z
ngDkT[Adk j?.;ko/ ftnesh gfotko ftu fwb e/ ezw eod/ jB fi; ekoB T'[jBK ftu ;w[dkfJe GktBk j[zdh
j?.
gqP B Pfjoh y/s o B{z ;Ekfgs eoB d/ T[d /P fby"<
T[s o 1LXB dh bkb;kLPfjo tkfbnK B{z g?;/ dk pj[s wjZst j[zdk j? feT[fe nZi^eZbQ jo/e ezw g?;/ Bkb jh jz[dk
j?/.
2LnbZr ^nbZr gqe ko d/ b'e LPfjok ftu jo gqeko d/ b'e j[zd/ jB s/ T[jBk d[nkoK ngDkJ/ iKd/ feZs/ th nbZr j[zd/
jB.fi; ekoB feos tzv pj[s Io[oh j' iKdh j?.feos tzv B{z eoB bJh tZv/ g?wkB/ T[A s/ ekoik B[z eoB bJh
ns/ T[jBk B{z ;zukfbs eoB bJh wkfjoK dh b'V j[zdh j?.
3LtXdh nkpkdhLfgzvK d/ b'e Pfjok ftu ike/ ofjDk g;zd eod/ jB.Pfjoh noEftt;EK dh w[Zy ftPP/sK ;zxDh
tZ;'A j?.i/eo fe;/ uzr/ Pfjoh y/so B{z ;Ekfgs eoBk j? sK tZXdh nkpkdh B{z xZN eoB dh Io{os j?.
gqP B dj/I gqE k dh gfoGkPK fdT[<
T[soLdj/I dh gqEk ;kv/ ;wki ftu g[oksB ;w/A s' uZbh nk ojh j?.dj/i s'A Gkt T[j gqEk j? fi; ftu bkV/ d/
ftnkj ftu bVeh d/ BKb Bkb e[M ;wkB th fdZsk iKdk j?.fit/A coBhuo,NhHth,g?;/ nkfd fdZs/ iKd/ jB.
Gkos ftu dki d//Dk ik b?Dk fJe Bkw[okd p[okJh wzfBnK iKdk j?.Gkos ;oeko B/ fJ;B{z o'eD bJh dki o'e{ ekB{zB
1961 bkr{ ehsk j'fJnk j?.
gqP B ;z: [e s gfotko ns/ fJeZb gfotko ftu nzs o ;gZPN eo'<
T[soL;z: [e s gfotkoL;z:[es gfotko s"A Gkt T[j gfotko j[zdk j? fi; ftu gfotko d/ ;ko/ w?Apo fJZe jh SZs EZb/
ofjzd/ jB.fi; ftu xo dk w[yh,T[jBK d/ pZu/ ns/ pI[or nkfd ofjzd/ jB.
fJeZb gfotko LfJeZb gfotko s'A Gkt T[j gfotko s'A j? fi; ftu gfotko d/ f;oc w[yh ns/ T[jBK d/ pZu/ jh
ofjzd/ j"D.
gqP B n;goPsk iK S{n k^S{s dh T[s gZsh pko/ B"N fby'< iK Gkos ftu S{s ^Sks feE' gqr N j'J h<
T[soLngoPsK ik S{s^Sks i' nZi s'A e[M ;kb gfjbK sZe Gkos d/ jo/e e'B/ ftu w"i{d ;h,j[D \sw eo fdZsh rJh
j?.;kv/ ;zftXkB ftu n;goPsK B{z fe;/ th o{g ftu tos"A ftu fbnkT[Dk r?o^ekB{zBh n?bkfBnK frnk j?.e[M
ftdtkBK dk wzBDk j/ fe ;kv/ d/P ftu n;goPsK pqKjwDK B/ nkozG ehsh ;h.gozs{ gqkuhB fbysK s'A ;kB{z gsk
bZrdk j? fe fJj gqEK toD ftt;Ek d/ ekfJw j'D s'A gfjbK th Gkos ftu w'i{d ;h.2000JhLg{L s"A 1200 JhL
sZe n;goPsK dk ;wK wzfBnk ikdK ;h.
gqP BL^ PfjoheoB dh XkoBk iK noE dZ; ' .
T[Zs oLPfjoheoB dk noELg/Av{ y/soK s'A Pfjoh y/soK ftu gfotosB j'D dh gqfefonk dk Bk PfjoheoB j? . id'A
T[d:'rheoB iK fe;/ j'o ekoBK eoe/ g/Av{ y/so PfjoK ftu gfotofss j'D bZrd/ jB . sd fJ; gqfefonk B{z
PfjoheoB efjzd/ jB . PfjoheoB dh gqfefonk ftu ftneshnK d/ ftukoK, ftjkoK, wB'fposhnK ns/ edoK^ehwsK
ftu gfotosB j[zdk j? .
gqP BL^Pfjoh ;wki dh gfoGkPk fdT[.
T[Zs oL^Pfjo fJe nfijh fJekJh j? . fiE/ izB;zfynk ;zxDh t;h j[zdh j? . fi; ftu tZy^tZy XowK,
;ZfGnkukoK, ikshnK s/ ;zgodkfJ d/ b'e ofjzd/ jB . PfjoK ftu nB/eK fe;w d/ feZs/ s/ tgko, ftP/PheoB,
T[d:'fre, T[sgkdB, wPhBh ;ZfGnsk ns/ ;ZfGnkuko, bkbuh ftnesh rzdhnK p;shnK nDfrDs
;wZf;nktK dh Gowko j[zdh j? .
gqP B nB[; {fus iK gZN hdko iksh s' eh Gkt j?<
T[soLGkosh ;wki B{z w[Zy o{g ftu uko torK ftu tzfvnK j'fJnk ;h^pqkjwD,yZsoh, t?P ns/ P{do.P{do ;wki ftu
;G s'A BhtK tor ;h,fi;B{z nS{s fejk iKdk ;h.;wki d/ d{;o/ tor fJBQK BKb B|os eod/ ;B ns/ T[jBK B[z wB[Zyh
nfXekoK s'A th tkfMnK oZfynK iKdk ;h.T[jBK B{z ;otiBe EKtK ns/ Xkofwe EKtK s/ ikD dh wBkjh ;h.fJ; soQK
;wki ftu fJBQk b'eK B{z ;G s'A BhtK doiK gqkgs ;h.
gqP B ;t?^ fJZSK ;zx iK ;z; EK dh G{f wek iK noE dZ; '<
;t?^ fJS[Ze ;z; EktK dk noEL^ ;t?^fJS[Ze ;z;EktK fJe nfijk ;zrmB j?, fJ;dk nkozG ns/ gqPk;B fJ;d/ w?ApoK
d[nkok fe;/ pkjoh ezNo'b s'A fpBK ehsk iKdk j? . ;t?^fJS[Ze d[nkok jh b'eK dhnK T[j b'VK g{ok eodhnK jB .
fiBQK B{z eJh tko ;oeko g{ok BjhA eo gkT[Adh . tgko, ;pzX, tgko :{BhnB, f;Zfyne ;wki s/ g/P/to ;pzX,
tksktoB ro[Zg nkfd ;t?^fJS[Ze ;z;EktK dhnK w[Zy T[dkjoBK jB .
gqP BL^ Gkos ftu g/A v{ gzu kfJs d/ ;zr mB iK gzu kfJsh oki gqD Kbh, gzu kfJsh oki ftt;Ek
dk toDB eo' iK gzu kfJsh oki gqD kbh s'A eh Gkt j? .
T[Zs oL^Introduction:-b'eszsoh ;oeko ftu oki^gqpzX dh ;G s'A S'Nh fJekJh fgzv dh gzukfJs j[zdh j?
. gzukfJs fgzv dh ;EkfBe ;oeko j[zdh j? . fJ; s'A T[go gzukfJs ;zwsh ns/ f;yo s/ fIbQk gqhPd j[zdh j/ . gzukfJs
fgzvK d/ ftek; bJh eJh soQK d/ ezw eodh j? . fgzvK d/ i' th bVkJh MrV/ j[zd/ jB T[jBK B{z gzukfJs okjhA jh
;[bMkfJnk iKdk j? . Gkos ftu gzukfJsh oki dh ;EkgBk nzro/ih oki s'A th gfjbK dh j? .
gqP BLrzdhnK (M[Zr h) p;shnK s" eh Gkt j? iK bx{ B"N fby'<
T[Zs oL^Introduction:-rzdhnK p;shnK rohp ftneshnK d/ ofjD d/ T[j ;EkB jB fiE/ T[j nkg
M[ZrhnK, e?fpB, bZeVh d/ S'N/^S'N/ xo, pK; d/ pD/ j'J/ eZu/ wekB pDk e/ ofjzd/ jB . Gkos ftu rzdhnK
p;shnK BdhnK, BkfbnK, o/bt/ bkfJBK d/ B/V/ ;EkBK d/ B/V/ nkw t/yhnK ik ;edhnK jB . fJjBK ftu ofjD tkb/
b'e rohp, p/o[Irko ns/ xZN nkwdB tkb/ j[zd/ jB . fiBQK dk Bk e'Jh wekB j[zdk j? ns/ Bk wekB pDB dh nk; j[zdh
j?
gqP B epkfJbh ;wki s'A eh Gkt j?<
T[soLepkfJbh ;wki s'A GKt fJe nfijk epkfJbh ;w{j jz[dk j? fi;dhnk nkgDhnK
edoK^ehwsk,fB:w,GKPk,ykD^ghD,ohsh fotki nkfd j[zd/ jB.fJj fJe epkfJbh w[yh d[nkok ubkfJnk iKdk j?.fi;
d/ j[ew dh gkbDk eoBh epkfJbh ;wki d/ jo w?Apo bJh Io{oh j[zdh j?.
gqP B g/A v{ (fdjksh) ;wki (;w[d kfJ) dh gfoGkPK fdT[<
T[s oLP[o{ ftu wB[Zy G'iB dh Gkb ftu fJXo^T[Xo GNedk ofjzdk ;h feT[Afe T[;B{z y/shpkVh pko/ e'Jh ikDekoh
BjhA ;h . T[; ;w/A e'Jh th ;EkJh ;w{j ns/ fBtk; ;EkB BjhA ;h . ;fji/^;fji/ wB[Zy B/ y/sh eoBk f;Zy
fbnk ns/ fiBQK EktK s/ y/sh :'r G{wh ;h T[E/ wB[Zy B/ ;w{j pDk e/ gZe/ s"o s/ ofjDk P[o{ eo fdZsk . fJ;
soQK y/sh :[Zr d/ Bkb^Bkb jh fgzvK dh ;EkgBk j'Jh . fJeZm/ fJe jh EK s/ ofjD ekoB fJjBK ;w{jK ftu nkg;h
;fj:'r s/ ;wkfie GktBktK dh T[sgsh j' rJh n;b o{g ftu fJjBK B{z g/Av{ ;w[dkJ efjzd/ jB .
gqP B g/A v{(fdjksh) ftnkj ;z; EK pko/ s[; h eh ikDd/ j"<
T[s oL g/A v{ ftnkj fJe Xkofwe ;z; eko j?L ^ ftnesh B{z iBw s'A b? e/ w"s sZe nB/eK ;z;ekoK ftu'A j' e/
r[IoBk g?Adk j? . ftnkj fJjBK ftu'A fJe Xkofwe ;z;eko j? .
nkgDh jh iksh ftu ftnkjL^ g/Av{ ;wki ftu ftnkj e/tb nkgDh iksh ftu jh eotkfJnk iKdk j? .
g[o kD/ ohsh^fotkiK Bkb ftnkjL^ g/Av{ ftnkj g{o/ s"o s/ g[okD/ ohsh^ohtkiK nB[;ko ehsk iKdk j?, fit/A
gfjbK wzrDh j'Dk, fco brB eZYDk, pki/ rki/ Bkb poks b? e/ ikDk, G'i fdZsk ikDk, c/o/ iK bktK, tj[Nh B{z
ftdk eoBk . go eJh ohsh^fotkiK ftu pdbkn nkT[Dk P[o{ j' frnk j? .
gqP B PfjoheoB d/ d' gfoDKwk iK f;ZfNnk dk toBD eo"<
T[so 1LiB;zfynk ftu tkXK PfjoK ftu iB;zfynk ftu tkXk j' fojk j?.fgzvK d/ b'e j[D o'Irko dh sbkP ftu PfjoK
dk o[Zy eoB bZr/ jB fi; ekoB PfjoK ftu nkpkdh tX ojh j?.
2L BfPnK dh ;wZf;nKLPfjoK d/ b'e n/P' nkokw tkbk ihtB pshs eod/ jB fi; BKb T[jBK d/ pZu/ p[oh ;zrs ftu
c; iKd/ jB.PfjoheoB d/ ihtB dk fJe ftP/Psk fJj j? fe fJE/ ngokX ns/ ;wZf;nktK dk p'bpkbk j[zdk j?.
gqP BLephbk gfotko ;z; EK s/ B'N fby'<
T[soLgfotko nzro/Ih GkPk d/ Ppd ‘Family'dk gzikph o{gKso j? . nzro/Ih GkPk dk Ppd‘Family' bkshBh GkPk d/
Pd (Famulus)s'A T[gfink j? . fJ; Ppd nXhB wksk^fgsk, pZu,/ B"eo s/ r[bkw Pkfwb jB go j"bh^j"bh gfotko
nXhB wksk^fgsk s/ pZfunK B{z Pkfwb ehsk iKdk j? . gfotko wB[Zy ;wki dh fJe w"fbe s/ p[fBnkdh fJekJh j? .
;wki dh j'Ad B{z pDkJ/ oZyD bJh gfotko dk j'Dk pj[s Io{oh j? .eJh gfotko nkg; ftu fwb e/ ephb/ dk fBowkD
eod/ jB,fJjBK d/ e[M fB:w j[zd/ jB i'/ gfotko ephb/ d/ fJjBK fB:wK B{z Bjh wzBdK T[;B{z ephb/ d/ gfotko ftu'
eZY fdZsk iKdk j?.
gqP B g/A v{ ;wki ftu gfotko dh gqk feosh iK ;o{g s/ B'N fby'<
T[so g/Av{ ;wki ftu gfotko ;wki dh w[ZYbh fJekJh jz[dk j?.gfotko dk fJe w[yhnk j[zdk j?.fi; d/ j[ew nB[;ko
jh xo uZbdk j?.xo dk jo S'Nk tZvk w?Apo T[;d/ j[ew dh gkbDk eodk j?.g/Av{ ;wki ftu foPfsnK dh pj[s edo
ehsh iKdh j?.jo S'Nk w?Apo nkgD/ s'A tZv/ w?Apo dk nkdo eodk j?.g/Av{ ;wki ftu gfotko d/ w?Apo fwjBsh jz[d/
jB.T[jBK d/ fJe d{;o/ BKb ;zpzX th tXhnk j[zd/ jB.T[jBK d/ ftukoK ftu J/esk jz[dh j?.

UNIT^ 1 epkfJbh ;w[d kfJ (Tribal Society)

gqP BL^ephbk fe;B{z efjzd/ jB < fJ;dhnK ftP/PsktK dk toDB eo' .
T[Zs oL^Introduction:- fJe tor i' ;ZfGnsk s'A d{o izrbK, gjkVhnK, xkNhnK nkfd y/soK ftu ofjzdk
j? . fJ;/ tor B{z iBiksh, nkdhtk;h, ephbk, izrbh iksh, pBtk;h nkfd BktK Bkb ikfDnk iKdk j? . Gkosh
;zftXkB ftu fJjBK B{z gZNhdko ephfbnK dk BK fdZsk frnk j? .
gfoGkPk
‘‘ephbk gfotkoK dk ;w{j j? . fi; dk fJe ;KMk BK j[zdk j?, ;KMh p'bh j[zdh j? s/ ;KM/ gqd/P
ftu ofjzdk j? T[j ne;o nzso ftnkjh eoB tkbk BjhA j[zdk .**
ephb/ ;w[d kfJ dhnK ftP/P sktK
1) fBPfus ;KMk G{^ GkrL^ ephb/ dk fJe fBPfus ns/ ;KMk y/so j[zdk j? fi; T[s/ ephbk ofjD^;fjD eodk j?
. ;KM/ G{^Gkr s'A fpBK T[jBK dhnK GktBktK s/ ;KMh p' bh dk j'Ad ftu ofjDk w[Peb j? .
2) J/e sk dh GktBkL^ ephb/ ftu J/esk dh GktBk dk j'Dk Io{oh j? . fJ; s'A fpBK T[;B{z ephb/ dk BK BjhA fdZsk
ik ;edk .
3) ;KMh p'b hL^ jo/e ephb/ d/ b'e nkgDh ;KMh p'bh p'bd/ jB . ;KMh GkPk d/ Bkb jh T[j nkgD/ ftukoK dk
nkdkB^gqdkB eod/ jB .
4) nzs o^ftnkjh ;w{jL^ gfjbk ephb/ d/ w?ApoK d[nkok nkw eoe/ nkgD/ ephb/ ftu jh ftnkj ehsk iKdk ;h
go j[D nktkikJh s/ ;zuko d/ ;kXBK d/ ftek; ekoB ephfbnK dk nkg;h ;zgoe tfXnk j? . j[D T[j nkgD/
ephb/ s'A pkjo th ftnkj eotkT[D bZr gJ/ jB .
5) bj{ ;zp XK dk pzX BL^ephb/ d/ w?Apo nkgDh T[sgZsh fe;/ tZv^tv/o/ s'A wzBd/ jB ns/ fJ; bJh d{i/ w?ApoK Bkb
bj{ ;pzX wzBd/ jB . fJjBK bj{ ;pzXK ekoB jh T[j nkg; ftu pzBQ/ ofjzd/ jB .
 6) ;[o Zf ynk dh GktBkL^ ephb/ d/ ftnesh nkgD/ ;ohoe i'P, wkBf;e Pesh ns/ f;nkDg Bkb nkgD/ ;ko/
ephb/ dh oZfynk eod/ jB . ephbk pj[s ;ko/ S'N/^S'N/ ;w{jK ftu tzfvnk j[zdk j? fiBQK d/ nkgD/ nkgD/ w[yh
j[zd/ jB . fJj w[yh nkgD/^nkgD/ ;w{jK dhnK ;wZf;nktK jZb eod/ jB .
7) okiBhfse ;zr mBL^ ephb/ dk okiBhfse ;zrmB ephb/ d/ w?ApoK ftu skbw/b oZydk j? . T[jBK dh oZfynk
eodk j? .
8) Xow dh wjZs skL^ joe/ ephb/ ftu Xow B{z pj[s wjZssk fdZsh iKdh j? . ephb/ d/ b'e fgsoh g{ik eoe/
nkgD/ g{otiK s'A nkfrnk b?Ad/ jB . Xkofwe nkfrnk gqkgs eo b?D s/ ;wkfie s/ okiBhfse fB:wK dh
T[bzxDk BjhA ehsh ik ;edh .
9) ;KMk BKL^ jo/e ephb/ ftu pj[s ;ko/ w?Apo j[zd/ jB go T[jBK dk fJe ;KMk BK j[zdk j? . T[dkjoD d/ s"o *s/
r'v ephbk, x[wZeV ephbk nkfd .
10) ;KMk ;Zf GnkukoL^ ephb/ ftu J/esk dh GktBk, ;KMh GkPk ;KM/ Xow, ;KM/ okiBhfse ;zrmB j'D eoe/ ephb/
ftu ;KM/ ;ZfGnkuko dh Mbe fdykJh fdzdh j? .
11) r's oK dk ;zr mBL^ fJe ephb/ ftu pj[s ;ko/ r'soK d/ b'e j[zd/ jB go fco th T[j fJe ;zrmB pDk e/ ephb/
d/ fB:w pDkT[Ad/ jB . ephb/ ftu r'so N'NwK d/ nkXko s/ j[zd/ jB .
12) feZs kL^ ephb/ ftu ftnesh e'Jh th feZsk eo ;edk j? .
13) G/d GktL^ ephb/ d/ b'eK ftiT{u^Bhu dk G/dGkt pj[s xZN j[zdk j? .

gqP BL^Gkosh ephfbnK dk torheoB eo' <

iK
Gkosh ephfbnK d/ torheoB dk toDBeo' <
T[Zs oL^B;bh sZsK, GkPk, G{r'fbe ouBk, ;ZfGnkuko ns/ nkofEe nkXko s/ ephfbnK B{z tZy^tZy YzrK Bkb
torheoB ehsk ik ;edk j? .
(T) G{r 'f be iK y/s oh nkXko *s/ ephfbnK dk torheoB
;kw uoB d{p/ B/ epkfJbh y/soK B{z uko GkrK ftu tzfvnk j?L^
1) T[Zs o ns/ T[Zs o g{o ph y/s oL^ T[soKub ftu e[wKub gqd/P d/ G'Nhnk ephb/ ns/ sokJh ftu ofjD tkb/ Eko{
ephb/ s'A b? e/ nk;kw ftu e[eh ns/ b[PkJh gops sZe ephb/ fJ; y/so nXhB nkT[Ad/ jB .
2) gZS wh ns/ T[Zs oh^gZSwh y/s oL^ fJ; y/so nXhB oki;EkB d/ Ghb, rok;hnk, whDk, tDiko/ s/ r[ioks d/
wjkd/t e'bh, eNeoh, tkbh ns/ vpbk ephb/ gqw[Zy jB .
3) wZX tosh y/s oL^ fJ; ftu d/P dh ;G s'A fInkdk epkfJbh t;'A j? . fJ; y/so ftu Mkoyzv d/ ;zEkb, w[zvk,
T[oKt, fpoj'o, T[Vh;k d/ p'Ad'A, y'Av ;'r s/ wZX gqd/P d/ r'Av p?rk, e'b e'oe{ e[wko nkfd jB .
4) dZy Dh y/s oL^nKXok, eoBkNe e[or, skfwbBkv{ ns/ e/obk d/ ephb/ dZyDh y/so nXhB nkT[Ad/ jB .
(n) GkPk d/ nkXko s/ ephfbnK dk torheoB
1) dqk ftV GkPk^GkPkJh L^ fJ; GkPk B{z p'bD tkfbnK dk ;w{j wZXtosh ns/ dZyDh Gkos ftu c?fbnk j'fJnk j?
. r'Av, ezX T[oKt, wkbN' ns/ N'vk nkfd dqkftV GkPk Bkb ;pzXs ephb/ jB .
2) nk;Nq'^ J/PhnkfNeL^fJ; GkPk ;w{j nXhB, wZX ns/ g{oph Gkos dh e'b ns/ w[zvk GkPktK, nk;kw ftu yk;h
ns/ fBe'pko dhg ;w{jK dh fBe'pkoh GkPk . fJ; s'A fJbktk ;zEkbh, e'oe{, ;ktVk^rdkpk ephb/ dhnK p'bhnK
fJ;/ ;w{j Bkb ;[pzXs jB .
3) fsZpsh uhBh T[G ko dhnK e[p kfJbh GkPktKL^ nk;kw d/ pj[s ;ko/ ephb/ s/ fjwkbk dh sbjZNh fspZsh, powh
GkPktK p'bd/ jB .
(J) B;bh sZs K d/ nkXko *s/ ephfbnK dk torheoD
 Gkos d/ ephb/ dhnK B;bK pko/ ;G s'A gfjbK jopoN foIb/ B/ nkgDh g[;se ‘ghgb; nk| fJzvhnK*
ftu ehsh . jNB, j/vB, r[jk ns/ wI{wdko B/ th B;bK pko/ ek|h nfXn?B ehsk .
phH;hHr[jk B/ 1931 ftu Gkosh ;wki B{z j/m fbyhnK B;bK ftu tzfvnk j?L^
1) BhrqhN'L^Gkos d/ gqkuhB ephb/ fit/A e'uhB d/ ekdo, g[bkfJB, okiwjb, gjkVK d/ nkb/^d[nkb/ d/ pkrVh,
nk;kw d/ nzrkwh Bkr nkfd fJ; nXhB nkT[Ad/ jB . fJjBK dk ozr ekbk, BZe ugNh ns/ u"Vh, p[Zb w'N/ ns/
f;o bzpk j[zdk j? .
2) gq'N '^ nk;N/qbkfJvL^ Gkos d/ wZX Gkr d/ ephb/ fJ; ;w{j nXhB nkT[Ad/ jB . gq'N'^nk;Nq/bkfJv B;b d/ b'eK
dk eZd S'N/ s'A b? e/ dofwnkBK, uwVh dk ozr ekbk, f;o bzpk, tkb x[zrokb/, BZe u"Vk s/ w'Nk jz[dk j? .
(;) nkofEe ftek; d/ nkXko *s/ ephfbnK dk torheoB
wI{wdko ns/ wdB B/ nkofEe fdqPNh s'A Gkosh ephfbnK B{z j/m fbfynk nB[;ko tzfvnK j?L^
1) Gkos d/ ephfbnK dk fJe tZvk Gkr tDK s/ fBoGo eodk j? . G'iB fJeZmk eoBk fJjBK dh noE ftt;Ek
dh w[Zy ftP/Psk j? . e'uhB d/ ekdo, j/dokpkd d/ u/Au{ nkfd fJ; nXhB nkT[Ad/ jB .
2) d{ih P/qDh nXhB nfij/ ephb/ nkT[Ad/ jB, fijBK dh noE ftt;Ek G'iB fJeZmk eoBk j? .
3) shih P/qDh ftu T[j ephb/ nkT[Ad/ jB i' y/sh s/ fBoGo j[zd/ jB go Bkb jh izrbK s'A tD^T[sgkde t;s{nK
dk Gzvko iwk eod/ jB .
4) u"Eh P/qDh nXhB T[j ephb/ nkT[Ad/ jB i' T[d:'fre ekoykfBnK ftu ezw eoB nkT[Ad/ jB ;zEkbk, w[zvk nkfd
ephb/ .
(j) ftek; d/ gZX o d/ nkXko *s/ ephfbnK dk torheoB
t?ohno J/bftB B/ ;ZfGnkukoe ;zgoe dk nkXko b? e/ ephfbnK B{z uko GkrK ftu tzfvnk j? .
1) gqk uhB gZX o tkb/L ^fJj ephb/ n"y/ ;EkBK s/ ofjzd/ jB i' ;ZfGnk b'eK d/ ;EkBK s'A ek|h d{oh s/ jB . ;pso
d/ gjkVh, wkVhnk, T[Vh;k d/ itKr rdkpk ns/ p'Ad'A fJ; nXhB nkT[Ad/ jB .
(T) fJj b'e ;zx pDk e/ ofjzd/ jB .
(n) fJj ;EkB nzsoh y/sh eod/ jB .
(J)fJj b'e pkjob/ b'eK Bkb xZN ;zgoe oZyd/ jB .
(;) fJ;soh g[oy nZX^Bzrh jkbs ftu ofjzd/ jB .
2) ;zx D/ izr bK ftu fBtk; eoB tkb/L^ fJ; P/qDh nXhB ephb/ ;zxD/ izrbK nXhB fBtk; eod/ jB . ftPBjko,
wkfVnk, G{fwnk, p?rk fJ; P/qDh nXhB nkT[Ad/ jB .
ftP/PsktKL^
(T) g/Av{ ihtB ftnesh gqXkB j[zdk j? .
(n)fJj pj[s fwb^i[b e/ BjhA ofjzd/ .
(J)fJj pkjob/ b'eK d/ ;zgoe ftu jB B/V/ d/ pkIkoK ftuiKd/ jB s/ eZgfVnK dk gq:'r eod/ jB .
3) pkjob/ b'e K d/ ;zg oe tkb/ ephb/L ^ fJ; P/qDh d/ ephfbnK d/ pkjob/ b'eK Bkb ;zgoe j'D s/ fJjBK d/
;ZfGnkuko, Xow, ebk ns/ ;wkfie ;zrmB ftu eJh gfotsB nkJ/ jB .
4) gqk uhB ;kwzs s/ fIzwhdkoL^ fJ; P/qDh nXhB gqkuhB ;kwzs ns/ fIwhdko b'e nkT[Ad/ jB, fit/A Ghb, Bkrk,
;odko, e'oe{ ;kwzs, r'Av okik nkfd .
gqP B epkfJbh ;wkiK ftu pdbhnK gqf toshnK,pdbd/ o[M KD iK w'I {dk ;fEsh pko/ dZ; 'A<
T[soL epkfJbh ;wki P[o{ s"A jh fgSV/ ;wki dk nzr wzB/ iKd/ jB .go j[D fJjBk dh gqftosh pdb ojh j?.
 1LepkfJbh ;wki dk PfjoheoB tZb gqt /PL pj[s ;ko/ ephb/ d{o d/ y/soK ftu ofjzd/ jB.gozs{ seBheh soZeh
ns/ nkofEe ns/ okiBhfse Pesh Bkb n;hA fJj wfj;{; eod/ jK fe fJjBK epkfJbh y/soK d/ e[dosh
;'fwnK s'A n;hA bkj/tzd go;fEshnK j'Ad ftu fbnk e/ fJjBK ;'fwnK s' T[sgkd g?dk eo ;ed/ jK.
2LgZSwh ;Zf Gnkuko B{z ngDKT[D kL nZi d/ :[Zr ftu jo e'Jh gZSwh ;ZfGnkuko B[z nkgDk fojk j? sK fco i/eo
ephb/ tkb/ B/ nkgD/ ephb/ d/ y/so B{z SZv e/ Pfjo ftu gqt/P eo fbnk j? sK fco ephb/ tkb/ gZSwh
;ZfGnkuko d/ gqGKt s"A fe; soQK w[es ofj ;ed/ jB.
3Lephb/ d/ b'e k dk BthBheoBLepkfJbh b'e j[D fJj wfj;{; eod/ jB fe ;z;ko T[jBK d/ fgzvK ns/ nkb/ d[nkb/
d/ y/soK sZe ;hfws Bjh fojk j?.j[D T[jBK d/ d/yD dk Yzr BthnK EKtK,iwhBK ns/ T[jBK b'eK sZe th
ftef;s j' frnk j? fijV/ fe fgzvK s'A d{o jB ns/ T[jBK b'eK d/ fiT{D Yzr ns/ ftuko T[jBK BKb w/b Bjh
yKd/.
4Lf;ZfynK ;[X KoLepkfJbh ;wki d/ b'ek B/' nkgDhnK ghVhnK B{z j[D xo sA" pkjo gVB tZb th T[sPKfjs ehsk
j?.T[jBK B/ nkgD/ pZfunk ftu e'Jh G/d GKt th Bjh ehsk j?.Jh;kJh Xow B/ fJjBk b'eK B{z nkg; ftu fwb e/
ofjD s/ fgnko,GkJhuko/ dh GktBk dk ;[B/jk fdZsk j?.;oeko B/ th fJjBK B{z f;fyns eoB bJh ftP/AP edw
u[Ze/ jB.f;Zfynk B{z ;kfonk bJh bkIwh ns/ w[|s eo fdZsk frnk.
5LnkofEe gfotosB ephb/ d/ b'eK B/ nkofEe ;fEsh ftu th ek|h gfotosB ehs/ jB.fJ;B{z tgkoe :'rdkB
tkbk pD frnk j?.fJ;B{z gfotkoe :'rdkB tkbk pDk fbnk j?.ephfbnK dh S'Nh^S'Nh izrbkd dh g?dktko
fit/A dzdk dhnK shbhnK,w";wh cb,s/Ad{,gZsk nkfd t/uD dk T[Zdw ehsk j?.fJj ephb/ pdb/ ftu gfjoktK s/
;[Zy^d[Zy ;kXB dhnk t;s{nK yohd b?Ad/ jB.fijVhnK fe T[jBK d/ w/fbnK ftu gj[zu iKdhnK jB.
6L;ZfGnkukoe gfotosBL gfjoktK,ofjD^;fjD d/ Yzr ns/ e[M xZN wjZstg{oB ohsh^fotki e[M jZd sZe pdb
rJ/ jB,gozs{ ;wkfie edoK^ehwsK ftu e'Jh pj[s gfotosB BjhA nkfJnk j? .T[j BthAnK^BthAnK y'iK ns/
Bt/A ftuko ephfbnk dh podkoh ftu gj[zukT[D ftu ;|b oj/ jB.gozs{ j[D th pj[s ;ko/ ephb/ ;iksh
ftnkj eod/ jB ns/' ftnkj dh gqEk B{z jh wzBd/ jB.
7LepkfJbh y/s oK s"A PfjoK sZe ;VQe K dk fBowkDL;[zssosk s' pknd epkfJbh y/sok d/ wkorK B{z o'eD bJh ;VeK
dh T[;koh tZb yk; fXnKB fdZsk frnk j?.fi; Bkb fe T[jBk ftu gfotosD nk ;e/.fJ; s"A fJbktk ;oeko
B/ j'o th pj[s :sB ehs/ jB,fit/A fe o/bt/ bkJhBK d/ ikb fijV/ epkfJbh y/soK ftu' bzxd/ jB,T[jBK Bkb
ephfbnK dh nkofEe ns/ ;wkfie fIzdrh eJh Yz rK Bkb gqGkfts j'Jh j?.T[jBk dK fJe d{;oh irQk T[Zgo
iKDk nk;kB j' frnk j?.
8LB"e ohnK ftu gfjbL;oeko B/ epkfJbh iK gZSVhnK P/qDhnK B{z ;wki ftu T[Zuk u[ZeD bJh pj[s T[gokb/ ehs/
jB.T[jBK dhnK BthAnK ghVhnk B{z ;kyo pDk e/ B'eohnk ftu okytKeoB fdZsk j? sK i' T[j th ;wki ftu
fJe BthA tZyoh gfjukD pDk ;eD.
UNITL^ 2 epkfJbh ;wki dhnK ;z; EkfBe ftP/P sktK (Institutional Features in Tribal society)
gqP BL^gfotko s'A s[jkvk eh Gkt j? < epkfJbh gfotkoK dk toDB eo' .
T[Zs oL^ gfotko dk noE
gfotko nzro/Ih GkPk d/ Ppd ‘Family'dk gzikph o{gKso j? . nzro/Ih GkPk dk Ppd‘Family'
bkshBh GkPk d/ Pd (Famulus)s'A T[gfink j? . fJ; Ppd nXhB wksk^fgsk, pZu,/ B"eo s/ r[bkw Pkfwb jB go
j"bh^j"bh gfotko nXhB wksk^fgsk s/ pZfunK B{z Pkfwb ehsk iKdk j? . gfotko wB[Zy ;wki dh fJe
w"fbe s/ p[fBnkdh fJekJh j? . ;wki dh j'Ad B{z pDkJ/ oZyD bJh gfotko dk j'Dk pj[s Io{oh j? .
epkfJbh gfotko
(1) fBtk; ;EkB d/ nkXko *s/ gfotko dhnK fe;wK
 1) fgsoh ;EkfBe gfotkoL^ fJ; fe;w d/ gfotko ftu fJ;soh ftnkj wro'A nkgD/ gsh d/ xo nk e/ ofjzdh
j? . yohnk Ghb nkfd ephfbnK ftu fJ; soQK d/ gfotko j[zd/ jB .
2) wksoh ;EkfBe gfotkoL^ fJ; fe;w d/ gfotko ftu gsh ftnkj wro'A nkgD/ wksk^fgsk dk xo SZv e/
gsBh d/ xo ofjzdk j? . yk;', rko' BkfJo, ephfbnK ftu fJ; soQK d/ gfotko j[zd/ jB .
3) fgsoh$wksoh ;EkfBe gfotkoL^ fJ; soQK d/ gfotko ftu gsh^gsBh fe;/ th fBtk; ;EkB s/ ofj gfotko
t;k ;ed/ jB .
4) Bt^;EkfBe gfotkoL^fJ; fe;w d/ gfotko ftu gsh^gsBh ftnkj Bk sk g[oy s/ Bk jh fJ;soh d/ xo
ofjzd/ jB ;r'A Bt/A ;EkB s/ tZyok gfotko t;k b?Ad/ jB .
5) d'^ ;EkBh gfotkoL^ fJ; soQK d/ gfotko ftu gsh oks eZND bJh nkgDh gsBh d/ xo ubk iKdk j? s/ fdB
d/ ;w/A w[V nkgD/ fgsk d/ xo tkg; nk iKdk j? . bePdhg s/ e/obk d/ e[M GkrK ftu fJj gqEk fwbdh j? .
(2) nfXeko d/ nkXko *s/ gfotko dhnk fe;wK
1) fgZsoh ;Zskswe gfotkoL^fJ; fe;w d/ gfotko ftu g[oy w[Zyh j[zdk j? . gfotko d/ ;ko/ w?Apo T[;dh nkfrnk
B{z wzBd/ jB .
2) wksk^gqXkB gfotkoL^ fJ; fe;w d/ gfotko ftu ;kok nfXeko wksk d/ jZEK ftu j[zdk j? . T[j gfotko dh
wkbe j[zdh j? .
(3) T[s okfXeko d/ nkXko *s/ gfotko dhnk fe;wK
1) fgZsoh wkorh gfotkoL^ fJ; fe;w d/ gfotko ftu gfotko dh g{oh ;Zsk s/ ;zgZsh fgsk jZE j[zdh j? . T[; dh
w"s s'A pknd T[;d/ tZv/ bVe/ d/ jZEK ftu ;Zsk s/ ;zgZsh nk iKdh j? .
2) wksoh wkorh gftotkoL^ fJ; fe;w d/ gfotko ftu gfotko dh ;w[Zuh ;Zsk dh wkbe fJ;soh (wksk) j[zdh
j? T[; dh w"s s'A pknd ;koh ;Zsk T[; fJ;soh dh g[Zsoh iK Gok iK G?D d/ g[Zso e'b ubh iKdh j? .
(4) tzP d/ nkXko *s/ gfotko dhnK fe;wK
1) fgsoh Bkwh gfotkoL^ nfij/ gfotkoK ftu tzP dk BK fgsk d/ tzP d/ BK s/ ubdk j? .
2) wksoh Bkwh gfotkoL^ nfij/ gfotkoK ftu tzP dk BK wksk d/ tzP s/ ubdk j?.
3) d'^ Bkwh gfotkoL^fiBQK gfotkoK ftu tzP dk BK wksk^fgsk d'jK d/ BK s/ ubdk j?, T[;B{z d'^Bkwh gfotko
efjzd/ jB .
(5) ftnkj d/ nkXko *s/ gfotko dhnk fe;wK
1) fJe ftnkjh gfotkoL^ nfij/ gfotkoK ftu fJe g[oy fJe jh fJ;soh Bkb ftnkj eoe/ gfotko dk fBowkD
eodk j? .
2) pj[^ ftnkjh gfotkoL^ id'A fJe g[oy fJe jh ;w/A d' iK T[; s'A tZX fJ;sohnK Bkb ftnkj eokt/ ns/ fJe
fJ;soh fJe' ;w/A d' iK T[; s'A tZX g[oyK Bkb ftnkj eokt/ T[;B{z pj[^ftnkjh gfotko efjzd/ jB .

(6) ;zr mB d/ nkXko *s/ gfotko dhnK fe;wK

1) w{b gfotkoL^ w{b gfotko ftu gsh^gsBh s/ T[jBK d/ nD^ftnkj/ pZu/ j[zd/ jB .
2) ;z: [e s gfotkoL^ ;z:[es gfotko ftu ftnesh T[;dh gsBh, pZu,/ wksk^fgsk s/ T[;d/ GoktK dk gfotko
Pkfwb j[zdk j? .

gqP BL^Gkosh epkfJbh ;wki ftu ftnkj gqDkbh dk toDB eo' .

T[Zs oL^ephfbnK ftu ftnkj s/ gfotko d/ ;wkfie, nkofEe, Xkofwe nkfd gZyK Bkb r{Vk ;pzX j? . ephfbnK
d/ ;ZfGnk b'eK d/ ;zgoe ftu nkT[D Bkb fJjBK d/ ftnkj ;pzXh fB:w gqGkfts j'J/ jB . go fco th ephfbnK
d/ ftnkj dhnK nB'yhnK ftP/PsktK jB .
 (ephfbnK) (iBikshnK) ftu ftnkj ;pzX h o'e K s/ fB:w
tZy^tZy ephfbnK d/ ftnkj ;pzXh fB:w s/ wBkjhnK fJ; soQK jBL^
1) pkjoh ftnkjL^ pkjoh ftnkj d/ fB:w nB[;ko e'Jh th ftnesh nkgDh iBiksh, iks, r'so s'A pkjo ftnkj
eotk ;edk j? . go T[j nkgD/ r'so ftu ftnkj BjhA eotk ;edk . fJ;dh T[bzxDk eoB B{z ngokX wzfBnk
iKdk ;h . fJo[bk s/ Bkrk ephb/ fJ; fB:w B{z wzBd/ jB .
2) nzs oh ftnkjL^ fJ; ftu fJe ftnesh nkgD/ ephb/, iks, r'so ftu ftnkj eotk ;edk j? . Ghb, N'vk
ephb/ ftu nzsoh ftnkj j[zd/ jB .
3) soihjh ftnkjL^ Gkosh ephfbnK ftu d' gfotkoK d/ ;pzX tXhnk pDkJh oZyD bJh foPs/dkoK ftu ftnkj
B{z soihj fdZsh rJh j? .
1) wkw/^c[c/o/, GkJh^G?DK Bkb ftnkjL^Gkos d/ eJh ephb/ ww/o/^c[c/o/, GkJh^G?DK ftu ftnkj B{z soihj
fdzd/ jB . wZX gqd/P d/ r'v, wDhg[o dh g{oe[Zeh ephb/ ftu fJ; ftnkj dh gqEk gqufZ bs j? .
2) uu/o /^ ww/o/, G?D ^GoktK d/ ftnkjL^e[M ephfbnK ftuuku/ s/ wk;h d/ w[zv/^e[VhnK Bkb ftnkj ehs/ iKd/
jB .
3) ;kbh Bkb ftnkjL^ e[M ephfbnK ftu gsBh dh w"s j'D s/ T[;d/ gsh Bkb T[;dh gsBh dh G?D dk ftnkj
eo fdZsk iKdk j? . r'Av ephb/ ftu fJj gqEk gqufZ bs j? .
4) d/t o^Gkph ftnkjL^ pj[s ;ko/ ephfbnKftu fJj gqEk ubdh j? fe fJ;soh d/ gsh dh w"s j'D s/ T[;dk
ftnkj d/to Bkb eo fdZsk iKdk j? .
5) e[M ftP/P fe;w d/ ftnkjL^(1);Z; itkJh dk ftnkjL^ rko' ephb/ ftu itkJh B{z nkgDh ftXtk ;Z; Bkb
ftnkj eotkT[Dk g?Adk j/ . feT[Afe wksk dh ;zgZsh s/ bVeh dk jZe j[zdk j? .
(2) pkpk^g'sh ftnkjL^ ewko ephb/ ftu dkd/ dk ftnkj nkgDh g'sh Bkb ehsk iKdk j? .

ephfbnK d/ ftnkjK dhnK fe;wK

1) fJZe ftnkjL^ fJ; fe;w d/ ftnkj ftu fJe g[oy s/ fJe fJ;soh ftnkj eotkT[Ad/ jB . fJe ftnkj gqEk Bkb
gfotko dk wkj"b g/qw Gfonk ofjzdk j? .
2) pj[^ gsBh ftnkjL^ fJ; fe;w d/ ftnkj ftu g[oy fJe' ;w/A eJh fJ;sohnK Bkb ftnkj eotkT[Adk j? .
3) pj[^ gsh ftnkjL^ fJ; fe;w d/ ftnkj ftu fJ;sohnK fJe' ;w/A eJh g[oyK Bkb ftnkj eotkT[AdhnK jB .
I) Gok pj[g sh ftnkjL^ fJ; ftu fJe s'A tZX Gok fwb e/ fe;/ fJe fJ;soh Bkb ftnkj eo b?Ad/ jB . T[j
;kfonK dh ;KMh gsBh j[zdh j? . d/jokd{B ftu y; s/ Bhbrhoh d/ N'vk ephb/ ftu fJj ftnkj gqEk ubdh
j? .
II) r?o ^Gok pj[gsh ftnkjL^ fJ; ftu fJe fJ;soh d/ eJh gsh j[zd/ jB go fJj Io{o h BjhA fe ;ko/ Gok
j'D .
4) ;w{j ftnkjL^ fJ; fe;w d/ ftnkj ftu fJe ;w{j d/ ;ko/ wodK dk ftnkj fJe ;w{j dhnK ;kohnK fJ;sohnK
Bkb eo fdZsk iKdk j? .

ftnkj

fJe ftnkj pj[^ftnkj

 pj[^gsBh pj[^gsh ;w{j
ftnkj ftnkj ftnkj

Gok pj[^gsh r?o Gok pj[^gsh

ftnkj ftnkj

gqP BL^Gkosh ephfbnK ftu ihtB ;kEh dh u'D d/ Yzr s/ sbked/D dh ftt;Ek dk toDB eo' .
iK
epkfJbh ftnkj dh ft;fsqs ftnkfynk eo'< iK epkfJbh ;wki dh ftnkj gqDkbh pko/ dZ;'<
T[Zs oL^ ihtB ;kEh u[D B d/ Yzr
1) niwkfJPh ftnkjL^ fJ; fe;w d/ ftnkj gsh^gsBh B{z uzrh soQK ;wMD s'A pknd ehs/ iKd/ jB . fJ;
ftu bVek^bVeh d/ xo nk e/ ofjzdk j? e[M fdB ofjD wro'A i/e o bVe/ B{z fJj wfj;{; j't/ fe T[; ;[Gkn
bVeh Bkb fwbdk j? sK ftnkj eo b?Ad/ jB . fJ; fe;w dk ftnkj nk;kw d/ e{eh ephb/ ftu ehsk iKdk j?
.
2) gqh fynk ftnkjL^ fJ; soQK d/ ftnkj s'A gfjbK bVek nkgDk ;kj;, p[ZXhwkBh s/ ubkeh fdyk e/ bVeh dh
u'D eodk j? . Ghb ephb/ ftu bVeh dh u'D bVe/ dh ;{ophosk b?D wro'A ehsh iKdh j? .
3) yohd ftnkjL^fJ; ftu bVek bVeh Bkb ftnkj ;w/A T[;dh ehws d/ e/ T[; Bkb ftnkj eo b?Adk j? . fJj
gqEk Gkos d/ ;zEkb, r'Av, Bkrk, e{eh, Ghb nkfd ephfbnK (iBikshnK) ftu gkJh iKdh j? .
4) nrtk ftnkjL^ bVeh B{z nrtk eoe/ Ipod;sh T[; Bkb ftnkj eo fbnk iKdk j? . r'Av iBiksh ftu fJj
gqEk ubdh j? .
5) ;/t k ftnkjL^ fJ; gqEk ftu rohp bVe/ bVeh dh ehws u[ekT[D ftu n;woZE j[zd/ jB . T[j bVeh d/ xo
ik e/ T[;d/ wksk^fgsk e'b ;/tk eod/ jB . e[M ;kbK wro'A bVeh Bkb ftnkj eoe/ ;[szso xo t;k b?Ad/ jB
.
6) nkg;h fJZSk Bkb ftnkjL^ fJ; gqEk ftu bVeh nkgDh ;fjwsh Bkb bVe/ Bkb BZm iKdh j? . T[j T[d'A sZe
tkg; BjhA nkT[Adh id'A sZe T[;d/ wksk^fgsk ftnkj dh gqtkBrh BjhA d/ fdzd/ .
7) tNKdok ftnkjL^ fJ; ftu fJe gfotko nkgDh bVeh dk ftnkj fi; gfotko ftu eodk j? . T[; gfotko
dh bVeh dk ftnkj nkgD/ xo d/ bVe/ Bkb eo b?Ad/ jB .
8) jZm ftnkjL^ fJ; ftu bVeh Ipod;sh gq/wh d/ xo ftu gqt/P eodh j? . T[j jo soQK dk nZfsnkuko ;fjD
eodh j? s/ pknd ftu bVe/ B{z bVeh Bkb ftnkj eoBk g?Adk j? .
sbke d/D dh ftt;Ek
sbke d/D d/ Yzr L^ Gkos d/ ephfbnK d/ sbke d/D d/ Yzr tZyo/^tZyo/ jB . fwoIkg[o d/ e"otk ephb/ d/
sbke d/D d/ Yzr ;ob jB . gsh^gsBh B{z sbke d/D d/ Yzr ;ob jB . gsh^gsBh B{z sbke d/D bZr/ efjzdk
j? fe,‘‘s{z ubh ik, w?A s/ok \ouk BjhA eoKrk, sK gsBh T[;B{z SZv e/ fgsk xo ubh iKdh j? ns/ T[';B{z sbke
wzB fbnk iKdk j? .**GhbK ftu gsh nkgDh gsBh B{z sbke d/D bZr/ fgzv dh gzukfJs p[bk e/ T[;B{z nkgDh
grVh dk N[eVk gkV e/ d/ fdzdk j? s/ x'PDk eodk j? fe T[j nkgDh gsBh d/ G?V/ fttjko ekoB sbke d/ fojk
j? s/ T[;B{z nkgDh G?D wzB/rk .
 sbke dk w[n ktikL^ r'Av ephb/ d/ b'eK ftu i/eo gsBh nkgDh gsh dh fJZSk fto[ZX sbke fdzdh j? sK d{ik
ftnkj eokT[D s'A pknd T[;dk d{ik gsh gfjb/ B{z w[nktik fdzdk j? .
sbke d/ ekoBL^ yohnk ephb/ d/ b'e gsBh dk pKM j'Dk, gftZsosk Gzr eoBk, gsh Bkb ofjD s'A fJBeko
eoB *s/ sbke fdZsk iKdk j? .

gqP BL^epkfJbh noE ftt;Ek dh gfoGkPk fdT[ . epkfJbh noE ftt;Ek d/ ;o{g ns/ ftP/PsktK dk toDB eo' .
T[Zs oL^ epkfJbh noE ftt;Ek dk noE
epkfJbh ;wki nkgDh noE ftt;Ek ftu fJe nfijk p[fBnkdh ;wki wzfBnk iKdk j?, i' nZi
th nkgDh P[o{ dh nt;Ek ftu ihtB fpsk oj/ jB . epkfJbh ;wki d/ b'eK dhnK b'VK pj[s ;hfws j[zdhnK jB .
fi;B{z T[j nkgD/ nkb/^d[nkb/ jh g{ohnK eo b?Ad/ jB . epkfJbh ;wki ftu wB[Zy dh fwjBs B{z jh w[Zy
wzfBnk iKdk j? .
epkfJbh noE ftt;Ek dk ;o{g
ephb/ d/ b'eK d/ ihtB^fBopkj bJh w[Zy ;'w/ izrb, gops, xkNhnK s/ BdhnK oj/ jB .
gP{ gkbD, fPeko, y/sh, ephfbnK d/ w[Zy Xzd/ jB . Gkos ftu u/o' ns/ nrkohnk ephb/ d;sekoh
bJh gqf;ZX jB . N'vk s/ Ghbk ephb/ T[sw gP{^gkbe jB . fPeko czdk, fPeko g[oyk bJh s/ G'iB ;wZroh
fJeZmh eoB tkbhnK fJ;sohnK bJh u/Au{ yohnk ephb/ wjZstg{oB T[dkjoBK jB .
epkfJbh noE ftt;Ek dhnK ftP/P sktK
1) Gzv koB fposh dh xkNL^ ephb/ d/ b'e b'V nB[;ko t;s{nK dk T[sgkdB eod/ jB . fizBhnK dk T[j T[gG'r
eo ;eD . T[j fBZs tos'A dhnK t;s{n K iwk eoe/ BjhA oZyd/ .
2) seBheh T[g oeDk dh tos'A dh ewhL^ ephb/ d/ b'e fInkdkso e[dosh ;kXBK s/ fBoGo ofj e/ t;s{nK
pDkT[Ad/ jB . T[j seBhe dh pj[s xZN tos'A eod/ jB.
3) jkN pkIkoL^ epkfJbh noE ftt;Ek ftu w[ekpb/ tkbk pkIko BjhA j[zdk . ephfbnK ftu fInkdkso jcskto
fsT[jkoK, w/fbnK d/ w"e/ *s/ jh pkIko bZrd/ jB .
4) w[d ok s/ frDsh ftXhnK dh ;hfwsskL^epkfJbh noE ftt;Ek ftu ephfbnK dh e'Jh nkgDh w[dok BjhA j[zdh
s/ Bk jh T[j fJjBK d/ w[ZbK pko/ e[M ikDd/ jB . ;z;ko d/ fInkdkso ephb/ fJe s'A ;Zs sZe dh frDsh eo
gkT[Ad/ jB . T[j t;s{nK d/ w[Zb bJh w[dok dh EK t;s{^tNKdok gqDkbh B{z ngDkT[Ad/ jB .
5) bkG fposh dh xkNL^epkfJbh ;wki d/ b'e ;wkfie wkD^skD ns/ Xkofwe^tckdkohs/ pj[s fInkdk I'o fdzd/
jB . id'A e'Jh ftnesh iK ephb/ dh gzukfJs e'Jh bkGgqkgs eo b?Adh j/ sK T[j T[;B{z fwb e/ G'iB iK Pokp
ftu you eo fdzd/ jB . fJ; bJh T[jBK ftu bkG ewkT[D dh fposh xZN j? .
6) feos tzvL^ Gkos ftu ephfbnK dh n"osK ykD tkbh ;wZroh fJeZmh eoB c;b phiD s/ eZND, wZShnK cVB,
N'eohnK ns/ eZgV/ p[DBk, GKv/ pDkT[D dk ezw eodhnK jB . ephb/ d/ b'e e'fJb/ dhnk ykDk, ukj d/ pkrK,
npoe dhnK ykDK, b'j/ s/ fJ;gks d/ ekoykB/ ftu feoshnK dh soQK ezw eod/ jB .
7) Xow ns/ ikd{ dk nkofEe fefonktK Bkb ;pzX L^ ephb/ d/ ;wki ftu Xow s/ ikd{ fe;/ Bk fe;/ soQk nkofEe
fefonktK Bkb i'fVnk j'fJnk j? . T[dkjoD ti'A Ghbk ephb/ d/ b'eK ftu fJj ftPtk; j? fe fJzdo nkekP
dk d/tsk j? i' whAj s/ ezNo'b oZydk j? ns/ |;bK dk uzrk iK wkVk j'Dk fJzdo *s/ fBoGo j? .
8) epkfJbh noE ftt;Ek ftu ;zg ZshL^ jo/e ;wki ftu ;zgZsh d/ T[sokfXeko d/ fB:w gqufZ bs jB . i/eo
fe;/ g[oy d/ wksk^fgsk dh w"s j' iKdh j? sK T[jBK dh ;zgZsh s/ T[;dk nfXeko j' iKdk j? . fJ;/ soQK jh
fJj gozgok ubdh ofjzdh j? .

gqP BL^epkfJbh noE ftt;Ek dk torheoD eo' .

T[Zs oL^Introduction:-epkfJbh ;wki dhnK b'VK pj[s xZN j[zdhnK jB . T[j fInkdkso e[dosh ;kXBK T[go
fBoGo ofjzd/ jB . T[j izrbK ftu jh fBtk; eod/ jB s/ izrbK s'A jh o'Ih^o'Nh gqkgs eod/ jB . T[j izrbK s'A jh
t;s{nK gqkgs eod/ jB . T[E/ jh T[j gP{ gkbd/ jB . fJ; bJh T[jBK dh noE ftt;Ek dk w[Zy ;'wk
izrb jB .
epkfJbh noE ftt;Ek dk torheoD
Gkosh ephfbnK B{z noE ftt;Ek d/ nkXko *s/ nZm torK ftu tzfvnk ik ;edk j?L^
1) izr bK *s/ fBoGo torL^pj[s ;ko/ ephb/ nZi th izrbK ftu jh ofjzd/ jB . izrbK ftu'A ykD tkbh ;wZroh
iVQK, cb ns/ ykD tkb/ gdkoE fPeko s/ wZSh cVQBK T[jBK d/ w[Zy ;kXB jB . skfwbBkv{ d/ gbhnB s/ e/obk
d/ uKvh ephb/ fJ; P/qDh nXhB nkT[Ad/ jB .
2) gjkVQK *s/ y/s hL^ ephfbnK d/ b'e gjkVQK B{z eZN e/ doZys, g"fdnK B{z ibk e/ gjkVh GkrK B{z s'V e/ y/sh eod/
jB . nfijh y/sh B{z fjwkbk y/so ftu ‘M{w* fejk iKdk j? .
3) fe;kB tor;wsb G{w h s/ y/s h L^xZNd/ j'J/ izrbK s/ T[jBK T[go tXd/ j'J/ fB:zsoD d/ ekoB ephb/ j[D y/sh
ns/ gP{ gkbD dk ezw eoB bZr/ jB . nkozG ftu fJ;dk ;o{g ;EkB nzsoh y/sh ;h go j[D ;o{g pdb e/
;EkJh y/sh j' frnk j? .
4) ekohro torL^ e[M ephfbnK d/ b'e S'N/ T[d:'rK d[nkok nkgDh o'Ih ewkT[Ad/ jB . fJjBK d/ w[Zy ezw
N'eohnK pDkT[Dk, S'N/^w'N/ jfEnko pDkT[Dk, y/sh d/ ezwK ftu nkT[D tkb/ bZeVh s/ b'j/ d/ n"Iko pDkT[Dk,
eskJh, p[DkJh nkfd . T[dkjoB ti'A TZ[so gqd/P d/ ephb/ N'eohnK s/ oZ;hnK pDkT[Ad/ jB ns/ dZyDh Gkos d/
ephb/ pK;, bZeVh s/ b'j/ s'A t;s{nK pDkT[Ad/ jB .
5) gP{ gkbeL^ e[M nkfdtk;h ephb/ ihtB d/ ;kXB ti'A gP{ gkbd/ jB . N'vk, peoktb, Br/;hnk, bzpkdk,
u"gkB nkfd ephb/ gP{ gkbd/ jB . gjkVK d/ e'bofjD tkb/ ephb/ G/vK s/ pZeohnK uokT[D bJh xkNhnK ftu
iKd/ jB .
6) b'e ebkeko torL^Gkos ftu e[M nfij/ ephb/ th jB fijBK dh o'Ih^o'Nh dk ;kXB ns/ T[jBK dk w[Zy feZsk
BZuDk, rkT[Dk, ebkpkIh s/ ;Zg gkbDk j? . BN b'e swkPk, BZu e/ ns/ rk e/ ftykT[Ad/ jB fJj oZ;h s/ uZb e/
BZud/ jB ns/ ebkpkIhnK fdykT[Ad/ jB . oki;EkB d/ nbp/bk ephb/ d/ b'e ;ZgK B{z tP ftu eoB,
BZuDk^rkT[Dk ns/ ikd{ dhnK y/vK ftykT[Ad/ jB .
7) feosh torL^gqkuhB ekb s'A jh ephfbnK dk fJe tZvk Gkr feosh$wId{o d/ o{g ftu ezw eoe/ nkgD/ gfotko
dk r[Ikok eodk j? . eJh ephfbnK d/ b'e ekoykfBnK, T[d:'rK s/ ykDK ftu ezw eod/ jB .
8) B"e oh g/P k torL^Gkos ;oeko B/ dcsoK s/ ndkfonK ftu 15# ;EkB fJjBK bJh okytK oZfynk j? . d/P
d/ ;ko/ gqKsK ns/ e/Ado Pkf;s gqd/PK ftu nB[;{fus ephfbnK bJh B"eohnK ftu okyt/ AeoB dh ftt;Ek ehsh
rJh j? .

gqP BL^epkfJbh ;wki ftu pdbd/ o[MkDK dk toDB eo' .

iK
epkfJbh ;wki ftu nkJhnK spdhbhnK dk toDB eo' .
T[Zs oL^Introduction:-Gkos ftu eo'VK dh frDsh ftu epkfJbh b'e ofjzd/ jB. epkfJbh b'e gjkVh s/
w?dkBh d't/A y/soK ftu c?b/ j'J/ jB . Gkos ftu wZX gqd/P, SZshPrVQ, fpjko, Mkoyzv, T[Vh;k, w/xkfbnk,
fwI'ow, Bkrkb?Av, bePdhg nkfd ftu ephb/ d/ b'e ekch frDsh ftu ofjzd/ jB . go fJjBK d/ nkeko
ftu nzso j? . fit/A Ghb d/ ;zEkb ephb/ d/ w?Apo bZyK ftu jB go p'wv', e'Brp' ephb/ d/ w?ApoK dh frDsh d;^d;
j? .
epkfJbh ;wki ftu pdbd/ o[M kD
 1) epkfJbh b'e K ftu ;wkfie gfotosB dk ;[G kn s/ gq;koL^ Gkos d/ epkfJbh b'eK ftu pj[s ;kohnK fGzBsktK
BIo nkT[AdhnK jB T[j tZy^tZy B;bK Bkb ;pzX oZyd/ jB s/ tZy^tZy GkPktK p'bd/ jB . ephb/ d/ b'eK d/
pkjoh b'eK Bkb ;zgoe j'D s/ T[jBK d/ ;wkfie ihtB ftu pj[s ;kohnK spdhbhnK nkJhnK jB .
gfotosB d/ w[Zy ekoBL^(1) nktkikJh d/ ;kXB ns/ ;zuko ;{uBkL^o/b bkJhBk s/ ;VeK d/ pDB Bkb r?o^ephb/
d/ b'eK d/ ftuko s/ BthAnK^BthAnK t;s{nK ephb/ d/ b'eK sZe gj[zudhnK jB . fi; ekoB T[j s/Ih Bkb fgzvK
ftu c?b iKd/ jB . vke okjhA ephb/ d{o^d{okv/ ;zd/P G/id/ jB .
2) GbkJh ;zr mB s/ ;z; EktKL^ epkfJbh y/soK dh ;fEsh ;[XkoB bJh eJh soQK d/ ;[Xko e/Ado y'bQ/ rJ/ jB
. oki ;oekoK dhnK eJh ;z;EktK B/ ephb/ d/ b'eK B{z ftfrnkB, y'IK pko/ ikDekoh gj[zuk e/ T[jBK d/
ihtB ftu spdhbh fbnKdh j? .
3) vkeNoh ;j{b sKL&^epkfJbh b'e nfrnkBsk ekoB phwkohnK s/ w"s B{z ikd{ ns/ p[ohnK o{jK B{z d'Ph
mfjokT[Ad/ jB . ;oeko B/ epkfJbh b'eK bJh j;gskb, fv;g?AB;ohnK s/ s[od/^fcod/ dtkJhnK d/ :{fBN
y'bQ fdZs/ jB . fi; Bkb T[jBK d/ d/;h fJbki d/ sohe/ c/bQ j' oj/ jB .
2) Jh;kJh wZs dk :'r dkBL^ Jh;kJh wZs ftu tzP gozgok B{z wjZst BjhA fdZsk iKdk fi; soQK ephfbnK ftu fdZsk
iKdk j? . Jh;kJh wZs ekoB ephb/ d/ b'eK d/ gfjokt/ ftu pj[s spdhbh nkJh j? . ephb/ d/ b'eK dk ikd{froh
ns/ ikd{^N{D/ ftu ftPtk; xZN frnk j? .
3) f;Zfynk dk gqG ktL ^ f;Zfynk B/ epkfJbh b'eK d/ ihtB ftu spdhbh fbnkT[D bJh wjZstg{oB :'rdkB fdZsk
j? . ;oeko B/ gZNhdko ikshnK s/ ephfbnK bJh w[cs f;Zfynk dk gqpz X ehsk j? . pj[s ;ko/ ephfbnK B/
f;Zfynk B{z gqkgs eoB ftu ftP/P o[uh fdykJh j? .
4) ephfbnK dhnK nkofEe dPktK ftu spdhbhnKL^ ephfbnK d/ b'e j[D nkgDhnK b'VK B{z g{ok eoB bJh jh
t;s{nK dk T[sgkdB BjhA eod/ . ;r'A T[j wzvhnK ftu fsnko t;s{nK t/ud/ jB . T[jBK dhnK S'NhnK
wzvhnK th j[D tZvhnK wzvhnK Bkb i[V rJhnK jB . w[zvk ns/ T[fonBI ephb/ BthA fe;w d/ nkb{ s/ ;pIhnK
g?dk eoe/ PfjoK ftu t/ud/ jB. eJh ephb/ dzdK dhnK shbhnK, w";wh cb, s/Ad{ gZsk nkfd t/uD dk ezw
eod/ jB . gVQ/^fby/ ephfbnK d/ b'e nkgDhnK IwhBK s/ izrbK s/ nkXkfos feZs/ SZv e/ Bt/A ezw s/ ;EkB
bZG oj/ jB .
5) Pk;B ftu spdhbhnKL^ ephfbnK dhnK g[oyK tZb'A ubkJhnK ikD tkbhnK okiBhfse ;z;EktK fit/A fe
ephfbnK d/ tZv/ ;odko fgzv dk w[yh sZe ;hws ;B . ephb/ d/ w[yh dh fJZIs ehsh iKdh ;h s/ T[;dk j[ew
wzfBnK iKdk ;h . T[;dhnK ;kohnK PeshnK T[;d/ e'b ns/ T[;d/ tzP e'b j[zdhnK ;B, go gzukfJs s/
gzukfJsh oki dh ekB{zBh ftt;Ek B/ fJjBK epkfJbh ;z;EktK dh Pesh B{z xZN eo fdZsk j? . j[D ephb/ d/ b'e
t'N d/ ;ed/ jB ns/ u'D bV ;ed/ jB .
6) ephfbnK ftu ;Zf Gnkukoe gfotosBL^ephfbnK ftu Bt/A^Bt/A ftuko s/ BthAnK^BthAnK y'iK gj[zuD Bkb
ekch jZd sZe T[jBK d/ gfjokt/, ofjD^;fjD d/ Yzr s/ ohsh^fotkIK ftu gfotosB nkfJnk j? . pj[s ;ko/
ephfbnK B/ N'Nw ftukoXkok B{z SZv fdZsk j? .

UNITL^ 3 g/A v{ ;wki(Rural society)

gqP BL^g/Av{ ;w[dkfJ(;wki) eh j? < Gkosh g/A v{ ;w[dkfJ dhnK ftP/PsktK dk toDB eo' .
T[Zs oL^Introduction:-P[o{ ftu wB[Zy G'iB dh Gkb ftu fJXo^T[Xo GNedk ofjzdk ;h feT[Afe T[;B{z
y/shpkVh pko/ e'Jh ikDekoh BjhA ;h . T[; ;w/A e'Jh th ;EkJh ;w{j ns/ fBtk; ;EkB BjhA ;h . ;fji/^;fji/
wB[Zy B/ y/sh eoBk f;Zy fbnk ns/ fiBQK EktK s/ y/sh :'r G{wh ;h T[E/ wB[Zy B/ ;w{j pDk e/ gZe/ s"o s/
ofjDk P[o{ eo fdZsk . fJ; soQK y/sh :[Zr d/ Bkb^Bkb jh fgzvK dh ;EkgBk j'Jh . fJeZm/ fJe jh EK s/
ofjD ekoB fJjBK ;w{jK ftu nkg;h ;fj:'r s/ ;wkfie GktBktK dh T[sgsh j' rJh n;b o{g ftu fJjBK B{z
g/Av{ ;w[dkJ efjzd/ jB .
g//A v{ ;w[d kfJ dhnK ftP/P sktK
1) ;z: [e s gfotko gqD kbhL^ Gkos d/ fgzvK ftu ;z:[es gfotko gkJ/ iKd/ jB . ;z:[es gfotko ftu dkdk^dkdh,
wksk^fgsk, ukuk^ukuh, skfJnk^skJh ns/ T[jBK dh ;zskB Pkfwb j[zdh j? . fJjBK dh ;zgZsh, nkwdB, you
;KMk j[zdk j? . fJj fJeZmh o;'Jh dk pfDnk G'iB yKd/ jB .
2) ;wkfie ;soheoB dk nkXko iksh gqE kL^g/Av{ ;w[dkfJ ftu iksh gqEk ekch j[zdh j? . pqkjwDk B{z ;ot^T[Zu
wzfBnk iKdk j? . T[;s'A wro'A yZsoh, t?P, P{do dk ;EkB nkT[Adk j? . g/Av{ ;w[dkfJ ftu T{u^Bhu, iksh gqEk,
S{s^Sks dh GktBk ekch jZd sZe w"I{d j? .
3) iiwkBh gqE kL^ fJ; gqEk nXhB ekch iksk nkgDhnK ;/tktK d{i/ ftneshnK B{z fdzd/ jB . fiBQK ftneshnK
B{z ;/tktK gqdkB ehshnK iKdhnK jB . T[j iiwkB nytkT[Ad/ jB . T[dkjoD ti'A X'ph d{ihnK iksK d/ w?ApoK
d/ eZgV/ X'Adk j? . BkJh tkb eZNdk j? s/ w'uh i[ZshnK pDkT[Adk j? .
4) y/s h w[Zy feZs kL^ brGr 70# iBsk y/sh s/ fBoGo j? . fgzvK d/ b'e y/sh eoe/ jh r[Ikok eod/ jB .
5) g/A v{ ihtB dk fJeZb kgBL^ nktkikJh s/ ;zuko d/ ;kXBK dk ftek; xZN j'D ekoB g/Av{ b'e pkjoh ;z;ko Bkb
xZN fwbd/ i[bd/ jB . g/Av{ b'e nBgVQ j'D ekoB b'e nypkoK, gZsoektK s/ g[;seK Bkb th ;z;ko Bkb xZN
;zgoe oZyd/ jB .
6) T[s gkdB dh fJekJh gfotkoL^ y/shpkVh s'A fJbktk g/Av{ gfotko gP{ gkbDk, wZSh cVBk, N'eohnK s/ uNkJhnK
p[DBk, Pfjd fJeZmk eoBk nkfd ezw eod/ jB .
7) ;kdk ihtBL^Gkosh g/Av{ ftneshnK dk ihtB pj[s ;ob s/ ;kdk j[zdk j? . T[jBK dhnK ofjD^;fjD bJh b'VK
pj[s ;hfws j[zdhnK jB .
8) feos dk ftP/;heoB Bk j'D kL^ fgzv d/ b'e fe;/ fJe ezw ftu wkfjo BjhA j[zd/ . eJh ezw E'VQ/ pj[s/ eoB/
ikDd/ j[zd/ jB . fit/A fgzv dhnK n"osK xo dk ezw th eo b?AdhnK jB s/ S'N/ w'N/ eJh j'o ezw fit/A N'eohnK
pDkT[Dk, eZgV/ p[DBk nkfd .
9) f;Zfynk dh xkNL^ g/Av{ b'eK dk ftZfdne gZXo Pfjoh b'eK d/ w[ekpb/ xZN j[zdk j? . nZi eZbQ fgzvK B{z f;Zfynk
dhnK eJh ;j{bsK fdZshnK rJhnK jB, go fco th f;Zfynk dk gZXo BhtK j? .
10) fJ;soh dh BhthA jkbsL^ g/Av{ ;wki ftu fJ;sohnK dh dPk ekch BhthA j? . T[jBK B{z ekch jZd sZe xo dh
ukodhtkoh ftu jh ezw eoBk g?Adk j? . T[jBK dh f;Zfynk tZb th yk; fXnkB BjhA fdZsk iKdk .
11) Xow, gqE k, gozgok, o{V h nkfd dh tX/o / wjZsskL^ g/Av{ ;wki d/ b'e nkgD/ ihtB ftubh Xow gqEk, o{Vhtkdh
;'u ftu fe;/ th soQK dk gfotosB BjhA eoBk ukj[zd/ .
12) fe;ws ftu ftPtk;L^ g/Av{ ;wki ftu pj[s ;ko/ b'e nB/eK nzX^ftPtk;K s/ e[ohshnK ftu ftPtk; oZyd/
jB . T[j jo/e nkcs B{z fe;ws dh y/v ;wMd/ jB .
13) ;wkfie rshPhbsk dh xkNL^ Gkosh g/Av{ ;wki d/ b'e f;Zfynk dh xkN ekoB nkgD/ ihtB ftu gfotosB s/
;[Xko eoB ftu ;cb BjhA j[zd/ jB .

gqP BL^ g/A v{ ;w[dkfJ ftu eh^eh gfotosB nk oj/ jB <

iK
ni'e / ;w/A ftu g/A v{ gfotkoK ftu w[Zy pdbkn gqf toshnK eh jB<
T[Zs oL^Introduction:-gfotosB e[dos dk nNZb fB:w j? . ;w/A d/ Bkb jo/e ;z;Ek ftu gfotosB
nkT[Dk ;[Gkfte j? . g/Av{ ;w[dkfJ ftu eJh soQK d/ gfotosB j' oj/ jB . g/Av{ ;wki noE ftt;Ek, ;wkfie
;z;EktK, Xow, ebk, ;kfjs s/ ftukoXkok ftu ekch s/Ih Bkb gfotosB j' oj/ jB .
 Gkosh g/A v{ ;wki ftu j'D tkb/ gfotosB
1) Xkofwe fdqPNhe'DL^g/Av{ ;wki d/ b'eK dh Xow ftu o[uh xZNdh ik ojh j? . T[;dh EK s/ ;z;kfoe fdqPNhe'D g?dk
j[zdk ik fojk j? .
2) iksh gqE k dk ewI'o j'D kL^ Gkos d/ g/Av{ ;wki ftu iksh gqEk ewI'o j[zdh ik ojh j? fiT[A^fiT[A b'eK ftu
f;Zfynk dk gq;ko j' fojk j? . b'eK ftu iks^gks ysw j' fojk j? s/ b'e nzso^iksh ftnkj eotk oj/ jB
.
3) gZS wh gqG ktL^ g/Av{ ;wki d/ T[u torK B/ gZSwh ;ZfGnsk nB[;ko ihtB Bz{ YkbDk P[o{ eo fdZsk j? . Bht/A
tor d/ b'e th T[jBK dh Beb eo oj/ jB .
4) fBZih wkbeh dh T[s gZshL^ gfjbK^gfjb fgzvK ftu ;z:[es gfotko j[zd/ ;B. fi; ekoB ;koh ;zgZsh s/ w[yh
dk jZe j[zdk ;h go ;z:[es gfotko N[ZND ekoB gfotko d/ w?ApoK ftu ;zgZsh dh tzv j'Dh P[o{ j' rJh j? .
5) xo/b { T[d :'r BPNL^ c?eNohnK ftu wPhBheoB j'D ekoB fgzvK d/ xo/b{ T[d:'rK dhnK t;s{nK c?eNohnK d/
T[d:'rK dhnK t;s{nK dk pkIko ftu w[ekpbk BjhA eo gkT[AdhnK . fi; ekoB xo/b{ T[d:'r BPN j[zd/ ik
oj/ jB.
6) pkIko ftt;Ek dk ftek;L^ tZy^tZy t;s{nK gqsh wzrK tXD ekoB pkIko ftu eJh soQK dhnK T[sgkfde
t;s{nK nkT[D bZr gJhnK jB . fi; ekoB g/Av{ pkIko dk ftek; j'D bZr fgnk j? .
7) f;Zfynk dk gZX o tZX DkL^ nZi^eZbQ g/Av{ ;w[dkfJ d/ b'e f;Zfynk gqkgs eoB bJh S'N/ s/ tZv/ PfjoK ftu ik
oj/ jB . fi; ekoB T[jBK dk f;Zfynk gZXo tfXnk j? .
8) ftfrnkfBe gqf tosh dk gq; koL^ g/Av{ ;w[dkfJ d/ b'eK ftu ftfrnkfBe ;'u dk ftek; j'D ekoB T[jBK d/
nzX^ftPtk; tor/ ohsh^fotkIK B{z SZv fdZsk j? .
9) nktkikJh s/ ;zu ko d/ ;kXBK dk ftek;L^ fgzvK ftu tXhnK ;VeK pDB ekoB nktkikJh d/ ;kXBK dk ftek;
j'fJnk . fgzvK ftu fJzNoB?N, N?bhc'N ;[ftXktK nkfd dk ftek; j'D ekoB pkjoh d[BhnK Bkb ;zgoe tfXnk
j? .
10) T[d :'rheoBL^ fgzvK ftu tZv/^tZv/ T[d:'r bZr oj/ jB fi; ekoB fgzv d/ b'eK B{z o[Irko gqkgs j' fojk j? .
11) ftukoXkok ftu gfotosBL^ fgzv d/ b'eK dh ftukoXkok ftu pj[s gfotosB nkfJnk j? . j[D T[j fIzdrh d/
jo fJe gZy B{z nkPktkdh BIohJ/ s'A d/yD bZr/ jB .
gqP B g/A v{ iK fdjksh ;wki dhnK Bkekoswe ftP/PsktK fby'<
T[s oL 1Ly/soK ftu xNdh d{o hLfgzvK ns/ PfjoK ftu nzso j"bh^j"bh xZN fojk j?.fJj ;G s"A wjZstg{oB
pdbkn nk fojk j?.nktkikJh d/ ;kXB,gZehnK ;VeK,f;ZfynK dk gq;ko ns/ ;zuko d/ ;kXBK B/ fgzvK B{z PfjoK
d/ ekch B/V/ b?A nKdk j?.
2fBtk; dk o{g LgfjbK fgzvK B{z ;w{j fgzv th efjzd/ jB nfij/ fgzv ftu fe;kB b'e ;w{j d/ o{g ftu xo pDk e/
nkgD/ ^nkgD/ gfotkoK Bkb ofjzd/ jB.y/s fJjBk fgzvK d/ uko/ gk;/ |?b/ j[zd/ jB.fJ; fe;w d/ fgzvK dh fJe
ftP/PsK fJj th j? fe g/Av{ fJe T[Zu/ ns/ ;[oZfyns EK s/ ;w{j d/ o{g ftu th ofjzd/ jB.
3Le[dos T[Zs / xZN dh fBoGosK gfjbK fe;kB T[sgkdB bJh gqfeqsh T[Zs/ jh fBoGo ofjzdk ;h. nZi eZbQ d/ ;w/A ftu
nfijk BjhA j?.nZi c;bK dh T[gi Bt/A sohfenK Bkb bkJh ik ojh j?.j[D b'eK ftu rowh,;odh,nkfd s'A
puD dh pj[s ;wZoEK j?.
4Lb'ek d/ ofjD^;fjD ftu gfotosBL nZi eZbQ d/ ;w/A ftu iks gqEk d/ gqGKt d/ xZND d/ ekoB b'eK dhnK
nKdsK ftu gfotosB nk frnk j?.b'e j[D ;kd/ ykD/ dh pikJ/ pBktNh ykDk gq:'r eo oj/ jB.gfjbK b'e
e[Vsk ns/ ukdo/ gfjBd/ ;B go j[D g?ANK,ewhiK,nkfd gkT[Ad/ jB.
 5LfgzvK s'A Pfjok tZb M[e knLj[D g/Av{ b'e fgzvK s' fBeb e/ PfjoK tZb o[y eo oj/ jB.T[j o'Irko dh Gkb ftu
Pfjok tZb B{z d'Vd/ jB .Pfjo dh ofjDh^pfjDh B[z ngDkT[Ad/ jB.fi; ekoB j[D PfjoK dh nkpkdh pj[s tZX
ojh j?.PfjoK d/ B'itkBk B{z o'Irko Bjh fwb fojk fi; ekoB T[j ftd/Pk B{z GZi oj/ jB.

UNITL^4 g/A v{ ;wki dhnK ;z; EkfBe iK nkofEe ;z; EktK ftP/; sktK(Institutional Features In Rural
society)
gqP BL^ g/A v{ gfotko s'A s[j kvk eh Gkt j? <fJ; dhnK ftP/PsktK dk toDB eo' .
T[Zs oL^Introduction:-gfotko B{z ;G s'A tZX wjZstg{oB w[ZYbk ;w{j wzfBnk iKdk j? . fi; ftu nkw eoe/
wksk^fgsk ns/ T[jBK d/ pZu/ ofjzd/ jB . go g/Av{ ;wki ftu tZv/ iK ;z:[es gfotko gkJ/ iKd/ jB, fiBQK ftu'A fszB
iK fszB ghVQhnK s'A tZX w?Apo fJeZm/ ofjzd/ jB . fJjBK gfotkoK ftu e/tb bj{ ;pzXh jh BjhA ofjzd/ ;r'A j'o
foPs/dko th nk e/ ofjD bZrd/ jB . gfotko dk w[yh ;G s'A tZvk g[oy j[zdk j? . T[;dk gfotko s/ g{ok ezNo'b
j[zdk j? . go e[M jZd sZe g/Av{ ;z:[es gfotko th N[ZND bZr/ jB .
g/A v{ gfotko dhnK ftP/P sktK
1) gfotko dk tZv k nkekoL^ g/Av{ ;wki ftu ;z:[es gfotko gkJ/ iKd/ jB fijBK ftu fszB iK fszB s'A tZX
ghVQhnK d/ w?Apo j[zd/ jB . gfotko dk tZvh T[wo dk g[oy w[yh j[zdk j? .
2) w?A poK ftu fJeo{gskL^ g/Av{ gfotko ftu fgnko dh GktBk gkJh iKdh j? . fi; ekoB T[jBK ftu fJeo{gsk
ofjzdh j? . gfotko d/ w?ApoK d/ ftukoK, nkdoPK, ftPtk;K, edoK^ehwsK ftu th ;wkBsk j[zdh j? .
3) y/s h s/ nkXkfos noE ftt;EkL^ g/Av{ gfotko d/ w?Apo pZu/ s'A b? e/ p[ZY/ sZe ;ko/ y/shpkVh d/ fe;/ Bk fe;/
ezw ftu bZr/ ofjzd/ jB . y/shpkVh dk ezw eoe/ jh gfotko dk r[Ikok eod/ jB .
4) ;z: [e s gfotkoK dh gqX kBskL^ g/Av{ ;wki ftu ;z:[es gfotko fJ; eoe/ gkJ/ iKd/ jB sK fe ob e/ y/sh
ehsh ik ;e/ ns/ tZX s'A tZX nkwdB ewkJh ik ;e/ . ;z:[es gfotkoK dh ;zgZsh th ;KMh j[zdh j? .
5) gfotko ftu w[y h dh ;Zs kL^ gfotko dk w[yh ;G s'A tZvk g[oy w?Apo j[zdk j? . gfotko dk w[yh jh gfotko d/
w?ApoK ftu ezw dh tzv eodk j? . gfotko dh ;zgZsh dh d/y^o/y, f;Zfynk, gkbD^g'PD, ftnkj ;pzXh ;ko/
ezwK dh I[zw/tkoh gfotko d/ w[yh dh j[zdh j? .
6) gfotko ftu pj[s fInkdk nzso fBoGoskL^ fe;/ th fBZih n"eV iK ;zeN ;w/A gfotko d/ w?Apo T[;dh ;jkfJsk
eod/ jB . fi; eoe/ T[jBK ftu pj[s fInkdk nkg;h fBoGosk gkJh iKdh j? .
7) gfotko d/ ezw K ftu fBeNtosh ;fjGkrskL^ y/shpkVh d/ ezwK ftu g/Av{ gfotko d/ ;ko/ w?Apo fJeZm/ fwb e/
ezw eod/ jB . go fJ; s'A fJbktk T[j Xkofwe s/ ;ZfGnkukoe y/soK ftu rshftXhnK B{z fwb^i[b e/ eod/
jB .
8) Xow dh gqX kBskL^ g/Av{ gfotkoK ftu Xow dh gqXkBsk j[zdh j? . T[j e'Jh th ezw P[o{ eoB s'A gfjbK g{ik
eod/ jB ns/ fe;/ tZv/^tv/o/ dk nkPhotkd b?Ad/ jB .
9) pkb ftnkjL^ nkw eoe/ g/Av{ ;wki ftu fJj nzX^ftPtk; gqufZ bs j? fe bVeh dk ftnkj T[;d/ wkf;e Xow
nkozG j'D s'A gfjbK jh eo fdZsk ikDk ukjhdk j? BjhA sK wksk fgsk dk ezfBnk dkB dk g[zB BjhA j[zdk .
10) fJ;sohnK dh BhthA ;fEshL^ g/Av{ gfotkoK ftu g[oyK dh jkbs fJ;sohnK d/ w[ ekpb/ tXhnk j[zdh j? .
fJ;sohnK dh f;Zfynk tZb e'Jh fXnkB BjhA fdZsk iKdk . fJ;sohnK dk ;kok ihtB pZfunK d/ gkbD^g'PD
ns/ u[ZbQ/ ftu phs iKdk j? . xo ftu bVeh d/ iBw j'D s/ th fInkdk y[Ph BjhA wBkJh iKdh .

gqP B g/A v{ iK fdjksh ns/ Pfjoh ;wki d/ |oe iK nzs o iK ;zp zX T[s / ft;fsqs B'N fby'<
T[soLGkt/A nZi d/ nkX[fBe :[Zr ftu jo e'Jh gZSwh ;ZFfGnsk sA" pj[s gqGkfts j'fJnk j? go fco th eJh nfij/
ekoe jB fiBQK eoe/ g/Av{ ns/ PfjoK ftu ftzfGBsT[K gkJh iKdh j?.i' fJ; gqeko j?^
1L;z:[es gfotkoK dk ftxNBLnkX[fBe ;w/A ftu b'e gfotko ftu ofjDK gz;d Bjh eod/ jB.fgzvK ftu ;z:[es
gfotko gqDkbh B[z ngDkfJnk iKdk ;h go j[D ;z:[es gfotkoK dk ftxNB j' fojk j? nZi d/ ;w/A dh :[tk ghVQh
fJefjo/ gfotko B{z wjZst d/ ojh j?.go Pfjoh ;wki d/ w[ekpb/ g/Av{ gfotkok ftu bZik ns / nkdo dh GktBk
fInkdk j[zdh j?.
2Lgqsh:'rsK LPfjoK ftu fInkdkso gV/Q fby/ ns/ :'r ftnesh jh ofjzd/ jB.fJ; ekoB PfjoK ftu f;Zfyne
;z;EktK ftu dkybk b?D bJh,B'eoh gqkgs eoB bJh ns/ j'o tZvh B'eoh gqkgs eoB bJh gqsh:'frsk bZrh ofjzzdh
j?.go fgzvK ftu xZN gV/ fby/ b'e ofjzd/ jB fi; ekoB T[jBk ftu e'Jh gqsh:'frsk dh j'V Bjh bZrh ofjzdh.T[j
jw/Pk nkgD/ ezwK ekok ftu fXnkB fdzd/ jB,go pj[s fwbD;ko j[zd/ jB.
3L;[nkoEh ftneshLPfjo ftu ofjD tkb/ ftneshnK dk ihtB pj[s fInkdk ifNb j[zdk j?,jo/e gZXo s/ T[BQK B{z
w[ekpbk eoBk g?Adk j?.fi; ekoB T[jBK ftu ;[nkoEg[D/ dh GktBK j[zdh j?,go g/Av{ ;wki ftu jo/e ftnesh
fwbD;ko,fdnkGktBk,fgnko,jwdodh dh w{os j[zdK j?.T[j d{;fonK dhnK w[fPebk B{z th nkgDh jh ;wMdk j?
ns/ jo ;zGt wdd eoB bJh fsnko ofjzdK j?.
4LofjD bJh ;EkB dh ewhLPfjoK ftu ofjD d/ bJh ;EkBK dh ewh j[zdh j?.fJ; dk ekoB fJj j? fe PfjoK ftu
iB;zfynK tX/o/ j[zdh j?.tZv/^tZv/ PfjoK ftu sK fJj j'o th rzGho ;wZf;nK j?.
go fgzvK ftu nfijh e'Jh ;wZf;nK Bjh j[zdh j?.fgzvK ftu xo pj[s y[Zb/^v[Zb/ j[zd/ jB.T[jBk dk fJe jh fBP uhs
xo j[zdk j? fiE/ T[jBK dk g[Ps?Bh xo j[zdk j?.idfe PfjoK ftu b'e ftnesh
EK EK xo pdbd/ ofjzd/ jB.
5LT[d:'rheoBLT[d:'fre fJekJhnK Bkb d/P ek|h soZeh tZb tX fojk j?.Pfjoh ;wki ftu jZE Bkb S'N/^S'N/
ekoykfBnK Ik xo?b{ T[d:'rK dh Ek s/ nkX[fBe wPhBk B/ b? bJh j?.fi; ekoB Pfjoh ;wki ftu T[d:'rheoB
j' fojk j?.go g/Av{ ;wki ftu ni/ th eJh b'e nkgd/ g[Ps/Bh iK jZEk BKb jh ezw eod/ jB.T[jBk dh ezw
eoB dh seBhe gfjbK tkbh jh g[okDh j?.go j[D b'e T[d:'rK d[nkoK pDhnK uhIK B{z jh tZX wjZjsk fdzd/
jB,fi; ekoB xo?b[ T[d:'r B{z pj[s XZek bZrk j?.
6LwkBf;e nPKsh L Pfjok d/ b'e fdB oks P'o^Pokp/ ftu ofjzd/ jB.Pfjo dk wkj"b fJj' fijk j[zdk j? fe ftnesh
B{z iok th nkokw Bjh fwbdk s/ T[j jo t/b/ nkgD/ ezwK ftu o[fMnk ofjzdk j? d{i/ gk;/ jo/e ftnesh d/ wB
ftu ftP/P fe;w dk wkBf;e ;zxoP uZbdk ofjzdk j?.go fgzvK ftu fizBK th ftnesh T[dk; feT[A BK j't/ fgzvK
dh PKsh ns/ jfonkbh T[jBk B{z nksfwe ns/ ;ohoe ;[Zy fdzdh j? .
7L ftnkj[sk ihtB ftu pdbkTLPfjoh ;wki ftu nB/AeK j'o pdbnk d/ Bkb ftnkj[sk ihtB ftu th ek|h nzso
gkfJnk iKdk j?.gq/qw ftnkj ns/ nzsoiKsh ftnkj ftu fBozso tkXk j'fJnk j?.fJjBK dk w[Zy ekoB nZi d/
nkX[fBe ;w/A fJ;soh ns/ g[oy fJeZm/ ezw eod/ jB fi; ekoB T[jBk ftu nkg;h ;zgoe/ ns/ w/b^i'b d/
ekoB ftnkj sZe rZb gj[zu iKdh j? .fJ; soQk jh fgzvK ftu th nZi dh B"itkB gh Vh fgzvK s' fBeb e/ PfjoK
ftu iKdh j? sK T[jBk ftu ftnkj[sk ihtB ftu pj[s pdbkn nk oj/ jB.
8LXkofwe eow eoB/LPfjoK ftu gfotko Xkofwe eow eKvK ftu xZN jh ftPtk; oZyd/ jB.go g/v{ ;wki ftu
gfotko d/ tZv/ s'A b? e/ S'AN/ w??Apo sZe Xkofwe eow eoB/ iK wzfdo,r[o d[nko/ ftu ikDk nkgDk B?fse eosZt
;wMd/ jB.PfjoK d/ b'eK ftu Xow dk gqGkt xZN j[zdk j? feT[Afe T[j jo/e rZb B{z soe dh e;"Nh s/ goyd/
jB.go g/v{ b'e xZN gV/ fby/ j'D ekoB fJjBk rZbk ftu fInkdk ftPtk; eod/ jB,
9LwzB'o ziB d/ ;kXBLPfjoh gfotko ftu b'e xo d/ w?ApoK Bkb ;wK r[IkoB Bkb' f;B/wK,ebZpk,NhHth,o/vhT[ nkfd B[z
fInkdk wjZst fdzd/ jB.go g/Av[ ;wki ftu gfotko nkgDk ftjbk ;wK xo d/ w?ApoK BKb r[Ikod/ jB.xo d/
 tZv/ s' b?e/ S'N/ w?Apo sZe jo rZb ftu nkgD/ xofdnK dh ;bkj b?Dh io{oh ;wMd/ jB.gfotko d/ bVe/
nkgDk ftjbk ;wK nkgD/ fgsk Bkb y/sK ftu iK fgsk g[oyh ezwK ftu brkT[Ad/ jB idfe bVehnK nkgD/ wK
Bkb o;'Jh ik j'o xo?b{ ezwK ftu wdd eodhnK jB.

gqP BL^ ftnkj s'A s[j kvk eh Gkt j? < g/A v{ ftnkj d/ w[Zy T[d /P s/ ftP/PsktK dk toDB eo' .
T[Zs oL^ ftnkj fJe iK tX/o/ g[oyK dk fJe iK tX/o/ fJ;sohnK Bkb j'D tkbk T[j ;pzX j? i' ekB{zB d[nkok
;theko ehsk iKdk j/ . ftnkj d[nkok Bk e/tb gfotko dk jh fBowkD j[zdk j? ;r'A fJ;d/ d[nkok ftnesh B{z
;wki ftu fJe ftP/P ;wkfie ;fEsh gqkgs j' iKdh j? .
g/A v{ ftnkj d/ T[d /P
1) Xow dh gkbDk eoBkL^ ftnkj s'A wro'A fJ;soh s/ g[oy B{z pj[s ;ko/ Xkofwe eosZt fBGkT[D/ g?Ad/ jB. fiBQK
eosZtK B{z wB[Zy fJeZmk BjhA eo ;edk . T[;B{z fJ;soh dh Io{os j[zdh j? . T[dkjoD ti'A fjzd{ Xow ftu gzi
wjK :ZrL^ d/t :Zr, foPh :Zr, fgZsoh :Zr, nfsEh :Zr, ns/ G{s :Zr g[oy nkgDh gsBh s'A fpBK g{o/ BjhA
eo ;edk .
2) ;zs kB g?d k eoBhL^ ftnkj dk fJe T[d/P ;zskB g?dk eoBk j? feT[Afe ;zskB jh tzP B{z ghVQh do ghVQh nZr/
s'odh j? .
3) :'B ;zs [P NhL^ fJe g[oy d/ :'B fJZSk dk g{ok j'Dk Io{oh b'V j? . fJ; T[d/P B{z g{ok eoB bJh ftnkj B{z
Io{oh wzfBnk iKdk j? .
4) gfotko gqsh nkgD/ eosZtK dh gkbDkL^ ftnkj eokT[D s'A pknd ftnesh gfotko gqsh nkgD/ eosZtK B{z g{ok
eo ;edk j?, fit/A p[ZY/ wksk^fgsk dh ;/tk, gfotkfoe gozgok, gqEk Xow nkfd .
5) ;wki gqsh eosZt K dh gkbDkL^ ;wki B{z pDkJ/ oZyD bJh ;zskB dh T[sgZsh Io{oh j? . ftnkj d[nkok jh
;wki dh fBozsosk pDkJh ik ;edh j? .
6) Py;hns dk ftek;L^ wB{ dk eEB j? fe T[j g[oy n;b ftu nZXk j? i' fJe gsBh s/ fiZs gqkgs BjhA eo
;edk ns/ T[j T[d'A sZe ;zg{oB BjhA id'A sZe fJe ;zskB g?dk BjhA eo b?Adk . fJ; soQK fJ;soh s/ g[oy dk
ftek; ftnkj okjhA jh ;zGt j? .
7) ;t;E gfotkfoe ihtB dk nkXkoL^ ftnkj tZy^tZy ;pzXK dhnK e[M ;hwktK fBPfus eodk j? . fJBQK ;hwktK
nzdo ofj e/ jh ftnesh ;wkfie wkB^wfonkdk dh gkbDk eodk j? .
g/A v{ ftnkj dhnK ftP/P sktK
1) g/A v{ ftnkj fJe Xkofwe ;z; eko j?L ^ ftnesh B{z iBw s'A b? e/ w"s sZe nB/eK ;z;ekoK ftu'A j' e/ r[IoBk
g?Adk j? . ftnkj fJjBK ftu'A fJe Xkofwe ;z;eko j? .
2) nkgDh jh iksh ftu ftnkjL^ g/Av{ ;wki ftu ftnkj e/tb nkgDh iksh ftu jh eotkfJnk iKdk j? .
3) g[o kD/ ohsh^fotkiK Bkb ftnkjL^ g/Av{ ftnkj g{o/ s"o s/ g[okD/ ohsh^ohtkiK nB[;ko ehsk iKdk j?, fit/A
gfjbK wzrDh j'Dk, fco brB eZYDk, pki/ rki/ Bkb poks b? e/ ikDk, G'i fdZsk ikDk, c/o/ iK bktK, tj[Nh B{z
ftdk eoBk . go eJh ohsh^fotkiK ftu pdbkn nkT[Dk P[o{ j' frnk j? .
4) pkb ftnkjL^g/Av{ ;wki ftu ne;o bVehnK d/ ftnkj S'Nh T[wo (pkb T[wo) ftu eo fdZs/ iKd/ jB .
5) dki gqE kL^ Gkt/A e'Jh ftnesh fezBkwoIh rohp j't/ . go T[j nkgDh gj[zu s'A tZX e/ bVeh d/ ftnkj ;w/A
dki fdzdk j? .
6) pj[^ gsh ftnkjL^ Gkos ftu eJh nfij/ th fgzv jb fiZE/ j[D th fJe fJ;soh eJh wodK Bkb ftnkj
eotkT[Adh j? . fJj wod fInkdkso ;r/ Gok jh j[zd/ jB .
7) ftXtk ftnkjL^ g/Av{ ;wki ftu ikfrqsh nkT[D ekoB fgzvK ftu th ftXtk ftnkj j'D/ P[o{ j'J/ jB .
gqP BL^g/Av{ nkofEesk dk toDB eo' .
iK
g/A v{ noE ftt;Ek s/ fJe ft;fsqs fNZgDh fby' .
T[Zs oL^Introduction:-Gkos d/ g/Av{ ;w[dkfJ dh noE ftt;Ek dk w{b nkXko y/sh j? . d/P dh e[Zb t;'A dk
75# Gkr fgzvk ftu ofjzdk j? . T[; ftu'A tX/o/ b'eK dk feZsk y/shpkVh j? . g/Av{ b'e y/shpkVh eoe/ jh nkgDk
r[Ikok eod/ jB . d/P dh e[Zb okPNoh nkwdB dk 49# Gkr y/sh s/ izrbK s'A gqkgs j[zdk j? .
g/A v{ noE ftt;Ek dhnK ftP/P sktK
1) y/s hpkVh dh gqw [ZyskL^ Gkosh g/Av{ noE ftt;Ek y/shpkVh s/ nkXkfos j? . fgzv d/ gfotkoK d/ gfotkoK y/sh
eoe/ nkgD/ ihtB dk r[Ikok eod/ jB .
2) y/s hpkVh T[s gkdB dk BhtK gZX oL^ y/sh T[sgkdB xZN d'D d/ ekoBL^
1) e[d osh ekoBL^ g/Av{ y/sh e[dos s/ fBoGo j? i/eo e[dosh jkbks mhe ofjD sK T[sgkdB tZX iKdk j? .
f;zikJh eoB bJh th toyk s/ fBoGo ofjDk g?Adk j? .
2) pj[s S'N / s/ fpoy/ j'J / y/s L^ Gkos d/ fgzvK ftu y/s S'N/ s/ d{o^d{o ;fEs j'D ekoB T[sgkdB ;kXBK dk
;jh sohe/ Bkb T[g:'r BjhA jz[dk . fJ; Bkb T[sgkdB dh bkrs th fInkdk j' iKdh j? .
3) y/s h d/ g[o kD/ :zs oL^ g/Av{ fe;kB rohp j'D ekoB y/sh d/ g[okD/ :zso jh tosd/ jB s/ xNhnk fe;w d/
phiK dh tos'A eod/ jB fi; Bkb c;bK dk MkV pj[s jh xZN fBebdk j? .
3) t;'A tkXkL^ t;'A tZXD ekoB fgzvK dh y/sh s/ izB;zfynk dk Gko tZX iKdk j? . b'V s'A tZX nkdwhnK B{z y/sK
ftu ezw eoBk g?Adk j/ . fi; B{z S[gh j'Jh p/o[Irkoh fejk iKdk j? . t;'A tXD ekoB ykD tkbhnk t;s{nK
dh ewh th nk iKdh j? .
4) p/o [I rkohL^ y/sh ftu eJh c;bK w";w d/ nB[;ko phihnK iKdhnK jB, fit/A M'B/ dh c;b rosh dh o[Zs ftu
phih iKdh j? s/ eDe ;odh dh o[Zs ftu . fJ; bJh M'B/ dh c;b phiD tkfbnK B{z pkeh ;wK p/o[Irko ofjDk
g?Adk j? s/ eDe phiD tkfbnK B{z th pkeh ;wK p/o[Irko ofjDk g?Adk j? . fJ; s'A fJbktk y/sK ftu b'V s'A tZX
ekw/ y/sh ftu bZr/ j[zd/ jB . fi; ekoB S[gh p/o[Irkoh th gkJh iKdh j? .
5) }ohphL^ fgzvK ftu ofjD tkb/ b'e p/o[Irkoh ekoB nkgDhnK wZ[YbhnK b'VK th g{ohnK Bk eo ;ed/ . fi;
ekoB T[j rohph o/yk s'A j/mK ihtB pshs eod/ jB .
6) eoIdkohL^ Gkos d/ g/Av{ fe;kB nkw s"o s/ rohp j[zdk j? . gozs{ ;wki ftu nkgDk wkB^;BwkB pDkJh
oZyD bJh ftnkjK s/ j'o T[s;tK s/ b'V s'A tZX e/ you eodk j? . T[j you bJh eoIk b?D s'A th goj/I BjhA
eodk . eoI/ dk Gko fInkdk j'D ekoB fe;kBK B{z nkgDhnK IwhBK th t/uDhnK g?AdhnK jB .
7) fJe xZN ftef;s noE ftt;EkL^Gkos ftu g/Av{ noE ftt;Ek gSVh j'D dk w[Zy ekoB y/sh gqXkB j'Dk j? .
seBhe d/ xZN ftek; ekoB y/sh th gZSVh j'Jh j? . g/Av{ noE ftt;Ek ftu g{zih s/ ;zrfms pkIko dh xkN
th pj[s fInkdk j? .

gqP BL^ Gkos ftu g/A v{ gzu kfJs d/ ;zr mB iK gzu kfJsh oki gqD Kbh d/ ezw K dk toDB eo' .
iK
g/A v{ gzu kfJsh oki gqD kbh s'A eh GKt j? ns/ T[; d/ ekoiK dk T[b /y eo'<
T[Zs oL^Introduction:-b'eszsoh ;oeko ftu oki^gqpzX dh ;G s'A S'Nh fJekJh fgzv dh gzukfJs j[zdh j?
. gzukfJs fgzv dh ;EkfBe ;oeko j[zdh j? . fJ; s'A T[go gzukfJs ;zwsh ns/ f;yo s/ fIbQk gqhPd j[zdh j/ . gzukfJs
fgzvK d/ ftek; bJh eJh soQK d/ ezw eodh j? . fgzvK d/ i' th bVkJh MrV/ j[zd/ jB T[jBK B{z gzukfJs okjhA jh
;[bMkfJnk iKdk j? . Gkos ftu gzukfJsh oki dh ;EkgBk nzro/ih oki s'A th gfjbK dh j? .
(1) Gkos ftu g/A v{ gzu kfJs dk ;zr mB
1) gzu kfJs dh u'D ftXhL^jo/e fgzv fi;dh izB;zfynk200 s'A tZX j't/ . T[E/ rqkw gzukfJs pDkJh iKdh j? . fgzv
dh gzukfJs B{z r[gs wsdkB okjhA fgzv d/ 18 ;kb s'A tZX T[wo d/ ftneshnK d[nkok u[fDnk iKdk j? . 18
;kb s'A T[go T[wo d/ ftneshnK dh ;Gk B{z rqkw ;Gk fejk iKdk j? .

rqkw ;Gk u[D dh rqkw

gzukfJs

;ogzu

gzu

2) g/A v{ gzu kfJs d/ w?A poK dh ;zf ynkL^ izB;zfynk d/ nkXko s/ fgzv d/ gzukfJs w?ApoK dh frDsh 5 s'A 11 sZe j'
;edh j? .
3) okytKeoBL^ gzukfJs dh u'D bJh n"osK, gSVhnK s/ nB[;{fus ikshnK dhnK ;hNK okythAnK oZyhnK rJhnK
jB . 1992 s'A Bt/A pDkJ/ rJ/ e/Adoh ns/ oki ekB{zB d/ nkXko *s/ gzukfJsK d/ e[Zb w?ApoK dk 1$3 fjZ;k fJ;soh
w?ApoK dk j'Dk bkIwh j? .
4) gzu kfJs ;eZs oL^ gzukfJs d/ ezwK dh ;jkfJsk bJh fJe ;oekoh eowukoh j[zdk j? . fi;B{z gzukfJs ;eZso
efjzd/ jB . fJj gzukfJs dh nkwdB dk fj;kp^feskp oZydk j? ns/ gzukfJs d/ ezwK dh fog'oN fsnko eoe/
pbke nc;o B{z fdzdk j? .
(2) fgzv dh gzu kfJs d/ nkwdB d/ ;kXB
1) eoK okjhA nkwdBL^ fgzv dh gzukfJs ewkB eo, w/fbnK s/ d[ekBK s'A eo fJeZmk eodh j? . e[M nkwdB
gzukfJs PkwbkN s'A th gqkgs eodh j? .
2) oki ;oeko s'A rqK NKL^ fgzvK d/ ftek; eoB bJh oki ;oeko gzukfJs B{z rqKN fdzdh j? .
(3) fgzv dh gzu kfJs d/ nkwdB
1) MrfVnK dk fBgNkokL^ fgzv dh gzukfJs fgzv dhnK S'NhnK w'NhnK^bVkJhnK s/ MrfVnK dk fBgNkok eodh
j? .
2) ;oekoh eowukohnK dh fBrokBhL^ fgzvK ftu bZr/ ewoukoh fit/A fe ;e{b d/ nfXnkge nkfd d/ ezwK dh
fBrokBh eoBk fe T[j ;w/A f;o ;e{b nk ik oj/ jB . gzukfJs fJj th d/ydh j/ fe nfXnkge pZfunk B{z
uzrh soQK gVQk th oj/ jB .
3) PkwbkN G{w h dh :'r tos'A eoBhL^ fgzv dh gzukfJs fgzv dh PkwbkN G{wh B{z p'bh d/ nkXko s/ m/e/ T[go fdzdh
j? ns/ T[; s'A nkwdB gqkgs eodh j? .
4) b'e K bJh ;j{b sK ;pzX h ezw L^ fgzv dh gzukfJs fgzv ftu fpibh, ;ckJh, ghD d/ gkDh, iBw^w"s gziheoD,
rbhnK ftu o'PBh ns/ ;ckJh dk gqpzX eodh j? . fJ; s'A fJbktk f;js e/Ado, wzvhnK s/ w/fbnK dk gqpzX
th eodh j? .
5) ;fjekoh p?A eK dk gqp zX eoBkL^ fgzv dh gzukfJs b'eK dh nkwdB ;pzXh b'VK B{z g{ok eoB bJh ;fjekoh p?AeK
dk gqpzX eodh j? .
 UNITL^ 5 Pfjoh ;wki(Urban Society)
gqP BL^Pfjoh ;wki dh gfoGkPk fdT[ . Pfjoh ;wki dhnK ftP/PsktK dh ftnkfynk eo' .
T[Zs oL^Pfjo fJe nfijh fJekJh j? . fiE/ izB;zfynk ;zxDh t;h j[zdh j? . fi; ftu tZy^tZy XowK,
;ZfGnkukoK, ikshnK s/ ;zgodkfJ d/ b'e ofjzd/ jB . PfjoK ftu nB/eK fe;w d/ feZs/ s/ tgko, ftP/PheoB,
T[d:'fre, T[sgkdB, wPhBh ;ZfGnsk ns/ ;ZfGnkuko, bkbuh ftnesh rzdhnK p;shnK nDfrDs
;wZf;nktK dh Gowko j[zdh j? .
Pfjoh ;wki dhnK ftP/P sktK
1) r[zM bdko ihtBL^Pfjoh ;wki ftu tZy^tZy fe;w d/ ;ZfGnkuko, Xow s/ tor j[zd/ jb . fi; B{z ;wMD s/
ftnesh B{z T[; d[nkok YkbD ftu ekch ;wK bZrdk j? .
2) w[e kpbkL^ Pfjoh ;wki ftu gdth, B"eoh ns/ j'o ezw, tgko nkfd ftu th ;cbsk gqkgs eoB bJh ftnesh
B{z w[ekpb/ dk ;kjwDk eoBk g?Adk j? .
3) gfotosBPhb ;wkfie torL^ Pfjoh ;wki ftu tor pj[s fInkdk buehb/ s/ gfotosBPhb jB . fJE/
Bt/A tor pDd/ jB ns/ g[okD/ ysw j' iKd/ jB .
4) ezw ns/ ftjbL^ Pfjoh ;wki fwsh, fB:w, ekB{zB ;pzXh fB:w jB . ;w/A f;o ezw s/ ikDk, fBPfus ;w/A
ezw s'A S[ZNh, fsT[jkoK t/b/ S[ZNhnK d/ fdB fBPfus jB .
5) Pfjoh ;wkfie ;pzX L^ Pfjoh ;wki ftu ftnesh GktBk s'A ofjs jz[dk j? . T[j nkgD/ wsbp bJh jh d{finK
Bkb ;pzX pDkT[Adk j? .
6) ;wkfie f tikshnskL^ Pfjo ftu nB/eK ;ZfGnkukoK, iksh, ;zgodkfJ ns/ Xow d/ ftnesh ofjzd/ jB .
fJE'A d/ tk;hnK d/ nkdoP, ftuko, ;'u, edoK^ehwsK, fdqPNhe'D ftu ekch nzso j? .
7) ;oekoh wPhBoh dk ezN o'bL^Pfjoh ;wki ftu iksh, Xow, gfotko nkfd Bk sk ftnesh T[go dpkU j[zdk
j/ Bk jh vo . fJ; bJh ;oeko nkgD/ ekB{zBK s/ ;oekoh ftGkrK d[nkok ;wki s/ ezNo'b oZydk j? .
8) ftneshtkdL^ Pfjoh ;wki d/ ftnesh B{z ;w{j, gfotko, ;wki, iksh, Xow fe;/ dh fuzsk BjhA ofjzdh .
T[j nkgDk wkbe nkg j? . T[;dhnK fJZSktK fBZih j[zdhnK jB . T[j nkgD/ pDkJ/ ndkoPK d/ x/o/ ftu ofjzdk
j? .
9) ;wkfie rshPhbskL^ Pfjoh ;wki jw/PK rhsPhb ofjzdk j? . PfjoK ftu fgzvK d/ b'e o'Ih^o'Nh bJh nk e/
ofjzd/ jB .eJh ftnesh nkgDh bkb;ktK g{ohnK eoB bJh fgzv s'A Pfjo nkT[Ad/ jB .
10) ;w[d kfJe GktBk dh xkNL^ Pfjoh ;wki ftu b'eK B{z Bk fe;/ dh fBzdk ns/ Bk jh nKY^r[nKY dk fbjki j?
. fe;/ B{z fe;/ Bkb e'Jh wsbp BjhA .
11) fJefjok gfotkoL^ T[d:'fre ftek; j'D ekoB o'Ih^o'Nh ewkT[D bJh S'N/ gfotko PfjoK ftu nk e/ t;d/
jB . gfotko ftu gsh^gsBh s'A fJbktk pZu/ j[zd/ jB .
12) B?f sesk dh xkNL^ Pfjoh ;wki ftu ftneshnK B{z G'r ns/ ftbk;sk, gdkoEtkdh ;ZfGnkuko B/ Bht/A s'A Bht/A
ezw eoB bJh gq/fos ehsk j? . ftnesh nkgD/ ;[nkoEK B{z g{ok eoB bJh nkgD/^nkg B{z t/u fdzdk j? .
13) fJ;sohnK dh T[Zu h ;fEshL^ Pfjoh ;wki ftu fJ;sohnK dh ;fEsh ekch T[Zuh j? . T[j g[oyK d/ pokpo ezw
eodhnK jB . T[jBK dk f;Zfynk dk gZXo th ekch tfXnk j? .
14) pBkT[Nh ihtBL^ Pfjo dk ihtB pBkT[DhgD Bkb Gfonk j'fJnk j? . Pfjo b'eK d/ fttjko, ofjD^;fjD d/
Yzr, gfjoktk, ykD^ghD, rZbpks eoB d/ sohe/ ;G pBkT[Nh pD rJ/ jB . ;G e[M fJE c?PB pD frnk j?
.
15) Bkrfoe ihtB dhnK ftbZy DsktKL^ PfjoK ftu fJe gk;/ e[M ftnesh wfjbK s/ pzrfbnK ftu ofjzd/ jB ns/
d{i/ gk;/ bZyK b'e rzdhnK p;shnK ftu ofjzd/ jB . T[Zu tor d/ ftnesh xZN s/ Bht/A tor d/ ekch jB .
 16) ngokX d/ e/A doL^ Pfjo ftu rohph s/ p/ekoh ekoB b'e tZv/^tZv/ ngokX eoB/ P[o{ eo fdzd/ jB . tZv/ xokD/
dhnK w[fNnkoK th ekb robI pDdhnK jB . T[j ;wZrfbzr s/ t/;tk dk Xzdk eodhnK jB .
17) T[Zu gZX o dh f;ZfynkL^ PfjoK ftu fgzvK d/ w[ekpb/ f;Zfynk dk gZXo T[Zu/ doi/ dk jz[dk j? . PfjoK d/ b'e
tXhnk ;e{bK^ekbiK ftu f;Zfynk gqkgs eod/ jB .

gqP BL^ PfjoheoB dh XkoBk dk ftPb/PD eo' .

iK
GKos ftu PfjoheoD dh gqf efonK dk toBD eo'<
T[Zs oL^Introduction:-
PfjoheoB dk noE
g/Av{ y/soK s'A Pfjoh y/soK ftu gfotosB j'D dh gqfefonk dk Bk PfjoheoB j? . id'A
T[d:'rheoB iK fe;/ j'o ekoBK eoe/ g/Av{ y/so PfjoK ftu gfotofss j'D bZrd/ jB . sd fJ; gqfefonk B{z
PfjoheoB efjzd/ jB . PfjoheoB dh gqfefonk ftu ftneshnK d/ ftukoK, ftjkoK, wB'fposhnK ns/
edoK^ehwsK ftu gfotosB j[zdk j? .
PfjoheoB d/ cb;o{g ;wki ftu gfotosB
1) nkofEe gfotosBL^ (1)feZfsnK ftu tkXkL^ PfjoK ftu feZfsnK dh
Gowko j[zdh j? fiE/ ftnesh fes/ th feZsk eo ;edk j? .
2) XB d/ wjZst ftu tkXkL^ Pfjo ftu ftnesh tZX s'A tZX XB ewkT[D ftu o[ZM iKdk j? . fiE/ ftnesh
dk e'Jh wjZst BjhA jz[dk ;r'A XB dk wjZst j[zdk j? .
3) nkofEe T[s ko^uVQknL^Pfjo fJe soQK dk ;ZN/pkIh dk e/Ado j[zdk j? fiE/ tgkoh gb Go ftu okik s/ gb
ftu fGykoh j' iKdk j? .
4) ftnkge pkIkoL^ Pfjo ftu T[d:'rgshnK ns/ tgkohnK dk w[Zy T[d/P fInkdk bkG ewkT[Dk j? . fJ;/
bJh pkIkoK dk ft;Eko j[zdk j? .
5) nkofEe n;wkBsk ftu tkXkL^ PfjoK ftu fJe gk;/ rohp, p/ekoh, rohph, G[Zywoh nkfd Bkb fg;dk j?
d{i/ gk;/ tZv/^tZv/ T[d:'rgsh, g{zihgsh, n?P s/ nkokw Bkb ofjzd/ jB .
2) ;wkfie gqG ktL^(1) ;z: [e s gfotko dk N[ZN DkL^ b'e ;z:[es gfotkoK ftu' fBeb e/ B"eoh iK feZs/ d/ bJh
PfjoK ftu ik e/ t; iKd/ jB fi; ekoB ;z:[es gfotko N[ZNdk j? .
2) o{V Qh tkdh Xow dk gsBL^ PfjoheoB ;dek tZy^tZy iksh s/ XowK d/ b'e ekoykfBnK ftu fJeZm/ ezw
eod/ jB s/ fJeZm/ yKd/^ghAd/ jB fi; ekoB Xkofwe eZNVsk xZN iKdh j? .
3) ;wkfie ;pzX K ftu gfotosBL^ Pfjoh ;wki ftu fgzvK d/ w[ekpb/ fBZih ;tkoEK sK fInkdk p'b^pkbk
j[zdk j? .
4) ;wkfie edoK^ehwsK ftu gfotosBL^ PfjoheoB ekoB g[okDhnK edoK^ehwsK, nzX^ftPtk;K dk gqGkt
xZNdk ik fojk j? .
5) fJ;sohnK dh ;wkfie ;fEsh ftu ;[X koL^ PfjoheoB ekoB fJ;sohnK Pfjo ftu nk e/ g[oyK d/ pokpo
ezw eodhnK jB . T[jBK B{z g[oyK d/ ;wkB nfXeko gqkgs jB . fJ;/ bJh PfjoK ftu gq/w ftnkj s/
nzsoiksh ftnkj brksko j' oj/ jB .
6) wB'o ziB dk tgkoheoDL^ PfjoheoB d/ gqGkt ;dek j'Nb, ebZp, f;B/wk, Bku, ;oe; nkfd nfijhnK
T[dkjoDK jB fiE/ g?;k you eoe/ wB'oziB ehsk ik ojk j? .
3) okiBhfse gfotosBL^(1) okiBhfse ikro{e skL^ Pfjo d/ b'e tZX uVQ e/ u'DK ftu Gkr b?Ad/ jB . T[j PfjoK
ftu ib{;, jVskbK, nzd'bBK, XoB/ G[Zy jVskbK ftu th tZX uVQ e/ fjZ;k b?Ad/ jB .
4) iksh gqE ktK ftu gfotosBL^ (1)S{sSks dh GktBk dk gsBL^ PfjoheoB B/ S{sSks dh GktBK B{z ysw eoB
ftu wjZstg{oB o'b ndk ehsk j? . ;ko/ iksh, Xow, ;zgodkfJ s/ tzP d/ b'e j[D Bkb^Bkb ofjzd/ jB, yKd/
ghAd/ jB s/ ezw eod/ jB .
2) nzs oiksh ftnkjL^ PfjoheoB ekoB tZy^tZy XowK, iksK d/ b'eK d/ w/b^i'b j'D Bkb nzsoiksh ftnkj
tZvh frDsh ftu j' oj/ jB .

UNITL^ 6 Pfjoh ;wki dhnK ;z; EkfBe ftP/P sktK( Institutional features In Urban Society)
gqP BL^Pfjoh gfotko s'A s[j kvk eh Gkt j? <fJ; dhnK w[Zy ftP/PsktK dk toDB eo'.
T[Zs oL^Introduction:-Pfjoh gfotko pj[s ;hws j[zd/ jB . fJjBK ftu gsh^gsBh ns/ T[jBK d/ pZu /
j[zd/ jB . nfij/ gfotko ftu w?ApoK dh frDsh 4^5 sZe j[dh j? . ;z:[es gfotko tKr Pfjoh gfotko ftu
eJh ghVQhnK d/ ftnesh fJeZm/ BjhA ofjzd/ . Pfjoh gfotko dk ftnesh nkg nkgDhnK fJSktK dk
wkbe j[zdk j? . fJ;sohnK dh ;fEsh th g[oy d/ pokpo j[zdh j? .
Pfjoh gfotko dhnK ftP/P sktK
1) ftneshtkdh fdqPNhe'D L^ Pfjoh gfotko dk w[yh nkg nkgDhnK fJSktK dk wkbe j[zdk j? . T[j T[jh eodk
j? i' T[;dh fJZSk j[zdh j? . T[j nkgD/ pDkJ/ j'J/ xo/ ftu ihT[Adk s/ wodk j? .
2) ;tkoEh gfotkoL^ Pfjoh gfotko nkw eoe/ ;tkoEh j[zdh jB . T[j d{i/ gfotkoK Bkb ;pzX nkgD/ ;tkoEK
B{z g{ok eoB bJh pDkT[Ad/ jB .
3) ;hws gfotkoL^Pfjoh gfotko ftu gsh^gsBh s/ T[jBK d/ nD^ftnkj/ pZu/ ofjzd/ jB . gfotko d/ w?ApoK dh
frDsh 4^5 sZe j[zdh j? .
4) nZX N[ZN / gfotkoL^ fJjBK gfotkoK ftu T[j gfotko th nkT[Ad/ jB, fijBK ftu gsh fe;/ d{i/ Pfjo ftuezw
eodk j? ns/ gsBh fe;/ d{i/ Pfjo ftu .
5) fJ;sohnK dh ;wkB ;fEshL^ Pfjoh gfotko ftu fJ;sohnK dh ;fEsh g[oyK d/ pokpo j? . T[j gVQh^fbyh
j[zdh j? . T[j jo ;wZf;nk iK ftP/ s/ nkgD/ gZy g{oh ;[szsosk Bkb fdzdh j? .
6) gfotkoe ;pzX K ftu n;zs[bBL^ gfotko d/ ;ko/ w?Apo nkw eoe/ ftneshtkdh j[zd/ jB jo/e ftnesh dk ezw
eoB dk nkg'^nkgDk sohek j[zdk j?.
7) o'I kBk ezw K ftu nzs oL^ Pfjoh gfotko ftu gsh^gsBh, pZu/ nbZr^nbZr ;w/A s/ ezwK T[go iKd/ jB . T[j
jo/e w?Apo d/ x[zwD, ykD ns/ ;"D dk ;wK th tZy^tZy j[zdk j? .
8) pZf unK dh xZN frDshL^ Pfjoh gfotko nkgD/ nfXekoK, eosZtK s/ fIzw/tkoh gqsh ikro{e j[zd/ jB . fJ;
bJh T[j nkgD/ gfotko ftu fJe iK d' jh pZu/ ukj[zd/ jB .
9) ftnkj^sbke dh tX/o / frDshL^ Pfjoh gfotko ftu fJ;soh nkgD/ jZeK gqsh ikro{e j[zdh j? . i/eo g[oP
T[; T[go nZfsnkuko eodk j? sK T[j u[Zg^ughs/ PfjD BjhA eodh ns/ sbke b?Dk T[fus ;wMdh j/ . PfjoK
ftu nzsoiksh ftnkj th ekch j[zdh j? . fJ; bJh PfjoK ftu fInkdk sbke j[zd/ jB .
10) Xkofwesk dh ewhL^ Pfjoh gfotko Xow s/ rZb eoBk fgSV/gB dk gqshe ;wMd/ jB . T[j nkgD/ Xow
dhnK S'NhnK^S'NhnK rZbK s/ ;ZfGnkuko B{z th BjhA ;wMd/ .
11) o;wh ;pzX L^ gZSwh ;ZfGnsk B/ Pfjoh gfotkoK s/ pj[ fInkdk gqGkt gkfJnk j? . T[jBK dk fttjko ftu
pDktNhgB pj[s fInkdk BIo nkT[Adk j? . r[v^wkofBzr efje/ fwbDk, r[v^BkJhN efje/ ftdk j'Dk, vkfJfBzr
N/pb s/ G'iB ykDk, j?b' efj e/ BwZ;s/ eoBk nkfd o;wh ;pzX d/ gqshe jB .

gqP BL^ Pfjoh gfotkoK ftu j' oj/ gfotosBK iK pdbdhnK go;fEshnK dk ;zy /g ftu toDB eo' .
T[Zs oL^Introduction:-Pfjoh b'eK dh pdb ojh ;'u B/ T[jBK d/ gfotkoe ihtB T[go pj[s gqGkt gkfJnk
j? . d{i/ gk;/ PfjoheoD d/ Bkb PfjoK dk ihtB GhV^GVZe/ tkbk pD frnk j? fi; Bkb Pfjoh gfotkoK ftu pj[s
fInkdk gfotsB nkJ/ jB .
Pfjoh gfotko ftu j' oj/ gfotosB
1) gfotko ftu n;fEoskL^ gsh^gsBh d/ ;pzX gftZso Bk ofj e/ fJe ;wM"sk j' rJ/ jB . fJ;B{z fe;/ th ;w/A
sbke Bkb ysw ehsk ik ;edk j? . fJ; Bkb gfotko ftu n;fEosk tXh j? .
2) okiBhfse ikro{eskL^ PfjoK ftu gsh^gsBh ns/ pZu/ d/P dhnK tZy^tZy ;wZf;nktK s/ fJe' fijk fjZ;k b?Ad/
jB . fJ; bJh T[jBK ftu okiBhfse ikro{esk fgzvK d/ w[ekpb/ fInkdk j? .
3) gfotko wB'o ziB dk e/A doL^ Pfjoh gfotko wB'oziB d/ e/Ado pD rJ/ jB . NhHthH, thvhU y/v thvhU ns/
eJh fe;w dhnK xo ftu y/vhnK ikD tkbhnK y/vK nZi th gfotkoK ftu w"i{d jB . fi; Bkb ftnesh xo
dh ukodhtkoh ftu e?d j' e/ ofj frnk j? .
4) GftZy d/ bJh :'i BktKL^ gfotko ftu fJe iK d' pZu/ j'D ekoB wksk^fgsk dk g{ok fXnkB fJjBK s/ e/Adfos
j' frnk j? . wksk^fgsk pZfunK d/ GftZy bJh :'iBktK pDkT[Ad/ jB .
5) fJ;soh^g[oy dh ;wkBskL^ gfotko ftu fJ;soh B{z g[oy d/ pokpo nfXeko gqkgs jB . g[oy j[ D fJ;soh
T[go Bk nZfsnkuko eodk j? Bk jh skBkPkj tKr ezw .
6) gsh^gsBh d/ ;pzX K ftu eVtkjNL^ wjKBroK ftu :'B ;pzXK B{z ;Ekfgs eoB ftu i' y[ZbQ ftneshnK B{z
gqkgs j' ojh j? . T[; Bkb gsh^gsBh d/ ;pzXK ftu eVtkjN g?dk j' ojh j? . ftnkj s'A gfjbK ns/ wro'A
:'B ;pzXK dh frDsh ftu tkXk j' fojk j? .
7) gfotko d/ nB/e K ezw j'o ;z; EktK s/ ew/NhnK d[n kokL^ gfotko d/ nB/eK ezw j'o ;z;EktK s/ ew/NhnK d[nkok
ehs/ ikD bZr gJ/ jB, fit/A j'Nb, ekoykB/, efbnkDekoh ;z;Ek, pZfunK d/ gkbD^g'PD dk ezw eo?uK d[nkok
j[zdk j? .
gqP BL^;t?^fJS[Ze ;z; EktK (;zx )s'A eh Gkt j? < ;t?^ fJS[Ze ;z; EktK dhnK ftP/PsktK s/ ekoi iK fgZm G{w h pko/ dZ;'
.
T[Zs oL^Introduction:-wB[Zy ;[Gkn s'A fJe ;wkfie gqkDh j? . ;w{j ftu ofj e/ ezw eoB dh gqftosh T[;
ftu w"fbe j? . fJ; bJh wB[Zy nkgDh ;t?^fJZSk Bkb nkgDh ns/ d{finK dh GbkJh bJh ;t?^fJS[Ze ;z;EktK dh
;EkgBk eod/ jB .
;t?^ fJS[Ze ;z; EktK dk noEL^ ;t?^fJS[Ze ;z;EktK fJe nfijk ;zrmB j?, fJ;dk nkozG ns/ gqPk;B
fJ;d/ w?ApoK d[nkok fe;/ pkjoh ezNo'b s'A fpBK ehsk iKdk j? . ;t?^fJS[Ze d[nkok jh b'eK dhnK T[j b'VK g{ok
eodhnK jB . fiBQK B{z eJh tko ;oeko g{ok BjhA eo gkT[Adh . tgko, ;pzX, tgko :{BhnB,
f;Zfyne ;wki s/ g/P/to ;pzX, tksktoB ro[Zg nkfd ;t?^fJS[Ze ;z;EktK dhnK w[Zy T[dkjoBK jB .
;t?^ fJZS [e ;z; EktK dhnK w[Zy ftP/P sktK
1) ofi;NovL^ ;t?^fJS[Ze ;z;EktK ;zwsh ofi;Nq/PB n?eN 1980, Gkos NoZ;NhfPg n?eN 1982, ;fjekoh ;zwsh
n?eN 1904 d/ nXhB ofi;Nov j[zdhnK jB .
2) fBPfus T[d /P L^ ;t?^fJS[Ze ;z;EktK d/ T[d/P s/ Nhu/ fBPfus j[zd/ jB .
3) b'e szsoh fB:wL^ ;t?^fJS[Ze ;z;EktK d/ T[go fe;/ dk pkjoh ezNo'b BjhA jz[dk . fJj fJ;d/ w?ApoK d[nkok
;fj:'r s/ b'eszsoh fB:wK d[nkok ubkJhnK iKdhnK jB .
4) czv L^ ;t?^fJS[Ze ;z;EktK ;oekoh czv s'A rqKNK gqkgs eodhnK jB . fJ; s'A fJbktk ;wki ftu tXhnk o[sp/
s/ nwho ftneshnK s'A uzd/ d/ o{g ftu czv fJeZmk eodhnK jB .
5) gqP k;B dh ftXhL^fJ;dk gqPk;fBe YKuk ;zftXkB d/ nB[;ko jh ubkfJnk iKdk j? .
 ;t?^ fJS[Ze ;z; EktK d/ ekoi
1) e/A doheoB B{z o'e DkL^ ;t?^fJS[Ze ;z;EktK ftneshnK B{z P[ZG ezwK ftu brkT[AdhnK jB . fi; ekoB ;koh
Pesh dk ;oeko d/ jZE ftu e/AdoheoB j'D s'A o[Ze iKdk j? .
2) b'e K dk ihtB y[P jkb pDkT[D kL^ ;t?^fJS[Ze ;z;EktK b'eK dhnK b'VK g{ohnK eodhnK jB . wzB'oziB ns/
;ZfGnkukoe rshftXhnK, ;wkfie ;/tktK, tgkoe s/ g/P/to ;z;EktK nkfd b'eK d/ ihtB B{z y[Pjkb pDkT[AdhnK
jB .
3) okiBhfse nrtkJhL^ id'A e'Jh th ftnesh ;t?^fJS[Ze ;z;EktK ftu Gkr b?Adk j? sK T[; ftu gqPk;B ubkT[D
d/ pj[s ;ko/ r[D nk iKd/ jB fi; Bkb T[;B{z okiBhsh ftu gqt/P eoe/ :'r nrtkJh eoB ftu pj[s xZN
;wZf;nktK nkT[AdhnK jB .
4) b'e szso B{z T[s PkfjsL^ ;t?^fJS[Ze ;z;EktK tZy^tZy okiBhfse s/ d{i/ fjZsK tkb/ ;w{j ns/ ftneshnK dh
;jkfJsk eodhnK jB . ;fj:'r Bkb ehsk ezw b'eszsfoe B{z T[sPkfjs eodk j? .
5) ;oeko dh ;jkfJskL^ ;oeko id'A BkrfoeK dhnK pj[s ;kohnK b'VK g{ohnK eoB ftu n;cb j[zdh j? sK
;t?^fJS[Ze ;z;EktK tkX{ ;kXB fJeZm/ eoe/ BkrfoeK dh b'VK g{ohnK eodhnK jB . fi; Bkb ;oeko B{z th
;jkfJsk fwb iKdh j? .
6) ;t?^ fJZS[e ;z; EktK d/ w?A poK dk fdqPNhe'D nkb'uBksfwe pDkT[DkL^ ;t?^fJS[Ze ;z;EktK nkgD/ w?ApoK dk
fdqPNhe'D nkb'uBksfwe pDkT[AdhnK jB sK fe T[j ;oeko tZb'A b'eK dh GbkJh bJh pDkJhnK iKdhnK
BhshnK dh nkb'uBk eo ;eD .
7) b'V tzdK dhnK ftP/P b'V K g{o hnK eoBkL^ ;t?^fJS[Ze ;z;EktK p[ZY/, nzrjhB, fJ;sohnK s/ pZfunK nkfd dhnK
ftP/P b'VK B{z g{ok eodhnK jB . fi; BkbT[jBK dk ihtB ;[ZydkfJe pDdk j? . Age India ns/ Help Agep[ZfYnK
dh GbkJh ftu bZrhnK w[Zy ;z;EktK jB .
8) bkG gksoK dh ;jkfJskL^;t?^fJS[Ze ;z;EktKnkgD/ bkG gksoK ns/ nkgDh ;zs[PNh bJh ezw eoB d/ p/jso
jkbks pDk b?Ad/ jB . nkgD/ B/Vb/ ftneshnK ;w{jK ns/ ;wki dhnK b'VK gSkD e/ T[jBK B{z g{ok eoB bJh
Y[Zet/A ekoi eodhnK jB .

gqP BL^;t?^fJS[Ze ;z; EktK (;zx )dhnK ewI'ohnK dk toDB eo' .

T[Zs oL^ ;t? fJZS[e ;z; EktK dhnK ewI'ohnK
1) ;wofgs nrtkJh dh xkNL^ fijBK B/sktK B/ ;t?^fJS[Ze ;z;EktK d/ ezw dk nkozG brB dh GktBk Bkb ehsk
j[zdk j? . id'A T[j okiBhsh ftu gqt/P eo b?Ad/ jB sK ;t?^fJS[Ze ;z;EktK ftu :'r nrtkJh dh xkN g?dk j'
iKdh j? .
2) p[ZY / ftneshnK dk bhvofPg ftu e/A doh ;EkBL^ tX/o/ eoe/ ;t?^fJS[Ze ;z;EktK dh bhvofPg p[ZY/ b'eK d/
jZEK ftu j? . fJ; eoe/ B"itkB i' Bt/A ftukoK s/ ftfrnkBe ;'u tkb/ j[zd/ jB T[jBK B{z bhvofPg B{z pj[s jh
xZN w"e/ fwbd/ jB .
3) ;/t k r[D ftu froktNL^ pj[s ;kohnK ;t?^fJS[Ze ;z;EktK nkgD/ e'b g{o/ ;kXB Bk j'd d/ pkti{d b'eK dhnK
nkPktK B{z g{ohnK eoB bJh ;wki GbkJh ;/tktK ftu bZrhnK j'JhnK jB . fi; ekoB fJj b'eK dhnK b'VK
g{ohnK eoB ftu n;cb ojhnK jB .
4) b'e K dh Gkrhdkoh gqkgs eoB ftu n;cbL^ Gkt/A ;t?^fJS[Ze ;z;EktK b'eszsoh Yzr Bkb BkrfoeK B{z Gkrhdkoh
dk w"ek fdzdhnK jB . gozs{ fco th fJj f;oiDkswe ezwK ftu o[uh oZyD tkb/ ftneshnK B{z nkgD/ tZb
fyZuD ftu n;cb ojhnK jB .
5) ftZsh xkNL^ ;t?^fJS[Ze ;z;EktK B{z tZy^tZy ezwK bJh ;oeko tZb'A ;" ch;dh rqKN BjhA fwbdh . ezwK B{z g{ok
eoB ftu pj[s ;kohnK ;wZf;nktK nkT[AdhnK jB .
 6) pj[s hnK ;t?^ fJZS[e ;z; EktK dk fJeZbkgBL^ d/P ftu ;EkfBe gZXo *s/ jIkoK ;t?^fJS[Ze ;z;EktK Gkt/A
Pbkxk:'r ezw eo ojhnK jB go fco th T[jBK ftueko e'Jh nkg;h ;pzX BjhA j? . fi; ekoB ;oeko
d[nkok pDkJhnK BhshnK s/ ezwK s/ T[jBK dk e'Jh gqGkt BjhA g?Adk .
7) g/A v{ y/s oK ftu xZN ftef;sL^ fgzvK d/ b'eK dh nfrnkBsk s/ ;t?^fJS[Ze ;z;EktK B{z xZN ;j{bsK gqkgs j'D
ekoB fJj g/Av{ y/soK ftu PfjoK d/ w[ekpb/ xN ftef;s jB .
8) XB dh e[t os'AL^ rqKNK s/ ;t?^fJS[Ze ;z;EktK dh nkgD/ ;kXBK s'A fJeZmh ehsh XB okPh B{z ekch tko T[j rpB
eo iKdhnK jB . fi; eoe/ b'eK dh GbkJh bJh i' ekoi P[o{ ehs/ iKd/ jB T[j ftukb/ jh o[e iKd/ jB .
9) :'r eowukohnK dh xkNL^ nkX[fBe ;w/A ftu ftfrnkBe f;Zfynk dk gq;ko tZv/ gZXo *s/ j'fJnk j? . fJ;
eoe/ ;t?^fJS[Ze ;z;EktK ftu bzp/ ;w/A s'A ezw eod/ ftnesh ftfrnkBe Yzr Bkb ezw eoB ftu n;woZE jB
.
10) skbw/b dh ewhL^;t?^fJS[Ze ;z;EktK ftu skbw/b dh ewh gkJh iKdh j? . fi; eoe/ T[j fJe wzu s/
nkgDhnK gqkgshnK s/ ;wZf;nktK B{z ;KMk eoB ftu n;cb jB .
11) ofjB[wkJh dh nIko/dkoh ns/ gqw[Zy skL^ ;t?^fJS[Ze ;z;EktK ftu bhvofPg d/ gZXo *s/ nIko/dkoh ns/ gqw[Zysk
ekfJw eoB dh gqftosh d/yh rJh j? fit/A fe fJe ftnesh fJe ;zrmB ftu gqXkB, d{i/ ftu ;eZso, shi/
ftu \ikBuh ns/ u"E/ ftu ekoiekoBh dk w?Apo pDB dh fJZSk oZydk j? .

gqP BL^ Pfjoh noE ftt;Ek dhnK ftP/PsktK dk toDB eo' .

T[Zs oL^Introduction:-epkfJbh ns/ fe;kBh ;wkiK wro'A Pfjoh ;wkiK dk iBw j'fJnk Pfjoh ;wki
n;b ftu T[d:'fre eqKsh dh jh T[gi j? fi;dk iBw ns/ ftek; 18thA ;dh ftu j'fJnk ;h . fJ; Bkb PfjoK
ftu tZv/^tZv/ T[d:'r ;Ekfgs j'J/ ns/ wPhBheoB dk :[Zr P[o{ j'fJnk . PfjoK ftu T[d:'rK d/ ftek; B/
Pfjoh noE ftt;Ek B{z ;w[Zuh noE ftt;Ek dk nkXko pDk fdZsk.
Pfjoh noE ftt;Ek dhnK ftP/P sktK
1) tZv /^ tZv/ T[d :'r L^ PfjoK ftu tZv/^tZv/ T[d:'r ;Ekfgs j[zd/ jB . fi; ftu nkX[fBe wPhBK bZrhnK j[zdhnK
jB . fi; ftu tZvh wksok ftu T[sgdB ehsk iKdk j? .
2) tX/o / g{zi h fBt/P L^ tZvhnK^tZvhnK fwZbK s'A ekoykfBnK B{z pDkT[D bJh ns/ T[jBK ftu tZv/ g?wkB/ s/ T[sgdkB
dk ezw eoB bJh eo'VK o[gJ/ dk fBt/P ehsk iKdk j? .
3) bkG dh gqf toshL^ Pfjoh noE ftt;Ek ftu jo/e ftnesh T[d:'rgsh dk w[Zy T[d/P tZX s'A tZX bkG ewkT[Dk
j? .
4) XzB dh pj[s fInkdk wjZsskL^ Pfjoh noE ftt;Ek ftu XzB dh pj[s fInkdk wjZssk j[zdh j? . XzB B{z
okiBhfse ;Zsk jfEnkT[D dk fJe ;kXB wzfBnk iKdk j? .
5) ;wkfie ftfGzB skL^ Pfjoh noE ftt;Ek ftu T[d:'r^XzfdnK ftu nB/eK ;j{bsK fwbD ekoB nB/eK XowK,
ikshnK, torK, gqKsK d/ ftnesh nk e/ t; iKd/ jB . fiBQK dk ofjD^;fjD ns/ gfjokt/ ftu fGzBsk j[zdh j?
.
6) feZfsnK dh fGzB skL^ Pfjoh noE ftt;Ek ftu fit/A eboe, b/yk nfXekoh, wk;No, N?e;h vokfJto, e'Jh
eZgV/ dh fwZb dk wkbe, e'Jh gqkJht/N B"eoh eoB tkbk, g[fb; nfXekoh nkfd feZFfsnK dh pj[sks j[zdh j? .
7) feos tzv ns/ ftP/PheoBL^ Pfjoh T[d:'r tZv/ gZXo s/ j'D eoe/ feos dh tzv th ehsh j[zdh j? . fJ; s'A
fJbktk Pfjoh noE ftt;Ek ftu iZi, vkeNo, fJzihBhno nkfd nkgD/^nkgD/ y/soK ftu ftP/P s"o *s/
wkfjo j[zd/ jB .
8) ;zx Dh t;'A L^ Pfjoh noE ftt;Ek ftu tgko, tDi, f;Zfynk, okiBhsh nkfd dk y/so tZvk j'D eoe/ t;'A
tX/o/ ;zxDh j[zdh j? .
 9) Xow ns/ gfotko dh xZN wjZs skL^ Pfjoh noE ftt;Ek ftu f;Zfynk ns/ ftfrnkB Bkb tX/o/ ;pzX j'D
ekoB Xow ns/ gfotko dh wjZssk ekch xZN rJh j? . wB'oziB ns/ ihtB dhnK d{ihnK b'VK g{ohnK th
pkjobhnK ;zwshnK d[nkok eod/ jB .
10) ftneshtkfdskL^Pfjoh noE ftt;Ek ftu T[;dk ;wkfie wkD^skD fBZih r[Dk *s/ fBoGo j[zdk j? . jo/e
ftnesh nkgD/ fjZsK B{z tZX s'A tZX g{ok eoB ftu bZr iKdk j? . eJh tko sK ftnesh nkgD/ wksk^fgsk dh
gotkj eoBh th SZv fdzdk j? .
11) tX/o / wkBf;e ;zx oPL^ Pfjoh noE ftt;Ek ftu fJe gk;/ ykD^ghD, XzB ewkT[D ns/ ihtB B{z ubkT[D dhnK
nB/eK ;j{bsK T[gbpX jB sK d{i/ gk;/ d[oxNBk, p/ekoh, tgko ftu jkBh nkfd xNBktK ftnesh d/ fdwkrftu
;zxoP g?dk eo fdzdhnK jB .
12) cI{b youh ns/ pBktNL^ Pfjoh noE ftt;Ek ftu ftnesh ;wki ftu nkgDk wkD^skD s/ fIzdrh dh
uwe^dwe tXkT[D ftu cI{b youh eodk j? .
13) r?o ;wkfie fBZi h ;pzX L^ Pfjoh noE ftt;Ek ftu tX/o/ ;pzX vke, sko, N?bhc'N f;B/wk nkfd okjhA pDd/
jB . fJ; bJh fBZih ;pzXK dh xkN j[zdh j? .
14) w[e kpbkL^ Pfjoh noE ftt;Ek ftu eJh soQK dhnK t;s{nK dk T[sgdkB j[zdk j? . fJ; bJh jo/e ftnesh
iK ;w{j tZX s'A tZX bkG gqkgs eoB bJh d{i/ ftnesh iK ;w{j Bkb w[ekpbk eodk j? .
15) nB/e K ;wZf ;nktKL^ Pfjoh noE ftt;Ek ftu rohph p/o[Irkoh s/ ngokX torhnK ;wZf;nktK gkJhnK
iKdhnK jB .

gqP BL^ rzd hnK (M[Zr h) p;shnK s'A eh Gkt j? < fJ;d/ ekoB dZ; ' .
iK
Gkosh ;wki ftu fJ;d/ j'D d/ eh ekoB jB<
T[Zs oL^Introduction:-rzdhnK p;shnK rohp ftneshnK d/ ofjD d/ T[j ;EkB jB fiE/ T[j nkg
M[ZrhnK, e?fpB, bZeVh d/ S'N/^S'N/ xo, pK; d/ pD/ j'J/ eZu/ wekB pDk e/ ofjzd/ jB . Gkos ftu rzdhnK
p;shnK BdhnK, BkfbnK, o/bt/ bkfJBK d/ B/V/ ;EkBK d/ B/V/ nkw t/yhnK ik ;edhnK jB . fJjBK ftu
ofjD tkb/ b'e rohp, p/o[Irko ns/ xZN nkwdB tkb/ j[zd/ jB . fiBQK dk Bk e'Jh wekB j[zdk j? ns/
Bk wekB pDB dh nk; j[zdh j? .
rzd hnK p;shnK d/ ekoB
1) }ohphL^ }ohp, p/o[Irko, fdjkVhdko i' ;\s fwjBs wro'A th d' ;w/A dk G'iB nkgD/ gfotko B{z BjhA d/
;ed/ . T[jBK bJh wekB pDkT[Dk s/ feokJ/ s/ b?Dk n"yk j[zdk j? . wIp{o j' e/ T[j rzdhnK p;shnK ftu
ofjzd/ jB .
2) PfjoK ftu fBtk; dh ;wZf;nkL^ PfjoK ftu G{wh dh ehws pj[s fInkdk j[zdh j? . }ohp b'eK bJh G{wh w[Zb
b?Dk pj[s n"yk j[zdk j? . fi; eoe/ T[jBK B{z rzdhnK p;shnK ftu ofjDk g?Adk j? .
3) Pfjoh t;'A dk dpkUL^ PfjoK ftu tZv/^tZv/ T[d:'r bZr/ j[zd/ jB . fJ; eoe/ bZyK }ohp ftnesh ez w dh Gkb
ftu Pfjo nkT[Ad/ jB ns/ fJE/ jh ofjD bZrd/ jB, go T[jBK dh nkwdB fJzBh BjhA j[zdh fe T[j nkgDk xo
b? e/ ofj ;eD .
4) b[ZN ^y;[ZN dh gqf toshL^ tZv/^tZv/ g{zihgsh feoshnK dk nkofEe P'PD eod/ jB . T[jBK B{z xZN wId{oh d/ e/
fInkdk ;wK ezw eotkT[Ad/ jB . fi; eoe/ T[jBK dk r[Ikok w[Peb Bkb ubdk j? s/ T[; bJh xo pDkT[Dk
pj[s w[Peb j[zdk j? .
5) nBgVQsk ns/ ikro{esk dh xkNL^ p;shnK d/ fInkdkso b'e nBgVQ j[zd/ jB . i' p;shnK dh rzdrh s'A
fpbe[b nDikD j[zd/ jB .
 6) t;'A ftu fInkdk tkXkL^ PfjoK ns/ wjKBroK dh t;'A eJh^eJh bZyK ftu gj[zu u[Zeh j? . pzpJh, ebeZs/
tor/ wjKBroK dh t;'A eo'VK ftu gjz[u u[Zeh j? . n?Bh t;'A ekoB wekBK dh T[;koh eoBh n"yh j' iKdh j? .
g/Av{ b'e i' wjKBroK ftu ezw eoB nkT[Ad/ jB . T[jBK B{z rzdhnK p;shnK dh PoB b? Dh g?Adh j? .
7) g/A v{ p/o [I rkohL^ fgzvK ftu y/sh ftu w";wh p/o[Irkoh ekoB fgzv d/ b'e Pfjo ftu nk e/ S'N/^S'N/ ezw eod/
jB, go T[jBK dh nkwdB J/Bh BjhA j[zdh fe T[j wekB pDk e/ iK feokJ/ s/ b? ;eD . T[jBK B{z wIp{o e' e/
rzdhnK p;shnK ftu ofjDk g?Adk j? .
8) e[d osh nkcsKL^ fgzvK ftu e[dsoh nkcsK fit/A ;'ek, jVQ, X[zd, n'b/ g?D Bkb, y/sh dhnK c;bK BPN j'
iKdhnK jB . fi; eoe/ b'eK B{z wIp{o j' e/ ezw dh Gkb bJh Pfjo ikDk g?Adk j? . fiE/ T[j BthAnK p;shnK
pDkT[Ad/ jB .
9) Bro :'i Bkpzdh dh xkNL^ PfjoK ftu rzdhnK p;shnK tZX ojhnK jB sK fJ;dh ekch jZd sZe fIzw/tkoh Bro
gkfbek ns/ ;oeko dh j? . i/eo Pfjo dk ftek; :'iBkpZX Yzr Bkb ehsk ikt/ sK p;shnK ftu tkXk Bk j't/
.
10) rzd hnK p;shnK dh nDd/yhL^rzdhnK p;shnK fBZih ;zgZsh th jB . ;?AeV/ b'e M[Zrh^M'gVhnK, Y/oh ns/
jkfsnK d/ wkbe jB . fJjBK B{z feokJ/ sZe wsbp j? . fejVhnK jkbsK ftu ftnesh fiT[Adk j? wodk j?
fJ; Bkb T[jBK dk e'Jh ;pzX BjhA j? .

gqP BL^ rzd hnK (M[Zr h) p;shnK d/ f;ZfNnK iK gqG ktK dh ftnkfynk eo' .
T[Zs oL^Introduction:-rzdhnK p;shnK Xosh d/ ;fGnk wB[Zy iksh s/ ebze jB . fJj T[j EK j? fiE/ nB/eK
p[okJhnK dk iBw j[zdk j? . fJj p[okJhnK ;w[Zu/ ;wki B{z nkgDh geV ftu b? b?AdhnK jB . rzdhnK p;shnK
ekoB ;fGnk wB[ZyK dk ofjD^;fjD th gP{nK tork pDdk ik fojk j? .
rzd hnK p;shnK d/ f;ZN /
1) rzG ho phwkohnK d/ e/A doL^ rzdhnK p;shnK dk tksktoB P[ZX BjhA j[zdk . p;shnK dk gkDh ghD :'r BjhA
jz[dk . fi; ekoB b'eK B{z nB/eK gqeko dhnK phwkohnK fit/A fe NhHphH, g/fu;, j?Ik nkfd bZr iKdhnK jB
.
2) ngokX d/ e/A doL^ p;shnK ftu b'e uo;, rKik, eZuh Pokp dh tos'A eod/ jB . p;shnK d/ pj[s ;ko/ b'e
g?;/ d/ bkbu ekoB u'oh s/ ve?sh eoB iKd/ jB .
3) pZf unK ftu ngokXK dk iBwL^ p;shnK d/ pZu/ iBw s'A jh nkb/^d[nkb/ eJh soQK dk ngokX i{nk, uou,
rKik, eZuh Pokp dh ;wZrfbzr, nB?fse :'B ;pzXh dbkbh nkfd d//yd/ jB . fj; bJh fJjBK dk pZfunK s/
th p[ok gqGkt g?Adk j? . T[j th ngokX eoB/ P[o{ eo fdzd/ jB .
4) Py;hns s/ rbs gqG ktL^ rzdhnK p;shnK d/ b'e Pokp, i{nk, u'oh nkfd tor/ ngokX eoB bZr g?Ad/ jB
. fi; ekoB T[jBK dh Py;hns dk ftek; BjhA j[zdk ;r'A XZpk bZr iKdk j? .
5) gfotkoK dk ftyoBkL^ rzdhnK p;shnK d/ tX/o/ gfotko nkgDhnK b'VK g{ohnK eoB bJh eJh soQK d/ rbs
ezw eoB bZr iKd/ jB . fi; ekoB gfoktkoK dk fBowkD BjhA j[zdk ;r'A ftyo iKd/ jB .
6) tXhnk ;wki dk fBowkD n;zG tL^ p;sh d/ b'eK ftu nkdoP edoK^ehwsK, B?fsesk, PfjDPhbsk dh xkN
j[zdh j? . fJjBK B{z yohd e/ fJjBK s'A e[M th eotkfJnk ik ;edk j? . fi; Bkb ;wki ftu rVpVhnK g?dk
j' iKdhnK jB .
7) r[g ssk dh xkNL^ p;shnK T[j EK j? fiE/ fJe ewo/ ftu eJh^eJh ftnesh ofjzd/ jB ns/ fJj ftnesh
fJeZb/gD dh xkN ekoB p/uB
? ofjzd/

UNITL^ 7 (ftP/P nfXeko tkbhnK P//qD hnK(Under -Privileged Sections)

gqP BL^nB[;{fus iksh (gZNhdko iksh) dhnK n"o sK dhnK nk:'rsktK dk ;zy /g ftu toDB eo' .
T[Zs oL^Introduction:-g[oksB ;w/A s'A jh nB[;{fus ikshnK B{z BhtK ;wfMnk frnk j? T[jBK B{z nS{s efj e/
g[ekfonk frnk j? ns/ T[jBK dh b[ZN^y;[ZN j[zdh nkJh j? . fJ;/ soQK nB[;{fus iksh dhnK n"osK dk th
nkofEe, ;wkfie, okiBhfse s/ Xkofwe gZy s'A pj[s P'PD j'fJnk j? . T[j nkgDh rohph ekoB jw/PK
jh BhtK ihtB gZXo ihT[D B{z wIp{o j'Jh j? . T[j tXhnk ihtB dh nk; ftu jw/PK ;zxoP eodh ojh j? .
nB[; {f us iksh dhnK n"o sK dhnK nk:'r sktK
1) fsjo/ Gko dk ;kjwDkL^ nB[;{fus iksh dhnk n"osK B{z g[oy gqXkB ;wki ftu fsjo/ Gko fit/A iks, P/qDh ns/
fbzr dk ;kjwDk eoBk fgnk j? .
2) ;wkfie G/d ^GktL^ T[ZuhnK P/qDhnK B/ jw/PK jh nB[;{fus iksh dhnK n"osK Bkb G/d^Gkt ehsk j? . T[;B{z
dfbs n"os efj e/ T[;dk ngwkB ehsk j? .
3) Xkofwe G/d ^GktL^ gqkuhB ;w/A nB[;{fus iksh dh n"os B{z wzfdo ftu dkyb s/ t/dK B{z gVQB dk nfXeko BjhA
;h . j[D th dZyD Gkos d/ pj[s ;ko/ wzfdoK ftu n"osK Bkb G/d^Gkt ehsk iKdk j? .
4) y{j K s/ gkDh GoB dh wBkjhL^ g[okfDnK ;fwnK ftu n"osK B{z ;KM/ y{jK T[go gkDh GoB dh wBkjh ;h .
T[jBK bJh nbZr y{j pDkJ/ rJ/ ;B . i/eo T[j ;KM/ y{jK s'A gkDh Go b?AdhnK ;B sK T[jBK B{z ;Ik fdZsh
iKdh ;h .
5) pkb ftnkjL^ g[okD/ ;fwnK ftu 30 ;kb d/ nkdwh Bkb 12 ;kb dh bVeh ns/ 24 ;kb d/ nkdwh Bkb 8
;kb dh bVeh dk ftnkj eo fdZsk iKdk ;h . nZi d/ ;w/A ftu th rohph ekoB nB[;{fus iksh dhnK bVehnK
d/ S'Nh T[wo ftu ftnkj ehs/ ik oj/ jB .
6) f;Zfynk dk BhtK gZX oL^ okPNoh efwPB dh fog'oN nB[;ko brGr 75# nB[;{fus iksh dhnK bVehnK
gqkfJwoh ;e{bK dh f;Zfynk nZX ftu jh SZv u[ZehnK jB . UGCdh ;kbkBk fog'oN ftu th T[Zu f;Zfynk ftu
BhthA Gkrhdkoh pko/ dZf;nk frnk j? .
Bht/A f;Zfynk gZX o d/ e[ZM ekoBL^
1) g/Av{ y/soK ftu f;Zfynk d/ ;kXBK dh xkN .
2) ;e{bK s/ ekbiK dk gqkJht/N j'Dk .
3) rohph ekoB ch;K GoB ftu n;woZE .
4) gVQhnK^fbyhnK bVehnK bJhdki dh tZX wzr .
5) T[Zu P/qDh d/ nfXnkgeK s/ ftfdnkoEhnK d[nkok nB[;{fus iksh dhnK bVehnK dk ngwkB eoBk vokT[Dk
s/ XwekT[Dk .
7) xo/b { ezw K sZe ;hwsL^ xo d/ xo/b{ ezw T[;dh w[Zy fIzw/tkoh ;wMh iKdh j? . T[j gP{nK dk r'po xo/b{ pkbD
d/ s"o *s/ tosdh j? . T[jBK B{z xo ftu xo/b{ fjz;k dk fPeko th j'Dk g?Adk j? .
8) f;js s/ gkbD^g'PD dk BhtK gZX oL^ nB[;{fus iksh dhnK n"osK xNhnk jkbs tkb/ xoK ftu ofjzdhnK jB
. ghD bJh P[ZX gkDh th BjhA j[zdk . eJh tko sK T[jBK B{z gP{nK tkb/ ewo/ ftu ofjDk g?Adk j? fi; Bkb
T[jBK dh f;js s/ p[ok n;o g?Adk j? . rzd/ tksktoB ekoB n"osK nkgD/ pZfunK dk gkbD^g'PD th ;jh Yzr
Bkb eo ;edhnK .
9) xZN wId{oh s/ ezw L^ nB[;{fus iksh Bkb ;pzX pj[s ;kohnK n"osK y/shpkVh ftu wId{o, e{Vk eoeN dk
;wkB T[mkT[D dk ezw pj[s jh xZN wId{oh s/ eodhnk jB . i/eo T[j ezw B{z SZvDk ukj[zdhnk jB iK wId{oh
tXkT[Dk ukj[zdhnK jB sK T[jBK dk ngwkB ehsk iKdk ;h s/ e[ZfNnk iKdk j? . eJh tko sK T[Zu P/qDhnK d/
b'eK d[nkok T[jBK dk pbkseko ehsk iKdk j? .
 10) okiBhsh ftu BhtK gZX oL^ p/Pe nB[;{fus iksh dhnK n"osK bJh oki ;Gk, b'e ;Gk, gzukfJsK ftu ;hNK
okythAnK jB . go fco fJj wodK d/ w[ekpb/ Bht/A gZXo *s/ jh ofjzdhnK jB . fJjBK dh whfNzrK ftu
Gkrhdkoh pj[s xZN j[zdh j/ . fi; eoe/ fInkdkso c?;fbnK s'A fJjBK B{z d{o jh oZfynk iKdk j? .
11) rohphL^ rohph ekoB bVehnK B{z iBw s'A gfjbK jh wotk fdZsk iKdk j? feT[Afe rohph ekoB bVeh d/
wksk^fgsk B{z T[;d/ gkbD^g'PD s/ dki d/ you/ dk vo j[zdk j? .
12) g/A v{ y/s oK ftu ewI'o ;fEshL^ g/Av{ y/soK ftu ofjD tkbhnK n"osK dh ;fEsh pj[s yokp j[zdh j? . T[jBK
dk Pesh, XzB, fBnK, g[fb; s/ whvhnk s/ e'Jh ezNo'b BjhA jz[dk .
13) ;ohoe P'P D s/ nfBnKL^ Gkos ftu pj[s ;ko/ e/; nfij/ jB fi;ftu T[Zu P/qDh d/ b'e nB[;{fus iksh dhnk
n"osK Bkb ;ohoe P'PD eod/ jB .fJE'A sZe fe T[jBK Bkb pbkseko tor/ fxB'D/ ngokX ehs/ iKd/ jB go
T[jBK B{z ekB{zB tZb'A e'Jh fJB;kc BjhA fwbdk ;h .
gqP BL^ Gkos ftu nB[; {fus ephfbnK dhnK n"o sK dhnK n:'rsktK dk toDB eo' .
T[Zs oL^Introduction:-Gkos ftu pj[s ;ko/ ephb/ izrbK ftu ofjzd/ jB . j"bh^j"bh ;oeko d[nkok fJjBK
ephfbnK B{z nB[;{fus ephfbnK dk Bkw fdZsk frnk j? . nB[;{fus ephfbnK d/ b'eK dh ;fEsh ftu ;[Xko
j'fJnk j? go fco th nB[;{fus ephfbnK dh ;fEsh ftu pj[s xZN ;[Xko j'fJnk j? .
nB[; {f us ephfbnK dhnK n"o sK dhnK n:'r sktK
1) n"o sK dk BhtK f;js gZX oL^ nB[;{fus ephfbnK dhnK n"osK izrbK ftu M'gVhnK ftu ofjzdhnK jB fiE/
tksktoB g{oh soQK P[ZX BjhA jz[dk . fi;dk T[jBK dh f;js s/ p[ok n;o g?Adk j? .
f;js ;pzX h ;wZf;nktKL^
pZu/ g?dk eoB dh do finkdk.
xZN T[wo^gZXo.
gkbD^g'PD d/ gZy s'A BhtK gZXo.
pj[s ;kohnK fpwkohnK fit/AL^ j?Ik, sgfde, u/ue dk fPeko j'Dk
T[~fus vkeNoh ;jkfJsk sh xkN
2H BhtK f;Zfynk dk gZXo L^ n"osK B{z finkdkso xo d/ ezw eoB/ g?Ad/ jB.fi; eoe/ T[j uzr/ sohe/ Bkb f;Zfynk
gqkgs BjhA eo ;ehnK.T[BQK dk f;Zfynk gZXo wodK d/ w[ekpb/ BhtK jz[dk j?.
;kb 1961 1971 1981 1991
wod 13H04# 17H09# 24H52# 32H50#
n"osK 2H89# 4H58# 8H04# 14H50#
3H o[Irko gZXoL^ n"osK B{z o[Irko gqkgs j' iKd/ jB go T[BQK B{{z T[~E/ pj[s ;kohnK ;wZf;nktK dk ;kjwDk eoBk
g?Adk j?.
1H T[BQK T[~go ezw dk finkdk Gko j[[zdk j?.
2 ephfbnK dh rohph dk bkG T[[mk e/ ftd/Ph tgkoh, m/e/dko, J/izN nkfd o[gJ/ dk bkbu d/ e/ n"osK Bkb nD^T[fus
:"B ;zpzX pDkT[Ad/ jB.
3H n"osK wodK d/ w[ekpb/ y/sh ftu finkdk ezw eodhnK jB.
4H n"osK B{z xo/b{ ezwK s'A fJbktk, T[d:'rK ftu th ezw eoBk g?Adk j?.
iksh iBob nB[;{fus iksh nB{;{fus ephb/
wod 57H62 52H60 56H66
n"osK 13H99 18H46 28H18
n"osK dh ezw ftZu Gkrhdkoh j'o ikshnK d/ w[ekpb/ fInkdk j?.
5H n"osK B{z pj[s xZN wId{oh fwbdh j?.
4 ftnkj ;zpzXh ;wZf;nktKL^
1H pkb ftnkjL^ ephfbnK ftu S'Nh T[wo ftu jh bVeh dk ftnkj eo fdZsk iKdk j?.
2H yohd ftnkjL^ eJh tkoh wod fJ;soh d/ w[Zb pokpo g?;/ d/ e/ T[; B{z yohd b?Ad/ jB.
3H eJh fJ;sohnK dk fJZe wod Bkb ftnkjL^
nB[;{fus ephfbnK ftu n"osK dh ;zfynk finkdk j'D ekoB pj[s ;kohnK fJ;sohnK fJZe jh ftnesh Bkb ftnkj
eotk b?AdhnK jB.fi; ekoB xo/b{ bVkJh MrV/ tXd/ jB.
5H bfbs ebktK dk gsBL^pkjob/ ;ZfGnkuko d/ ;zgoe ftu nkT[D ekoB fJ;sohnK d/ Bku, ;zrhs s/ bfbs ebktK
ftZu fdB'^fdB ewh nk ojh j?.
6H izrbK s/ ezNo'b dk xNDkL^izrbK d/ pj[s ;kfonK fjZf;nK s/ ezzNo'b j'D ekoB n"osK dk G{wh s/ ezNo'b xNdk ik
fojk j?.fi; ekoB xo pDkT[D ftu pj[s fdZes nkT[dh j?.

UNITL^ 8 nB[; [f us iksh( Schedule Caste)

gqP BL^gZNhdko ikshnK(nB[;{fus ikshnK) s'A s[j kvk eh Gkt j? <fJjBK dhnK n:'rsktK dk toDB eo' .
T[Zs oL^gZN hdko ikshnK dk noEL^gqkuhB ekb ftu ;wki B{z uko toDK^ pqkjwD, yZsoh, t?P s/ P{do ftu tzfvnk
j'fJnk ;h . fJ; s'A wro'A P{doK d/ d' G/d j' rJ/ nS{s P{do . j"bh^j"bh nS{s P{doK B{z nS{s fejk ikD bZrk .
go pknd ftu dfbs, pkjoh iksh, johiB nkfd BktK Bkb ikfDnk ikD bZrk . fJj Bkw P{doK B{z uzr/ Bk
bZr/ T[jBK B/ fJjBK dk fto'X ehsk . fco Gkosh ;zftXkB B/ fJjBK bJh gZNhdko ikshnK(nB[;{fus ikshnK) Ppd
dh tos'A ehsh .
gZN hdko ikshnK dhnK n:'r sktK
1) Xkofwe n:'r sktKL^ g[okD ;w/A s'A jh P{doK Bkb Xkofwe G/d^Gkt ehsk iKdk ;h . i/eo e'Jh P{do t/dK B{z
;[D b?Adk ;h sK T[jBK d/ ezBK ftu fgxfbnk j'fJnk PhPk ns/ bky Go fdZsh iKdh ;h . i/eo wzsoK dk
T[ukoB eo b?Ad/ ;h sK ihG ftu S/e eo fdZsk iKdk ;h ns/ i/eo T[j t/d wzsoK B{z :kd eo b?Ad/ ;h sK T[jBK
dk ;oho uho fdZsk iKdk ;h . fJj nZfsnkuko j[D xZN rJ/ jB go j[D th eJh soQK d/ G/d^Gkt ehs/ iKd/
jB .
2) nkofEe n:'rsktK(1)G{whjhD fe;kBL^gZNhdko ikshnK e'b G{wh BjhA jz[dh . fJ; bJh T[j nkg y/sh BjhA
eod/ . ;r'A fIzwhdkoK d/ y/sK ftu wId{o ti'A ezw eoBk g?Adk j? .
2) ezw eko dk BhtK gZX oL^ fJjBK b'eK d/ g/P/ (ezw ) dk gZXo BhtK j[zdk j? . fi; ekoB fJBQK dh nkwdB
pj[s xZN j[zdh j? .
3) feZfsnK dh u'D ftu ;[s zsosk BjhAL^ fJjBK b'eK B{z tzP gozgok s'A gqufZ bs fxqDk:'r feZs/ jh eoB/ g?Ad/
jB, fit/A w'uh, X'ph nkfd .
3) ;wkfie n:'r sktK (1) ;wki ftu BhtK ;EkBL^fJjBK b'eK B{z ;wki ftu Bht/A doi/ d/ ;wfMnk iKdk j?
. fJjBK b'eK B{z ngftZso fejk iKdk j? .
2) fBtk; dh n:'r skL^ fJjBK b'eK d/ wekB M'gVhnK s/ eZuhnK e'mVhnK d/ o{g ftu j[zd/ jB . fiE/ T[jBK
B{z gP{nK tKr nkgDk ihtB pshs eoBk g?Adk j? .
3) f;Zfynk ;pzXh n:'rsktKL^ gZNhdko ikshnK d/ b'e pj[s jh rohp j[zd/ jB fi; eoe/ T[j T[Zu gZXo dh
f;Zfynk xZN gqkgs eod/ jB . feT[Afe f;Zfynk s/ you pj[s fInkdk nkT[Adk j? .
4) rohphL^ gZNhdko ikshnK d/ b'e pj[s rohp j[zd/ jB . fJj rohph ftu jh iBw b?Ad/ jB ns/ rohph
ftu jh wod/ jB .
 5) BhtK ihtB gZX oL^ rohph ekoB fJjBK Bz{ d' tes dh o'Nh th pj[s n"yh B;hp j[zdh j? . fJjBK B{z fIzdrh
dhnK w[YbhnK b'VK g{ohnK eod/ B{z g{oh fIzdrh bzx iKdh j? . fi; eoe/ fJj Bht/A gZXo dh fIzdrh fiT[Ad/
jB .
4) okiBhfse n:'r sktKL^ okiBhfse gZXo *s/ th gZNhdko ikshnK dk pj[s jh P'PD ehsk iKdk j? . T[jBK B{z
u'DK ;w/A wIp{o eoe/ ipod;sh t'NK gtkJhnK iKdhnK jB . T[jBK B{z T[Zu nj[fdnK s'A th tKMk oZfynk iKdk
j? .

gqP BL^ gZN hdko ikshnK (nB[;{fus ikshnK) B{z ;oeko tZb 'A fdZs/ rJ/ okytKeoB (Reservation),nkeoPD d/
f;ZfNnK (gqG ktK) dk toDB eo' .
T[Zs oL^Introduction:-nkIKdh s'A gfjb/ nB[;{fus ikshnK Bkb pj[s jh G/d^Gkt ehsk ikdk ;h T[jBK B{z
pj[s ;ko/ nfXekoK s'A tKMk oZfynk j'fJnk ;h . go nkIkdh s'A pknd ;zftXkB d/ bkr{ j'D Bkb nB[;{fus
ikshnK B{z pj[s ;kohnK ;j{bsK fdZshnK rJhnK . T[jBK bJh pj[s ;ko/ y/soK fit/A B"eohnK, ;e{bK,
ekbiK nkfd ftu ;hNK okythnK oZyhnK rJhnK jB . fJ; okytKeoB dk fto'X j' fojk j? .
okytKeoB d/ f;ZN /
1) ssekbh f;ZN/(1)jo torK tZb 'A fto'XL^nB[;{fus ikshnK B{z okytKeoB fdZs/ ikD eoe/ j'o ikshnK d/
b'e fJ;dk fto'X eod/ jB ;VeK s/ ikw brk e/ s/ XoBk d/ e/ fJ;dk fto'X eod/ jB .
2) xN gqs hPs tkb/ ftfdnkoEhnK B{z dkybkL^ okytKeoB fwbD eoe/ nB[;{fus ikshnK d/ pZfunK B{z ;e{bK,
ekbiK s/ jo ftZfdne ndkfonK ftu'A xZN gqshPs j'D s/ th dkybk b? b?Ad/ jB .
3) ;oeko tZb 'A Bht/A tor dh ;jkfJskL^ okytKeoB d/ e/ ;oeko Bht/A tor dh ;jkfJsk eodh j? feT[Afe
;wki ftu ftZsh s"o *s/ ewI'o tor dh ;zfynk ftu tkXk j' fojk j? .
2) bx{e kb bJh f;ZN/ (1)okyt/AeoB dh gqs hPs ftu tkXkL^ nZi d/ ;w/A ftu ;oekoh ;z;EktK ftu nB[;{fus
iksh d/ okytKeoB dh gqshPs ftu ekch tkXk j'fJnk j? .
2) iBob tor e'b 'A w"f enK dk y[; DkL^ eJh tko tZX gqshPs j'D d/ pkti{d iBob tor d/ b'eK B{z fJ; bJh
dkybk iK B"eoh BjhA fwbdh . feT[Afe T[jBK dh EK xZN gqshPs j'D d/ pkti{d BhthAnK ikshnK d/ b'e
B"eoh iK dkybk b? b?Ad/ jB .
3) dhoxekb d/ f;ZN /(1)okytKeoB tor dh izB ;zfynk ftu tkXkL^ 1990 s'A pknd okytKeoB tor dh
izB;zfynk ftu brksko tkXk j' fojk j? . fi; ekoB ;oeko B{z :'iBktK pDkT[D ftu pj[s
;wZf;nktK nk ojhnK jB.
2) j'o torK d[n kok okyt/AeoB dh wzr *s/ I'o L^ r[Iok, ;hoi, jfonkD/ d/ pqkjwDK nkfd B/ th okytKeoB
gqkgs eoB bJh ;zxoP eoBk P[o{ ehsk j?.
4) ftneshrs wkvbK d/ nkXko *s/ f;ZN/(1)fcbk;coK d/ ftukoL^eJh fcbk;coK d/ fJj ftuko jB fe okyt/AeoB
ekoB Gkos B/ nkgD/ ftek; dh ocsko B{z r[nku fbnk j? . ftneshnK B{z T[BQK dk ekpbhns iK :'rsk
nB[;ko ezw BjhA fwb oj/ jB .

UNITL^ 9 nB[; [f us ephb/( Schedule tribes)

gqaP BL^nB[; {fus ephfbnK,ikshnK,(gZNhdko ephfbnK) s'A eh Gkt j? <fJjBK dh tzv ,ftsoD ns/ pDso,ouBK iK
;o{g dk ;zy /g toDB eo' .
T[Zs oL^Introduction:-Gkosh ;zftXkB ephb/ Ppd dk noE ft;Eko Bkb fdZsk frnk j? . fpqfNP ekb d"okB
Gkosh T[g wjKdhg ftu fJjBK B{z Bk^y[P P/qDhnK fejk iKdk ;h . ephb/ dk noE j? ephb/ iK ephfbnK d/
;w[dkfJ B{z okPNogsh b'e ;{uBk d[nkok nB[S/d 342 ftu fpnkB eo ;edk j? .
 nB[; {fus ephfbnK dk noEL^ fJe j'o tor ;ZfGnsk s'A d{o izrbK, gjkVhnK, xkNhnK nkfd y/soK
ftu fBtk; eodk j? . Gkosh ;zftXkB ftu fJjBK B{z nB[;{fus ephb/ iK gZNhdko ephb/ fejk iKdk j? . Gkosh
;zftXkB ftu brGr 550 tZy^tZy ephfbnK B{z nB[;{fus ephb/ x'fPs ehsk frnk j? .
oki gZX o *s/ ephfbnK dh tzv
1) fwI'ow s/ bePdhgL^ fwI'ow s/ bePdhg dh e[Zb izB;zfynk dk 94H5 Gkr nB[;{fus ephfbnK Bkb ;pzX
oZydk j? .
2) fpBk ephfbnK tkb/ oki s/ e/A doh Pk;s gqd /P L^ gzikp, jfonkDk, uzvhrVQ, fdZbh, gKvhu/oh ftu e'Jh th
nB[;{fus ephbk BjhA j? .
3) j'o nB[; {fus ephfbnK tkb/ Pk;s gqd /P s/ okiL^

oki gqs hPs

Bkrkb?Av 89H1#
w/xkfbnk 85H9#
no[Bkub gqd/P 64H2#
wBhg[o 34H2#
SZshPrVQ 31H8#
fsqg[ok 31H1#

4) ;G s'A tZX nB[; {fus ephfbnK dh izB ;zfynk d/ nB[g ks tkbk okiL^ T[Vh;k ftu 15 w[Zy okiK Bkb'A ;G s'A tZX
22H2# nB[;{fus ephfbnK dh izB;zfynk dk nB[gks j? .
5) ephfbnK dh Gkos ftu e[Zb nkpkdhL^Gkos ftu nB[;{fus ephfbnK dh e[Zb nkpkdh 8H4 eo'V d/ brGr j?
.
6) g{o B ;zf ynk ftu nB[; {fus ephfbnK dh izB ;zfynkL^

oki izB ;zf ynk bZy K ftu

wZX gqd/P 122H39 bZy
wjKokPNo 85H77 bZy
T[Vh;k 81H45 bZy
r[ioks 74H81 bZy
oki;EkB 70H98 bZy
Mkoyzv 70H87 bZy
nKXok gqd/P 50H24 bZy
gZSwh pzrkb 44H07 bZy
n;kw 33H09 bZy
eoBkNe 34H64 bZy
w/xkfbnk 19H93 bZy
Bkrkb?Av 17H74 bZy

7) Xkofwe nkXko *s/ ephfbnK dk torheoDL^

 nB[; {f us ephfbnK dk e[Zb
Xow gqs hPs
fjzd{ Xow 89H40#
Jh;kJh Xow 5H53#
p[ZX Xow 0H34#
w[;fbw Xow 0H20#
j'o Xow 4H53#

gqP BL^nB[;{fus ephfbnK(gZNhdko ephfbnK) dh GbkJh s/ ftek; bJh fejVhnK ;zf tXkfBe ftt;EktK
(gqp zX K)ehshnK rJhnK jB <
T[Zs oL^Introduction:-Gkos ftu nB[;{fus ephfbnK dh GbkJh bJh pj[s ;ko/ ekB{zB s/ T[jBK B{z nfXeko
fdZs/ j'J/ jB . fi; ekoB T[jBK B/ nkgD/ ihtB ftu ekch jZd sZe ftek; ehsk j? . nB[;{fus ftt;EktK B{z d'
GkrK ftu tzfvnk frnk j? .
1) oZf ynk bJh ;[o Zfynk etu
2) ftek;kswe ;[o Zf ynk etu
(1) oZf ynk bJh ;[o Zf ynk etuL^
1) nB[S /d 15 (4)L^I)oki fe;/ Bkrfoe d/ fto[ZX Xow, tzP, iksh, fbzr, iBw^;EkB d/ nkXko s/ e'Jh
G/d^Gkt BjhA eo/rk .
II) oki nB[;{fus ephfbnK dk ;wkfie s/ f;Zfynk d/ gZy s'A ;[Xko eo/rk .
2) nB[S /d 19 (5)L^I)nB[;{fus ephfbnK d/ fjZsK dh oZfynk bJh oki ephfbnK d/ y/soK ftu
r?o^ephfbnK d/ b'eK B{z G{wh yohdD s/ o'e brk ;edk j? .
3) nB[S /d (16)L^I) nB[;{fusephfbnK B{z ;oekoh B"eoh iK gdthnK dh fB:[esh ftu j'o BkrfoeK d/ pokpo
w"ek fdZsk frnk .
II)T[wo ftu tZX s'A tZX 5 ;kb dh S'N j? .
4) nB[S /d (23)L^I) oki tZb'A fJ;sohnK dh yohd^t/u dh wBkjh j? . nfijk ngokX eoB tkb/ B{z ;ys ;Ik dk
gqpzX ehsk frnk j? .
II)oki tZb'A p/rko wId{oh dh th wBkjh ehsh rJh j? .
5) nB[S /d (29)L^Gkos d/ fe;/ th y/so ftu ofjD tkb/ tor nkgDh GkPk, fbZgh iK ;ZfGnkuko dh oZfynk
eo ;edk j/ . oki T[jBK T[go e'Jh j'o ;ZfGnkuko BjhA E'g/rk .
6) nB[S /d (164)L^ ;oeko tZb'A fpjko, Mkoyzv, wZX gqd/P, SZshPrVQ, T[Vh;k nkfd ftu nB[;{fus ephfbnK dh
GbkJh bJh wzsoh fB:[es eoB dh ftt;Ek ehsh rJh j? .
7) nB[S /d (330, 332 ns/ 334)L^I) nB[S/d 330 nB[;ko okiK s/ ;zxh y/soK bJh nB[;{fus ephfbnK bJh ;hNK
okythAnK oZyhnK rJhnK jB .
II)nB[S/d 332 nB[;ko nB[;{fus ephfbnK d/ oki ;GktK ftu ;hNK okythAnK jB .
III)nB[S/d 334 nB[;ko okythAnK ;hNK dh ;zfynk 10 ;kb pknd ;zftXkB ftu ;'X eoe/ tXkJh ik ;edh j?
.
8) nB[S /d (335)L^nB[;{fus ephb/ d/ b'e oki s/ e/Ado dhnK gdthAnK s/ ;/tktK ftu fB:[es j' ;ed/ jB .
9) nB[S /d (292)L^ nB[;{fus ephb/ nD^okyt/A ;EkB s'A th u'D bV ;ed/ jB .
10) nB[S /d (338)L^I)nB[;{fus ephfbnK ftu ;g?Pb nc;o okPNogsh d[nkok fB:[es ehsk iKdk j? .
 II)nB[S/d 338 J/ nB[;ko nB[;{fus ephfbnK bJh B?PBb efwPB dh ;EkgBk ehsh rJh j? .
11) nB[S /d 371(A)(B)(C)L^ Bkrkb?Av, n;kw s/ wBhg[o ftu nB[;{fus ephfbnK bJh ftP/P ftt;EktK ehshnK
rJhnK jB .
(2) ftek;nkswe ;[o Zf ynk etu
1) nB[S /d (46)L^ nB[;{fus ephfbnK d/ f;Zfynk s/ nkofEe ftek; B{z nZr/ tXkT[Dk .
2) nB[S /d (75)L^ e/Adoh ;oeko nB[;{fus ephfbnK dh GbkJh bJh oki ;oekoK B{z rqKN d/t/rk .
3) nB[S /d 39L^ oki tZb'A nB[;{fus ephfbnK bJh w[cs ekB{zBh ;bkj dh ftt;Ek ehsh rJh j? .

UNITL^ 10 fJ;sohnK dh ;fEsh (Status of women)

gqP BL^ Gkosh fJ;sohnK dh n:'rsktK dk toDB eo' .

T[Zs oL^ Gkosh fJ;sohnK dhnK gozgokrs n:'rsktK
1) ;wkfie n:'rsktKL^(1)f;ZfynkL^ fJ;sohnK B{z f;Zfynk gqkgs eoB d/ nfXeko pj[s xZN ;B . pkb^ftnkj,
godk^gqEk fJj d'B' fJ;sohnK fh f;Zfynk ftu tZvh o'e ;B .
2) B"e ohL^ fJ;sohnK dk xo s'A pkjo ezw eoBk gfotkoe ;BwkB d/ fto[ZX ;wfMnk iKdk ;h .
3) ew/Nh ns/ ;zx L^ gqkuhB ;w/A ftu fJ;sohnK e'Jh ew/N h s/ ;zx BjhA pDk ;edhnK ;B .
2) nkofEe n:'rsktKL^ fJ;sohnK B{z nkgD/ wksk^fgsk dh ;zgZsh gqkgs ;pzXh e'Jh nfXeko BjhA ;h . ftnkjh
j'Jh fJ;soh B{z XB d/ fJbktk j'o fe;/ fe;w dh ;zgZsh dk e'Jh nfXeko BjhA ;h .
3) gfotkoe n:'r sktKL^ gfotko ftu fJ;sohnK dh jkbs dk;hnK tkbh ;h . T[jBK d/ gsh T[jBK B{z e[ZNDk
ns/ T[jBK dh p/fJIsh eoBk iBw^f;ZX nfXeko ;wMd/ ;h .
4) okiBhfse n:'rsktKL^ ;zB 1919 JhL sZe fJ;sohnK B{z t'N gkT[D dk nfXeko BjhA ;h .
Gkosh fJ;sohnK dhnK nkX[f Be n:'r sktK
1) xo/b { fjz; k dk fPekoL^ Gkos ftu n"osK B{z xo ftu pj[s ;ko/ nZfsnkuko ;fjD/ g?Ad/ jB . T[jBK Bkb gsh
iK xo d/ j'o w?ApoK d[nkok e[ZNwko ehsh iKdh j? . fJe nB[wkB nB[;ko brGr 21# n"osK xo/b{ fjz;k dk
fPeko jB.
2) pkb ftnkjL^ e[VhnK dk ftnkj ekB{zB d[nkok fBoXkos T[wo s'A gfjbK eo fdZsk iKdk j/ . fi; eoe/ T[jBK
B{z T[wo s'A gfjbK roGtsh j'Dk g?Adk j? . fi;dk T[jBK dh f;js s/ p[ok n;o g?Adk j? .
3) ;wkfie G/d ^GktL^ p/Pe nZi d/ ;w/A ftu ekB{zB dh BIo ftu wod ns/ n"osK pokpo jB go fco th ;wki
d/ pj[s ;ko/ wod fJ;soh s'A nkgD/^nkg B{z T[Zuk ;wMd/ jB .
4) nkofEe P'P DL^ nZi d/ ;w/A ftu n"os jo y/so ftu wod d/ w'Y/ Bkb w'Yk i'V e/ ezw eo ojh j? . go
pj[s ;ko/ ndkfonK ftu n"osK s'A fInkdk xzN/ ezw fbnk iKdk j? . n"osK d/ roGtsh j'D s/ th T[jBK d/
nkokw dk fynkb BjhA oZfynk ikdk j/ . g/Av{ y/soK ftu rohph dk w[Zy ekoB xZN wId{oh j? .
5) ;ohoe P'P DL^ nZi d/ ;w/A tu n"osK Bkb ;ohoe P'PD tZX frnk j? . n"osK Bkb pbkseko, S/VykBh d/
wkwb/ nkw rZb s'A rJh j? .
6) n"o sK T[g o fjz;e nZfsnkukoK ftu tkXkL^ Gkos tu n"osK T[go fjz;e nZfsnkukoK ftu pj[s tkXk j'fJnk
j? . pj[s ;kohnK fJ;sohnK T[go s/Ikp Bkb jwb/ j' oj/ jB ns/ pj[s ;kohnK fJ;sohnK dki dh pbh
uVQ ojhnK jB.
7) f;Zfynk dk BhtK gZX oL^ yk; eoe/ g/Av{ y/soK ftu fJ;sohnK dk f;Zfynk gZXo BhtK j?, feT[Afe T[j rohph
s/ xo/b{ jkbksK ekoB nZX ftukb/ nkgDh gVQkJh SZv fdzdhnK jB .
 8) g/A v{ n"o sK dk BhtK f;js gZX oL^ g/Av{ n"osK yk; eoe/ M'gVhnK, eZu/ xoK nkfd ftu ofjzdhnK jB . T[jBK
d/ xoK ftu gP{ th ofjzd/ jB fi; ekoB xo d/ tksktoB dk gZXo ekch p[ok j[zdk j? . n"osK ;kok fdB T[jh
tksktoB ftu ezw eodhnK jB . fi; ekoB T[j ibdh phwko j' iKdhnk jB .
9) okiBhsh ftu xZN GkrhdkohL^ Gkos ftu Gkt/A ;oeko B/ ftXkB ;GktK, ;z;d, gzukfJsK nkfd ftu n"osK
bJh ;hNK okythAnK oZyhnK jB gofco th T[j okiBhsh ftu xZN fdbu;gh b? ojhnK jB . fijV/ c?;b/
whfNzrK ftu bJ/ iKd/ jB T[jBK ftu th T[jBK dh Gkrhdkoh pj[s xZN j[zdh j? .

gqP BL^ Gkos ftu fJ;sohnK dh jkbs ;[X koB bJh pDkJ/ rJ/ ekBz{B k dk toDB eo' .
iK
Gkosh wfjbktK d[n koK xo/b { fjz;K dk fJe rzG ho u[D 'sh d/ o{g ftu ;kjwDk eoBK g?A dk j?< uouk eo'<
T[Zs oL^Introduction:-g[okD/ ;w/A ftu n"os dh ;fEsh ekch yokp ;h . T[; dk w[Zy ;EkB xo dh
ukodhtkoh jh wzfBnk iKdk ;h . go nkIkdh s'A pknd ;oeko d[nkok pDkJ/ ekB{zBK s/ n?eNK d[nkok
fJ;sohnK B{z pj[s ;kohnK ;j{bsK fwbhnK . fi; Bkb ;wki ftu T[; dh ;fEsh ;BwkBiBe j'Jh j? .
Gkos d/ ;zftXkB B/ th fJ;sohnK dh ;fEsh B{z ;[XkoB bJh pj[s ftt;EktK ehshnK jB .
;zf tXkBe ftt;EktK
1) w"f be nfXekoK d[n kok fJ;soh dh ;fEsh ftu ;[X ko(1) ekB{zB d/ ;kjwD/ ;wkBskL^;zftXkB dh
Xkok 14 nB[;ko Gkos dk e'Jh th Bkrfoe ukj/ T[j fJ;soh iK wod j? T[j ekB{zB s'A T[go BjhA jB . ;r'A
ekB{zB d/ ;kjwD/ pokpo jB .
2) G/d ^Gkt dh wBkjhL^ ;zftXkB dh Xkok 15 nB[;ko oki Bkrfoe d/ fto[ZX fbzr, Xow, iksh, tzP,
iBw^;EkB s/ nkXko *s/ e'jh G/d BjhA eo/rk . ;ko/ Bkrfoe fpBK fe;/ o'e s'A d[ekBK, nkokw xoK,
j'NbK, iBse EktK, ;VeK, ;?o^;gkN/ tkbhnK EktK *s/ nk ik ;ed/ jB .
3) ;oekoh B"e ohnK bJh w"fenK dh pokpohL^ ;zftXkB dh Xkok 16 nB[;ko oki ftu ;oekoh B"eohnK ftu
;ko/ BkrfoeK B{z pokpo w"e/ fwbDr/ ukj/ T[j fJ;soh j? iK wod . e'Jh th G/d^Gkt BjhA ehsk ikt/rk
.
4) ftneshrs ;[s zs osktKL^;zftXkB dh Xkok 21 nB[;ko fe;/ th ftnesh ukj/ T[j n"os j/ iK wod B{z
ekB{zB d[nkok ;Ekfgs ftXh s'A fJbktk ftneshrs ;[szsosktK s'A tKfMnK BjhA ehsk ikt/rk .
5) n"o sK dh yohd^co's s/ p/r ko wId{oh dh wBkjhL^ ;zftXkB dh Xkok 23 nB[;ko n"osK dh yohd^co's
s/ ipod;sh wId{oh eotkT[D s/ wBkjh ehsh rJh j? .
2) oki dh Bhsh d/ fBod/Pe f;XKsK okjhA fJ;sohnK dh ;fEsh ftu ;[X koL^
1) pokpo o'I h d/ ;kXBL^ ;zftXkB dh Xkok 39 (J/) nB[;ko oki nfijh Bhsh pDkJ/rk sK fe fJ;sohnK s/
g[oPK B{z pokpo o'Ih^o'Nh d/ ;kXB gqkgs j' ;'eD .
2) pokpo sBykjL^;zftXkB dh Xkok 39 (J/) nB[;ko wodk s/ fJ;sohnK B{z pokpo sBykj fwb/ .
3) Pesh dk d[o ^T[g:'r Bk j'D d/D kL^;zftXkB dh Xkok 39 (J/)nB[;ko wId{oK, g[oyK s/ fJ;sohnK dh f;js
s/ Pesh dk d[o^T[g:'r Bk j'D d/Dk.
4) gzu kfJs ftu ;hNK okythAnK oZy DkL^ ;zftXkB dh Xkok 40$243 nB[;ko 1$3 ;hNK gzukfJs ftu fJ;sohnK
B{z okytKeoB fdZsk frnk j? .
5) roGtsh n"osK dh ;jkfJskL^;zftXkB dh Xkok 42 nB[;ko fJ;sohnK B{z pZu/ d/ iBw ;w/A ;jkfJsk d/D
dk :sB eoBk .
3) w"f be nfXekoK okjhA fJ;sohnK dh ;fEsh ftu ;[X koL^ (1) ;zftXkB dh Xkok 51J/ (Jh) nB[;ko jo/e
Bkrfoe dk fJj eosZt j? fe T[j T[jBK gqEktK dk fsnkr eo/ fiBQK Bkb fJ;sohnK dk ngwkB j[zdk j?
.
4) tZy ^tZy n?e NK okjhA fJ;sohnK dh ;fEsh ftu ;[X koL^
1) dki o'e{ n?eN 1961
2) ;sh efwPB n?eN 1987
3) pkb ftnkj o'e{ n?eN 1928
4) n"osK dh xo/b{ fjz;k B{z o'eD ;pzXh n/eN 2005
5) w?NofBNh ;j{bsK ;pzXh n?eN 1961
gqP B gqk uhB ns/ wZX ekbh Gkos ftu n"o sK dh ;fEsh s/ B"N fby'<
T[so gqkuhB ;w/A n'os B{z pj[s nkdo dh fdqPNh Bkb d/fynk Ikdk ;h.go wZXekb ;w/A n'os B{z g?o dh i[Zsh
;wfMnk ikD bZrk ;h.T[; Bkb pj[s fBokdo ehsk iKdk ;h.T[;B{z xo dh uko fdtkoh ftu jh e?d eoe/
oZfynk iKdk ;h.
gqk uhB Gkos ;w/A n'o sK dh ;fEsh
1Ljo fJZSk dh g{o shL gqkuhB ;w/A g[Zsoh d/ iBw ;w/A e'Jh ;'r Bjh wBkfJnk ikdk ;h.T[;dh jo fJZSk B{z g{ok
ehsk iKdk ;h.T[;dh gVkJh s/ th ftP/P fXnkB fdZsk iKdk ;h.
2L Xkofwe fefonk eowK ftu ;fjGkrsK LfJ;sohnk Xkofwe fefonk eowK ftu th fjZ; b?Adhnk
;B.T[dkjoB bJh pqfjdkofD:e T[gfBPd ftu fJe nfijh Xkofwe fefonk dk toBD ehsk frnk j? fi;dk
T[d/P p[ZXhwkB ns/ f;nkDh g[Zsoh gqkgs eoBk j?.
3Lg[B o ftnkj dh nkfrnkLfJ;sohnk B{z T[jBK d/ gsh d/ woB s/"A pknd g[Bo ftnkj eoB dh nkfrnk
;h.T[jBK B{z ;wki ftu jhD GktBK Bkb Bjh d/fynk iKdk ;h.T[jBK dh f;Zfynk d/ th ftP/P fXnkB fdZsk
iKdk ;h.fJ; sZE pko/ ;kB[z fort/d dhnK nB/eK ouBktK pko/ gsk uZbdk j? fiBQK dh ouBk
b'gw[dok,ftPtw[dok,f;esk,fBtktoh nkfd torhnK ftdtkB fJ;sohnK B/ ehsh ;h.
4ftnkj gqE k LgqkuhB ekb ;w'/A GKosh ;wki ftu fJ;soh ^g[ oyy d/ ftnkj dk T[d/P e/tb ekw tkPBk
jh Bjh ;h pbfe fJ; o;w okjh T[jBK dk d[fBnkth ns/ nfXnkswe ftek; eoBk ;h. nkw s"o s/ fJe
nkdwh fJe fJ;soh Bkb jh ftnkj eodk ;h,gozs{ eJh nwho ftnesh e[M jkbsK ftu fJe s'A tZ X
fJ;soh Bkb th ftnkj eotk b?Ad/ ;B.
5L to dh u'D eoB ftu ;[s zsosKL t?fde ekb fut e[VhnK dk ftnkj ne;o pkfbr j'D s/ ehsk iKdk
;h.;kB{z eJh T[dkjoBk s'A gsk uZbdk j? fe fJ;sohnK B{z nkgD/ ftnkj ;w/A nkgDh g;zd dk to u[DB dk
nfXeko ;h.
6Lgsh d[n kok gsBh dk ;BwkBLt?fde ekb ;w/A gsh nkgDh gsBh dh fJIs eodk ;h.T[;B{z rqfj
bePwh wzfBnK iKdk ;h.gsBh Ppd s'A jh ;gZPN j' iKdk j?" fe ;wkfie ns/' Xkofwe ekoiK ftu T[;dh
;fEsh gsh d/ pokpo j[zdh ;h.
7Lgod/ dh gqE k gqkuhB ;w/A ftu n'osk d/ god/ dh gqEK bkr{ Bjh ;h.ftnkj s'A pknd xo dk jo/e w?Apo
Btftnkjh B{zj dk w{zj d/y ;edk ;h.T[; ;w/A fJ;sohnK :ZrK,dkntsk,ns/ ;otifBe ;zw/bBK ftu fpBK
godk ehfsnK Gkr fbnk eodhnK ;B.
8LfJ;sohnk d/ ezw ^Xzd/L gqkuhB ekb ;w/A n"osK xo?b{ ezwK fut jh o[ZMhnK ofjzdhnK ;B.fort/d ftu
gsk uZbdk j? fe i' nkdwh :[ZXK ftu o[ZM/ ofjzd/ ;B T[jBK dhnk fJ;sohnK xo ;zGKbD d/ Bkb^Bkb
gP{^gkbD d/ ezwk ftu o[ZMhnK ofjzdhnk ;B.
 gqP B okPNoh ;kyosk fwPB(National Literacy Mission (NLM) s/ B'N fby"<
T[soLG{f weKL fJ; ;z;EK dk T[d/P 1995 JhLsZe 15 s"A 35 to/Q dhnK fJ;sohnK ftu fBonyosK B{z d{o
eoBK.fJj fwPB okPNoh J/esk,fJ;sohnK B{z pokpo d/ jZe,tksktoD ;zpzXh f;ybkJh nkfd pko/ fJ;sohnK
B{z f;fyns eodk j? s"A fJj ;z;EK g/Av{ y/soK ftu yk; s'o s/ fgSV/ torK dhnK fJ;sohnK dk T[ dko eoB
dk ftP/P gqpzX eodh j?. fJ; ;z;EK gq"VQ fJ;soh f;ZfynK d/ pj[s fInkdk T[gokb/ eo ojh j/?.fJj ;z;EK
fJ;sohnK d/ ihtB gZXo B{z ;[XkoB bJh ezNhfBT{fJzr n?i{e/PB ;?ANo y'bQD dh f;|koP eodh j?.brGr 104
fJzv;Nohnb No/fBzr ;?ANo ns/ 93 o'Irko f;ybkJh e/Ado fJ;sohnK d/ T[ZEKB bJh y'b/' rJ/ jB.
2000JhL sZe fJ;osh f;ZfynK dk NhukLfJ;soh f;ZfynK dhnK :'iBktK B{z gfjb d/Dh ukjhdh j? sK i'
T[j wodK d/ pokpo gZXo B{z jkf;b eo ;eD.okPNoh Nhu/ nB[;ko jh f;ZfynK ;zpzXh :'iBktK B{z fIbQK ns/
;w{fje gZXo s/ bkr{ eoBk ukjhdk j?. jo/e y/so ftu ;kXBK dh T[g:'frsK B-{z d/yd/ j'J/ g?Pkto nzrK dh o{g
o/yk pDkT[Dh ukjhdh j?.
1LfBogZysK B{z d{o eoBK,w[ZYbh f;ZfynK dk ;kXkoDh eoB eoe/ 6 s'A 14 ;kb dh T[wo dhnK bVehnK B{z w[|s
f;Zfynk d/Dk.
2LfJ;sohnK f;ZfynK ftu tyo/tK fbnkT[D ns/ fdqV feZskekoh f;ZfynK gqdkB eoBk fi; BKb fJ;sohnK
o'Irko gqkgs eoe/ nkofEe s"Ao s/ nksw fBoGo j' ;eD.
3LfJ;sohnK B{z fJe fBPfus gZXo s/ f;Zfyns eoBK.
4LfJ;sohnK ftu pokpoh fbnkT[D bJh f;ZfynK B[z fJe gqGktPkbh wkfXnw pDkT[Dk fi; BKb
1LfJ;sohnK B[z f;ZfynK gqDkbh ftu fjZ;K b?D s'A o'fenk Bk ikt/.
2Lf;Zfynk gqDkbh ftu' w"i{dk fbzr G/d^Gkt d{o ehsk ikt/.
3Lf;ZfynK gqDkbh d/ nzdo Io{oh dyb^nzdkih eoe/ T[; ftu nkPtkdh ns/ fBPukswe GktABktK T[ikro
ehshnK ikD.
4LfJ;sohnK B{z fJ; soQk gq/fos eoBk ukjhdk j? fe T[j f;Zfynk gqDkbh B{z nkgDk eosZt ;wMD.
5LfJ;sohnK bJh E'VQ/ ;w/A d/ e'o; brkT[D/ ukjhd/ jB fi; Bkb T[jBK dk ;wkfie,;K;feqfse nkofEe ftek;
j' ;e/.
6LfJ;sohnK B{z o"Irko e'o;K ftu dkfyb ehsk ikt/ fit/A fe Nhfuzr,fJzihBhnfozr,vkeNoh nkfd.
7L;gZPNheoB bJh BthnK :'iBktK B{z pDkfJnk ikt/ fiBQK ftu fJ;sohnK B{z g{oh soQK Pkfwb ehsk ikt/.
fJ;sohnK f;ZfynK dh ;G s'A tZvh ;wZf;nk fJj j? fe fgzvK d/ nkw b'e S"NhnK bVehnK B{z ;e{b G/iD dh EK
xo/b{ ezwK B{z f;ykT[D ftu fInkdk o[uh b?Ad/ jB.fJ; bJh ;wki ;/th ;z;EktAK B{z ns/ oki dhnK f;ZfynK
;z;EktK B{z ukjhdk j? fe T[j xo^xo ik e/ 6^11 dh T[wo dhnK bVehnK B{z ;e{b G/iD bJh wkfgnK B{z
g/qfos eoB.

gqP B nB;{fus iKsK,nB;{fus ephfbnK ns/ gSVhnK Pq/D hnK dh toswkB ;fEsh s/ B'N fby"<
iK
Gkosh ;wki d/ ;BwkB dh Xkok GkrK d/ ;so B{z ;[X KoD ftu ;oeko dh eh G{f wek j?<(wfjbktK,nB[;{fus iksh
ns/ iBiksh)
T[soLGkos fJe efbnkDekoh oki j? fi; ftu jo iksh ns/ tor dh GbkJh bJh ;oeko :'r eow u[Zedh j?.go
fJjBk T[go'es P/qDhnK bJh ;oeko ftP/P s'Ao s/ fIzw/tko j?.
1L;wkBsk dk nfXekoL;zftXkB d/ Gkr shi/ ftu nB[S/e 14 s"A 18 sZe ;wkBsk dk nfXeko doi ehsk frnk j?
fi; nB[;ko ;wki d/ jo tor B{z ekB{zB dh fdqPNh ftu ;wkB toskT[ eoBk io{oh j[zdk j?.
2LS{s^Sks dh ;wkgshL ;zftXkB d/ nB[S/d 17 nXhB ftt;Ek ehsh rJh j? fe S{s^Sks ekB{zBh s'Ao s/ tofis j't/rh
ns/ i/eo e'Jh ftnesh fe;? nS{s iksh Bkb n;wkBsk tkbk fttjko eodk j? sK T[; fto[ZX ekB{zBh ekotkJh ehsh
ik ;edh j?.Gkt fe T[;B{z i[owkBk iK ;Ik ehsh ik ;edh j?.
3LiBse ;EkBK s/ ikD dk nfXekoLnS{s ikshnK B{z gfjbK^gfjb iBse ;EKBK.wzdoK,gkDh d/ BbK iK
y{jK,rZvhnK,p;K,j'NbK nkfd ftu dkyb j'D dh fJIkIs Bjh j[zdh ;h.go j[D ;oeko B/ fJjBk B{z fpBK fe;/
G/d^Gkt bJh jo fe;/ bJh y'b fdZsk j?.
4Lt'N d/D ns/ u[D / iKD dk nfXekoL;[szso Gos ftu nB[;{fus ikshnK ns/ nB[;{uhs ephfbnK d/ b'ek bJh
;wki dhnK pkeh iKsk tKr e/tb t'N d/D ns/ u'Dk ftu yV/ j'D dk nfXeko gqdkB Bjh ehsk frnk j?,;r'A d/P
dhnk ;kohnK u[DhnK j'Jhnk ;z;EktK fit/A fe gzukfJsh oki ;z;EKtk,Brogkfbek nkfd ftu th fJjBK B[z t'N
gkT[D ns/ u[D/ ikD dk nfXeko j?.
5Lwzsoh gqh Pd ftu gqs hfBXskL Gkt/A ;zftXkB ftu fJ; ;zpzXh e'Jh ftt;Ek Bjh ehsh rJh j? fe nB[;{uhs ikshnK
ns/ ephfbnK d/ b'eK B{z e/Ado iK oki gZXo d/ wzsoh gqhPdK ftu gqshfBXsk Io{o fdzsh ikDh ukjhdh j?.
6Lf;Zfynk bJh ;j{b sK L fJjBK P/qDhnK d/ ftfdnkoEhnK B{z f;ZfynK d//D bJh ;oeko tZb' ftP/P ;j{bsK gqdkB
ehsh rJhnk jB.fJjBK ikshnK d/ pZfunK B{z gfjbh iwks s"A b/? e/ :{Bhtof;Nh gZXo sZe dh ftfdnk fpbe[b
w[|s gqdkB ehsh iKdh j?.
7Lf;ftb ;/t Ktk ftu okytKeoBLfJjBK Pq/DhnK d? b'eK bJh ;ot^Gkosh,e/Adoh ns/ oki f;tb ;/tKtK ftu e[M
;EKB okyt/A oyD dh th ftt;Ek ehsh rJh j?.oki f;ftb ;/tKtk ftu th fJjBk ;kohnk Pq/DhnK bJh e[M gqshPs
;EkB okyt/A oZy/ rJ/ jB.;ot T[Zu ndkbs d/ fJe fBoD/ nB[;ko ;kohnk Pq/DhnK bJh okytKeoB 50#s'A tZX Bjh
j' ;edk j?.
8LroKNK ns/ eoI/ LfJjBK P/qDhnK d/ b'AeK B{z Gkos ;oeko tZb' IwhB yohdD,T[d:'fre :{fBN y'bQD,uzr/ xo
pDkT[D nkfd bJh fpBKQ ftnki s'A eoIk fdZs/ ikd/ jB sK i' fJj b'e nkgDh o'Ih o'Nh dk t;hbk pDk ;eD.fJjBK
;ehwK B{z f;o/ ukVB bJh Gkos ;oeko eJh tkoh oki ;oekoK B{z th eoI/ ns/ roKNK ikoh eodh j?.
gqP BLnB[;{uhs iKshnk ns / nB[; {fus ephfbnK,gZSVhnK Pq/D hnK d/ efwPB dh pDso,ekoi gqD kbh pko/ uouk
eo'<
T[soLfJ; efwPB dk fJe u/now?B,fJe T[g^u/now?B ns/ 3 j'o w?Apo j[zd/ jB.fJBQK dh fB:[esh okPNogsh
d[nkok ehsh iKdh j?.efwPB d/ u/now?B,T[g^u/now?B ns/ pkeh w?ApoK dhnK ;/tk^PosK ns/ nj[d/ d/ ekoiekb
pko/ fBoDk okPNogsh d[nkok ehsk iKdk j?.
efwPB d/ ekoi
;zftXkB nB[;ko nB[;{fus ikshnk ns/ ephfbnK d/ efwPBoK dh fJj fIzw/tkoh j't/rh fe fJjBQK P/qDhnK Bkb
;zpzfXs GbkJh gq'rokwK dh SkDphD eoBh ns/ T[; ;zpzXh okPNogsh B{z fog'oN g/P eoBk j? ns / okPNogsh nZr/
T[; fog'oN B{z ;z;d ;kjwD/ g/P eokT[Adk j?.
1L;zftXKB IK fe;/ ekB{zB d[nkoK nB[;{fus ikshnk ns/ ephfbnK B[z fwbhnK ;j{bsK dh iKu^gVskb eoBk ns/
T[jBK dk w[bkeD eoBk.
2LnB[;{fus ikshnk ns/ ephfbnK d/ b'eK d/ nfXekok dh T[bzxDK pko/ ftP/P ;jkfJsK dh iKu^gVskb eoBK.
3LfJjBK torK d/ b'ek dh ;wkfie ns/ nkofEe T[zBsh bJh fB:'iB gqfeohnK ftu fjZ;k b?Dk ns/ ;oeko B{z fJ;
;zpzXh :'r ;bkj d/Dk ns/ ftek; gqrsh dk w[bKeD eoBk.
4LT[go'es ftt;EKtK pko/ okPNogsh B{z ;kbkBk fog'oN g/P eoBK.
5LnB[;{fus ikshnK ns/ ephfbnK dh ;oZfynK,;wkfie^nkofEe ftek; ns/ GbkJh ;zpzXh e/Ado ;oeko iK fe;/
oki ;oeko d[nkok u[Ze/ ikD tkb/ edwK pko/ okPNogsh B[z f;|koPK eoBk.
 6L:kd oj/ fe efwPB B{z f;tb ndkbs tkb/ ;ko/ nfXeko gqkgs j[zd/ jB.
1LT[j rtKjK B{z p[bkT[D ns/ T[jBK dh jkIoh B{z :ehBh pDk ;edk j?.
2LnkgD/ ;kjwD/ fe;/ th d;skt/I B[z g/P eokT[D bJh nkd/P d/ ;edk j?.
3Lfe;/ ndkbs iK dcso dk e'Jh ;oekoh foekov nkgD/ e'b wzrtk ;edk j?.
efwPB B/ nkgDhnK tZy ^tZy ;kbkBk fog'oNk ftu ;[M knL
1Lftfdne y/so ftu u[Ze/ rJ/ edwK d/ Bkb^Bkb S{s^Sks B{z g{oB s'Ao s/ ;wkgs eoB bJh ekB{zBh T[gpzXK B[z
n;odko Yzr Bkb bkr{ eoBK ukjhdk j?.
2LS{s^Sks dh p[okJh B{z d[o eoB bJh gzukfJsk dh ;/tk b?Dh pj[s Io{oh j?.fJ; y/so ftu T[jBK dh fIzw/tkoh
tXk d/Dh ukjhdh j? ns/ oki ;oeko s/ ;zxh Pk;s gqPk;B fJ; ;zpzXh gzukfJsK B[z fjdkfJsK G/ID fe T[jBk d/
nfXeko y/so ftu i' b'e t;d/ jB T[jBK BKb e'Jh ;wkfie toskok BK ehsk ikt/.
3LefwPB B/ fJj ;[Mkn fdZsk fe oki ;oekoK id'A G{whjhD wId{oK bJh e'Jh ;ehw fsnko oe/ sK T[;B{z nB[;[fus
iKshnK ns/ ephfbnK tZb ftP/P fXnkB fdZsk ikDk ukjhdk j?.
4LefwPB B/ oki ;oekoK B{z fJj th fejk fe T[j gzikp oki dh soQK nkgD/ nkgD/ oki ftu ekB{zB dk fBowkD
eoB fi; nXhB fJBQK torK d/ b'Vtzd b'eK B[z fpBK iwkBs ftnki ofjs eoI/ fdZs/ ikD.
5L;oekoh ;/tktK ftu nB[;{fus ikshnK ns/ ephfbnK d/ b'eK bJh okythnK ;hNK g{ohnK BjhA j[zdhnK.Gkt/A fJBQK
P/qDhnK d/ b'eK B{z ;/tktK ftu nkT[D bJh T[sPkfjs ehsk iKdk j?. .
gqP BL^Gkos ftu n"o s dh nkX[fBe iK w'i {d K ;fEsh dk toDB eo' .
T[Zs oL^Introduction:-21thA ;dh ftu fJ;sohnK dh jkbs ftu eqKshekoh gfotosB nkfJnk j? . T[;B{z
ekB{zB tZb'A pj[s ;ko/ nfXeko gqkgs j'J/ jB . fi; ;dek T[;dh ;fEsh ftu pj[s ;[Xko j'fJnk j? . nZi
Gkos ftu fJ;soh okiBhfse, ;wkfie, nkofEe, ftZfdne y/soK ftu g[oyK Bkb w[ekpbk eo ojh j? .
1) okiBhfse y/s o ftu n"o s dh ;fEshL^nZi d/P dh okiBhsh ftu fJ;sohnK ;orow Gkr b? ojhnK jB .
T[j d/P ns/ ftd/P ftu ;oekoh s/ r?o^;oekoh gdthnK s/ fpokiwkB j'ojhnK jB . go fJ;d/ pkti{d th
okiBhsh ns/ Pk;B ftu fJ;sohnK dh frDsh g[oyK dh s[bBk ftu ekch xZN j? . fJ;sohnK bJh ;EkfBe
;z;EktK ftu 30# ;EkB okyttKeoB ehsk frnk j? .
2) Xkofwe y/s o ftu n"o s dh ;fEshL^gZSwh gqGkt ekoB fJ;sohnK ftu Xkofwe ftPtk; ekch jZd xfNnk j?
go fco th T[j g{ik^gkm, GiB ehosB pVh PoXk Bkb eodhnK jB . fJ;sohnK dhnK pj[s ;kohnK
Xkofwe nk:'rsktK ysw j' u[ZehnK jB .
3) ;wkfie s/ nkofEe y/s o ftu n"o s dh ;fEsh
1) n"o sK T[s / nZf snkukoL^Gkos ftu n"osK T[Zs/ eJh gqeko d/ nZfsnkuko ehs/ iKd/ jB fit/A fe pbkseko,
esb, xo/b{ fjz;k, dki bJh fiT[Adk ibkT[Dk, ;wkfie^nkofEe y/so ftu G/d^Gkt nkfd . jo o'I pj[s
;kohnK n"osK Bkb S/VykBh s/ pbkseko tZvh frDsh ftu ehs/ iKd/ jB .
2) ;oeko tZb 'A pDkJ/ ekB{zB K okjhA n"o s dh ;fEsh ftu ;[X koL^ ;zftXkB okjhA fJ;sohnK dh ;fEsh ;[XkoBbJh
T[jBK B{z ekB{zB d/ ;kjwD/ ;wkBsk, G/d^Gkt dh wBkjh, ;oekoh B"eohnK ftu w"fenK dh pokpoh,
ftneshrs ;[szsosktK, n"osK dh yohd^co's s/ wBkjh tor/ nfXeko fwb/ jB . fi; Bkb ;wki ftu
T[jBK dh ;fEsh ftu ekch ;[Xko j'fJnk j? .
3) ezw ^eki d/ y/s o ftuL^ oki dh Bhsh d/ fBod/Pe f;XKsK okjhA n"osK bJh pokpo sBykj, ezw d/ pokpo
w"e/, nkofEe ;jkfJsk s/ ;ohoe P'PD dh wBkjh okjhA ;[Xko eoB dh e'fPP ehsh j? . go fco th Gkos
ftu ezw^eki tkbh EK s/ fJ;sohnK dk tZvh wksok ftu ;ohoe P'PD j' fojk j?.
4) f;Zfynk d/ y/s o ftu n"o s dh ;fEsh
 1) ;G s'A fInkdk gq'c ?;fBb s/ gVQhnK^fbyhnKL^ Gkos dhnK n"osK ;ko/ ;z;ko ftu ;G s'A fInkdk gq'c?;fBb
s/ gVQhnK^fbyhnK jB . ;z;ko s/ gZXo T[jBK dh fJe tZyoh gfjukD j? .
2) ;G s'A fInkdk vkeNo s/ ;kfJz;dkBL^ Gkos dhnK n"osK ;z;ko gZXo s/ ;G s'A fInkdk vkeNo s/
;kfJz;dkB dk feZsk eodhnK jB .
5) gfotkoe y/s o ftu fJ;sohnK dh ;fEsh
1) ftnkj ;pzXh nfXekoL^ nZi ftnkj d/ y/so ftu fJ;sohnK dhnK nB/eK n:'rsktK B{z ysw eo fdZsk
j? . pkb ftnkj, pj[gsBh ftnkj B{z ysw eo fdZsk frnk j? . ftXtkw[V ftnkj eotk ;edh j? .
fJ;sohnK B{z nzsoiksh ftnkj eotkT[D d/ nfXeko gqkgs jB . fJ;sohnK B{z ftnkj sbke d/ th
nfXeko gqkgs jB .
2) xo/b { fjz; kL^ p/Pe n"osK B{z nkgDh oZfynk eoB bJh pj[s ;ko/ nfXeko fwb/ j'J/ jB . go fco th nZi
d/ ;w/A ftu n"osK T[go xo/b{ nZfsnkuko pj[s j' oj/ jB . T[jBK B{z dki bJh fizdk ibkfJnk s/ wkfonk
ik fojk j?.
3) rqf j;E ;pzX h nfXekoL^nZi n"os dh ;fEsh xo dh wkbeD dh j? . xo d/ ezwK ftu T[;dk ;fj:'r s/
;bkj wPtok fbnk iKdk j? .
4) gfotkoe ;zg Zsh ;pzXh nfXekoL^1956 d/ fjzd{ T[sokfXeko n?eN nB[;ko fJ;soh B{z nkgD/ gsh dh ;zgZsh
ftu pokpo nfXeko j? . fgsk dh ;zgZsh ftu g[ZsoK ns/ XhnK B{z pokpo dk fjZ;/dko wzfBnk iKdk j? .