30 Türk Anayasa Tarihi

Divan İdari işlerde padişahtan sonraki en yüksek makam idi.

Dirlik işleri, tımarlann denetimi vb. işler bile Dlvan-ı HümayU.n
tarafından yürütülmekteydi. Yöneticilerin üst düzeyde dene­
timi görevi de divanın görevlerindendi.29
Özetle diyebiliriz ki Osmanlı Devleti'nin ilk dönemindeki ku­
rumlar, İslami bir gelenekle düzenlenmiş olan kurumlar idi.30 Hat­
ta bu kurumlar ve bunları düzenleyen yasalar XIX.yy'a kadar böy­
le kalmıştır. Devletin teşkilat ve kanunlarının esası dini, ruhu da
İslami idi. Durum, bozulma devrine dek böylece süregelmiştir.31

1 1 - 1 8 76 A N A YA S A S I ' N A K A D A R
ÖZG Ü R L Ü K H A R E K E T L E R İ N İ N
TARİHÇESİ
1699 yılı başında yapılan Karlofça Antlaşmasıyla Osmanlı
Devleti gerilemeye başladı.32 Bu devreye geçtiğimizde devlet
adamlarının tam bir şaşkınlık içine girdiklerini gözlüyoruz. Av­
rupa'daki gelişmeler karşısında süregelen şaşkınlık bir yana, en­
dişelerden kurtulmak için 1 71 8- 1 730 yılları arası Lale Devri ola­
rak ilan edilmekte, eğlenceler düzenlenmekteydi.33
Bu duraksama ve şaşkınlık devirlerinde kimi düşünür ve dev­
let adamlarının, bu olumsuz gidişi önlemek i<;in bazı çalışma­
lar yaptıklarını, layihalar düzenleyip, devletin ileri gelenlerine
sundukları ve öğütlerde bulundukları görmekteyiz.34 Bu eser-

29 Mumcu, A.g.e., s.: 1 1 0-1 1 1 .

30 Başgil bu görüştedir. Başgil, A.g.e ., s. : 78, Uzunçarşılı, LA.: Osma nlı Devletinin
Sarııy Teşkilatı, s.: 51.
3t Başgil, A .g.e., s.: 78; Arsel, 1 . : Teokratik Devlet Anlayışıııdan Demokratik Devlet An­
layışıııa, s.: 1 -6; Osmanlı yönetimi içinde dinden bağımsız yasama eylemlerinin
bulunduğu iddiaları da vardır. Ö rneğin bkz .. : Sencer, Muammer: Osma nlıla r ­

da Din ve Devlet, s.: 80-126, Erk Y. lst., 1974.

32 Berkes, Niyazi: Tlirkiye'de Çağdaş/anma, s.: 4 1 .
3 3 A.g.e., s . : 42; Altınay, A . Refik: Lale Devri, Hilmi K ., lst., 1932.
34 Berkes, A.g.r., s.: 45; Mumcu, Ahmet: Tarih Açısından Türk devriminin Temelleri ve
Gelişimi, s.: 7-23, AÜ HFY. Ank., 1976; Ateş, Toktamış: Türk Devrim Tarihi, s.: 39-
52, lÜ IFY., lst., 1980; Eroğlu, Hamza: Tiirk I11kı/ap Tarihi, s.: 47-50, MEBY., lst., 1982;
Heyet: T.C. lnkı/ap Tarihi, s.: 1 8-28, Deniz. Harp Okulu Y., lst., 1987.
 Anayasa Hareket/erimizin Tarilıçesi 31

ler, eser sahiplerinin, kendi devirlerinde gördükleri aksaklık­

lar ile, bunlara ilişkin tasarladıkları çözüm ve önerilerden oluş­
maktaydı. Bu eserlerden tipik olan dört tanesinin adını vermek
istiyoruz. Bunlardan ilk ikisi XVII. yy.'da, biri XVIII. yy.'da biri
de XIX. yy.'ın başında yazılmışlardır. Bu eserlerin tetkiki, söz
konusu devirler hakkındaki, sosyal sorunlar hakkında bizi ay­
dınlatacağı gibi, dönem aydınlarının çağlarını nasıl değerlen­
dirdiklerini ve ne tür çözümler aradıklarını gösterecektir.
1 -Katip Çelebi: Oı:istu rıı'l-Amel fi lslahi'l -Halel 35
2-Koçi Bey: Koçi BL>y Risalesi36
3-Defterdar Sarı Mehmet Paşa: Nesayilııı'l-Vüzera ve'l-Ümera37
4- Koca Sekbanbaşı: Hıılnsatıı'l-Kelanı fi Reddi'l-Avanı38
Adlarını verdiğimiz bu eserler incelendiğinde, XVI. yy.'dan
itibaren Osmanlı devlet ve toplum yapısının genel çizgilerini gö­
rebiliriz. Fakat yine görürüz ki bütün tespit ve eleştirilere rağ­
men, çöküşün önü alınamamış, toplumdaki aksaklıklar yeterince
teşhis edilememiş ve ilerleme yönünde ciddi adımlar atılamamışh.
Yapılan teşebbüsler büyük ölçüde başarısızlığa uğramış ya da be­
lirli kimselerce engellenmiştir. Bu yeniliklere örnek olarak III. Se­
lim' in ıslahat hareketlerini gösterebiliriz. Kısa padişahlık dev­
resinde orduda, sosyal hayatta ve ekonomik yapıda birçok ye­
nilikler getirmek için çırpınan H l.Selim, sonuçta Kabakçı isyanı
ile tahttan indirilmiş ve bir yıl sonra da öldürülmüştü.39

35 Katip Çelebi (1609-1659)'nin eserinin bugünkü Türkçe ile adı; " Boıukluklar111
Düı.e/tilmesi İçiıı Yöııteııı" biçiminde söylenebilir. 1653 yılında yazılmıştır. Dev­
let bütçesindeki durumu görüşmek için o yıl toplanan Divan'a Katip Çelebi de
katılmış ve öğüt olmak üzere bu kitabı yazmıştır. Bilgi için bkz.: Gökyay, o. Şaik:
Katip Çelebi, s.: 54-55, KTBY., Ank., 1986. Eser bugünkü Türkçe'ye çevrilip Kül­
tür Bakanlığı tarafından yayınlanmıştır.
36 Bkz.: Koçi Bey Risalesi, Sadeleştiren: Zuhuri Danışman, KTBY., Ank., 1985. Koca
Sekbanbaşı Risalesi 1 63 l 'de yazı l ıp iV. Murat'a sunulmuştur.
37 Eserin Adı; "Vezirlere ve Yöneticilere Öğütler" biçiminde çevrilebilir. Bkz.: Def­
tardar Sarı Mehmet Paşa: Devlet Adamalarıııa Öğiitler, Sadeleştiren: Rag ıp
Uğural, MEBY., lst., 1987.
38 Risale, ll!. Selim'e sunulmuştur. Bkz.: Koca Seklıaııbaşı /{isalesi, Haz.: Abdullah
Uçman, Tercüman 1 001 Temel Eser Y. lst., t. y.
39 Bu devir hakkında en geniş bilgiyi Alııııet Cevdet Paşıı'nın 12 ciltlik "Tarih-i Cev­
det" inde bulabiliriz. Yine bkz.: Kara!, E. Ziya: Osmanlı Tarihi, c.: V., TTK. Y.Aıık.,
1983; Uçarol, Rıfat: Si vasi Tari/ı, s. 45-80, Filiz K., lst., 1 985; Irmak, Sadi: Atatürk
Devrimleri Tarilıi, s.: Ü 4-133, Fatih Yay. Mat., lst., 1973.
32 Türk A 11ayasa Tarihi

Kabakçı lsyam'ndan sonra yönetime hakim olup, il. Mahmut'u

tahta geçiren Rusçuk Ayanından Alemdar (Bayraktar) Mustafa
Paşa, Rumeli ve Anadolu Ayanlarını40 toplayıp, 1 808'de im­
zalanan Sened-i İttifak adlı belgeyi hazırlamıştı.41 Şimdi bu bel­
geyi ve bunu hazırlayan olayları daha yakından görelim.

A-SENED-İ İTIİFAK
"Anayasacılık hareketleri" deyimi ile, devletin yönetim
düzeninin, yurttaşların hak ve özgürlüklerinin yazılı belgeler­
le yaptırıma bağlanması, en azından saptanması amacına yö­
nelik hareketler anlatılmış olur.42
"
Anayasacılık hareketleri XVIII. yy.'ın ikinci yarısında Batı
Avrupa' da başlamış ve oradan dünyaya yayılmıştır. Bu akım­
la birlikte ülkelerin a nayasalı hükümdarlığa geçiş hareketle­
ri XIX. yy.'da, demokratik anayasacılığa geçişleri ise XX. yy.'da
olmuştur.
Anayasacılık hareketi yalnızca devlet düzenini, temel hak ve
özgürlükleri belgeleyen hareketler olarak kalmamış, çoğulcu
demokrasilerin temel taşlarından biri olan yasaların üstünlü­
ğü prensibinin yerleşmesinde de etkin rol oynamıştır.43 Osmanlı
toplumunda anayasacılık ve demokrasi çabaları sosyal yapı de­
ğişikliklerinden çok, üst düzeyde başka etkenlerden kaynak­
lanan eylemler olmuştur. Bunların çoğu, yukarıda da kısmen
temas ettiğimiz üzere, Avrupa'nın ilerlemesine karşın, üst dü­
zeydeki Osmanlı yöneticilerinin tepeden inme bazı girişimle­
ri olarak ortaya çıkmış, halk tabakalarına çoğu kez inmemiştir.
Yine batılı devletlerin, Osmanlı tebaası durumunda bulunan ken­
di dindaşlarını yani azınlık yahudi ve hristiyanları korumak ge­
rekçesiyle Osmanlı yönetimine yaptığı baskıyı da göz ardı et­
memek gerekir. Tanzimat ve özellikle Islahat Fermanlarında ba-

40 Ayanlık hakkında geniş bilgi için bkz.: Özkaya, Yücel: Osııuınlı lırıparaforlıı�uııda
İıyfinlık, AÜDTCF. Y., Ank., 1 977.
41 Uzunçarşılı, l. Hakkı: Alemdar Mustafa Paşa, TTK. Y., Ank., 1 942.
42 Gözübüyk, A .Şeref: A11ayasa Hııkııkıı, s.: 93.
43 A.g.e., s.: 93.
 Aııayasa Hareketlerimizi11 Tarihçesi 33

tılı devletlerin bu baskıları açıkça gözlenebilir.44 İlgili bahislerde

bu konuya daha fazla temas edeceğiz.
1 808 Sened-i İttifak Belgesi ise, bunlardan oldukça farklı bir
belgedir. Sened-i İttifak'ı !ngiltere'deki özgürlük hareketlerine
ilişkin bir belge olan Magna Charta Libertatum ( 1 2 15) ile mu­
kayese etmek mümkündür.45
Osmanlı Devletinin çöküşünü durdurup devlete yine eski
kuvvet ve ihtişamını verebilmek için, III. Selim'in yapmak is­
tediği ıslahat hareketlerinden çeşitli sebeplerle zarar gören veya
bu hareketleri beğenmeyen güçler, bu yenilikçi padişahı bir­
leşerek devirmişlerdi.46
Fakat III. Selim gibi düşünen Rusçuk ayanı Alemdar Mus­
tafa Paşa, kuvvetleriyle birlikte İstanbul üzerine yürümüş, III.
Selim'i tekrar tahta çıkarmak istemiş, III. Selim'in öldürüldü­
ğünü öğrenince de II.Mahmut'u tahta ç ıkarmıştı. Sonra da II.
Mahmut'a sadrazam olmuş, aynı zamanda bu genç ve yenilikçi
padişahın korunmasını üstlenmişti.47
III. Selim'in yolunda giden Alemdar, ıslahat çabalarının ba­
şarıya ulaşmasındaki temel şartın, güçlü bir merkezi otorite ol­
duğunu düşünerek, İstanbul' da alınan kararların, taşrada da uy­
gulanması gerektiğini gözlemişti. Halbuki taşrada egemen olan
ayanlar adeta özerk yönetimler kurmuşlar ve devlet merkezin­
deki hareketleri işitmez, merkezi otoriteyi de hissetmez olmuş­
lardı. İşte bu sebeple Alemdar, devlet otoritesini yeniden kurmak
ve parçalanmayı durdurup birliği yeniden sağlamak istedi.
Bunun için önce İstanbul' dan işe başladı. Sonra, devlet oto­
ritesini imparatorluğun her yerinde kurmak için Rumeli ve Ana­
dolu ayanlarını İstanbul'a davet etti.48 Padişah ve Ayan, Ka-

44 A.g.e., s.: 93-94.

45 Magna Charta için bkz.: Akın, ilhan: Kamu Hııkııkıı, s.: X281-282, IÜHFY., lst., 1980.
46 Kara!, E. Ziya: Osmanlı Ta rilı i, c.: V, s . : 77-85.
47 A.g.e., s . : 87; Oğullukyan, Georg: Ill. Selim, IV. Mııstafa, ll. Malımııt ve Aleıııdar
Mustafa Pıışn, Çev.: Hrand O. Andreasyan, IÜEFY., lst., 1 972.
48 Uzuııçarşılı, A._ı;:.e., s.: 1 40 vd.; Akın, 1.: Türk Devrimi Tarihi, s . : 1 5; Aldıkaçtı, Or­
han: Aııayasa H11kııkııı111ızıı11 Gelişmesi ve 1 961 Anayasası, s.: 35-36; Özçelik, A. S.:
Esas Teşkilat Hııkııkıı Dersleri, c .: il, s.: 47; Okandan, A .g.e., s.: 57.
34 Türk Anayasa Tarihi

ğıthane' de müzakereye başladılar. Sonuçta ortaya Sened-i İ t­

tifak adı verilen metin çıktı. Metni madde madde özetlersek daha
iyi anlaşılabilir.
1 -Padişahın otoritesi devletin dayandığı temeldir.
Bu otoriteye karşı gelinecek olursa, buna elbirliğiyle karşı ko­
nulacaktır.
2-Devletin ve ayanın yaşaması, düzenli bir ordunun kurul­
masına bağlıdır. Buna engel olanlara hep birlikte karşı ko­
nulacaktır.
3- Devlet gelirlerinin toplanması, korunması ve padişahın
emirlerinin yerine getirilmesi gerekir. Buna karşı gelen­
/
!ere engel olunacaktır.
4-Padişahın emirlerini sadrazam uygulayacak ve buna kar­
şı gelinmeyecektir. Karşı gelenlere bütün ayan karşı ko­
yacaktır. Sadrazam yetkisini kötüye kullanırsa, buna da
birlikte karşı gelinecektir.
5-Hanedanlar, padişahın otoritesini teminde birbirlerine ke­
fil olacaklardır. Taşradaki beylerden birine devletçe sal­
dırı vuku bulursa, hanedanlar (ayan) bu saldırıyı birlik­
te önleyeceklerid ir.
6-Devlet merkezinde askeri ocaklar veya başkalarınca kar­
gaşa çıkarılırsa, hanedanlar izin almaksızın merkeze
yürüyüp o ocağın kaldırılmasına çalışacaklar, suçluları ce­
zalandıracaklardır.
7-Her hanedan, kendi bölgesindeki güvenliği ve vergi adaletini
temin edecektir. Haksız vergilerin kaldırılması hususunda
vükela ile hanedan arasında görüşmeler yapılacaktır.
Bu belgenin ekinde (zeyl) ise, bu senedin bundan sonra ge­
lecek her sadrazam ve şeyhulislam tarafından i mzalanacağını,
padişahın da buna uyacağını belirten ifadeler yer alma ktaydı.49
Görüldüğü üzere bu belge ile ayanlar ülkede iyi bir yöne­
tim tesisi için birlikte hareket etmeyi karar altına almışlardır.

49 A kıı ı, ilhan: "Tı"irk Devrimi Tıırilıi", s . : 1 5-16. Sened-i 1 ttifo k'ın ta111 111etııi için bkz.:
Kili, Suna-Gözübüyük, A .Şeref: Tiirk Anayasa Metinleri, s.: 3-7, T.l� Bankası Y.
A nk. , 1 985; Taııilli, Server: Aııııyasa/ar ve Siyasal Brlgdcr, s . : 1 -4, lsl., l %2.
 Aııayasa Hareketlerimizin Tarihçesi 35

Yine bu belge ile ayanlar kendi toprakları üzerindeki ege­

ııwnliklerini garanti etmişlerdir.50
B uradaki önemli husus, keyff bir merkezi uygulamaya
karşı, ayana verilmiş olan direnme hakkıdır. Diğer yandan, mer­
kezden kendilerine bir saldırı olduğunda ayanlar birbirlerine
destek olacaklardı. Böylece merkezi yönetim yani padişah bir
çeşit denetime tabi tutulmuş olmaktaydı.51
Pad işah ve ayanın müştereken hazırladıkları bu belge,
kamu ve anayasa hukuku açısından önemli bir belgedir. Fakat
hemen yine hemen belirtelim ki bu belge, pratikte hiçbir zaman
uygulanamamıştır. Aslında yenilikçi bir padişah olan II. Mah­
mut, bu belgeden rahatsız olmuş, belgenin sorumlusu Alem­
dar'ın yeniçeriler tarafından bir baskınla öldürülmesine adeta
göz yummuş52 iktidarını sınırlayan bu belgeye öncelikle ken­
d isi karşı çıkmıştır.53

B-GÜLHANE HATTI HÜMAYUNU

1 - Ta n z i m a t Hazırlayan O laylar
III. Selim' in yolundan yürüyen II. Mahmut da devletin çö­
küşünü d urdurmak için çareler aramaya başladı.54
Önce yönetime ilişkin güçleri elinde topladı. Yeni bir ordu kur­
du ve yeniçeriliği ortadan kaldırdı.55 İmparatorluğun yürütme
gücünü artıracak yeni düzenlemelere girişti. Saraya karşı gelen
hanedanları ezdi. Yerlerine kendilerine bağlı olanları getirdi. Et-

50 Akın, A.g.e., s . : 1 6.
51 Aldıkaçtı, A.g.e., s.:37; Gözübüyük, A.g.e., s.: 99; Tunaya, T. Zafer: Siyasi Mii­
esseseler ve Aııayasa Hı ıkıı k1 1 , s.: 243; Onar, Sıddık Sami: idare Hııkııkımıırı Esas­
ları, c.: 1, s.: 145, Hak K., lst., 1 966; Bu konuda geniş bilgi için "Tarilı-i Cevdet'" in
9. cildinin baş kL�mına bakılabilir.
52 Uzunçarşılı, l .H.: Alemdar M11stnfa Paşa, s.: 154 vd. 53- A kın, A.g.e., s.: 1 7; Aldı­
kaçtı, A.g.e., s.: 38; Berkes, A.g.e., s.: 58; Okadan, A.g.e., s.: 1 7.
53 Akın, A.g.e., s.: 1 7; Aldıkaçtı, A.g.e., s.: 38; Berkes, A.g.e., s.: 58; Okandan, A .g.e.,
s.: 1 7.
54 Aldıkaçtı, A.g.e., s.: 40.
55 Akın, A.g.e., s . : 1 9. Geniş Bilgi için bkz.: Kuran, A. Bedevi: Osırnııılı l111parııtvr­
lııgıı11dıı Tnkılnp Hareketleri ve Milli Miicadele, s.: 31 -48; Kara!, A.g.e., s.: 142-164.