Filiz Çağman, "Minyatür", Osmanlı Uygarlığı II, Ankara 2004

Minyatür

Filiz Çağman

Osmanlı tasvir sanatında ilkler

Osmanlı dünyasında, resimli elyazmalarının hazırlanması, dolayısıyla padişahlar ta-

rafından resim sanatının himaye edilmesi İstanbul'un fethedildiği yıllar ve sonrasına
rastlar. Kültürel zenginliğin Orhan Gazi döneminde (1326-62) İznik'te başladığı ve
Bursa'da serpildiği bilinen bir gerçektir. Ancak, resimli kitapların hazırlanması ve re-
sim sanatına önem verilmesi çarpıcı bir biçimde, İstanbul'un fatihi Sultan il. Mehmed
döneminde olmuştur. 1453 yılında İstanbul'un alınışından sonra sarayının kapısının
üzerindeki kitabeye yazdırdığı gibi kendisini "iki kıtanın hükümranı, iki denizin haki-
mi, her iki dünyada Allah'ın gölgesi, Doğu ve Batı arasında Allah'ın yardımcısı" olarak
görmesi, resim sanatına da yansımıştır. 15. yüzyılın ortalarında Edirne Sarayı'nda Dil-
suznôme, Katibı'nin Külliyafı ve genç sultanın kendisiyle zaman zaman özdeşleştirdiği
İskender'in Anadolulu şair Ahmed, tarafından 14. yüzyılda yazılan İskendernôme'sinin
resimli nüshalarının hazırlandığı dikkati çeker. Bu eserlerin resimleri, Osmanlı sara-
yında geleneksel İslam resim sanatı kurallarına göre çalışan bazı nakkaşların varlığı­
nı gösterdiği gibi, Karakoyunlu Türkmenleri döneminde Şiraz veya Bağdad'ta çalışan
müsavvir nakkaşların da Osmanlı sarayına geldiklerini gösterir. Bu eserler Osmanlıla­
rın geleneksel tarzda ilk resimli yazmaları olması bakımından bir hayli önemlidir. An-
cak, çağdaşı diğer İslam ülkelerinde olduğu kadar itinalı ve üstün sanat eserleri ola-
rak değerlendirilemezler.
Hiç şüphesiz, Fatih'in resim sanatındaki asıl ilgisi, döneminin ünlü hükümdarları
gibi portre ve madalyalarını yaptırarak kendisini kalıcı kılmak isteğinden doğmaktay­
dı. Bu ilginç hükümdar İstanbul'un fethinden sonra ölümüne kadar birçok Avrupalı
sanatçıyı İstanbul sarayına davet etmiştir. 1461 yılında Rimini Lordu Sigismondo
Malatesta'dan Pisanello'nun öğrencisi ve bir madalya ustası olan Matteo de Pasti'nin
İstanbul'a gelmesini istemişse de, Papa'nın engellemesiyle sanatçının gelmesi
mümkün olamamıştır. Daha sonra yine Pisanello'nun öğrencisi olan Venedikli sanatçı
Costanzo da Ferrara'nın, Fatih'in Napoli kralından talebi üzerine, 1477-78 yıllarında
İstanbul'a geldiği varsayılmaktadır. Costanzo, Fatih'in büst portresinin yer aldığı
madalyalarını yapmıştır. Fatih ayrıca Floransa'dan mobilyacı, heykeltıraş ve ahşap
ustası, Venedik'ten heykeltıraş ve bronz dökümcü talep etmiştir. 1479-80 yıllarında
Venedik'ten Padualı heykeltıraş Bartolomeo Bellona ve ressam Gentile Bellini'nin
İstanbul'a geldiğini kaynaklar belirtir. 1479 yılı Eylül'ünde İstanbul'a gelen Gentile
Bellini 18 ay kadar kalmış ve çeşitli resimler yapmıştır. Sanatçının, günümüzde Londra
National Gallery'de bulunan padişahın portresinin yanı sıra, yakınlarının portrelerini,
 1 Fatih döneminde gelen Batılı ressamlar ve resim
faaliyetleri ile ilgili olarak bkz..G. Renda, "Fatih Sultan
Mehmed ve Sanat", Ressam, Sultan ve Portresi, Gen tile
Bellini'ye göre Fatih Sultan Mehmed, İstanbul 1999;
J. Raby, "Oyun Başlıyor", Padişahın Portresi, Tesavir-i Ati
madalyasını ve bir de Meryem ile İsa resmi yaptığı kaynaklarda geçer. Ayrıca, Fatih'in
Osman, İstanbul 2000, s. 64-79; J. Raby, "Pride and kendisi için yaptırdığı bir köşkün duvarlarını da fresklerle süslediği bilinir. ı
Prejudice. Mehmed the Conqueror and the ltalian Portrait
Medal", Studies in the History of Art, X/1, ltalian Medals, Fatih döneminde sarayda çalışan yabancı ressamların Osmanlı resim sanatı üzerin-
yay. haz. J. G. Pollard, (Washington 1987), s. 171-94.
de kimi etkileri olmuştur. Sultan yerli sanatçıların da portre ustası olmaları yolunda ça-
2 Raby, "Oyun Başlıyor ..., İstanbul 1999, s. 82, 90.
3 Topkapı Sarayı Müzesi Sultan 1. Ahmed albümünde, ba sarfetmiştir. Bunlardan en ünlüsü Nakkaş Sinan Bey'dir. 16. yüzyıl yazarlarından
y. 1Sb'de bulunan bu resim için bkz. Raby, "Oyun
Başlıyor ..., İstanbul 1999, s. 91; J. Raby, "Mehmed il
Mustafa Ali 1587 yılında yazdığı Menakıb-ı Hünerveran adlı eserinde, Sinan Bey'in
Mastori Pavli'nin öğrencisi olduğunu, Sinan Bey'in yetiştirdiği Bursalı Ahmed Şibliza­
Fatih and the Fatih Album", lslamicArt, I (1981), s. 42-9.

de'nin de portre yapan sanatkarların en iyisi olduğunu belirtir. Topkapı

Sarayı kütüphanesindeki bir albümde Fatih'in bağdaş kurmuş, otururken
Doğulu bir kalıba göre yapılmış portresi (H2153, y. 10a) Ahmed
Şiblizade'ye atfedilmiştir. Bir elinde mendil, diğer elinde gül bulunan sul-
tanın sadece baş kısmında, sakal ve sarık çizgilerindeki gölgelemede Batı
sanatının etkileri sezilir. Bazı araştırmacılar Sinan Bey'in Batılı anlamdaki
resim sanatını daha başarılı sergilemesi gerektiği düşüncesiyle bu portre-
nin Sinan Bey'in bir öğrencisi tarafından yapıldığı görüşünü haklı olarak
ileri sürerler. Aynı albümde bulunan ve Costanzo da Ferrara ' nın madalyo-
nundaki tasviri ile olan benzerliğinden dolayı bu sanatçıya atfedilen, ka-
ğıt üzerine yapılmış profilden büst portresinin ise Sinan Bey tarafından
yapılmış olması olasılığı yüksek görülmektedir (H2153, y. 145b).2 Saray
albümlerinden bir diğerinde ise yine Doğu-Batı sentezinin ürünü olan
üçüncü bir portrenin de Sinan Bey'in öğrencisi tarafından yapıldığı fikri
egemendir (8408).3 Albümlerde ayrıca bu dönemlerde yapılmış olduğu
sanılan birkaç figür daha bulunmaktadır (H2153, y. 46b, 48b). Hiç şüphe
yok ki, Avrupalı ressamların ve aynı şekilde eğitim görmüş Osmanlı nak-
kaşlarının Osmanlı sarayının resim sanatına olan katkısı portrecilik ala-
nında gerçekleşmiştir. Öte yandan Fatih'in ölümünden sonra da kimi
minyatürlerin ayrıntılarında bu etkiyi gölgeli boyama ve perspektifli çi-
zimlerle ye yer üçüncü boyutu belirtmek biçiminde izlemek olasıdır.
Sultan il. Bayezid (1481-1512), 1. Selim (1512-20) ve Kanuni Sultan
Süleyman ' ın (1520-66) saltanatının yaklaşık ilk yirmi yılında, Edirne Sa-
rayı'nda olduğu gibi, dönemin çeşitli popüler edebı eserleri, yeni oluşan
552- Doğulu kalıba göre yapılmış, ancak Batı sanatının etkilerini üsluplar çerçevesinde resimlenmiştir. Bir yandan da Dublin Chester Be-
de yansıtan Fatih Sultan Mehmed portresi. Ahmed Şiblizade'ye
atfedilmektedir. 1480 civarı , TSM H2153, y. 10a. atty Kütüphanesi'nde bulunan Bursalı şair uzun Firdevsı'nin Süleyman
Peygamber'i konu alan Süleymannôme'si (T406) ve il. Bayezid'in Cem
Sultan'la ilişkisini konu alan ve Derviş Muhammed b. Abdullah nakkaş
tarafından istinsah edilip, resimlendiği anlaşılan Topkapı Sarayı kütüphanesindeki
Şehnôme-i Meliki Ümmi gibi Farsça ve manzum yazılmış tarih kitabı (H1123) dikkati
4 Bkz. V. Minorsky, The Chester Beatty Library, çeker.4 Yavuz Sultan Selim 1514 yılında Çaldıran zaferin i kazanmasından sonra Teb-
A Catalogue of the Turkish Manuscript and Miniatures,
Dublin 1958; Z. Tanınd ı , Türk Minyatür Sanatı, Ankara riz'den İstanbul 'a gönderilen nakkaşlar ise Osmanlı saray minyatürüne yeni ve son de-
1996.
rece nakışçı, yüzeysel üslupta bir görünüm kazandırır. Özellikle Çağatay Türkçesiyle ya-
5 F. Çağman , "L'art de la Miniature", Soliman le
Magnifique {75 Fevrier au 14 Mai 1990, Galeries zılmış Ali Şır Nevayı'nin eserlerinin resimlenmesi dönemin edebiyat ve yeni nakış zev-
Nationales du Grand Palais}, Paris 1990, s. 310.
kinin yansımaları olarak dikkati çeker.s

553- Costanzo da Ferrara'nın madalyonundaki tasviriyle olan benzerliğinden dola

Ferrara'ya atfedilen, ancak Sinan Bey tarafından yapıldığı düşü nüle
Fatih Sultan Mehmed portresi. 1480 civarı, TSM H2153, y. 145
6. Minyatür FİLİZ ÇAGMAN