EKSENL MASA TP CNC FREZE TEZGHI TASARIM VE MALATI YKSEK LSANS TEZ Mehmet KUTLU Danman Yrd. Do.

Dr. Mehmet OLAKOLU MAKNE ETM ANABLMDALI 2006

T.C. AFYONKARAHSAR KOCATEPE NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

EKSENL MASA TP CNC FREZE TEZGHI TASARIM VE MALATI

Mehmet KUTLU

YKSEK LSANS TEZ Makine Eitimi Anabilim Dal Danman Yrd. Do. Dr. Mehmet OLAKOLU

AFYONKARAHSAR 2006

ii

Mehmet KUTLUnun yksek lisans tezi olarak hazrlad EKSENL MASATP CNC FREZE TEZGHI TASARIM VE MALATI balkl bu alma, lisansst ynetmeliinin ilgili maddeleri uyarnca deerlendirilerek oy birlii ile kabul edilmitir. 29 / 10 / 2006

Jri yesi: Prof. Dr. Sleyman TAGETREN (Bakan) Jri yesi: Yrd. Do. Dr. Mehmet OLAKOLU (Danman) Jri yesi: Yrd. Do. Dr. Osman NAL

Jri yesi : ..

Jri yesi : ..

Fen Bilimleri Enstits Ynetim Kurulunun ................Gn ve sayl kararyla onaylanmtr.

Enstit Mdr

iii

ZET Yksek Lisans Tezi EKSENL MASA TP CNC FREZE TEZGHI TASARIM VE MALATI Mehmet KUTLU Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Fen Bilimleri Enstits Makine Eitimi Anabilim Dal Danman Yrd. Do. Dr. Mehmet OLAKOLU Hayatmzn her alannda bilgi ilem teknolojisi hzla gelimektedir. Bilgi ilem teknolojisinin gelimesi zellikle imalat endstrisinde nemli deiikliklere sebep olmutur. Bu deiimlere paralel olarak niversal imalat tezghlar yerini bilgisayar kontroll tezghlara brakmtr. Bu almada, eksenli masa tipi CNC freze tezgh tasarm ve imalat iin gerekli tasarm parametreleri belirlenmitir. Bu parametreler erevesinde tezghn tasarm ve imalat iin gerekli olan statik ve dinamik hesaplamalar yaplmtr. Yaplan hesaplamalar dorultusunda boyutlu bir izim programnda izimi yaplmtr. izimi ve tasarm yaplan eksenli masa tipi CNC freze tezgh metal paralar endstride bulunan talal retim tezghlarnda ilenmitir. Tezghn eksen sistemindeki hareketleri iletecek ve ynlendirecek yataklama sistemleri hazr olarak satn alnmtr. Mekanik paralarn montaj yaplarak sistem hazr hale getirilmitir. Tezghn eksenlerinin tahrik sistemi step motorlarla salanmtr. eksenli masa tipi CNC freze tezghnn elektronik kontrol step motor srcleri ve bir kontroller kart yardmyla yaplmtr. Sonu olarak Eksenli Masa Tipi CNC Freze Tezgh sorunsuz bir ekilde altrlm ve i paras ilenmitir.

iv

2006, 89 Sayfa Anahtar Kelimeler: CNC, Freze Tezgh, Bilgisayar Destekli malat, Makine Tasarm, Para Programlama

ABSTRACT Ms. Sc. A THREE AXIS TYPE OF TABLE CNC MILLING MACHINE DESIGN AND MANUFACTURING Mehmet KUTLU Afyon Kocatepe University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Mechanical Education Supervisor: Ast. Prof. Dr. Mehmet OLAKOLU The information processing technology is developed very fast today in all areas. The development in information processing technology causes important changes especially in manufacturing industry. With these changes, universal manufacturing workbenches shift their places to the computer numerical control manufacturing systems. In this study, the required parameters for designing and manufacturing of a three-axis CNC milling machine are determined. With these parameters, the static and dynamic calculations which are necessary to design CNC milling machine are done. According to these calculations, the drawings of machine parts are carried out using a three-dimensional drawing program. The metal pieces are manufactured at tool machines used in industry. The bearingsystem which are used in the machine is bought as prepared, and then the system is assembled. The actuation system of the CNC milling machine is provided by step motors. The electric control of the CNC milling machine is performed with the step motor drivers and a controller card. As a result, the three-axis type of CNC milling machine is run without any problem and the work piece is processed.

vi

2006, 89 Pages Key Words: CNC, Milling machine, Computer Aided Manufacturing, Machine Design, Part Programmed

vii

NDEKLER ZET ..................................................................................................................... iv ABSTRACT............................................................................................................ v NDEKLER .................................................................................................... viii EKLLER DZN................................................................................................. x TABLOLAR DZN ............................................................................................ xii KULLANILAN SMGELER VE KISALTMALAR........................................... xiii 1. GR ............................................................................................................. 15 2. LTERATR ZETLER ............................................................................. 17 3. CNC TAKIM TEZGHLARI ....................................................................... 20 3.1. CNC NEDR? ............................................................................................. 20 3.2 CNC TEZGHLARIN STNLKLER................................................. 20 3.2.1. niversal tezghlara gre;........................................................................ 20 3.2. 2 Mekanik otomat tezghlara gre;............................................................. 21 3.3 CNC TEZGHLARIN DEZAVANTAJLARI............................................ 21 3.4 CNC TEZGHLARIN BLMLER ........................................................ 21 3.4.1. Bilgisayar Sistemi .................................................................................... 21 3.4.2. Tasarm Yazlmlar ................................................................................. 21 3.4.3. retim Yazlmlar ................................................................................... 22 3.4.4. Hareket Kontrolr (G Kodu Yorumlayc)............................................. 22 3.4.4.1 CNC Tezghlarda Para Programlamada Kullanlan G ve M Kodlar .. 22 3.4.5. Step Motor Srcleri ve Kontrolrleri ................................................... 24 3.4.6. Step Motorlar ........................................................................................... 25 3.4.7. Bilyal Vidalar ve Dorusal Kaymal Yataklar........................................ 27 3.4.8. Makine Gvdesi ....................................................................................... 32 3.5. FARKLI KONSTRUKSYONLARDAK CNC FREZE TEZGHLARI 34 3.5.1. Kpr Tipi CNC Freze Konstrksiyonu .................................................. 34 3.5.2. niversal Freze Tipi CNC Freze Tasarm .............................................. 34 3.5.3. Eksenli Tek Gvdeden Hareket Sistemli CNC Freze Konstrksiyonu ............................................................................................................................ 35 4. EKSENL MASA TP CNC FREZE TEZGHI TASARIM VE MALATI........................................................................................................... 36

viii

4.1. CNC TEZGH EKSENLER..................................................................... 36 4.2. HESAPLAMALAR .................................................................................... 38 4.2.1.Kesme Kuvvetlerinin Hesab .................................................................... 39 4.2.2. Z Ekseni in Gerekli Hesaplamalar ........................................................ 40 4.2.3. Y Ekseni in Gerekli Hesaplamalar........................................................ 44 4.2.4. X Ekseni in Gerekli Hesaplamalar...................................................... 48 4.3. TASARIM VE RETM YAPILAN MASA TP CNC FREZE TEZGHINDA KULLANILAN PARALAR VE ZELLKLER ............... 53 4.3.1. Ana Gvde ............................................................................................... 54 4.3.2. Yataklama Sistemi Ve Elamanlar ........................................................... 55 4.3.3. Tahrik Sistemi Ve Elamanlar.................................................................. 55 4.3.4. Hareket letim Sistemi Ve Elamanlar ..................................................... 56 4.3.5. Elektronik Kontrol Sistemi ...................................................................... 57 4.3.5.1 Desk CNC 2. Jenerasyon Kontroller...................................................... 58 4.3.5.2 M2MD806 Step Motor Srcs........................................................... 60 4.3.6 Masa Tipi CNC Freze Tezgh Mekanik Montaj..................................... 61 4.3.7 Masa Tipi CNC Freze Tezghnda Kullanlan Ara Yz Program; DESK CNC ................................................................................................................... 62 5. DeskCNC ARA YZ PROGRAMI .............................................................. 65 5.1 DOSYA ........................................................................................................ 65 5.1.1 DXF A .................................................................................................... 65 5.1.2 NC DOSYASI A .................................................................................... 67 5.1.3 YAZI YAZ ................................................................................................ 68 5.2 EKSENL MASA ST CNC FREZE TEZGHI GENEL ZELLKLER .................................................................................................. 69 6. SONU .......................................................................................................... 73 KAYNAKLAR .................................................................................................. 75 TEEKKR....................................................................................................... 76 ZGEM ....................................................................................................... 77 EKLER............................................................................................................... 78 EK 1 ................................................................................................................... 79 EK 2 ................................................................................................................... 87

ix

EKLLER DZN ekil 3.1 Step Motor Src ..................................................................................25 ekil 3.2 Kontroller................................................................................................25 ekil 3.3 Step Motor Yaps...............................................................................26 ekil 3.4 Step Motor ..............................................................................................27 ekil 3.5 Bilyal vida sistemi i yaps...................................................................28 ekil 3.6 ACME Tip Vida rnekleri .....................................................................28 ekil 3.7 Endstriyel CNC Tezgahlarda Kullanlan Dorusal Yataklar................29 ekil 3.8 Dorusal Kaymal Yatak. .......................................................................30 ekil 3.9.a Normal Yk Altnda Yataklama Uygulamas......................................31 ekil 3.9.b Yan Yk Altnda Yataklama Uygulamas ...........................................31 ekil 3.9.c Dik Yk Altnda Yataklama Uygulamas ............................................32 ekil 3.10 CNC Tezghn Gvdesi ........................................................................33 ekil 3.11 Kpr tipi CNC tasarm.......................................................................34 ekil 3.12 eksenli niversal tip CNC tasarm .................................................35 ekil 4.1 CNC Torna Tezgh Eksen Sistemi ........................................................36 ekil 4.2 CNC Freze Tezghnn Eksen Sistemi....................................................37 ekil 4.3 Masa Tipi CNC Freze blmleri ............................................................53 ekil 4.4 Ana Gvde ..............................................................................................54 ekil 4.5 Y Eksen Sistemi Yataklamas.................................................................55 ekil 4.6 Z ekseni tahrik motoru............................................................................56 ekil 4.7 Bilyal vida somunu ................................................................................57 ekil 4.8 Elektronik Kontrol Sistemi .....................................................................58 ekil 4.9 Desk CNC Kontroller .............................................................................59 ekil 4.10 M2MD806 Step Motor Srcs .........................................................61 ekil 4.11 Masa Tipi Cnc Freze Tezgah Paralar................................................61 ekil 4.12 Desk CNC Ara Yz Program Ana Ekran Grnts ..........................63 ekil 4.13-a G Kodu Komut Satr.........................................................................63 ekil 4.14-b G Kodu Komut Satr Aklamas .....................................................64 ekil 5.1 Dxf Formatnda izilmi Bir Teknik Remin DeskCNC Programna Aktarlmas............................................................................................................ 65 ekil 5.2 Kesim in Kalem Yolu Oluturmak ......................................................66

ekil 5.3 Kalem Yollar Oluturulmu Bir Paras ............................................66 ekil 5.4 lenmi Parann Programdaki Grnts ............................................67 ekil 5.5 Nc Dosyas Ama ...................................................................................68 ekil 5.7 Eksenli Masa Tipi CNC Freze Tezgh Paralar..................................69 ekil 5.8 Pano Balantlar.....................................................................................70 ekil 5.9 Eksenli Masa st CNC Freze Tezgah............................................71 ekil 6.2 Masa Tipi CNC Freze Tezgahnda lenmi Paras ..........................79

xi

TABLOLAR DZN Tablo 3.1 G KODLARI ........................................................................................ 23 Tablo 3.2 M KODLARI........................................................................................ 24 Tablo 4.1 Masa Tipi CNC Freze Tasarm Parametreleri ...................................... 39 Tablo 4.2 Z ekseni motor seim parametreleri...................................................... 42 Tablo 4.3 Z ekseni motor balant seim parametreleri........................................ 44 Tablo 4.4 Y ekseni motor seim parametreleri ..................................................... 46 Tablo 4.5 Y ekseni motor balant seim parametreleri ....................................... 48 Tablo 4.6 X ekseni motor seim parametreleri ..................................................... 50 Tablo 4.7 X ekseni motor balant kaplini seim parametreleri ........................... 51 Tablo 4.8 Masast CNC Freze Tezgahnda Kullanlan Elektronik Malzemeler 58 Tablo 5.1 Eksen Hareket Mesafeleri..................................................................... 71

xii

KULLANILAN SMGELER VE KISALTMALAR V D hm sz = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = Kesme hz Freze ap Ortalama Tala Kalnl Bir Die Karlk Gelen lerleme Temas As Di Says Ayn Anda Para le Temasta Olan Di Says zgl Kesme Kuvveti Kesme Kuvvet lerleme Kuvveti Radyal Kuvvet Tala Kalnl Tala Genilii Motor Gc (N) (N) (N) (mm) (mm) (kw)

S
Z Ze Ks Fs Fv FR a b PS fe Fa f PB R tA M R

Kesme esnasnda bilyal mile etki eden eksenel kuvvet Dorusal hareketteki eksenel yk Vidal milin direnci Bilyal vida adm Redksiyon oran vmelenme sresi-(sn) Dorusal hareket yapan elemanlarn toplam arl-kg Redksiyon oran Vidal mil malzemesinin z ktlesi-(g/cm ) Vidal milin uzunluu-(m) Vidal milin ap Kaplin arl-(kg) Kaplin d ap-(m) = Vidal milin direnci-(N) Kzaklardaki srtnme katsays Vidal milin verimi
3

LB DB MK DK f

xiii

Fr P0 n FM FW

= = = = =

Kesme kuvveti-(N) Tala kaldrrken gereken motor gc (kW) Devir says-(dev/dak) Motor cinsine bal katsay Motorun alma younluuna bal katsay

xiv

1. GR Gelien teknoloji ile birlikte son 50 yl ierisinde talal imalat endstrisinde de nemli gelimeler olmutur. Talal imalat ksaca, hammaddeler zerinden eitli takm tezghlar yardmyla tala kaldrlarak malzemenin kullanlabilir haline getirilmesi olarak tanmlanabilir. Burada kullanlan takm tezghlar paralarn ilenmesinde byk bir paya sahiptir. Bu takm tezghlar yaptklar ilemlere gre adlandrlrlar. Bunlardan; Torna tezgh, Freze tezgh, Matkap tezgh, Yzey ve Silindirik talama tezghlar en ok kullanlanlardr. Takm tezghlar alannda byk devir, 1950 yllarnda nmerik programlamaya gre alan ve Nmerik Kontroll (NC-Numerical Control) tezghlarn uygulamaya konulmasyla balar. Ayn tarihlerde seramikten yaplan takmlarn kullanlmas ile kesme hzlar ve ileme kaliteleri olduka iyiletirilmi ve her iki uygulamada takm tezgh gerek nitelik, gerekse nicelik bakmndan byk gelimeler gstermitir. Bu gelime, daha nce bilinen mekanik otomat tezghlarda kapsamna alarak gnmzde, pim kontroll, kam kontroll, kopya kontroll, tek aksl, ok aksl, transfer tezghlar olarak bilinen byk bir tezgh yelpazesini oluturmutur. NC tezgahlarn bilgisayarla donatlmas ile CNC (Computer Nmerical Control) ve DNC (Direct Nmerical Control) tezgahlar olumu, bilgisayarlarn ve kiisel bilgisayarlarn kullanlmas ile de bu tezgahlar ilemi optimizasyon dzeyinde yapmaya balamlardr (Pehlivanolu-Bat 2002). Tezghlarn bu gelimelerine paralel olarak imalat sistemlerinde de byk gelimeler olmutur. 1947 ylnda ortaya atlan otomasyona dayal imalat sistemi geniletilerek optimizasyon devrine geilmi, robotlarn kullanm gittike artarak robot fabrikalar ve robot tesisatlar kurulmutur. Ayrca bilgisayarlarn yardm ile ayr ayr yaplan bilgisayar destekli tasarm CAD (Computer Aided Design) ve bilgisayarl destekli imalat CAM (Computer Aided Manufacturing) ilemleri birletirilerek CAD-CAM (Bilgisayar Destekli Tasarm ve malat); ve bunlarn CNC ve DNC tezghlarn birlemesi ile Esnek malat Sistemleri FMS (Flexible Manufacturing System) ortaya atlmtr. FMS ile fabrikann kalite kontrol, stok kontrol, muhasebe alm satm ve ynetim gibi dier ksmlar bilgisayar kontrol altnda birletiren Bilgisayar Destekli Btnleik malat Sistemleri CIM (Computer Intemated Manufacturing) devri balamtr. 15

Bu almada eksenli masa tipi CNC freze tezgh tasarlanp imal edilmitir. Tezghn altrlmasnda gerekli olan dorusal yataklar, vidal miller ve para programlarnn dzenlendii yazlm program hazr olarak alnmtr. lk olarak CNC freze tezghnn tasarm yaplmtr. Tasarm esnasnda tezghn hz ve kapasitesi dikkate alnarak mukavemet hesaplar yaplmtr. Tasarmdan sonra masa tipi CNC freze tezghnn imalat gerekletirilmitir. malat sonrasnda deiik para programlar yazlarak CNC tezgh denenmitir. Sonu olarak tasarm ve imalat gerekletirilen masa tipi CNC tezghnn sorunsuz bir ekilde alt grlmtr.

16

2. LTERATR ZETLER Varol, Yaln ve Ylmazn bilgisayar ve biliim teknolojisindeki gelimelerin imalat teknolojilerindeki yansmalarn konu alan almalar; Bilgisayar Destekli Tasarm (CAD), Bilgisayar Destekli malat (CAM), Esnek malat (FM) ve nihayetinde Bilgisayar Tmleik malat (CIM) sistemlerinin ortaya kmas zerinde durulmutur. malattaki otomasyon ve esnekliin, retim miktarn ve kaliteyi artrdndan ayn zamanda maliyet ve retim zamann da azalttndan bahsedilmitir. leri malat uygulamalarnn en geni uygulama alan olan talal imalat alannda da, bilgisayar destekli teknolojilerin olduka hzl gelitii zeride de durulmutur. Teknolojisinin gelimesiyle tamamen operatr kontroll takm tezghlarnn yerini, daha az insan mdahalesi gerektiren Bilgisayar Kontroll (CNC) takm tezghlar ve sistemleri almtr. leri imalat teknolojilerinin hedefi, tasarm insan tarafndan yapldktan sonra insan mdahalesini en aza indiren, otomasyon sistemlerinin gelitirilmesidir. Bu alanda, aratrmalar CNC takm tezghlarnda verimlilii arttrmak ve otomasyon iin, CAM program yazlmlar zerine younlamaktadr. Bu almada, AutoCAD 2002 programnda rnek bir kalp tasarm yaplmtr. Bu kalbn CNC ileme merkezinde imalat iin, Power MILL CAM program kullanlarak takm yolu oluturulmutur. Sonu olarak, bilgisayar destekli imalatta CAM program kullanm ile para imalat simlasyonu detayl olarak aklanmtr(Varol v.d. 2005). Dinelin (1999) yapt bu almada, CNCnin (Computer Numerical Control) tanm yaplm, NC (Nmeric Control) takm tezghlarndan CNC takm tezghlarna geiin nedenleri ve getirdii yeniliklerden bahsedilmi, CNC takm tezghlarnn, niversal takm tezghlar ve yar otomat takm tezghlarna olan stnlkleri aklanm. CNC takm tezghlarnn eitleri zerinde durularak CNC takm tezghlarnn yaplarndan bahsedilmitir. Ererin (2000) yapt bu almada CNC takm tezghlar hakknda genel bir aklama yaplm, CNC tezghlarn tanm yaplarak endstriye getirdii kolaylklardan ve gelimesinde etkili olan teknolojik deiimin sebeplerinden

17

bahsedilmi. CNC takm tezghlarnn alma prensiplerinden ve sistemlerinden bahsedilerek kullanm kolaylna dikkat ekilmi. CNC tezghlarn rettii i paralarnn niversal ve dier imalat takm tezghlarna gre daha hassas ve standart olduklar zerinde durularak gelecekte niversal tezghlarn kullanmnn azalacandan bahsedilmitir. Yamurun (2004) yapt bu almada CNC tezghlarnda CAD (Computer Aided Design ), CAM ( Computer Aided Manufacturing ) ve FEA ( Finite Element Analysis ) yazlmlarndan faydalanlabileceini ve bu sayede ilk para retiminin, deneme yanlma yntemi ile retimden, maliyet olarak daha cazip olduunu aklanmtr. lkemizde tasarm, retim ve analiz programlarn kullanan kiilerin azlndan ve yetitiren kurumlarn olmamasndan bahsedilerek bu alandaki eksiklikler belirtilmitir. Spruntun (2000) yapt bu almada, dk maliyetli eksenli bir CNC freze tasarmnn amac, nmerik kontroll makine takmlarnn getirdii avantajlar ahap ileme makinelerinde uygulanabilirliinin aratrlmas. Fiyat drmek iin tek ray sistemli bir tasarm yapld. Destekleme paralarnn saylar en aza indirilerek gerekli olan dier paralarn retim maliyetleri en aza drlmeye alld. Turgayn (2000) yapt bu almada Yksek hzda isleme operasyonu iin tasarlanm olan bir takm tezgah mekaniinin nasl yapda olaca incelenmeye allmtr. Yksek hzda isleme operasyonlar sadece makine mekaniinin iyi olmas ile yerine getirilemez; ayni zamanda kontrol sisteminin de son derece yksek performansl olmas gerekmektedir. Yksek performansl srcler yksek devirli makine takmlar iin gereklidir. Buda hzn ivmelenmenin ve pozisyon srekliliinin beraberinde przsz bir yzey profilinin olumas iin dng algoritmalarn salar. Bu almada ikizkenar yamuk eklinde ivmelenmi profil gibi beli bir eri interpolasyon teknii kullanlarak yeni nesil bir eri algoritmas sunulmutur. Bu

18

yaklamn uygulanabilirlii ak yapda retilmi eksenli bir CNC freze tezgahnda serbest bir yzeyde ilenerek ispat edilmitir. Uygulama boyunca her ne kadar balangta rutin olarak baz geni lmlerin yaplmas gerekse de bir TMSC32 DSP kart yardmyla gerek zamanlarda algoritmann iyaps kolaylkla imal edilebilmektedir ( Erkorkmaz ve Altintas 2000 ).

19

3. CNC TAKIM TEZGHLARI 3.1. CNC NEDR? Saysal Kontrol (Numerical Control-NC), II. Dnya sava srasnda, karmak ve daha doru para retiminin salanabilmesi artan ihtiyaca cevap verebilmek iin talal imalat sektr de hzla gelimitir. 1952 ylnda ilk olarak eksenli bir makine (Cincinnati Hydrotel Milling Machine) gelitirilmitir. Dijital kontroll bu tezgh ve teknolojisi NC olarak adlandrld. lk gzlenen avantajlar, karmak paralarn daha doru imali ve ksa retim zamanlar idi. lk NC kontrolr iin 1950 'lerde vakum tpler kullanld. Bunlar olduka byk paralard. 1960 'larda elektroniinde gelimesiyle dijital kontroll transistrler kullanld. nc gelime olarak ta; NC kontrolr olarak entegre devre ipleri kullanlmaya balanld. Bunlar ucuz, gvenilir ve kk elemanlard. En nemli gelime; kontrol niteleri yerine bilgisayarn kullanlmas oldu (1970 'lerde). Bylelikle CNC (Computer Numerical Control) ve DNC (Direct Numerical Control) sistemleri ortaya kt. CNC, basit NC fonksiyonlarn salayabilen, para programlarn yorumlanmasn ve girdilerinin yaplmas iin bnyesinde bilgisayar sistemi bulunduran mekanik bir sistemdir (Yamur 2004). CNC yi ayrca bnyesinde programlar saklayabilen, dardan veri aktarm yaplabilen bir takm tezgh olarak da adlandrabiliriz. 3.2 CNC TEZGHLARIN STNLKLER Gnmzde takm tezghlar ve bunlarla birlikte birok para ve aparatlar, CNC ile ilenememektedir. Bununla beraber CNC tezghlarn stnlklerini bir daha belirtmekte yarar vardr: 3.2.1. niversal tezghlara gre;

Yardmc ve hazrlk zamanlarn ok dk olmas, retimin nemli lde artmas ve maliyetin azalmas. Daha yksek ve zellikle sabit kalite elde edilmesi. Daha az ve basit tutturma tertibatlarna gereksinme olmas.

20

ok karmak paralarn, yksek bir dorulukla ilenebilmesi.

3.2. 2 Mekanik otomat tezghlara gre;

ok daha esnek olmas, yani ileme koullarnn abuk deitirilebilmesi. Ayar zamannn ok daha ksa olmas.

3.3 CNC TEZGHLARIN DEZAVANTAJLARI Daha hassas olmas ve dolaysyla evre etkilerine kar daha iyi muhafaza edilmesi. Bozulma ihtimallerinin daha byk olmas ve ayrca tamirat iin uzmanlam elemanlara ihtiya duyulmas. Programlama iin kalifiye elemanlar istemesidir.

3.4 CNC TEZGHLARIN BLMLER CNC ya da baka bir deyile Bilgisayar Destekli Saysal Kontroll tezghlar modern retimin belkemiini oluturmaktadr. Bir CNC tezgah bilgisayar, tasarm yazlmlar, retim yazlmlar ve hareket kontrol sistemlerinden olumaktadr. 3.4.1. Bilgisayar Sistemi CNC de bulunan bilgisayar sistemi i paras programlarnn yaplmasna, tasarmlarn oluturulmasna ve gelitirmesine imkn tanmaktadr. 3.4.2. Tasarm Yazlmlar CNC tezghta bulunan tasarm program, yaplan tasarmlarn dzgn bir biimde izilmesine, gelecekte zerinde kolayca deiiklik ve yeni eklentiler yaplmasna ve ayrca bir dahaki para ve montaj retimleri iin ktphaneler oluturulmasna olanak salar. Tasarm yazlmlar olarak kullanlan CAD programlar arasnda AutoCAD, DesignCAD, Solidworks ve nventor programlar vardr.

21

3.4.3. retim Yazlmlar Bilgisayar destekli retim yazlm (CAM), bir CAD yazlmnda tasarlanan paralarn takm yollarnn oluturulmasnda ve bu oluturulan takm yollarnn u anda sanayide herkesin bildii G kodlarna dntrlerek CNC tezghlara tanmasnda kullanlan bir programdr. retim yazlmlar iin kullanlan CAM programlar arasnda MasterCAM, SurfCAM, EdgeCAM, ve MillCAM en ok kullanlanlardr. 3.4.4. Hareket Kontrolr (G Kodu Yorumlayc) G kodlar paralel balant noktasndan gnderilen hareket sinyallerinin bir kiisel bilgisayar yardmyla, ara yz yazlmlar tarafndan yorumlanmasyla CNC tezghlarda kullanlabilir. Endstriyel CNC tezghlarda kullanlan ara yz programlar G kodlarn seri haberleme balant noktalar zerinden yaz biiminde alrlar. retilen hareket sinyalleri bir mikroilemci yardmyla G kodlarna dntrlr. 3.4.4.1 CNC Tezghlarda Para Programlamada Kullanlan G ve M Kodlar Bu kodlar makineye yaptrlmak istenen ilemin makine tarafndan tannmas iin kullanlan bir programlama dilidir. G kodlar makineye yapmas gereken ilemi anlatmakta kullanlr. CNC makinelerinin tipine gre baz G kodlarnn anlamlar da deiebilir. G kodlama dili sanayide en ok FANUC marka kontrol niteli CNC tezghlarda kullanlmaktadr. Tablo 3.1 de en ok kullanlan G kodlar verilmitir.

22

Tablo 3.1 G KODLARI G KODU G00 G01 G02 G03 G17 G18 G20 G21 G27 G28 G29 G30 G31 G40 G41 G42 G49 G52 G53 G54 G55 G56 G57 G58 G59 G68 G69 G80 G90 G91 G92 G94 G95 G98 G99 FONKSYONLARI Pozisyonlandrma Dorusal kesme Saat ynnde dairesel kesme Saatin tersi ynde dairsel kesme XY Dzlemi ZX Dzlemi n Programlama Metrik programlama Referans noktasna dn kontrol Referans noktasna gnderme Referans noktasna dn 2.3.ve 4.referans noktasna gnderme Atlama fonksiyonu Takm yarap telafisi Sol Takm yarap telafisi Sa Takm yarap telafisi Takm boy telafi iptali Koordinat sistemi kaydrma Makine koordinat sistemi seme 1.iparas sfr seme 2.iparas sfr seme 3.iparas sfr seme 4..iparas sfr seme 5.iparas sfr seme 6.iparas sfr seme Koordinat sistemi evirme Koordinat sistemi evirme iptali evrim iptali Mutlak sistem Artmsal sistem paras sfr deitirme lerleme mm/dk. lerleme mm/dev. evrim sonras Z noktasna dnme evrim sonras R emniyet noktasna dnme

Bu kodlar makinenin almasnda yardmc komutlarn uygulanmasnda kullanlr. Tablo 3.2 de en ok kullanlan M kodlar verilmitir.

23

Tablo 3.2 M KODLARI M KODLARI M00 M01 M02 M03 M04 M05 M06 M08 M09 M10 M11 M12 M13 M16 M17 M19 M29 M30 M32 M33 M70 M71 M72 M74 M98 M99 FONSYONLARI Program Durdurma stee bal olarak program durdurma Program sonu Saat Ynnde fener mili evirme Saatin tersi ynnde fener mili evirme Fener mili durdurma Takm deitirme Soutma svs ama Soutma svs kapatma Z ekseni Kilitlemeyi kaldrma Z ekseni kilitleme Dner tabla pnomatik skma Dner tabla pnomatik skma iptali Takm iinden soutma svs verme Takm iinden soutma svs kapatma Fener mili pozisyonlandrma Rijit klavuz ekme Program sonu baa dn Programlanabilir hava fleme ama Programlanabilir hava fleme kapama Ayna grnts iptali X ekseninde ayna grnts Y ekseninde ayna grnts 4. ayna grnts Yardmc program arma Yardmc program sonu

3.4.5. Step Motor Srcleri ve Kontrolrleri Step motor srcleri, bir step motorun kontrol edilmesinde kullanlr. G kodlar tarafndan verilen komut deeri kadar motorun ileri veya geri hareket ettirilmesi step motor srcleri tarafndan salanmaktadr. ekil 3.1 de basit bir step motor srcs grlmektedir. Srcler motorun bir turunu ka adma bldklerine gre snflandrlrlar. rnein bir turunu 5000 adma blen bir srcnn hassasiyeti 1/5000 dr. Srclerin fiyatlar hassasiyetleri ile doru orantldr.

24

ekil 3.1 Step Motor Src Step motor kontrolleri, programdan alnan deerin yorumlanarak srcye gnderilmesini salar. Bu yorumlamay bir ara yz program sayesinde yapar. ekil 3.2 de balant giri ve klar bulunan bir kontroller grlmektedir. G ve M kodlar ile yazlm bir programn yorumunu yaparak programda G kodlar ile birlikte verilen komutlardaki deerler kadar, src yardmyla, step motora hareket verir.

ekil 3.2 Kontroller 3.4.6. Step Motorlar Step motorlar dnme hareketindeki adm ve yn sinyallerini dntrler ve basit bir ekilde kontrol edilebilirler. Her ne kadar step motorlar, dijital geri besleme sinyalleri ile ya da analog sinyal kombinasyonlar ile kullanlsa da,

25

ounlukla geri bildirim (ak ulu) dnda kullanlanlar da vardr. Step motorlarn kontrol iin src veya kontrol kart gereklidir.

ekil 3.3 Step Motor Yaps Tipik bir hybrid motorun rotoru, iki yumuak demir paras etrafnda eksenel mknatslanma yardmyla sabit hale gelir. Rotorun zerindeki demir paralarn yzeyinde 50 di vardr ve rotorla stator arasndaki hava boluunda bu diler akma yol gsterir. Genellikle iki fazl bir step motor iin sarm adm dier diler arasnda kalan mesafeye baklarak 1,5 di olarak ayarlanr. Stator genellikle rotorda bulunan di saysyla ayn di saysna sahiptir. Fakat motorun tasarmna bal olarak bir-iki di eksik veya fazla olabilir. ekil 3.3 de basit bir step motorun ematik iyaps grlmektedir. Step motorlarn avantajlarndan bahsedecek olursak; maksimum dinamik dnme momenti, dk hzlarda en yksek deerine ular. ekil 3.4 de piyasada bulunan bir step motor grlmektedir. Step motorlar kolaylkla ivmelenebilirler, rijitlie ve sabit bir dnme momentine sahiptirler, bu yzden genellikle fren ve kavramalara gerek duyulmaz. Step motorlar retim yaplar itibariyle dijitaldirler. Pozisyon belirleyici admlarn says, hz belirleyici frekans admlarnn saysyla ayndr. Bu avantajlara ek olarak ok pahal deil, kolay kontrol edilebilir ve yapsnda fra yoktur, s kayb bakmndan stn bir zellik gsterirler ve her boyuttaki motor iin yksek dnme momenti ile birlikte olduka rijit motorlardr. Step motorlarla ilgili dezavantajlarda vardr. Dezavantajlarn en bynden biri devir says arttka buna ters orantl olarak dnme momenti de der. nk ou step motorlar pozisyon sensr olmadan ak ulu olarak 26

kullanlrlar buna bal olarak emniyetli dnme momenti deeri alrsa, pozisyon kayb olabilir ya da motor durabilir. Ak ulu step motor sistemleri yksek yklemeli uygulamalarda ya da yksek performans isteyen uygulamalarda kullanlmamaldr. Baka bir eksiklik ise rezonans noktalarnda motor milinin ok yksek salnm yapt durumlarda yksek atalet kuvvetlerini snmleyememesidir.

ekil 3.4 Step Motor Sonu olarak step motorlar yksek hz gerektiren uygulamalarda iyi sonular vermeyebilirler. Motorun maksimum adm/sn oran ve dk hzlardaki dnme momenti deeri dikkate deer bir zellik olabilir. 3.4.7. Bilyal Vidalar ve Dorusal Kaymal Yataklar Bilyal vida, bir yatak iindeki kanallarda srekli devir-daim edecek ekilde dizilmi bilyalerin bir mil zerinde, bilya profiline uygun ekilde alm kanallarda hareket etmesiyle oluan sisteme denir. Mil zerindeki bu kanallar genellikle srekli yalanarak vida mrnn artmasnda nemli bir etki yapmtr. Mil ve somundan oluan bu sistemler bir birleri zerinde hareket etme suretiyle altklar iin aralarnda kritik deerlerde geme toleranslar bulunmaktadr. Vida dileri bilyalarin ekil yapsna uygun olarak yuvarlatlmtr. Normal vida sistemleri iin bulunmu formller ve teknik terimler bilyal vidalar iinde geerliliini korumaktadr. Dier vida sistemlerinin birbirleri zerinde kayarak alma sistemlerine kar bilyal vidalarn yuvarlanma hareketleri hassasiyet

27

asndan dier vida somunlarna gre bilyal vida somununa nemli stnlkler salamaktadr. Dk motor kuvvetlerinde verimin yksek olmas, tahmin edilebilir kullanm mrnn yksek olmas dk anma oranlarna sahip olmas ve bakmnn fazla bir mali klfetinin olmamas bilyal vidalarn avantajlar arasndadr. ekil 3.5 de bilyal vida sistemi basit olarak gsterilmitir.

ekil 3.5 Bilyal vida sistemi i yaps Malzeme seiminin snrl olmas, balangtaki yksek maliyeti, ve dikey uygulamalarda bir yardmc fren sistemine gerek duyulmas bilyal vidalarn dezavantajlar arasndadr.

ekil 3.6 ACME Tip Vida rnekleri

28

ACME tipi standart ve normal standart olmayan vida sistemleri, bir somunla beraber milin zerine di alm halde piyasada bulunurlar. Bu tr vidalarn piyasada pek ok eidi bulunmaktadr. Fakat endstride yaygn olarak kullanlan ACME tipi vida ve somunlardr. nk ACME tipi vidalar standart bir yapya ve vida ekline sahiptirler ve ayrca eitli reticilerden paralar kolaylkla deitirilebilir. Bir vidann ilevini basit olarak yle aklayabiliriz, giri olarak verilen dnme hareketini k olarak dorusal bir harekete evirir. Somun vidal mil dnerken sabit tutulur ve bylece vida dnd miktarda, somun mil uzunluu boyunca ileri geri hareketi yapar. Somunun vidal mile srtnme miktarnda evrenin, yalamann ykn ve i evriminin nemli bir etkisi vardr. Bu yzden bu vidalarn kullanm mrn belirlemek olduka zordur. ekil 3.6 da piyasada bulunan ACME tip vidalar grlmektedir. Vida ve somunlar deiik sistemler belirli tolerans ve llerde uygulanabilirler. Somun ve vida arasnda temas yzeyi kullanm artlarna bal olarak anmaya ve verimde dmeye neden olur. Dey uygulamalardaki kendi kendini kilitleme zellii nemli bir avantajdr. Ayrca balangtaki dk fiyat, sessiz almas, kolay montaj ve geni malzeme seimi balca avantajlar arasndadr. Dk verimlilik, kullanm mrnn belirsizlii ve yksek motor glerine ihtiya duymas balca dezavantajlarndandr.

DORUSAL KIZAK

DORUSAL YATAK ARABALARI

ekil 3.7 Endstriyel CNC Tezgahlarda Kullanlan Dorusal Yataklar Dorusal yataklar en ok dorusal hareket uygulamalarnda kullanlrlar. Bu tr yataklar zerlerine gelen ykleri eit olarak datarak desteklemekle beraber bir ray boyunca ileri geri hareket edebilirler. Dorusal yatak sistemleri iki ana paradan oluur. Araba ve arabann zerinde kayd ray, arabada bulunan

29

bilya taneleri yuvalarndan kmayacak ekilde srekli devir daim yapacak biimde dizilmitir. ekil 3.7 de endstriyel bir CNC tezgahta kullanlan yataklama sistemi grlmektedir. Dorusal yataklarn yuvarlanarak temas etmelerinin avantajlarndan faydalanarak bir dzlemsel yatak gibi kolayca montaj yaplabilir. Bilya dizilimine gre yk dalm, kzak sertlii, kullanm mr ve dorusal yataklarn yk kapasiteleri gz nnde tutulmas gereken nemli zelliklerinden bir kadr. ou uygulamalarda dorusal yataklar ift rayl ve bir rayn zerinde iki araba olacak ekilde montaj edilirler.

ekil 3.8 Dorusal Kaymal Yatak Bundan dolay ar yk uygulamalarnda drt noktadan desteklendii iin dorusal yatak sistemleri tercih edilmektedir. Yataklama ve ykleme eitleri ile ilgili deiik ve basit sistem mevcuttur. ekil 3.8 de dorusal kaymal yatak grlmektedir. ekil 3.9 a, b ve c de deiik ykler altnda hareket tipleri grlmektedir.

30

a) Normal Yk Altnda Yatay Hareket Tezgh sistemlerinde en ok X ve Y eksenlerinde kullanlmaktadr. Bu tip yataklama sistemlerinde yk arabalara eit olarak dalmaktadr.

ekil 3.9.a Normal Yk Altnda Yataklama Uygulamas b) Yan Yk Altnda Yatay Hareket Y ve Z eksen sistemlerinin yataklanmasnda kullanlan bir yataklama biimidir.

ekil 3.9.b Yan Yk Altnda Yataklama Uygulamas

31

c) Dik Yk Altnda Dikey Hareket Z eksen sisteminin yataklanmasnda tercih edilen bir sistemdir.

ekil 3.9.c Dik Yk Altnda Yataklama Uygulamas 3.4.8. Makine Gvdesi Tezgh tipine gre, tezgh gvdeleri birbirinden olduka farkldr. Ancak bir genelletirme yaplrsa tezghlarn gvdesi, banko ve kolonlardan meydana gelir. Banko, tezghn bulunduu zemine gre yatay; kolon, bu zemine gre dikey vaziyette bulunan gvde ksmdr. Buna gre baz tezghlar rnein torna, sadece bankodan; bazlar rnein freze sadece kolondan meydana gelirler. Tezgh gvdeleri; yksek rijitlie ve ktleleri azaltmak iin hafif konstrksiyona sahip olmalar; baka bir deyile rijitlik / ktle oran yksek olmas gerekir. Ayrca malzeme seiminde snmleme zellii de dikkate alnr. Rijitlik/ktle oran zerinde yaplan teorik ve deneysel incelemelere gre, bu bakmdan en uygun kesitin ii bo kesit olduu anlalmtr. Bo kesitler eilme ve burulma gibi zorlamalarda, kesitteki gerilmelerin dalmm eitlemekle beraber eylemsizlik momentim de artrrlar. Ancak bu durumda elemann d boyutu da artar. Bo kesitli elemanlarn rijitliklerini artrmak iin kaburgalar veya zel ekillendirmeler yerletirilir. Gvdelerin burulma rijitlii, gvdeyi oluturan ksmlarn birbirine balama ekline baldr. Genellikle cvatalarla n gerilme eklinde yaplan bu balamalar, bir yandan veya iki yandan olabilir. Genelde iki

32

yandan yaplan balama, burulma rijitliini arttrr. Tezghlarn rijitlii, tasarm srasnda gnmzde gelitirilmi bir hesap yntemi olan, sonlu elemanlar yntemi ile kontrol edilir. ekil 3.10 da endstride kullanlan bir CNC gvdesi grlmektedir.

ekil 3.10 CNC Tezghn Gvdesi

33

3.5. FARKLI KONSTRUKSYONLARDAK CNC FREZE TEZGHLARI 3.5.1. Kpr Tipi CNC Freze Konstrksiyonu ekil 3.11 de grlen makine konstrksiyonu ilk olarak makine yapacaklar iin basit ve salam bir yapya sahiptir. Bu konstrksiyon tasarmnda X ekseni ve Z ekseni ayn stun zerinde hareket etmekte ve Y ekseni bu iki eksenden bamsz hareket etmektedir. Bu nedenle yksek mukavemetli paralarn ilenmesine elverili bir tasarmdr. Fakat ilenecek olan i paras ebatlar tabla ebatlar ile snrl olduundan byk paralarn, ahap plakalarn, ilenmesine pek elverili deildir.

ekil 3.11 Kpr tipi CNC tasarm 3.5.2. niversal Freze Tipi CNC Freze Tasarm ekil 3.12 de grlen makine konstrksiyonu u anda endstriyel alanda kullanlan CNCler ile yaklak olarak ayn yapya sahiptir. X ve Y eksenleri ayn yap zerinde Z ekseni ise bamsz olarak hareket etmektedir. Bu tr 34

konstrksiyonlarn yer verilmemektedir.

imalat

kolay

deildir.

Yksek

maliyet

ve

iilik

gerekmektedir. Bu yzden kk tip tezgh yapmnda bu tr konstrksiyonlara

ekil 3.12 eksenli niversal tip CNC tasarm 3.5.3. Eksenli Tek Gvdeden Hareket Sistemli CNC Freze Konstrksiyonu ekil 3.13 de grlen tasarm ilk defa byle bir makine yapacaklar iin olduka karmak bir yapya sahiptir. nk kesici takm, eksende birden hareket edebilme kabiliyetine sahiptir. Bu yzden tezghn gvdesinin rijit ve dayankl olmas gerekmektedir.

ekil 3.13 eksenli CNC tasarm

35

4. EKSENL MASA TP CNC FREZE TEZGHI TASARIM VE MALATI 4.1. CNC TEZGH EKSENLER CNC takm tezghlarnn eksen tanmlamalarnda kartezyen koordinat sistemi kullanlr. Bu sistemde eksenler byk X, Y ve Z harfleri ile gsterilir. Bu eksenin kesime noktalar ise sfr noktasdr. Bu eksenler tezgh tablasnn boyuna, enine ve tezgh milinin dey hareketlerinin tanmlanmasnda kullanlr. Gnmz sanayisinde kullanlan CNC torna ve CNC dik ilem merkezinin alma eksenleri aada gsterilmitir. 4.1.2 CNC Torna Tezgh Eksenleri

ekil 4.1 CNC Torna Tezgh Eksen Sistemi Bir CNC torna tezghnn eksen sisteminde, temel olarak fener mili eksenine paralel X ekseni ve fener mili eksenine dik olan Z ekseni vardr. Fakat teknolojinin gelimesi ile beraber bir torna tezghndan alnabilecek verimi arttrmak iin, ekil 4.1 de gsterildii gibi para balamada kullanlan aynann dnme ekseni de kullanlmaya baland. Bu eksen C harfi ile isimlendirildi. Bu eksen sayesinde silindirik i paras zerinde bulunan kama kanallar, helisel

36

kanallar, evrede eit sayda bulunan delikler, gibi ilemler para sklmeden CNC torna tezghnda yaplabilmektedir. 4.1. 3 CNC Freze Tezgh Eksenleri

ekil 4.2 CNC Freze Tezghnn Eksen Sistemi Tezgh fener milinin ekseni dorultusundaki hareket Z, tezgh tablasnn Z ekseniyle 90lik bir ada kesien ve en uzun kursa sahip olan hareketi X, Z ekseniyle 90lik ayla kesien ancak X ekseninden daha ksa olan hareketi Y harfiyle ifade edilir. Tezgh eksenleri ile ilgili bu tanmlamalar standart hale getirilmitir. (Arslan 1993) CNC dik ilem merkezlerinde, gnmz teknolojisi kullanlarak u anda 5 ve 6 eksenli tezghlar retilmeye ve kullanlmaya balanmtr. ekil 4.2 de buna bir rnek gsterilmitir. Bu 5. ve 6. eksenler Z ekseninin belli ada ne ve yana hareket ettirilmesi ille salanmaktadr. Baz tezghlarda ise 4. eksen olarak tanmlanan divizr sistemleri de bulunmaktadr. Divizrlerde ise yine para sklmeden para zerinde bulunan helisel kanallar ve deiik geometriler ilenebilmektedir.

37

4.2. HESAPLAMALAR Montaj resmi ekil 4.3de grlen eksenli masa tipi CNC freze tezghnn hareket iletiminde dorusal yataklar, vidal bilyal miller kullanld. Tahrik motoru olarak tm eksenler iin step motor seildi. Kesici motor olarak spindle motor tercih edildi. Aadaki tabloda tezghn kabul edilen boyutlar kesme hzlar gibi deerler verildi. Bu deerlerden yola klarak ilk olarak X,Y,Z eksenlerindeki kesme kuvvetleri hesapland, daha sonra kesici motor seildi. Dier hesaplarda da X,Y,Z ekseni iin gerekli dorusal rulman, bilyal vidal mil, step motor tipleri ve boyutlar belirlendi.

Z EKSEN

Y EKSEN X EKSEN

ekil 4.3 Eksenli Masa Tipi CNC Freze Tezgah

38

Tablo 4.1 Masa Tipi CNC Freze Tasarm Parametreleri Tezgh tipi Tahrik ekli X,Y,Z yataklama boylar Kesme derinlii(max) lerleme hz(max) Bota ilerleme hz Masa Tipi CNC Freze Step motor ile 500 mm, 350 mm, 350 mm a = 5 mm 1 m/dk 15 m/dk

4.2.1.Kesme Kuvvetlerinin Hesab Kesme kuvvetinin hesab alminyum malzeme ilendii dnlerek

hesaplanmtr. D = 10 mm alnd. Kesme hz = 50 m/dk alnd. V=

.D.n
1000

=1590 dev/dk

[1] [2]

F S = Z e .b.h m .k S k S = 800 N hm = Sz .
mm 2
a D

[3]

S z = 0,18 mm/di (tablodan) Aln frezelemede a a = 5 mm alnd Bilinenler yerine konarak h m = 0,18. D= 1,6.b aln frezeleme iin b= 6.25 Sz =
5 = 0,127 mm 10

0.6 olmal

u denkleminden Z= 4 bulundu. Z .n

[4] [5]

Ze

= Z. S /360 Z e = 2 bulundu.

S = 180 0

F S = 2. 6,25. 0,127. 800 = 1270 N (kesme kuvveti)

39

FV

= 0,3.F S = 381 N

[6] [7] [8]

F R =0,85. F S = 1080 N PS PS= =

FS .V 60.1000

1270.50 = 1,05 kW bulundu. 1.5 kW lk motor gc alnd. 60000

STAYER marka SD 26 tip kesici motor seildi. Max devir:27000 d/dk

4.2.2. Z Ekseni in Gerekli Hesaplamalar Z ekseni dorusal yatak seimi

X ve Y eksenindeki kesme kuvvetleri yataa bask yaparlar, bu yzden dorusal yatak seiminde F V ilerleme kuvveti esas alnacaktr.

F V = 381 N bulunmutu. SAMICK firmasnn katalogundan SCE20UU dorusal rulmanl dorusal yatak seildi.
Z Ekseni Vidal Bilyal Mil Seimi

Bilyal mil seiminde radyal kesme F R kuvveti kullanlacaktr. Ayrca, motor ve motoru tayan tabla arl da hesaba katlacaktr. u admlar izlenir.
a) Montaj metodunun seimi

Comtop katalogundan sabit u-serbest u, sabit u-desteklenmi u, sabit u-sabit u olmak zere 3 tip montaj metodu belirtilmitir. Tasarmmzda sabit udesteklenmi u montaj tipi uygulanacaktr.
b) Bilyal vidaya gelen toplam eksenel ykn hesaplanmas

Fe = FR + Fa F a = f - W, W =m.g motorun ve onu tayan tablann arl m: 20 kg alnd.

[9] [10] [11]

40

W=20 . 9,81 = 196,2 N ise f = 80 N F e = 1080 + 80 196,2 =963.8 N

c)Mil apnn seimi

Comtop firmasnn katalogundan eksenel yk-montaj mesafesi ve dnme devri montaj mesafesi grafiklerinden uygun vidal mil ap seilir. F e = 983,8 N ve montaj mesafesi L B = 350 mm iin gerekli vidal mil ap D = 16 mm bulundu. Motor devri seimi Motor devri seimi iin bilyal vida adm (P B ) 5 mm, redksiyon oran (R) 1 ve devir 15000 mm/dk olarak alnmtr. Bu deerlere dayanarak forml 12 kullanlarak aadaki sonular elde edilmitir Nm = V . R / PB N m = 3000 dev/dk bulundu. Devre gre incelendiinde D = 12 mm olmas gerekir, fakat kesme kuvvetine gre D=16 mm bulunmutu. Emniyetli alabilmesi iin D = 16 mm seildi.
d) Vidal mil boyunun seimi

[12]

Projede dndmz L=350 mm mesafe katalogdan bakldnda D = 16 mm apa karlk gelen bilyal vida iin emniyetlidir.
e) Uygun Somunun Seimi

Bilyal vida adm (P B ) 5 mm, bilyal vidaya gelen toplam eksenel yk (F e ) 963,8 N ve bilyal vida ap da D=16 mm olarak bulunduu iin COMTOP katoloundan uygun somun olarak SFU 16054 seilmitir. Para resmi ve lleri ekteki resimlerde vardr.
f) Rulman seimi

Rulman seimi iin, bilyal vidann devri (n) 3000 d/dk ve bilyal vida miline gelen eksenel kuvvet (F e ) 963,8 N, bilyal vida mili u ap (d) 10 mm ve

41

alma saati olarak ta (L h ) 8000 saat iin denklem 13 ve 14 kullanlarak dinamik yk dalm bulunmutur. Bu sonuca dayanarak ORS marka tek sra bilyal 6002 rulman seilmitir.
60.n. L h 6 L = 10

L= 1440 c=10883,6 N.

[13] [14]

c=L

. F e

Motor seimi t a = 0,1 sn M = 20 kg L B = 0,5 m P B = 5 mm D B = 0,02 m R=1 M K = 0,2 kg V = 15 m/dk

= 7,85.10 3 kg/m 3
D K = 0,050 m f = 80 N

= 0,15
NM = 3000

= 0,9

Tablo 4.2 Z ekseni motor seim parametreleri Tala kaldrma iin gerekli momentin hesaplanmas: TC TC = ( F r .P B )/(2 . .R. ) = ( 1080 . 0,005)/( 2. . 1 . 0,9 ) = 0,955 N.m Para ilerleme iin gerekli momentin hesaplanmas TL = ((9,8.M) +f). P B /(2. .R. ) [16] [15]

T L = ((9,8 . 20) + 80).0,005/(2 . . 1. 0,9) = 0,244 N.m Tala kaldrma annda toplam momentin hesaplanmas TT TT = TL + TC = 1,199 N.m Motor ile vidal mil arasndaki kaplinin ataletinin hesaplanmas JC = (M K .D K
2

[17]

)/8 42

[18]

JC

= (0,2 . 0,050 )/8 = 6,25.10

kg.m

Vidal milin ataletinin hesaplanmas JB = ( . .L B .D B )/32

4

[19]

3 4 5 2 = ( . 7,85.10 .0,5.0,02 )/32 = 6,16.10 kg.m

Dorusal hareketin ataletinin hesaplanmas J L.1 = M.(P B /2. .R)

2 2 5 = 20.(0,005/2. .1) = 1,2.10

kg.m

Motor aftna indirgenmi yk ataletlerinin hesaplanmas JL JL = J L.1 + J B + J C = 1,361. 10

4

[20]
2

kg.m

vmelenme srasndaki anlk gcn hesaplanmas: Pa Pa

2 = (2. . N M /60) .(J L /t a )

[21]

= 135 W

Tala kaldrrken gereken motor gcn hesaplanmas P0 P0 = ( 2. .N M .T T )/60 = 376,6 W [22]

Marel makine internet sitesinden MSM23H260-03IP tip motor seildi.

Kaplin seimi

Step motor ile vidal mil arasnda balantda kullanlacak Kaplin seiminde elastik dili tip kaplin katalogu kullanlmtr. Kaplin seiminde ncelikle balants gerekletirilecek millerin aplar belirlenmelidir. Seimi yaplan motorun mili 6 mm, vidal milin Kaplin tarafndaki mil ap 8 mmdir. Seimin 2. aamas kaplinin aktarlacak momenti emniyetli bir ekilde tayp tamayacadr. Bunun hesaplanmas iin u formller kullanlr.

43

Kaplinin tamas gereken moment-(Nm) TK = ( 9550 . P .F U )/ n [23]

Servis faktr FU = F M . FW Tablo 4.3 Z ekseni motor balant seim parametreleri F N = 1,75 FW = 1 P 0 =0,376 kW n = 3000 dev/dak [24]

Servis faktrnn hesaplanmas: FU TK = F M . F W = 1,75 = ( 9550 . P .F U )/ n = ( 9550. 0,376 . 1,75)/ 3000 = 2,09 Nm

n = 3000 dev/dak Kapln katoloundan Dk 20 tip kaplin seildi. T K = 6 2,09 Nm n = 11940 3000 dev/dak ise emniyetlidir.

4.2.3. Y Ekseni in Gerekli Hesaplamalar Y ekseni dorusal yatak seimi

X ve Y eksenindeki kesme kuvvetleri dorusal yataa bask yaparlar, bu yzden eksenel rulman seiminde F V F V = 381 N bulunmutu. Y ekseninde mile etkiyen arlk kuvveti tahmini olarak 392,4 N alnd. Yataa toplam 773.4 N kuvvet etki ediyor. Bu kuvvetlere gre SAMICK firmasnn katalogundan SC20UUN numaral dorusal rulmanl yatak seildi.
Y ekseni vidal bilyal mil seimi

ilerleme kuvveti esas alnacaktr.

Bilyal mil seiminde F V u admlar izlenir

kesme kuvveti kullanlacaktr. Ayrca motor, motoru

tayan tabla ve hareket eden tabla arl da hesaba katlacaktr.

44

a) Montaj metodunun seimi

Comtop katalogunda sabit u-serbest u, sabit u-desteklenmi u, sabit u-sabit u olmak zere 3 tip montaj metodu belirtilmitir. Dizaynmzda sabit udesteklenmi u montaj tipi uygulanacaktr.
b) Vidal mile gelen toplam eksenel ykn hesaplanmas

Fe

FV + F a

F a = f + W.

W =m.g toplam arlk 392,4 N

alnmt. =vidal milin srtnme katsays=0,15 f = 80 N

c) Mil apnn seimi

F e = 381 + 138.86 = 519.86 N

Comtop katalogundan eksenel yk-montaj mesafesi ve dnme devri montaj mesafesi grafiklerinden uygun vidal mil ap seilir. F e = 519.86 N ve montaj mesafesi L B =350 mm iin gerekli vidal mil ap D = 14 mm
Motor devri seimi

Motor devri seimi iin bilyal vida adm (P B ) 5 mm, redksiyon oran (R) 1 ve devir 15000 mm/dk olarak alnmtr. Bu deerlere dayanarak forml 12 kullanlarak aadaki sonular elde edilmitir N m =3000 dev/dk bulundu. Devre gre grafik incelendiinde D= 14 mm olmas gerekir, kesme kuvvetine gre de D=14 mm bulunmutu. Emniyetli alabilmesi iin D= 16 mm seildi.
d) Vidal mil boyunun seimi

Projede dndmz L=350 mm mesafe katalogdan bakldnda D=16 mm apa karlk gelen bilyal vida iin emniyetlidir.
e) Uygun somunun seimi

Bilyal vida adm (P B ) 5 mm, bilyal vidaya gelen toplam eksenel yk (F e ) 963,8 N ve bilyal vida ap da D=16 mm olarak bulunduu iin COMTOP

45

katoloundan uygun somun olarak SFU 16054 seilmitir. Para resmi ve lleri ekteki resimlerde vardr.
f) Rulman seimi

Rulman seimi iin, bilyal vidann devri (n) 3000 d/dk ve bilyal vida miline gelen eksenel kuvvet (F e ) 963,8 N, bilyal vida mili u ap (d) 10 mm ve alma saati olarak ta (L h ) 8000 saat iin denklem 13 ve 14 kullanlarak dinamik yk dalm bulunmutur. Bu sonuca dayanarak ORS marka tek sra bilyal 6002 rulman seilmitir.
60.n. L h 6 ise L= 1440 L = 10

c=L

. F e ise c=10883,6 N

Motor seimi

Tablo 4.4 Y ekseni motor seim parametreleri t a = 0,1 sn M = 40 kg

3

P B = 5 mm D B = 0,02 m

R=1 M K = 0,2 kg V = 15 m/dk

kg/m
3

7,85.10

L B = 0,8 m

D K = 0,050 m f = 80 N

= 0,15
NM = 3000

= 0,9

Tala kaldrma iin gerekli momentin hesaplanmas: TC = ( F v .P B )/(2 . .R. ) =( 381 . 0,005 )/( 2. . 1 . 0,9 ) = 0,335 N.m

Para ilerlemesi iin gerekli momentin hesaplanmas T L =((9,8. .M) +f). P B /(2. .R. ) = ((9,8 .0,15. 40) + 80).0,005/(2 . . 1. 0,9) = 0,122 N.m Tala kaldrma annda toplam momentin hesaplanmas TT = T L + T C = 0,457 N.m

46

Motor ile vidal mil arasndaki kaplinin ataletinin hesaplanmas JC = (M K .D K

2

)/8 = (0,2 . 0,050 )/8 = 6,25.10

kg.m

Vidal milin ataletinin hesaplanmas JB

4 3 4 5 2 = ( . .L B .D B )/32 = ( . 7,85.10 .0,8.0,02 )/32 = 9,8.10 kg.m

Dorusal hareketin ataletinin hesaplanmas J L.1 = M.(P B /2. .R)

2 2 5 = 40.(0,005/2. .1) = 2,4.10

kg.m

Motor aftna indirgenmi yk ataletlerinin hesaplanmas JL = J L.1 + J B + J C = 1,845 . 10

4

kg.m

vmelenme srasndaki anlk gcn hesaplanmas: Pa

2 = (2. . N M /60) .(J L /t a )

= 183 W

Tala kaldrrken gereken motor gcn hesaplanmas P0 = ( 2. .N M .T T )/60 = 143,5 W

Marel makine internet sitesinden MSM23H260-03IP tip motor seildi.

Kaplin seimi

Step motor ile vidal mil arasnda balantda kullanlacak Kaplin seiminde elastik dili tip kaplin katalogu kullanlmtr. Kaplin seiminde ncelikle balants gerekletirilecek millerin aplar belirlenmelidir. Seimi yaplan motorun mili 6 mm, vidal milin Kaplin tarafndaki mil ap 8 mmdir. Seimin 2. aamas kaplinin aktarlacak momenti emniyetli bir ekilde tayp tamayacadr. Bunun hesaplanmas iin u formller kullanlr. Kaplinin tamas gereken moment-Nm TK = ( 9550 . P .F U )/ n

Servis faktr FU = F M . FW

47

Tablo 4.5 Y ekseni motor balant seim parametreleri F N = 1,75 FW = 1 P 0 =0,143 kw n = 3000 dev/dak

Servis faktrnn hesaplanmas: FU TK = F M . F W = 1,75 = ( 9550 . P .F U )/ n = ( 9550. 0,143. 1,75)/ 3000 = 0,79 Nm

n = 3000 dev/dak Kaplin kataloundan Dk 20 kaplin seildi. T K = 6 0,79 Nm n = 11940 3000 dev/dak Emniyetlidir.

4.2.4. X Ekseni in Gerekli Hesaplamalar X ekseni dorusal rulman seimi

X ve Y eksenindeki kesme kuvvetleri eksenel rulmana bask yaparlar, bu yzden eksenel rulman seiminde F V F V = 381 N bulunmutu. X ekseninde mile etkiyen arlk kuvveti tahmini olarak 1500 N alnd. Yataa toplam 1881 N kuvvet etki ediyor. Bu kuvvetlere gre samick firmasnn katalogundan SCE20UU tip dorusal yatak seildi.
X ekseni vidal bilyal mil seimi

ilerleme kuvveti esas alnacaktr.

Bilyal mil seiminde F V

kesme kuvveti kullanlacaktr. Ayrca X ekseninde

hareket eden paralarn arl da hesaba katlacaktr. u admlar izlenir:

a) Montaj metodunun seimi

Comtop katalogunda sabit u-serbest u, sabit u-desteklenmi u, sabit u-sabit u olmak zere 3 tip montaj metodu belirtilmitir. Dizaynmzda sabit udesteklenmi u montaj tipi uygulanacaktr.

48

b) Vidal mile gelen toplam eksenel ykn hesaplanmas

Fe

= FV + F a

F a = f + W.

W =m.g

X ekseninde hareket eden toplam paralarn arl 500 N alnmt. =0,15, f = 80 N ise F e = 381 + 305 = 686
c) Mil apnn seimi

Comtop katalogundan eksenel yk-montaj mesafesi ve dnme devri montaj mesafesi grafiklerinden uygun vidal mil ap seilir. F e = 686 N ve montaj mesafesi L B =500 mm iin gerekli vidal mil ap D belirlenecektir.
Motor devri seimi

Motor devri seimi iin bilyal vida adm (P B ) 5 mm, redksiyon oran (R) 1 ve devir 15000 mm/dk olarak alnmtr. Bu deerlere dayanarak forml 12 kullanlarak aadaki sonular elde edilmitir N m =3000 dev/dk bulundu. Devre gre grafik incelendiinde D= 14 mm olmas gerekir, kesme kuvvetine gre de D=14 mm bulunmutu. Emniyetli alabilmesi iin D= 16 mm seildi.
d) Vidal mil boyunun seimi

Projede dndmz L=500 mm mesafe katalogdan bakldnda D=16 mm apa denk gelen bilyal vida iin emniyetlidir.
e)Uygun somunun seimi

Bilyal vida adm (P B ) 5 mm, bilyal vidaya gelen toplam eksenel yk (F e ) 963,8 N ve bilyal vida ap da D=16 mm olarak bulunduu iin COMTOP katoloundan uygun somun olarak SFU 16054 seilmitir. Para resmi ve lleri ekteki resimlerde vardr.
f) Rulman seimi

Rulman seimi iin, bilyal vidann devri (n) 3000 d/dk ve bilyal vida miline gelen eksenel kuvvet (F e ) 963,8 N, bilyal vida mili u ap (d) 10 mm ve

49

alma saati olarak ta (L h ) 8000 saat iin denklem 13 ve 14 kullanlarak dinamik yk dalm bulunmutur. Bu sonuca dayanarak ORS marka tek sra bilyal 6002 rulman seilmitir.
60.n. L h 6 ise L= 1440 L = 10

c=L

. F e ise c=10883,6 N

Motor seimi

Tablo 4.6 X ekseni motor seim parametreleri T a = 0,1 sn M = 50 kg L B = 1,2 m P B = 5 mm D B = 0,032 m R=1 M K = 0,2 kg V = 15 m/dak

= 7,85.10 3 kg/dm 3
D K = 0,050 m F = 80 N

= 0,15
NM = 3000

= 0,9

Tala kaldrma iin gerekli momentin hesaplanmas: TC = ( F v .P B )/(2 . .R. ) =( 381 . 0,005)/( 2. . 1 . 0,9 ) =

0,335 N.m Para ilerleme iin gerekli momentin hesaplanmas T L =((9,8. .M) +f). P B /(2. .R. ) = ((9,8 .0,15. 50) + 80).0,005/(2 . .1. 0,9) = 0,265 N.m Tala kaldrma annda toplam momentin hesaplanmas TT = T L + T C = 0,6 N.m

Motor ile vidal mil arasndaki kaplinin ataletinin hesaplanmas JC = (M K .D K

2

)/8 = (0,2 . 0,050 )/8 = 6,25.10

kg.m

Vidal milin ataletinin hesaplanmas

50

JB

4 3 4 5 2 = ( . .L B .D B )/32 = ( . 7,85.10 .1,2.0,02 )/32 = 96,9. 10 kg.m

Dorusal hareketin ataletinin hesaplanmas J L.1 = M.(P B /2. .R)

2 2 5 = 150.(0,005/2. .1) = 9.10

kg.m

Motor aftna indirgenmi yk ataletlerinin hesaplanmas JL = J L.1 + J B + J C = 11,2 . 10

4

kg.m

vmelenme srasndaki anlk gcn hesaplanmas: Pa

2 = (2. . N M /60) .(J L /t a )

= 1103,7 W

Tala kaldrrken gereken motor gcn hesaplanmas P0 = ( 2. .N M .T T )/60 = 188,4 W

Marel makine internet sitesinden MSM23H260-03IP tip motor seildi.

Kaplin seimi

Step motor ile vidal mil arasnda balantda kullanlacak Kaplin seiminde elastik dili tip kaplin katalogu kullanlmtr. Kaplin seiminde ncelikle balants gerekletirilecek millerin aplar belirlenmelidir. Seimi yaplan motorun mili 6 mm, vidal milin Kaplin tarafndaki mil ap 8 mmdir. Seimin 2. aamas kaplinin aktarlacak momenti emniyetli bir ekilde tayp tamayacadr. Bunun hesaplanmas iin u formller kullanlr. Kaplinin tamas gereken moment-Nm TK = ( 9550 . P .F U )/ n

Servis faktr FU = F M . FW Tablo 4.7 X ekseni motor balant kaplini seim parametreleri F N = 1,75 FW = 1 P a =1,103 kW n = 3000 dev/dk

51

Servis faktrnn hesaplanmas: FU TK = F M . FW = ( 9550 . P .F U )/ n = 1,75 = ( 9550. 1,103. 1,75)/ 3000 = 6,14 Nm

n = 3000 dev/dk Kaplin katoloundan Dk 20 kaplin seildi. T K = 10 6,14 Nm n = 8680 3000 dev/dk Emniyetlidir.

52

4.3. TASARIM VE RETM YAPILAN MASA TP CNC FREZE TEZGHINDA KULLANILAN PARALAR VE ZELLKLER

Masa tipi CNC freze olarak tasarlanan bu makine tasarmda 6 ana blme ayrlmtr. Bunlar;

Tezghn ana gvdesi, Yataklama sistemi ve elamanlar, Tahrik sistemi ve elamanlar, Hareket iletim sistemi ve elamanlar, Elektronik kontrol sistemi,

Bir Kiisel Bilgisayar, olarak belirlenmitir.

ANA GVDE

Z EKSEN SSTEM

ELEKTRONK KONTROL SSTEM

X EKSEN SSTEM

Y EKSEN SSTEM

ekil 4.3 Masa Tipi CNC Freze blmleri

53

4.3.1. Ana Gvde

Masa tipi CNC freze tezghnn ana gvdesi, makinenin hareketli aksamnn montajnn yapld blmdr. Vidal mil ve yataklama millerinin, sabitleme lamalarna montaj yapldktan sonra ana gvde zerine montaj yaplr. Ana gvdenin yapm kaynakl imalat olarak tasarlanm ve imal edilmitir. Bunun amac, salam bir yap elde edebilmektedir. Makinenin ileme esnasnda maruz kalaca btn ykler, tezghn ana gvdesine etki edeceinden dolay makine sisteminin salam bir yapya ihtiyac vardr. Bu salam yapda kaynakl imalatla salamtr. ekil 4.4 de ana gvdenin 3 boyutlu tasarm programnda izilmi hali grlmektedir.

ekil 4.4 Ana Gvde

54

4.3.2. Yataklama Sistemi Ve Elamanlar

Bir makinenin, salam bir yapda rahat bir ekilde zorlanmalara, mekanik kaslmalara maruz kalmadan almas iin yataklama sistemlerinin mkemmele yakn olmas gerekmektedir. Bunun nedeni, tahrik motorlarnn gcnn ounu kesme kuvvetlerini yenmek iin harcamas gerekmektedir. Bunun salanmamas durumunda motorlar tam olarak verimli kullanlamamaktadr. Bu nedenle makine sistemlerinde hareketli mekanizmalar kullanlyorsa yataklamann ok iyi yaplmas gerekmektedir.

Dorusal Miller

Dorusal yataklar

ekil 4.5 Y Eksen Sistemi Yataklamas Tasarm ve imalat yaplan masa tipi CNC freze tezghnda X, Y ve Z eksenlerinin hareket sistemlerinin yataklanmasnda, gnmz teknolojisinin getirmi olduu yeniliklerden olan, dorusal rulmanl yataklar ve indksiyonlu krom kaplamal, CK 45 malzeme kalitesinde miller kullanlmtr. ekil 4.5 de yataklama sistemi grlmektedir. Dorusal rulmanl yataklar ilerinde bilya sisteminin srekli devir daim yapmas mantyla alt iin srtnmeyi en aza indirerek, sistemde meydana gelebilecek kasnt ve zorlanmalar en aza indirgemitir. EK 2 de kullanlan dorusal yataklarn zellikleri ve montaj lleri verilmitir.
4.3.3. Tahrik Sistemi Ve Elamanlar

Tahrik sistemi olarak, tasarm yaplan masast CNC freze tezghnda, MSM23H260-03IP step motorlar kullanlmtr. Ve bu hareketi eksenlere iletmek

55

iin bilyal vida sistemi kullanlmtr. ekil 4.6 da Z ekseni step motoru grlmektedir. Step motorlar dk hzlarda yksek dnme momenti rettikleri ve kontrol kolay yapld iin seilmitir. Sistemde X, Y, Z eksenlerinde olmak zere 3 adet step motor kullanlmtr. Bu step motorlar 0,68 Nm dnme momentine sahip ve 3 A akm ekmektedir. Kullanlan step motor lleri ve dier zellikleri EK 2 de verilmitir.

Motor balant flan

Z ekseni tablas ekil 4.6 Z ekseni tahrik motoru

4.3.4. Hareket letim Sistemi Ve Elamanlar

Step motorlarla tahrik edilen eksen sistemleri, dnme hareketini DK tip kaplinler yardmyla vidal mil sistemlerine aktarrlar. Bu dnme hareketi bilyal vida sisteminin paras olan bilyal vida somunlarnn, hareket edecek sisteme sabitletirilmesiyle, motordan alnan dnme hareketini eksen sistemlerine dorusal hareket olarak iletir. ekil 4.7 de kullanlan bilyal vida ve somunlar grlmektedir. Bilyal vidalar zerinde bir bilya tanesinin gezecei ekilde, bilya tanesi profiline uygun olarak imal edilirler. Bilyal vida somunu iindeki kanallara belirli boluk toleranslarna gre dizilmi bilya taneleri mil hareket ettike srekli bir devir daim ierisinde birbirlerine takip ederek yer deitirirler. Bu yer deitirme esnasnda bilyal vida somunu hareket ettii iin motordan alnan dnme hareketi dorusal harekete evrilmi olur. Bilyal vida sistemleri ok hassas bir yapya sahip olduklar iin, montaj esnasnda dikkat edilmesi gereken birka zellikleri vardr. Bilyal vida somunu iine dizili olarak gelen bilya taneleri yuvalarndan kmasnlar diye somun iinde zel bir boru vardr. Bu boru her iki tarafta sabitlenerek montaj haricinde kmas nlenmitir. Montaj

56

esnasnda da bu borunun bilyal vida mili ile dikkatli bir ekilde yer deitirilmesi salanmaldr. Aksi takdirde bilyalarn dalmas kanlmazdr.

Bilyal vida somunu

Bilyal vida mili

ekil 4.7 Bilyal vida somunu Bilyal vida somunlarla ilgili seim kataloglar ek de bulunmaktadr. Bilyal vidann yapm resmi ek de verilmitir.
4.3.5. Elektronik Kontrol Sistemi

Masast CNC freze tezghnn kontrol iin, ekil 4.8 te grlen elektronik kontrol nitesinde, paralel port kl bir kontroller, bu kontrollere bal olacak ekilde 3 adet step motor srcs ve sisteme gerekli olan enerjiyi salamak iin 1 adet g kayna kullanlmtr. Kullanlan malzemelerin isimleri ve zellikleri tablo 4.8 de verilmitir.

57

Tablo 4.8 Masast CNC Freze Tezgahnda Kullanlan Elektronik Malzemeler Sra 1 kontroller M2MD806 step motor srcs Para ad DeskCNC 2. Jenerasyon Adet 1 zellik Seri port kl, 4 eksen interpolasyon 1/50 mikro step 80volt 6 3 amper(1000 den 10.000 adma kadar set edilebilir) Giri 88+132 volt ve 176+264 3 27volt 350watt g kayna Snr ve sfr noktas microswitch leri 1 volt AC k 28volt DC 13A art eksi 10% ayarlanabilir. 4 6 Ak ve kapal konumlu

Kontroller

G Kayna

Step motor srcleri

ekil 4.8 Elektronik Kontrol Sistemi

4.3.5.1 Desk CNC 2. Jenerasyon Kontroller

Desk CNC kontroller, desk CNC arayz program ile birlikte bir bilgisayar yardmyla kullanlr. ekil 4.9 da bir kontroller kart grlmektedir. Desk CNC 58

programnda eitli yntemlerle izilen i paralarnn resmi, G kodlarna dntrlerek, seri port yardmyla kontrollere gnderir. Bu G kodlarn yorumlayan kontroller, step motor srclerini programda verilen deerler kadar hareket ettirerek i parasnn ilenmesini salamaktadr.
zellikleri;

letim sistemi Windows (95, 98, Me, XP, NT, 2000) altnda alr. Sratli ileme kabiliyeti ( 300 Block/sn). Gerek Lineer rampa (programlanabilir) 60 125,000 SPS aral. Programlanabilir ivme profili, 4 eksen interpolasyon. +-2 Milyon adm mutlak pozisyonlama. RS232 Akll kontrollerin haberleme hz115K Baud klar Mist, Flood, CW, CCW, AUX1, AUX2 ve AUX3. mili motor devri kontrol iin PWM k El kumandas iin giri. Hzl gncelleme. 9 Pin seri port. 9 V DC harici besleme.

lemci Seri port k

Giri ve k klemensleri ekil 4.9 Desk CNC Kontroller

59

4.3.5.2 M2MD806 Step Motor Srcs

Step motor srcs, kontrollerden gelen sinyaller dorultusunda motora ileri veya geri ne kadar dnmesi gerektiini syleyen bir sistemdir. Srcler sayesinde motorlar kararl bir ekilde alrlar. ekil 4.10 de sistemde kullanlan step motor srclerden biri grlmektedir. Step srcler en kolay ynetilebilen srcler olmalarnn yannda en hesapl srclerdir hatta yeterli elektronik bilgisi olan bir kii bu srcye kolaylkla yapabilir tabii ki profesyonel uygulamalar iin profesyonel srcler gerekir. Bu srclerin bilinli yaplmas durumunda ok akll srcler yaplabilir. Bu srclerin uygulamas ok kolaydr kiinin elektronik bilgisi olmas art deil okur yazar olmas yeterlidir, bu srclerde standart Step/Dr girileri adm ve yn bilgisi girileridir, Bunun dnda besleme ve motor girileri bulunur motor fazlar genelde bir bobin resmiyle tanmlanr ya da A-A bir faz B-B dier faz olarak tanmlanr, Adm ve amper ayarlar da genelde ematik ya da diren deerleriyle tarif edilmilerdir, ksacas step motor ve srcleri hem ekonomik hem de uygulamas kolaydr.
zellikleri;

Besleme gerilimi k akm Destekledii adm tipleri Akm ayarlama Frekans skl alma scakl Termal koruma Ksa devre korumas

: 20 30 V DC : 1,8,.6,0 A : 1/2-, 1/4-, 1/8-, 1/16-, 1/64-1/ 5-, 1/10-,1/25 : DIP switch ler yardmyla : 0 .. 400 kHz max. : 050 C

Optik izole edilmi giri sinyalleri Dk titreim yksek hz ve tork

60

ekil 4.10 M2MD806 Step Motor Srcs

4.3.6 Masa Tipi CNC Freze Tezgh Mekanik Montaj

Masa tipi CNC freze tezghnn mekanik montaj, 4 blmde gerekletirilmitir. lk olarak ana gvde montaj, Y eksen sistemi, X eksen sistemi ve son olarak da Z esen sistemi montaj yaplmtr. ekil 4.11 da mekanik montaj iin gerekli olan paralar grlmektedir.

Ana gvde X eksen yatak ve balant plakas Motor balant flan X eksen tabla

Z eksen i motoru balant plakas

Y eksen yatak balant plakas Bilyal vidalar

Y ve Z ekseni dorusal yataklar X, Y, Z eksenleri dorusal yataklama milleri

Vidal mil ve yataklama mili sabitleme lamalar

ekil 4.11 Masa Tipi Cnc Freze Tezgah Paralar

61

Ek 3 de verilen ana gvde teknik resminde grlen llerde, sanayide bulunan CNC lazer kesim tezgahnda kesilen ana gvde paralar, kaynakl montaj metodu kullanlarak ekil 4.3 da grld gibi imalat yaplmtr. Makinenin dier plaka paralar olan x eksen, y eksen ve z eksen tablalar da yine sanayide bulunan CNC lazer kesim tezghnda kestirilmitir. Bu paralar zerinde bulunan montaj delik ve Klavuzlar markalanmas mihengir yardmyla yaplarak matkap tezghnda delikleri delinmi, Klavuzlar ekilmitir. X, Y ve Z eksenlerinin yataklama lamalar, piyasada bulunan souk ekme lama (CK 40) malzemesinden istenilen llerde kesilerek, yataklama millerinin montaj delikleri ve vidal millerin bilya yerleri freze tezghnda ilenmitir. Plakalara montaj delikleri mihengir yardmyla markalanarak matkap tezghnda delinmi ve klavuzu ekilmitir. Yataklama milleri ve vidal miller boyuna lsne torna tezghnda getirilerek vidal millerin rulman yerleri ve yataklama millerinin balant faturalar yine torna tezgahnda ilenmitir. Btn bu makine paralarnn ek 1 de verilen teknik resimlere gre ilemleri yapldktan sonra makinenin montaj verilen l ve toleranslarda yaplarak makine hazr hale getirilmitir.

4.3.7 Masa Tipi CNC Freze Tezghnda Kullanlan Ara Yz Program; DESK CNC

DESK CNC program kontroller kart ile beraber alnmtr. Kontroller la uyumlu bir ekilde almaktadr. Programn amac, bir bilgisayarda izimi yaplan bir teknik resmin veya herhangi bir izimin operatrn istekleri dorultusunda G kod sistemine gre program oluturmaktr. Oluturulan programlar desk CNC program yardmyla bilgisayarlarn seri haberleme portlar kulanlarak kontrollerdeki seri haberleme portuna gnderilir. Bu programlar yorumlayan kontroller sistemi harekete geirerek makinenin almasn salar. Desk CNC program kullanm kolay bir ara yz programdr. Program dilinin Trke olmas ise, programn renilmesini olduka kolaylatrmaktadr. ekil 4.12 de ana ekran grlmektedir.

62

Elle Komut Giri Satr

st Menler

Eksen Hareketlerini Takip Eksen Hareketlerini Eksen Hzn Kontrol etme

ALIMA ALANI

Para Program Takip Satr

ekil 4.12 Desk CNC Ara Yz Program Ana Ekran Grnts

G Kodu le Program Yazma

G kodlar dnyada kabul edilmi bir CNC programlama dilidir. Iso standartlarna gre standartlatrlmtr. Bu program kullanan btn CNC tezghlar genel olarak ayn kodlar kullanrlar. Yeni retilen CNC tezghlarda G kodlar ile beraber kendi gelitirmi olduklar diyalog programlamada kullanlmaktadr. G kodlaryla yazlm bir program satrnn anlam ekil 4.13 ve 4.14 de gsterilmitir.

ekil 4.13 G Kodu Komut Satr

63

Sra No

Hazrlk Fonksiyonu

Boyut Kelimesi

Ek Devir Takm Fonksiyonu Fonksiyonu Fonksiyonu

ekil 4.14 G Kodu Komut Satr Aklamas

64

5. DeskCNC ARA YZ PROGRAMI 5.1 DOSYA

Dosya mens altnda, tasarm programlarnda izimi yaplan i paralarnn DeskCNC programna aktarlmasnda kullanlan alt menler vardr. Tarsm programlarnda izilen paralar hangi formatta izilmise o formata gre program i parasnn para programn karmaktadr. Bundan sonraki ilem ise operatrn i paras referans noktasna makinede ayarlamas olarak gelimektedir.
5.1.1 DXF A

Tasarm yaplan bir i parasnn izim programnda izildikten sonra, kalem yollarnn karlmas iin, ekil 5.1 de grlen ekilde herhangi bir tasarm programnda izilmi dxf uzantl bir dosyann, deskCNC programnda alm durumu grlmektedir.

ekil 5.1 Dxf Formatnda izilmi Bir Teknik Remin DeskCNC Programna Aktarlmas

65

Bundan sonra yaplacak ilemler alma alan iinde sa tklayarak select all komutunu altrmak ve st menden kalem yollar altnda bulunan kesim iin , boaltmak iin veya delmek iin komutlarndan birini semektir. Kesim iin seersek ekil 5.2 de grlen pencere alr buraya i parasnn ilenmesi iin gerekli olan kesme hz takm ap, paso says parametreler girilerek kontur ikonuna baslr. Bu ilemden sonra ekil 5.3 de grld gibi i parasnn ilenmesi iin gerekli ola kalem yollar olumu oldu.

ekil 5.2 Kesim in Kalem Yolu Oluturmak

ekil 5.3 Kalem Yollar Oluturulmu Bir Paras

66

ekil 5.3 de kalem yollar karlm parann makineye aktarlmas iin kalem yollar st mensnn altnda bulunan makineyi altr komutunu altrmaktr. Bu ilemden sonra dosya ad verilerek NC dosyalar kaydedilir.

ekil 5.4 lenmi Parann Programdaki Grnts ekil 5.4 de grld gibi para program karlan i parasnn ilenebilmesi iin i parasnn referans noktasn makine tablas zerinde ayarlamak ve makineyi altrmaktr. Bu ilemden sonra makine alarak program yaplan i parasn, tabla zerinde bal olan i parasna aktararak ilem tamamlanm olunur.
5.1.2 NC DOSYASI A

Kalem yollar oluturan i paralarnn her biri iin bir NC dosyas oluturulur. NC dosyalar txt formatnda olup G kodlarn iermektedir. Yani para programlarn iinde bulundurmaktadr. Daha nce yaplm bir parann programn armak istediimizde ekil 5.5 de grld gibi dosya, NC

67

dosyas a ve Open NC komutlarn altrarak istediimiz NC dosyasn gsterilir. Bu ilemden sonra makineye yklenen program altrarak i paras ilenebilir

ekil 5.5 Nc Dosyas Ama

5.1.3 YAZI YAZ

DeskCNC program iinde basit bir yaz editr bulundurmaktadr. ekil 5.6 da dosya mens altndaki yaz yaz komutu altrldnda alan pencere grlmektedir. Yaz boyutu ve tipi girildikten sonra ekle ikonuna baslp hepsini se komutu altrldktan sonra, kalem yollar olutur komutu altrlr ve son olarak makineyi altr komutuna tklanarak program makineye yklenir.

ekil 5.6 Yaz Editr

68

5.2 EKSENL MASA ST CNC FREZE TEZGHI GENEL ZELLKLER

eksenli masa tipi CNC freze tezgh montaj blmden olumaktadr. Makinenin metal paralar, ekil 5.7 de grld gibi, teknik resimlere uygun olarak talal retim takm tezghlarnda ilenmitir.

Ana gvde X eksen yatak ve balant plakas Motor balant flan X eksen tabla

Z eksen i motoru balant plakas

Y eksen yatak balant plakas Bilyal vidalar

Y ve Z ekseni dorusal yataklar X, Y, Z eksenleri dorusal yataklama milleri

Vidal mil ve yataklama mili sabitleme lamalar

ekil 5.7 Eksenli Masa Tipi CNC Freze Tezgh Paralar Makinede kullanlan ve hazr olarak satn alnan lineer rulmanlar, bilyal vidalar ve indksiyonlu miller iin gerekli olan statik ve dinamik hesaplamalar yaplmtr. Teknik resimlere uygun olarak paralar ilenmi ve makinenin mekanik montajna balanmtr. Mekanik montaj blmde tamamlanmtr. ncelikli olarak ana gvdenin kaynakl imalat yaplmtr. Daha sonra Y ekseninin yataklama sistemini oluturan lineer miller, vidal mil, somun ve lineer rulmanlar ana gvde zerine cvatal olarak montaj edilmitir. kinci olarak X ekseni lineer milleri, vidal milleri ve yataklama lamalar X ekseni tablas zerine civatal olarak montaj edilmitir. Paket olarak montaj yaplan X ekseni ana gvde zerinde bulunan Y eksenine civatal birletirme olarak monte edilmitir. Mekanik 69

montajn son blm olarak Z ekseni vidal milleri, lineer milleri vidal somunu ve lamalar civatal olarak monte edilmitir. Mekanik montaj, eksen motorlarnn kaplinler ve balant flanlar tarafndan sisteme montaj edilmesi ile tamamlanmtr. Elektronik ve elektrik sistemlerinin makine zerine montaj ise 2 blmde yaplmtr. lk blmde, kontrol kart, step motor srcleri ve g kaynan bir pano ierisine montaj edilmitir ve aralarndaki kablo balantlar yaplmtr. kinci blmde ise makine zerine balanan eksen motorlar, snr ve sfr noktas sivileri arasndaki kablo balantlar yaplmtr ekil 5.8 de pano balantlar grlmektedir.

ekil 5.8 Pano Balantlar ekil 5.9 da grld gibi Eksenli Masa st CNC Freze Tezgah montaj yaplmtr.
5.2.1 Eksenli Masa st CNC Freze Tezgh leme Alan ve Malzeme eitlilii.

Tasarm ve imalat yaplan Eksenli Masa st CNC Freze Tezgh ileme alan,

70

Tablo 5.1 Eksen Hareket Mesafeleri Eksenli Masa st CNC Freze Tezgh X 500 mm Y 350 mm Z 100 mm

ekil 5.9 Eksenli Masa st CNC Freze Tezgah Tablo 5.1 de grld gibi 500x350x100 mm ebatlarnda bir i paras rahatlkla ilenebilmektedir. Tezghn ileyebilecei malzeme eitlilii ise tala kaldrma mukavemeti dk olan malzemelerle snrldr. Bunlar alminyum, delrin, aa, kestamid gibi demir olmayan metalleri ve endstriyel plastikleri rahatlkla ileyebilmektedir. nedeniyle salkl olarak Demir malzemeleri ise tezghn konstrksiyonu ilenememektedir. Fakat yaplacak baz

modifikasyonlarla demir malzemelerde ilenebilir. Ayrca makineye baz

71

zelliklerde eklenebilmektedir. Bunlar, soutma svs motoru, i mili motoru devir kontrol gibi eklemelerdir. Ek 1. de Eksenli Masa st CNC Freze Tezghnda MDF malzeme zerine yaplan bir ilem grlmektedir. Burada i paras tezgh tablasna balandktan sonra i paras alma alan belirlenmi ve makinenin ayarlar blmnden alma alan blmne girilmitir. Para program deskCNC (www.deskcnc.com) programnda hazrlanmtr. Hazrlanan programn sfr noktasna gre ayarlanan i paras tablaya balandktan sonra program ve i mili motoru altrlarak Ek 1 de resmi verilen i paras ilenmitir.

72

6. SONU

Bu almada eksenli masa tipi CNC freze tezgh tasarm ve malat yaplmtr. Tasarm ve imalat yaplan tezghn yapmnda genellikle hazr paralar kullanlmtr. ekil 6.1-a da ve 6.1-b de tasarm ve imalat yaplan masa tipi CNC freze tezgah grlmektedir.

ekil 6.1-a

ekil 6.1-b

Bu alma ile internet ve sanayideki kk iletmelerde genel olarak yaplan aratrmalara gre, sanayide yeni gelimeye balayan masa tipi CNC talal imalat makineleri, imdilik ok fazla bilinmemekle beraber hzla artmaktadr. nternette yaplan aratrmalara dayanlarak u an lkemizde adet masa tipi CNC tasarlayan firma bulunmaktadr. Bunlar Marel Makine (Bursa), Ajan CNC (stanbul) ve Hizal CNC (stanbul) dur. Bu firmalar makine gvdelerini kendileri yapp, gerek yazlm gerekse elektronik donanmn dardan salamaktadrlar. Bu sebeplerden dolay maliyetleri dremedikleri iin, sanayide bulunan kk iletmelere hitap edememektedirler. u anda sanayide Masa Tipi CNC talal imalat makinelerinin hitap ettii alanlar, mobilya dekorasyon, ssleme sanatlar, mermer zerine yaz ve figr ileyen iletmeler, v.b. gibi makine ile ilemek iin fazla g gerektirmeyen sektrler olarak gsterilebilir.

73

Bu almada, eksenli masa tipi bir CNC freze tezghnn tasarm ve imalat yaplmtr. Statik ve dinamik olarak hesaplar yaplan makine boyutlu izim programnda tasarlandktan sonra imalat resimleri yardmyla makine paralar yaplmtr. Yaplan makine paralar, hazr alnan ve teknik resimlere gre ilenen yatak ve millerle montaj yaplmtr. Mekanik olarak montaj yaplan CNC frezeye elektronik malzemelerin montaj yaplmtr. Eksenli Masa st CNC Freze Tezgh, ileme alan olarak 500x350x100 mm bir alana sahiptir. Tala kaldrma mukavemeti dk olan malzemeler, demir olmayan metaller ve endstriyel plastikler ilenebilmektedir. CNC ferze tezgh, i paras zerine deskCNC program yardmyla, yaz, ekil, resim v.b ilemelerini kolaylkla yapabilmektedir. Sonu olarak, tasarm ve imalat yaplan Eksenli Masa st CNC Freze Tezgh sorunsuz olarak almtr. Aa, polyamid ve mdf gibi malzemeler zerine eitli yaz ve ekiller ilenmitir.

74

KAYNAKLAR

Sprunt A, 2000, Submtted to the Department of Mechancal Engneerng n Partal Fulfllment of the Requrements for the Degree of Bachelor Of Scence At The Massachusetts Insttute Of Technology Varol, R, Yaln B, Ylmaz N, 2005, Bilgisayar Destekli malatta (Cam), Cam Program Kullanlarak Para imalatnn Gerekletirilmesi, Makine Teknolojileri Elektronik Dergisi (3) 4757 Erkorkmaz, K ve Altintas, Y, 2000, High speed CNC system design. PartI: jerklimited trajectory generation and quintic spline interpolation The University of British Columbia, Department of Mechanical Engineering, International Journalof Machine Tools & Manufacture 13231345 Yamur, L,2004, Tasarm ve imalatta CNC ve CAD/CAM Sistemlerinin Fonksiyonlar http://www.turkcadcam.net/rapor/imalatta-cadcam/index.html 13/11/2006) Erer, H, 2000, CNC takm tezghlarnn geliimi, TMMOB MAKNA MHENDSLER ODASI MHENDS VE MAKNA Dergisi, Temmuz 2000 / Say 486 - Sayfa 37 40 Dinel, M, 1999, CNC Takm Tezghlar http://www.turkcadcam.net/rapor/cncmd.html (13/11/2006) http://www.turkcadcam.net/rapor/cnc-tezgahlar/index.html (13/11/2006) http://www.turkcadcam.net/rapor/cnc-ttg/index.html (13/11/2006) http://www.marelcnc.com/ (13/11/2006) http://www.marelmakina.com/ (13/11/2006) http://www.teknolojikarastirmalar.com/edergi.html (13/11/2006) http://www.cncdesigner.com/tindex.html (13/11/2006) http://www.crankorgan.com/ (13/11/2006)

75

TEEKKR

Yaplan bu almada yardmlarn, yol gstericiliini ve hogrsn esirgemeyen deerli hocalarm Prof. Dr. Sleyman TAGETREN ve Yrd. D. Dr. Mehmet OLAKOLUNA, maddi ve manevi olarak beni destekleyen VEGA OTOMASYON irketine, almalarmda benim hep arkamda olan aileme ve i arkadalarma teekkrlerimi sunarm.

76

ZGEM

1983 ylnda Afyonun Sandkl ilesinde dodu. lk ve ortarenimini Denizlinin ardak lesinde tamamlad. Lise renimine Afyonun Dazkr ilesinde Endstri Meslek Lisesinin Metal leri blmnde balad. 2. ylnda Denizli Merkez Teknik Lisesi Makine Blmne yatay gei yapt. Lise renimini 1999 ylnda Denizli Merkez Endstri Meslek Lisesinden Tesviye Blm mezunu olarak bitirdi. Ayn yl Frat niversitesi, Teknik Eitim Fakltesi, Talal retim retmenlii Blm programn kazand. 2003 ylnda teknik retmen unvan alarak mezun oldu. Ayn yl Afyon Kocatepe niversitesi Makine Eitimi Blmnde yksek lisans eitimine balad.

77

EKLER

EK 1 PARASI RNEK PROGRAMI EK 2 KATOLOGLAR EK 3 CNC YAPIM RESMLER

78

EK 1 PARASI

ekil 6.2 Masa Tipi CNC Freze Tezgahnda lenmi Paras ekil 6.2 de grlen i parasnn para program aada verilmitir. 1. M03 2. T0 S10000 3. g04 p5 4. G00 X40.096 Y53.499 Z1.000 5. G00 X40.096 Y53.499 Z1.000 6. G01 X40.096 Y53.499 Z-1.000 F10.00 7. G01 X35.077 Y40.161 Z-1.000 8. G01 X49.890 Y40.161 Z-1.000 9. G01 X45.118 Y52.716 Z-1.000 10. G02 X45.116 Y52.722 I0.467 J0.178 11. G01 X44.580 Y54.184 Z-1.000 12. G01 X44.043 Y55.597 Z-1.000 79 13. G02 X44.037 Y55.617 I0.467 J0.177 14. G01 X43.161 Y58.244 Z-1.000 15. G01 X42.724 Y59.408 Z-1.000 16. G02 X42.713 Y59.443 I0.468 J0.176 17. G01 X42.373 Y60.609 Z-1.000 18. G01 X42.271 Y60.929 Z-1.000 19. G01 X42.168 Y60.454 Z-1.000 20. G02 X42.164 Y60.439 I-0.489 J0.106 21. G01 X41.578 Y58.095 Z-1.000 22. G02 X41.571 Y58.070 I-0.485 J0.121

23. G01 X40.888 Y55.824 Z-1.000 24. G02 X40.884 Y55.812 I-0.478 J0.146 25. G01 X40.493 Y54.640 Z-1.000 26. G02 X40.491 Y54.634 I-0.474 J0.158 27. G01 X40.100 Y53.511 Z-1.000 28. G02 X40.096 Y53.499 I-0.472 J0.164 29. G00 X40.096 Y53.499 Z1.000 30. G00 X38.478 Y67.966 Z1.000 31. G01 X38.478 Y67.966 Z-1.000 F10.00 32. G01 X20.167 Y20.260 Z-1.000 33. G03 X20.634 Y19.581 I0.467 J0.179 34. G01 X27.323 Y19.581 Z-1.000 35. G03 X27.794 Y19.911 I0.000 J0.500 36. G01 X32.899 Y34.034 Z-1.000 37. G01 X52.223 Y34.034 Z-1.000 38. G01 X57.618 Y19.903 Z-1.000 39. G03 X58.085 Y19.581 I0.467 J0.178 40. G01 X65.263 Y19.581 Z-1.000 41. G03 X65.726 Y20.270 I0.000 J0.500 42. G01 X46.292 Y67.975 Z-1.000 43. G03 X45.829 Y68.286 I-0.463 J0.189 44. G01 X38.945 Y68.286 Z-1.000

45. G03 X38.478 Y67.966 I0.000 J0.500 46. G00 X38.478 Y67.966 Z1.000 47. G00 X69.548 Y67.786 Z1.000 48. G01 X69.548 Y67.786 Z-1.000 F10.00 49. G01 X69.548 Y20.081 Z-1.000 50. G03 X70.048 Y19.581 I0.500 J0.000 51. G01 X76.347 Y19.581 Z-1.000 52. G03 X76.847 Y20.081 I0.000 J0.500 53. G01 X76.847 Y36.421 Z-1.000 54. G01 X84.135 Y43.437 Z-1.000 55. G01 X100.742 Y19.794 Z-1.000 56. G03 X101.152 Y19.581 I0.409 J0.287 57. G01 X109.501 Y19.581 Z-1.000 58. G03 X109.904 Y20.378 I0.000 J0.500 59. G01 X89.265 Y48.395 Z-1.000 60. G01 X108.970 Y67.427 Z-1.000 61. G03 X108.622 Y68.286 I-0.347 J0.360 62. G01 X100.077 Y68.286 Z-1.000 63. G03 X99.725 Y68.141 I0.000 J0.500 64. G01 X76.847 Y45.357 Z-1.000 65. G01 X76.847 Y67.786 Z-1.000 66. G03 X76.347 Y68.286 I-0.500 J0.000 67. G01 X70.048 Y68.286 Z-1.000

80

68. G03 X69.548 Y67.786 I0.000 J0.500 69. G00 X69.548 Y67.786 Z1.000 70. G00 X114.323 Y67.786 Z1.000 71. G01 X114.323 Y67.786 Z-1.000 F10.00 72. G01 X114.323 Y40.247 Z-1.000 73. G03 X114.324 Y40.234 I0.500 J0.000 74. G01 X114.373 Y38.378 Z-1.000 75. G01 X114.421 Y36.620 Z-1.000 76. G03 X114.423 Y36.589 I0.500 J0.014 77. G01 X114.570 Y34.977 Z-1.000 78. G03 X114.571 Y34.961 I0.498 J0.045 79. G01 X114.767 Y33.398 Z-1.000 80. G03 X114.773 Y33.359 I0.496 J0.062 81. G01 X115.066 Y31.943 Z-1.000 82. G03 X115.067 Y31.939 I0.490 J0.101 83. G01 X115.360 Y30.572 Z-1.000 84. G03 X115.373 Y30.525 I0.489 J0.105 85. G01 X115.763 Y29.304 Z-1.000 86. G03 X115.765 Y29.298 I0.476 J0.152 87. G01 X116.156 Y28.126 Z-1.000 88. G03 X116.175 Y28.078 I0.474 J0.158 89. G01 X116.663 Y27.003 Z-1.000

90. G03 X116.690 Y26.953 I0.455 J0.207 91. G01 X117.276 Y25.976 Z-1.000 92. G03 X117.292 Y25.951 I0.429 J0.257 93. G01 X117.926 Y25.024 Z-1.000 94. G03 X117.955 Y24.986 I0.413 J0.282 95. G01 X118.687 Y24.107 Z-1.000 96. G03 X118.729 Y24.063 I0.384 J0.320 97. G01 X119.559 Y23.282 Z-1.000 98. G03 X119.582 Y23.262 I0.343 J0.364 99. G01 X120.460 Y22.529 Z-1.000 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. G03 X120.484 Y22.511 I0.320 J0.384 G01 X121.412 Y21.827 ZG03 X121.445 Y21.805 1.000 I0.297 J0.403 G01 X122.470 Y21.170 ZG03 X122.518 Y21.144 1.000 I0.263 J0.425 G01 X123.641 Y20.607 ZG03 X123.681 Y20.590 1.000 I0.216 J0.451 G01 X124.853 Y20.150 Z1.000

81

108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. 123.

G03

X124.865

Y20.146

124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137. 138. 139.

G03 X137.071 Y18.953 IG01 X138.585 Y19.197 ZG03 X138.603 Y19.200 IG01 X140.068 Y19.493 ZG03 X140.095 Y19.500 IG01 X141.414 Y19.841 ZG03 X141.468 Y19.859 IG01 X142.737 Y20.347 ZG03 X142.759 Y20.356 IG01 X143.980 Y20.893 ZG03 X144.018 Y20.912 IG01 X145.092 Y21.498 ZG03 X145.130 Y21.521 IG01 X146.156 Y22.204 ZG03 X146.188 Y22.228 IG01 X147.116 Y22.960 Z-

I0.176 J0.468 G01 X126.135 Y19.706 ZG03 X126.190 Y19.691 1.000 I0.164 J0.472 G01 X127.508 Y19.398 ZG03 X127.532 Y19.393 1.000 I0.108 J0.488 G01 X128.948 Y19.149 ZG03 X128.966 Y19.146 1.000 I0.085 J0.493 G01 X130.431 Y18.951 ZG03 X130.466 Y18.948 1.000 I0.066 J0.496 G01 X132.029 Y18.850 ZG03 X132.045 Y18.849 1.000 I0.031 J0.499 G01 X133.705 Y18.800 ZG03 X133.735 Y18.800 1.000 I0.015 J0.500 G01 X135.395 Y18.849 ZG03 X135.410 Y18.850 IG01 X137.022 Y18.947 Z1.000 0.015 J0.500 1.000

0.030 J0.499 1.000 0.080 J0.494 1.000 0.098 J0.490 1.000 0.125 J0.484 1.000 0.179 J0.467 1.000 0.201 J0.458 1.000 0.239 J0.439 1.000 0.277 J0.416 1.000

82

140. 141. 142. 143. 144. 145. 146. 147. 148. 149. 150. 151. 152. 153. 154. 155.

G03 X147.149 Y22.989 IG01 X148.028 Y23.819 ZG03 X148.049 Y23.840 IG01 X148.830 Y24.670 ZG03 X148.861 Y24.706 IG01 X149.544 Y25.585 ZG03 X149.562 Y25.610 IG01 X150.197 Y26.537 ZG03 X150.232 Y26.596 IG01 X150.720 Y27.573 ZG03 X150.724 Y27.581 IG01 X151.212 Y28.607 ZG03 X151.239 Y28.676 IG01 X151.581 Y29.799 ZG03 X151.583 Y29.805 IG01 X151.925 Y30.976 Z-

156. 157. 158. 159. 160. 161. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168. 169. 170. 171.

G03 X151.933 Y31.008 IG01 X152.226 Y32.326 ZG03 X152.230 Y32.347 IG01 X152.474 Y33.714 ZG03 X152.479 Y33.752 IG01 X152.626 Y35.217 ZG03 X152.626 Y35.220 IG01 X152.772 Y36.783 ZG03 X152.774 Y36.815 IG01 X152.823 Y38.476 ZG01 X152.872 Y40.233 ZG03 X152.872 Y40.247 IG01 X152.872 Y67.786 ZG03 X152.372 Y68.286 IG01 X146.073 Y68.286 ZG03 X145.573 Y67.786

0.310 J0.392 1.000 0.343 J0.364 1.000 0.364 J0.343 1.000 0.395 J0.307 1.000 0.413 J0.282 1.000 0.447 J0.224 1.000 0.451 J0.215 1.000 0.478 J0.146 1.000

0.480 J0.140 1.000 0.488 J0.108 1.000 0.492 J0.088 1.000 0.498 J0.050 1.000 0.498 J0.047 1.000 1.000 0.500 J0.014 1.000 0.500 J0.000 1.000 I0.000 J-0.500

83

172. 173. 174. 175. 176. 177. 178. 179. 180. 181. 182. 183. 184. 185. 186. 187.

G01 X145.573 Y40.302 ZG01 X145.525 Y38.172 ZG01 X145.381 Y36.198 ZG01 X145.140 Y34.467 ZG01 X144.855 Y32.896 ZG01 X144.429 Y31.525 ZG01 X143.964 Y30.314 ZG01 X143.368 Y29.352 ZG01 X142.719 Y28.518 ZG01 X141.993 Y27.792 ZG01 X141.132 Y27.203 ZG01 X140.112 Y26.693 ZG01 X138.989 Y26.272 ZG01 X137.716 Y25.942 ZG01 X136.340 Y25.704 ZG01 X134.813 Y25.561 Z-

188. 189. 190. 191. 192. 193. 194. 195. 196. 197. 198. 199. 200. 201. 202. 203.

G01 X133.139 Y25.513 ZG01 X131.233 Y25.609 ZG01 X130.333 Y25.751 ZG01 X129.486 Y25.892 ZG01 X128.689 Y26.126 ZG01 X127.938 Y26.361 ZG01 X127.200 Y26.684 ZG01 X126.491 Y27.062 ZG01 X125.843 Y27.432 ZG01 X125.252 Y27.887 ZG01 X124.739 Y28.353 ZG01 X124.226 Y28.866 ZG01 X123.775 Y29.407 ZG01 X123.408 Y30.004 ZG01 X123.035 Y30.656 ZG01 X122.760 Y31.298 Z-

1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000

1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000

84

204. 205. 206. 207. 208. 209. 210. 211. 212. 213. 214. 215. 216. 217. 218. 219.

G01 X122.478 Y32.097 ZG01 X122.244 Y32.942 ZG01 X122.055 Y33.885 ZG01 X121.911 Y34.940 ZG01 X121.767 Y36.146 ZG01 X121.670 Y37.394 ZG01 X121.622 Y38.791 ZG01 X121.622 Y67.786 ZG03 X121.122 Y68.286 IG01 X114.823 Y68.286 ZG03 G00 G00 X114.323 X114.323 X123.894 Y67.786 Y67.786 Y77.406

220. 221. 222. 223. 224. 225. 226. 227. 228. 229. 230. 231. 232. 233. 234. 235.

G01 X130.497 Y70.216 ZG03 X130.997 Y70.716

1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000 0.500 J0.000 1.000 I0.000 J-0.500 Z1.000 Z1.000 G01 X123.894 Y77.406 ZG01 X123.894 Y70.716 ZG03 X124.394 Y70.216 1.000 F10.00 1.000 I0.500 J0.000

1.000 I0.000 J0.500 G01 X130.997 Y77.406 ZG03 X130.497 Y77.906 IG01 X124.394 Y77.906 ZG03 G00 G00 X123.894 X123.894 X136.003 Y77.406 Y77.406 Y77.406 1.000 0.500 J0.000 1.000 I0.000 J-0.500 Z1.000 Z1.000 G01 X136.003 Y77.406 ZG01 X136.003 Y70.716 ZG03 X136.503 Y70.216 1.000 F10.00 1.000 I0.500 J0.000 G01 X142.607 Y70.216 ZG03 X143.107 Y70.716 1.000 I0.000 J0.500 G01 X143.107 Y77.406 ZG03 X142.607 Y77.906 IG01 X136.503 Y77.906 Z1.000 0.500 J0.000 1.000

85

236. 237. 238.

G03 G00 g00z5

X136.003 X136.003

Y77.406 Y77.406

239. m02

g00x0y0

I0.000 J-0.500 Z1.000

86

EK 2

KAPLN SEM KATOLOU

87

88

89