Türk Aııayasa Tarihi

C-1909 DEGİŞİKLİKLERİ
1 908'de 1 876 Anayasası'na göre seçilip meclise gelen mil­
letvekilleri, yeni bir anayasa yapmak yerine 1 876 Anayasası'nda
bazı değişiklikler yapmayı yeğlemişlerdi.95
/
Meclis toplandıktan sonra kurulan bir komisyon 1 876 Ana-
yasası'nın padişah ve diğer yürütme organlarına üstünlük ta­
nıyan hükümlerini, parlamenter anlayışla bağdaşmayacağı
gerekçesiyle değiştirmek üzere ç alışmalara başladı.
Esasen Mebusan Meclisi, kurucu meclis sıfatını da haiz olmadığı
için, yeni bir anayasa yapmak yerine, 1 1 6. maddeye dayanarak
'tadil" etmeyi daha uygun bulmuştu.96 Nitekim komisyonun,
Ağustos- 1 909' da tamamladığı metin, Mebusan ve A yan Meclis­
leri tarafından benimsenmiş, padişahın onayı ile de kesinleşmişti.
Şimdi bu değişikliklere genel çizgileriyle değinelim:97
1 909 Anayasa değişikliklerinde 1 1 9 maddelik 1 876 Anaya­
sası'nın 3, 6, 7, 1 0, 1 2, 27, 28, 29, 30, 35, 36, 38, 43, 44, 53, 54, 76,
77, 80, 1 1 3, 1 1 8 . maddeleri değiştirilmiş, 1 1 9 . n1adde ilga edi­
lerek, yeniden üç madde eklenmiş ve böylece toplam 1 21 mad­
delik bir metin hazırlanmıştır.98
Bu kadar değişiklikten sonra kimi yazarlar artık 1 909 Ana­
yasası'nın yeni bir anayasa olduğunu iddia ederken, 99 kimi ya­
zarlar da artık 1 876 Anayasasının ruhunun kayboldu ğ unu ve
parlamenter sisteme geçildiğini100 söylemişlerdir.

reket mi?, Araştırma Y., lst., 1 987; Güresin.Ecvet: 3 7 Mıırt 1'ııa111, Habora K., lst.,
"
1 969; Danişment, ! . Hami: 31 Mart Vakası, lstanbul K. lst., 1 978; Baydar, Mus­
tafa: 31 Mart Vakıısı, Milli Tesanüt Birliği Y., lst., 1 955; lşcen, Sevinç: 31 Mıırt Va­
kası, Yilyınlaıımamış lisans tP7.İ, IÜEF K tp. , mı: 1552, 1 973; Alper. Remzi: 31 Mıırt
Vaknsı, Yayuılaıımarn� lisans tezi, IÜEF Tarih Seminer Kıp., no: 328; Müfıüoğlu,
Mustafa : Yakm Tarihimizde Siyasi Ci11nyetler, c.: il, s.: 91-196, Yağmur Y. lsı., 1 977.
95 Gözübüyük, A.g.e., s.: 109.
96 Akın, !., : Tiirk Devrimi Tarihi, s.: 45-46.
97 A.g.e., s.: 46; Değişikli kler için daha geniş bilgi için bk z . : Okandan, R.G.: Amme
Hukııku11ııızıııı Aııalıııtları, s.: 292-341 . Değişen madde metinleri için bkz.: Kili-Gö­
zübüyük: Tiirk A11ııynsa Meti11/cri, s.: 74-78; Taııilli.S.: Annyasıı/ar ve Siyasal Bel­
geler, s.: 28-32. Değişiklikler kitabm sonunda (ek) bölümünde verilmiştir.
98 Kili-Gözübüyük, A.g.e., s.074-78; Arsel, A.g.e., s.: 33.
99 Ald ı ka çt ı, A.g.e., s.: 70.
1 00 Arsel, A .g.e., s.: 33; OkandanA.g.e., s.: 330 vd.
 Anayasa Hareketlerimizi11 Tarilıçesi 51

1- Yas a m a Yürütme
1 909 değişikliklerinden sonra anayasaya göre devletin başında
yine padişah vardır ve bu husus yine 7. maddede açıklanmıştır.
30. maddeye göre bakanlar, hükümetin genel politikalarından
hep birlikte, kendi bakanlıklarına ilişkin işlerde ise tek başla­
r ına sorumlu olacaklardı.38. madde, bu sorumluluğun ne şe­
kilde işleyeceğini göstennektedir. Buna göre Meclis-i Mebusan'ın
güvenini alamayan bakan hemen çekilecek eğer güvensizlik baş­
bakana yöneltilirse bakanlar kurulu bütünüyle isti fa edecekti.
Böylece yürütme organına bir denetim mekanizması getirilmiş,
padişahın, bakanlar kurul unu atarken, meclisin onayını hesa­
ba katması sağlanmıştır. 101
Yine 27. maddeye göre padişah bakanlar kurulunu bütünüyle
atayamamakta, yalnızca sadrazamı atabilmekteydi. Sadrazam
da diğer bakanları atayacak, sonra padişahın onayına suna­
caktı.102 30. maddeye göre, padişahın alacağı tüm kararlarda ba­
kanlar kurulunun ve sadrazamın onayı aranmaktaydı. Bu hu­
suslar, 1 909 Anayasası'nda yasamanın yürütmeye karşı üs­
tünlüğünü açıkça belirleyen değişikliklerdir. ı o3
Parlemanter rejimde önemli ilkelerden biri de yürütmenin
meclisi fesih yetkisidir. Bu konu 1909 değişikliklerinin 35. mad­
d esinde ele alınmış, yen i d e n düzenlenmiştir. Eski metne göre
hükümet ile meclis arasında ihtilaf halinde padişah dilediği tak­
dirde mebusan meclisini feshedebilmekte, dilerse de hükümeti
değiştirebilmekteydi. Yeni metinde fesih yetkisinin doğabilmesi
için, bakanlar kurulunun görüşünde direnmesi yerine seçilen

1 O 1 Akın, A.g.e., s.: 46; Aldıkaçtı, A.g.e., sz.: 71; Arsel, A.g.e., s.: 33; Gözübüyük, A.g.e.,
s.: 304 vd.
1 02 Arsel, A.g.e., s.: 34; Okandan, A .g.e., s.: 304 vd.
1 03 Okandan, A.g.e., s.: 322 vd. Aynı yazar: "Osııırııı/ı Devleti'niıı lnkımzınıı Kadar
Parlanıeııtıırizın ve Hıısıısiyetleri" liiHF Mec., c.: X l ll, sayı: il, l st., 1 947; Arsel, il­
han: "Biriııci ve ikinci Merııtiıret Devirleriııde Çift Meclis Sistemi Tecrübesi"
AÜ HF Derg., sayı: 1 -5, s. 194-i1 5, Ank, 1 953; l'antül, Mehmet B. Sıtkı Yalçın, :
Türk Parlamento H11k11kıında ikinci Meclisler, Cumhuriyet Senatosu Vakfı Y. Ank.,
1 982; Eroğul. Cem: "Parlamentoda ikinci Meclis Soru nu" Tiirk Parlaıneıılocıı­
lıığııııun ilk Yiizyılı, s.: 1 87-208; Aldıkaçtı, A.g.e., s.: 72; Özçeilk, A.g.e., s.: 97; Gö­
zübüyük, A.g.e., s.: 1 10.
52 Türk Anayasa Tarihi

hükümetin de aynı görüşte ısrar etmesi, bu görüşün Mebusan

Meclisi tarafından gerekçeli olarak reddedilmesi gerekmekteydi.

lşte'ancak bu durumda padişah, Ayan Meclisi' ne danışarak

3 ay içinde seçimleri yenilemek kaydıyla meclisine danışma hu­
susu ile, seçimlerin üç ay içinde yenilenmesi şartı, 1 909 deği­
şiklikleriyle getirilen yeniliklerdendir.

1 909 değişikliklerinde yasa teklifi ve hazırlanma süreci de de­

ğiştirilmiştir. 53. madde yapılan değişiklikte, her iki meclise de
serbestçe yasa teklif ve tartışma yetkisi tanımışhr. Bir mecliste ka­
bul edilen yasa teklifi, diğerinde de onaylandıktan sonra padi­
şaha yollanmaktadır. Padişah gelen teklifi iki ay içinde incele­
mekte, ya onaylayıp ilan etmekte ya da meclise geri gönder­
mektedir. Geri gönderilen teklif meclislerde 2/3 çoğunlukla onay­
landığı takdirde, padişah metni onaylayıp yayınlamak zorundadır.
İnceleme süresi ise acele durumlarda 1 O güne indirilmekteydi. 104

2 - Tem e l Hak v e Ö zgürliikler

1 909 Anayasası yasama ve yürütme erkleri i l e bunlar ara­

sındaki ilişkilerde yeni düzenlemeler getirirken temel hak ve
özgürlüklerde de yine düzenlemeler yapmıştır.

Özellikle padişah elinde bir silah olan 1 1 3. maddenin 2. fık­

rası kaldırılarak, keyfi davranışlara sebeb olabilecek bu hüküm
iptal edilmiştir.105 Bundan başka eski metinde yer almayan ha­
berleşme özgürlüğü 1 19. madde de toplanma ve dernek kur­
ma özgürlüğü de 1 20. madde düzenlenmiştir.
Yine 17. ve 20. maddelerde yer alan "eşitlik" ilkesi teyid edil­
miş, 10. madde kişi özgürlüklerinin yasalar ve şeriatın teminatı
altında olduğu belirtilmiş, 1 3 . maddesi çalışma, ticaret ve sa­
na t özgürlüğünü düzenlemiş, 15. madde eğitim ve öğretimi, de­
ğişik 1 2. madde ise basın ve yayın özgürlüğünü teminat altına
almıştır.106

104 Akın, A.g.e., s.: 47; Arsel, A.g.e., s.: 37.

1 05 Akın, A.g.e., s.: 48.
1 06 Okandan, R.G.: Amme H ukukıwıuzım Arı11haf /11 rı, s.: 340; Aldıkaçtı, A.g.e., s.: 73;
Arsel, ! . : Teokratik Devlet Arılayışmdarı Demokratik Drolet Arıl11yış11111, s.: 38-39.
 Anayasa Hareket/erimizin Tarihçesi 53

O- SONUÇLAR
Görülüyor ki il. Meşrutiyet hükümetleri yeni bir anayasa yap­
ın.ık yerine 1876 Anayasası'nı değiştirmekle yetinmiştir. Zaten dev­
nn iç ve dış sorunları da böyle köklü bir çalışmaya elverir nite­
l i kte değildi. Hükümet bir yandan Bulgaristan istiklali, Avus­
ı ı ı ryn'nın Bosna-Hersek'i ilhakı, Trablusgarb'ın İtalyanlarca işgali,
1 1.ılkan Harbi ve nihayet 191 4'te 1. Dünya Savaşı gibi problemlerle
k.ırşı karşıya kalmış, diğer yandan da memleket içinde parti kav­
�.ıları ve hüki.imet çekişmeleri ile uğraşıp durmuştur.107

9 değişikliklerinden sonra, mütakip yıllarda Anayasa yine

l ı.ızı değişikliklere de maruz kalmıştır ki şimdi bunlara işaret
l'dl'lim.

V- 1 9 0 9 Y I L I N D A N SO N RA A N A Y A S A ' D A
Y A P I L A N D EG 1 Ş 1 K L İ K L E R
A-GENEL BİR BAKIŞ
Abdülhamit' in tahtan indirilmesinden sonra İttihat ve Terakki
l '.utisi 1 6 Temmuz 1912'den 23 Ocak 1913 tarihleri arası hariç ol­
ınilk üzere imparatorluğun çöküşüne dek iktidara bütünüyle ege­
nwn olmuştur.
ıos Yönetimi ele geçiren bu parti, kısa zamanda oto­
kratik bir düzen kurmuştur. ı09 Bunu elde etmek içinde muhalif­
k•rini her yola başvurmak suretiyle sindirmiş, susturmuş, hatta
yokehniş, bu sayede de sürekli olarak iktidara egemen olmuştur.

Bu dönemde Mebusan Meclisi dört defa feshedilmiştir. Bun­

lardan ikisi 1 91 2' de, üçüncüsü 1 9 1 8' de, dördüncüsü de 1 1 Ni­
san 1 920'dedir. Yapılan seçimlere gelince; ilki 1 908'deki baskılı,
i kincisi 1 91 2'deki sopalı geçmiştir. 1 1 0 1 9 1 4 seçimlerinde mu­
halefet tamamen sinmiş ve İttihat ve Terakki'nin karşısına çı-

1 07 Başgil, A.g.e., s . : 104; Okandan, R.G.: "Amme Hııkukımıuz Bakııııındaıı Tanzimat.

/Jirinci l'i' ikinci M�mtiyt'I Deııir/CT'iııiıı Önemi", lüHF Mt'C., c.: XV, sayı: [, lst., 1 949.
IOH Aldıkaçtı, A.g.e .. s.: 74; Okandan, R.Galip: Amme Hııkukı11111ız1111 Aııa/ıatları, s.:
341 vd.
1 0<1 Tunaya, T. Zafer: Tiirkiye'de Siyasal Partiler, c.: 1, s.: 1 9-1 3 1 .
1 Hl Tunaya, T . Zafer: Hlirriyetiıı ilanı, s.: 24; Aldıkaçtı, A.g.e., s.: 75.
54 Türk Aı rayasa Tarilıi

kamamıştır.1920 seçimleri ise bilindiği üzere arbk 1 921 Anayasası

ile ilgilid-i r. 1 1 1

B- YAPILAN DEGİŞİKLİKLER
1 -1 91 2' de yapılan değişiklikte (15 Mayıs 1 91 2) Anayasanın 7.,
35., 43. maddeleri değiştirilmiş, bunlara Mebusan Meclisi'nin ge­
rektiğinde feshi, tecil ve tadil yetkisi padişaha verilmiştir. Fakat
bu yetki, bazı kayıtlarla sınırlandırılmaktaydı. 35. maddedeki pa­
dişahın meclisi fesh ederken Ayan Meclisi' ne danışması şartı kal­
d ırılmaktaydı. Ancak fesi hten itibaren 4 ay içinde seçimleri ye­
nilemek zorundaydı (eskiden bu süre 3 aydı).
Bu değişiklikler iktidardaki İ ttihat ve Terakki Partisinin ye­
rini sağlama alma amacıyla yaptığı değişikliklerdir. Böylece par­
ti, kendi üzerindeki meclis denetimini kald ırmak, hükümet iş­
lerinden anlamayan padişaha daha fazla yetki vererek, iste­
d iklerini yaptırmak yolu nu açmak istemişlerdi .
2-Bu i l k değişiklikten sonra yapılan ikinci değişiklik 29 Ocak
1 9 1 4 tarihindedir. Bu değişiklikte 7, 43 ve 1 02. maddeler değişti­
rilmiş, 7. maddede ki padişahın yetkisi, meclisin olağanüstü ve ola­
ğan toplantıya çağırılmasını kapsar, biçiminde genişletilmiştir.
3-25 Şuba t 1 9 1 6 tarihinde yapılan değişiklikte 76. madde de­
ğiştirilmiştir. Bu madde, milletvekillerinin yollukları (harcırah)
i le ilgilid ir.
4-7 mart 1 9 1 6 tarihinde yapılan değişiklikte 72. madde de­
ğiştirilmiştir. Bu madde milletvekilliği adaylığını açıklar.
5-2 mart 1918 tarihli bir değişiklikte 69. madde değiştirilmiştir.
Bu maddedeki d eğişiklik, seçim dönemleriyle ilgilid ir. 1 1 2
1 876 Anayasası' n d a yapılan bütün değişiklikler bunlardan
ibarettir. Zaten Osmanlı Devleti, 30 Ekim 1 9 1 8 Mondros Ateş­
kesi ile bağımsızlığını yitirecek, parçalanacaktır. Artık Anado­
lu' d a yeni bir Türk Devleti yeniden doğacak gelişecektir.

1 1 1 Aldıkaçtı, A.g.e., s.: 75.

1 1 2 Bkz.: Kili-Gözübüyük, A .g.c., s.: 74-84; Ta nilli: A.g.c., s.: 32-33; De�işiklikler hak­
kında geniş bilgi için bkz.: Okandan, A.g.c., s . : 348 vd.; Gürdoğan, Burhan: "/kiıı­
ci Meşrutiyet Dcvri11de A ııaynsn De,�işikliklcri ", AlTHF Ders., c.: XVI, sayı: 1-4 , s.: 91-
105, Ank., 1959. Değişiklik metinleri kitabın sonunda (ek) bölümünde verilmiştir.
i K i NCİ BÖLÜM

Türk Kurtuluş Savaşı Dönemi

1 - 0SM A N L I D E V L ET İ ' N İ N Ç Ö KÜ Ş Ü
II. Meşrntiyetin ila nından sonraki yıllar Osmanlı Devleti için
gerçekten acı yıllar oldu. On yıl süren biteviye savaşlar Osmanlı
Devleti'ni tarih sahnesinden sildi.
İç teki karışıkl ıklar, siyasal buna lımlar ve parti çekişmeleri
bir yana Osmanlı Devleti Mondros Ateşkesi'nin imzalandığı 30
Ekim 191 8 yılına kadar tam olarak tam on yıl boyunca sürekli
olarak savaş içinde oldu, topraklarının hemen hemen tamamını
yitirdi, üç kıtada birden savaştı nihayet çöktü.
Meşrutiyetin ilcını batı kamuoyunda olumlu karşılanmakla bir-
1 i kte, batılı devletlerin Osmanlı Devleti' ne karşı izledikleri poli­
tikalarda bir değişiklik oluşturmadı. Aksine içteki batıcı hareketleri
destekleyen bu devletler iktidara gelen İttihat ve Terakki men­
suplarına politik destek sağlayacakları yerde, onların bu alandaki
başarısızlıklardan ve tecrübesizliklerden yaralanarak bunları
kendi amaçlarını gerçekleştirmek yol unda birer fırsat bildiler.
İlk olarak Avusturya, Bosna ve Hersek'i ilhak etmiş, Rusya
Boğazla rın s t<1 tüsünü kendi lehine değiştirmek için girişimle­
re başla mış, B u lgarista n bağımsızlığını ilan edivermiş, Yuna­
ni stan da Girit' i i l hak etmek istemişti. B ü tün bunlar, bir-iki yıl
içinde oluveren had iselerd ir. 1

l Uç;ırol, Rıfot: Siynsi Tnrilı, s.: 335, Filiz K., lst., 1985; Armaoğlu, Fahir: Sı)Jl'Sİ Tn­
rılı, s.: 3 1 1 vd., AUSBFY., Ank., 1 975.