Türk Anayasa Tarilıi

Dördüncü madde, yasama ve yürütme yetkilerinin meclis­

te toplandığını gösterir. Meclisten ayrılıp görevlendirilecek bir
kurulun hükümet işlerini göreceği belirlenmiştir. Zaten kuru­
lacak hükümette M. Kemal'in istekleri doğrultusunda teşkil edil­
miştir. 1921 Anayasası'ndaki hükümet sistemi de yine temel­
de bu takrir doğrultusundadır.
Yazılan Not'ta ise, padişahın kurtarıldıktan sonra hemen eski
yetkilerini ihraz edemeyeceği, Meclis' in belirlediği statüye tabi
olacağı belirlenmektedir. Bu not, M. Kemal'in padişah ve ha­
lifenin statüsü hakkında baştan beri farklı şeyler düşündüğü­
nün açık bir göstergesidir.31

C- YÜRÜTME O RGANI'NIN KURULUŞU

Mecliste 25 Nisan 1 920 tarih ve 5 no'lu kararda, yürütme kuv­
vetinin oluşturulmasına karar verildiği belirtilmiştir.
2 Mayıs 1920 tarihli bir kararla da yüriitme organının kuruluş
biçimi belirlenmiştir. Bu 3 no' lu yasa metnini de verelim:
"1 -Şeriyye ve Evkaf, Sıhhıye ve Muavenet-i 1ctimaiyye, İk­
tisat (Ticaret, Sanayi, Ziraat, Orman ve Maadin) Maarif,
Adliye ve Mezahib, Maliye ve Rusumat ve Defter-i Ha­
kan-!, Nafia, Dahiliye Emniyet-i Umumiye, Posta ve Tel­
graf), Müdafaa-i Milliye, Hariciye ve Erkan-ı Harbiye-i
Umumiye işlerini üzere BMM'nin on bir zattan mürek­
kep bir icra vekilleri heyeti vardır.
2- kra Vekilleri, BMM'nin ekseriyeti mutlakası ile araların­
dan intihap olunur.
3-Her vekil, deruhte ettiği umürun ifasında mensup oldu­
ğu encümenin reyi istişaresini alabilir.
4-kra vekilleri arasında çıkacak ihtilafı BMM halleder."32
Bu iki belge, ilk meclisin yüriitme organını belirlemiştir. Met­
nini verdiğimiz yasanın ikinci maddesi, yürütme organı üye-

31 l:lkz.: Atatürk: Nııtıık, c . : ll, s . : 438 vd.

32 Kili-Gözübüyük, A.g.e., s.: 8; Tanilli, A.g.e., s.: 40; Ağaoğlu, 5.: Kııvny-ı Milliye
Rıılııı, s.: 72 vd.
 Tiirk Kıırtıılıış Savaşı Dönemi 71

lı ·rinin meclis üyeleri arasından meclisin mutlak çoğunluğu ile

. ,,., ileceğini ortaya koymaktadır.
4 Kasım 1920 tarih ve 47 no'lu bir yasa ile bu ikinci madde
"' ınradan değiştirilmiş; "İcra vekilleri, BMM reisinin Meclis aza­
J.ı rından göstereceği namzetler meyanından ekseriyet-i mutlaka
ı l ı · intihap olunur" biçiminde hazırlanmıştır. Çünkü eski haliyle,
ı ı wclisteki çeşitli grupların, hükümeti ele geçirmesi mümkün
ı ıl.ıbilecekti. Meclis başkanının göstereceği adayların bakan se­

ı; ı lt>bilınesi, bu tehlikeli yolu tıkamıştır.33

BMM'nin bir hükümet kurması, devlet başkanlığı sorununu
ı l ,ı gündeme getirmişti. Çünkü tstanbul'da padişah varken, res­
ı ı wn kaldırılmamışken, devlet başkanlığı kurumunun ihdas edil­
llll'Si kimi çevrelerce olumsuz değerlendirilebilir. Bu da büyük
ı q1kilere yol açabilirdi. Bu konudaki tartışmaları 1 921 Anayasa­
·.ı'nın "yürütme" _ile ilgili başlığında inceleyeceğiz. Fakat bu ya­
s,ı n ın kabul edildiği günlerde bu soruna da pratik bir çözüm bu­
l u nmuş, ulusun egemenliğini temsil eden meclis başkanının, do­
ğ.ıl olarak devletin de başı olduğu ortaya konulmuştur.34
Meclisin toplanmasından altı gün sonra çıkarılan "Hıyanet-i
Vataniye Kanunu", TBMM'nin hukuka uygunluğuna karşı ayak­
la nanlara konulmuş bir müeyyidedir. Bu yasaya göre, sözle bile
meclise karşı harekette bulunanlar vatan haini sayılmakta, idam­
la cezalandırılmaktadır. Bu yasa bile, meclisin, yeni kurulan bir
devletin meclisi olduğunu pratik olarak göstermeye yeter.
6 ve 24 Mayıs tarihli iki kararla da İstanbul ile resmi bağlantılar
kesilmiş, böylelikle yeni devletin müstakil olarak işe başladığı
i�galci devletlere gösterilmiştir.35 Bu devletler, bu nedenledir ki,

.11 Kili-Gözü büyük, A.g.e., s.: 90 .

.14 Mumcu, A.g.e., s.: 56; Eroğlu, A.g.e., s.: 204-206; Ağaoğlu, A.g.e., s . : 63 vd.; Siv­
ri.lsınail: Atafiirk'iiıı Meclis B11şk1111/ı,�1, s.: 1 vd.; Karacan Y., lst., 1982; Tunaya,
T. Z.ıfer: "Osmanlı lınparatorluğu'ndan TBMM Hükümeti Rejimine Geçiş", IÜHF
Devletler Hususi Hukuku Ordinaryüs Profesörü M. Raşid Sevig'e Armağan'dan
a.b., !.Akgün Mat., lst., 1 956 ; Aynı yazar: "TBMM Hükümeti'nin Kuruluşu ve
Siyasi Karakteri", I ÜHF Mec., c.: XXIll, sayı: 3-4, s.: 227-247, İst., 1 957.
15 Mumcu, A.g.e., s.: 57; Gençosman, M.Zeki: Deıılet Kuran Meclis, Hür Y., lst., 198 1 ;
Bıyıkoğlu, Tevfik: "Birinci TBMM'nin Hukuki Statüsü v e ihtilalci Karakteri",
Hel/eteıı, c. : XXX!V, s.: 95, Temmuz 1 960 'tan a.b.
72 Türk Anayasa Tarilıi

önceleri barış görüşmelerine Ankara ve İstanbul Hükümetleri'ni

birlikte davet ederlerken, sonradan yalnızca Ankara Hüküme­
ti'nin egemenliğini tanımak zorunda kalmışlardır.36

D- NİSAB-1 MÜZAKERE KANUNU

5 Eylül 1920 tarihli ve 18 no'lu yasa, BMM üyelerinin seçil­
me biçimlerinin ve Mecliste yapılacak müzakerelerin yöntem
ve koşullarını belirtmektedir. 8 maddeden ibaret bu yasayı in­
celemek yerine, değinmiş olmakla yetinelim.37

E- BAKANLAR KURULU PROGRAMI

1 3 Eylül 1 920 tarihli bu program M. Kemal tarafından su­
nulmuştur, 31 . maddeden ibarettir.
"Maksat ve Meslek" adlı ilk bölümde hükümetin amaçları
açıklanmaktadır. 5-17. maddeler ''Mevadd-ı Esasiye" başlığını ta­
şır ve devlet ile hükümetin siyasal yapısını, kurumlarını belirler.38
18. madde tek madde olarak "İdare" başlığını taşımaktadır ve
memleketin vilayet, kaza, bucak gibi yönetim birimlerine bö­
lündüğünü belirler. Bundan sonraki maddeler ise bu yönetim bi­
rimlerinin yapılarını ortaya koyar. 30 ve 31 . maddeler "Müfet­
tiş-i Umumilik" başlığını taşır. Bu bölümde merkezi ve mahal­
li teşkilatların denetimine ilişkin hükümler vardır.39
1 3 Eylül tarihli bu bakanlar kurulu programı, yeri gelince
daha ayrıntılı olarak inceleyeceğimiz üzere 1921 Anayasası'nın
ilk taslağı olmuş, bu anayasaya modellik etmiştir. Gerçekten ilk
anayasa, M. Kemal'in sunduğu bu programla büyük bir ben-

36 Mumcu, A.g.e., s.: 57.

37 Kil i-Gözübüyi.ik, A.g.e., s.: 89; Ta n i l l i , A .g.e., s.: 41; Sevig, Vasfi Raşid: "23 Ni­
san 1919'dan 24 Nisan 1924'e Kadar Anayasa Hareketleri", A ÜHF Derg ., sayı:
1 -2, s.:
1-34, Ank., 1 951 .
38 Tımilli, A.g.e., s.: 40-42; Arıburnu, Kem al : Milli Mücadele ve lnkilap/ar/a llgili Ka­
mın/ar, Esbabı Mucibeleri ve Meclis Görüşmeleriyle, c.: 1, s.: 1 3- 1 5, Güzel lstanbul
B., Ank., 1 957.
39 Tanilli, A.g.e., s.: 41 -44; Öztürk, Kazım: T.C. Hiikılmetleri ve Programları, s.: 1 vd.,
Ak Y., !st., 1 968; Sevig, A.g.m., s.: 34-40; Arıburnu, A .g.e., s.: 1 3-15.
 Türk Kurtuluş Savaşı Dönemi 73

zerlik, hatta kimi maddelerde özdeşlik taşır. Bu programın bir­

çok maddesi aynen anayasada da yer almıştır. Bu nedenle bu
programın tarihsel değeri büyüktür.

F- B MM'NİN 21 EKİM 1920 TARİHLİ BİLDİRİSİ

Bu bildiri, BMM'nin kuruluş ve görevleriyle ilgili bir bildi­
ridir. Sadeleştirerek, metin tamamını vermek istiyoruz:
"Emperyalist devletlerin, devlet ulusumuzun hayatına
açıkça kasdetmeleri sonucunda, meşru müdafaa için toplanan
TBMM, şimdiye dek çeşitli sebeplerle açıkça veya örtülü ola­
rak ilan ettiği maksat ve amacını bir kere daha bütün dünya­
ya arz için bu bildiriyi yayınlamaya lüzum görmüştür.
TBMM ulusal sınırları içinde hayat ve istiklalini temin ve hi­
lafet ve saltanat makamını kurtarmak yemini ile oluşturmuş­
tur. Bununla birlikte, hayat ve istiklalini yegane kutsal emel bir­
liği Türkiye halkın, emperyalizm ve kapitalizm tahakküm ve
zulmeden kurtararak irade ve egemenliğinin sahibi kılmakla
amacına ulaşacağı kanaatindedir.
TBMM ulusun hayat ve istiklaline suikast eden emperyalist
ve kapitalist düşmanların tecavüzlerine karşı müdafa ve mak­
sada aykırı hareket edenleri cezalandırmak azmiyle kurulmuş
bir orduya sahiptir. Emir ve kumanda yetkisi BMM'nin man­
evi şahsiyetindedir.
TBMM halkın öteden beri manız bulunduğu sefalet se­
beplerini yeni araçlar ve teşkilat ile kaldırarak, yerine refah ve
saadet getirmeyi başlıca hedef sayar. Bununla birlikte toprak,
maarif, adliye, iktisat ve vakıflarla ilgili işlerde, diğer mese­
lelerde sosyal kardeşlik ve yardunı egemen kılarak, halkın ih­
tiyacına göre yenilik ve kurumları oluşturmaya çalışacaktır.
Bunun için de siyasi ve sosyal prensiplerini, ulusun ruhunda
almak ve uygulamada ulusun eğilimi ve geleneklerini gö­
zetmek düşüncesindedir.
Bununla birlikte TBMM, memleketin idari, iktisadi, sosyal
bütün i htiyaç larına ilişkin hükümleri aşamalı tatbik ve yasa
74 Türk lı11nyasn Tnrilıi

biçiminde uygulamaya koymaya başlamıştır. Başarı Al­

lah'tandır" .40

G- SONUÇ
Görülüyor ki 1 921 Anayasası'na gelinceye dek BMM, ça­
lışmalarında, anayasal hükümler içeren bazı yasama eylemle­
rinde bulunmuş, buna ilişkin birçok kararlar almışhr. Bu konuda
incelediğimiz kanun ve kararlardan bir kısmı anayasaya aynen
girmiştir. Özelikle hükümet programı, nisabı müzakere kanu­
nu, hükümetin teşkiline ilişkin kanunlar, bu konuda verebile­
ceğimiz en belirgin örnekleri oluşturur. 23 Nisan 1 920'de gö­
revine başlayan TBMM, her ne kadar Osmanlı Meclis-i Mebu­
san'ın bir devamı görünümünde idiyse ve hatta halifeyi ve pa­
dişahı kurtarmayı temel görev saydıysa da gerçekte yepyeni bir
devletin kurucu meclisi görünümündeydi. Hatta bu konunun
kimi zaman meclis tartışmalarına da girdiğini görınekteyiz.41
M. Kemal'in ana hedeflerinin kamufle edilerek uygulamanın
zamana bırakılması, parçalanmayı önlemek içindi. Eğer böyle
yapılmasaydı, birlik temin edilemez, ulusal kurtuluş mücade­
lesi belki de muvaffak olamazdı.

40 Bkz.: Arıburnu, A.g.c., s.: 26; Taııilli, A.g.e., s.: 44.

41 Sevig, A.8.e., s.: 28-29
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

1 92 1 Ana y asası

1 - 1 9 2 1 ANA Y A S A S l ' N I H AZ I R L A Y A N
OLAYLAR
A- TBMM'NİN GENEL YAPISI
1- Meclis 'in O l u ş u m u ve Yapısı
İstanbul Meclis-i Mebusanı'nın 1 6 Mart 1 920'de kapatıl ma­
sı üzerine M. Kemal, "Kuvay-ı milliyeyi amil ve irade-i mill iyeyi
hakim kılma" esasına dayanarak seçimleri yeniletti ve Ankara' da
ulusal bir meclisin kurulması için gerekli ortamı oluşturdu. Buna
ilişkin tarihsel olayları önceki bölümde görmüştük.
23 nisan 1 920'de açılan TBMM, illerden gelen temsilc ilerle
İstanbul' da kapatılan Meclis-i Mebusan'ın Ankara'ya gelebilen
üyelerinden oluşmuştu. 1
TBMM'nin açılışında mevcut üye sayısı 1 1 5 idi. Mayıs ayın­
da bu sayıya 63, bu aydan Ocak 1 921'e dek 27 ve Ocak 1 921 ' de
de üç üye katılmıştı.2 Sonuçta mecliste toplanan üye sayısı Go­
loğ lu'nun tespitine göre 390 kişiyi bulmuştu.3 Bu 390 kişinin
306'sı seçimle gelmiş, geri kalanlar ise İstanbul Meclisinden ge-

1 Abcıdaıı, Ycıvuz-Scıvcı, Bcıhri: Tiirkiye'de Aıınynsn Geliş111e/eriııc Bir Bakış, s.: 52,
AÜSBFY., Ank., 1 959
2 Şapolyo, E.13ehncııı: Mııslnfn Keınnl ve B i riııci Bı"iyiik Millet Meclisi Tnrilıçcs i, s. : 25
Ülkemiz Y., Ank., 1 969
3 Goloğlu, Mahmut: Milli Miicndele Tnrilıi, Ill. Kitap, s.: 159, Başnur Ma t., Ank.,
1 97 1 ; Ateş, Toktamış: Tiirk Devrim Tnrilıi, s.: 1 78, IÜIFY., lst., 1 980.