ı8o Türk Anayasa Tarihi

mele oturtmuştur. Buna göre, 1961 Anayasası, Anayasa Düzeni

Hakkındaki Yasada belirtilen istisnalar dışında, yeni bir Ana­
yasa yapılıp yürürlüğe girinceye kadar uygulamada kalacak­
tır. Bu yasa ile 1 961 Anayasasına getirilen istisnalar aşağıdaki
gibi sıralanabilir.
a) Cumhurbaşkanına ait görevleri, Milli Güvenlik Konseyi
Başkanı yürütecektir.
b) Türkiye Büyük Millet Meclisine, Millet Meclisine ve Cum­
huriyet Senatosuna ait görevler, Milli Güvenlik Konseyince kul­
lanılacaktır.
c) Milli Güvenlik Konseyince çıkarılan bildiri, karar ve ya­
salara karşı anayasal ve yönetsel yargı yolu kapatılmıştır. Ba­
kanlar kurulu kararları ile üçlü kararnamelere karşı iptal da­
vası açılamayacaktır.
d) Milli Güvenlik Konseyince çıkarılan bildiri, karar ve ya­
saların, Anayasa ve yasalara çatışması durumunda, Milli Gü­
venlik Konseyinin bildiri, karar ve yasaları uygulanacaktır . 1

B - KURUCU MECLİS
Milli Güvenlik Konseyi 29.6.1981 de çıkardığı bir Yasa ile ken­
disinin de içinde yer alacağı bir Kurucu Meclis kurulmasını ön­
görmüştür. 23 Ekim 1 981 de göreve başlayan Kurucu Meclisin
amacı, "Türkiye Cumhuriyeti Devletin varlığı ve bölünmezli­
ği ve toplumun huzurunu korunarak, milli dayanışma ve sos­
yal adalet anlayışı içinde herkesin insan haklarından ve temel
hürriyetlerinden eşitlik ilkesine göre, yararlanmasını ve hukukun
üstünlüğünü sağlayacak demokratik, laik hukuk devletinin ku­
rulması için gereken hukuki düzenlemelerle Anayasayı, siya­
si partiler ve seçim kanunlarını yapmak" tır.
Kurucu Meclisin özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir.
a) Kurucu Meclis, Mili Güvenlik Konseyi ile Danışma Mec­
lisinden oluşmuştur.

Özdemir, Salim (Haz): Milli Güvenlik Konseyi ve Kıırııcıı Meclis Tarafından Kııbııl
Edilen Yargı ile llgili Kanıınlar, s.: 14 vd., Adalet B. Y., Ank., 1 982; Özbudun, Er­
gün: Türk Anayasa Hııkuku, s.: 27 vd., Yetkin Y., Ank., 1 995
 1 982 Anayasası 181

b) Yasama yetkisi Kurucu Meclise bırakılmışbr. Kurucu Mec­

lis içinde Milli Birlik Konseyinin yetkisi, Danışma Meclisin göre
daha geniş tutulmuştur. Kurucu işlemleri üzerinde son sözü söy­
leme yetkisi Milli Güvenlik Konseyinde olduğu gibi, gerekli gö­
rülen hallerde, Milli Güvenlik Konseyi yasama yetkisini, Da­
nışma Meclisinin katkısı olmadan da tek başına kullana bilecektir.
Uygulanmada, istisnai de olsa bu yola başvurulmuştur.
c) Danışma Meclisi, genel oya dayanan, seçimle kurulmuş bir
Meclis değildir.160 üyeden oluşan bu Meclisin 120 üyesi her il va­
lisinin saptadığı adaylar arasında Milli Güvenlik Konseyince, 40
üyesi de doğrudan doğruya Milli Güvenlik Konseyince seçilmiştir.
d) Danışma Meclisinin oluşma biçimi ve yapısı topumun tüm
katmanlarını temsil edecek nitelikte değildir. Danışma Meclis
i.iyelerinin üç özelliği dikkati çekmektedir: Bunlardan biri, 1 1
Eylül 1 980 d e herhangi bir siyasal partiye üye olanlar, Danış­
ma Meclisi dışında bırakılmışbr; İkinci Danışma Meclisi üyelerin
büyük bir bölümü"bürokrat" Kökenlidir; Üçüncüsü de, yüz alt­
mış üyesinden üçü dışında tüm üyeleri yükseköğrenim görmüş
kişilerdir.
e) Danışma Meclisi üyelerine de, genel seçimle işbaşına ge­
len milletvekilleri gibi, görevlerini bağımsız olarak yürütebil­
meleri için, bazı güvenceler tanınmıştır. Bunlar da dokunul­
mazlık hakkından yararlanmışlardır.
O Danışma Meclisi üyelerin en az on üyenin imzası ile, yasa
h•klifleri verme yetkileri vardır. Bu yetki ayrıca Milli Güvenlik
Konseyi üyelerinin her birine de tanınmıştır.
g) Kurucu Meclisinin yasama görevini yerine getirirken, yasa
ı .ısarı ve önerilerinin önce Danışma Meclisinde, sonra da son­
r.ı da Milli Güvenlik Konseyinde görüşülmesi, bir tasarının yasa

ııiteliğini alabilmesi için, Milli Güvenlik Konseyince kabul edil­

ı ııesi ve Resmi Gazete'de yayınlanması yöntemi benimsenmiştir.
h) Bakanlar Kurulunun yalnız Milli Güvenlik Konseyine kar­
";-1 sorumlu olması kurulu bu dönemde de aynen korunmuştur.
 Tiirk Anayasa Tarilıi

C-1982 ANAYASANIN HAZIRLANMASI:

A nayasanın hazırlanmasında ve kabul edilmesinde izlenen
yol aşağıdaki gibi özetlenebilir:
a) Danışma Meclisi kendi üyeleri arasından, Anayasa Ta­
sarısını hazırlamak üzere, 1 5 kişiden oluşan bir Anayasa Ko­
misyonu seçmiştir. 23 Kasım 1 981 de seçilen bu Komisyon, ha­
zırladığı Anayasa Tasarısını 17 Temmuz 1982 de Danışma Mec­
lisine sunmuştur. Tasarının hazırlık aşamasında çok sayıda kişi
ve kuruluştan yazılı görüş alınmıştır.
b) Anayasa tasarının Danışma Meclisinde görüşülmesine 4
Ağustos 1982 de bağlanmış ve 23 Eylül 1982 de bitirilmiştir. Ana­
yasa tasarısı C'anışması Meclisinde iki kez görüşülmüştür.
c) Anayasa Komisyonunca hazırlanan Anayasa tasarısının,
Danışma Meclisinde konuşulmaya başlaması üzerine, Anaya­
sa tartışmalarının yapılabilmesi için Millf Güvenlik Konseyi bazı
yasakları kaldırmıştır. Buna göre, Anayasa tartışmasına katıla­
bilecekler, halkoylainasında halkın vereceği oyu etkilememek
koşulu ile ve yalnız Anayasa tasarısının geliştirilmesi yönün­
de görüş ve önerilerde bulunabileceklerdir. 2
d) Danışma Meclisince kabul edilen Anayasa tasarısı, Kurucu
Meclisin ikinci kanadı olan M illi Güvenlik Konseyinde de gö­
rüşülerek, 1 8 Kasım 1 982 gün ve 2709 sayılı Kanun olarak ka­
bul edilmiştir. Anayasa, Resmi Gazetede yayınlandıktan son­
ra, halkoyuna sunulmadan önce, Devlet Başkanı tarafından ya­
pılan konuşmalarla, ulusa Devlet adına resmen tanıtılınıştır.3
e) Kurucu Meclis tarafından kabul edilen Anayasa, 24 Eylül
1 982 gün ve 2707 sayılı Kanuna göre, 7 Kasım 1 982 de halkoyu­
na sunularak kabul edilmiş, 9 Kasını 1 982 de Resmi Gazete de
yayınlanarak, geçici maddelerdeki kurallara göre yürürlüğe gir­
miştir. Anayasanın halkoyuna sunulması işlemi, Yüksek Seçim
Kurulunun yönetim ve denetiminde seçim kurullarınca yürü­
tülmüştür. Halk oylanmasına ka tılına oranı, %91 .27 kabul oyu
verenlerin oranı %91 .37, red oyu verenlerin oranı ise %8.63 ol-

2 Milli Güvenlik Konseyinin 70 sayılı kararı (R.G. 5.8.1982-1 7773)

3 Milli Güvenlik Konseyinin 71 sayılı kararı (R.G. 21 .10. 1982-17845)
 1 982 Anııyıısıısı

muştur. Anayasa, halk oylanmasında 1 .626.431 hayır oyuna kar­

.şılık 1 7.21 5.539 evet oyu ile kabul edilmiştir (Resmi Gazete
20. 1 1 .1982-1 7874). Halk oylanmasına katılma oranının ve kabul
oylarının yüksek olmasında, diğer nedenlerin yanında, normal
rejime geçme isteğinin etkili olduğu da söylenebilir.
f) 6 Kasım 1983 seçimlerinden sonra, Türkiye Büyük Millet
Meclisinin 24 Kasım 1983 de toplanması ve Başbakanlık Dfvanmm
h aralık 1983 de oluşması ile Milli Güvenlik konseyi dönemi sona
l'rmiştir. Anayasanın geçici maddesi gereğince, Milli Güvenlik
Konseyi Başkanı ve Devlet Başkanı, yedi yıllık bir dönem için
Cumhurbaşkanı sıfatını kazanmıştır. Milli Güvenlik Konseyi de
.ıltı yıllık bir süre için, Cumhurbaşkanlığı Konseyi haline dönmüş
ve Milli Güvenlik Konseyi üyeleri, Cumhurbaşkanlığı Konseyi
iiyesi sıfatını almışlardır. Altı yıllık sürenin sonunda Cumhur­
başkanlığı Konseyini hukuki varlığı sona erecektir.4

il. 1 9 82 A N AYASASINDA D E V L ET SİSTE M İ

A - TEMEL İLKELER
1- A ta türk Mi lliyetçi liği :
1982 Anayasası da, her anayasa gibi, hazırlandığı dönemin
i zlerini taşır. 1982 Anayasası da, 1 980 öncesi dönemde karşı­
laşılan sorunları etkisi al tında hazırlanmıştır. Ülkeyi, içinde bu­
l u nduğu duruma getiren nedenler arasında, 1 961 Anayasası­
nın da payı olduğu görüşü benimsenmiş, 1961 Anayasasının da
hazırlanmasında olduğu gibi, ülkenin karıştığı toplumsal, siyasal,
l'konomik sorunların giderilmesinde, Anayasa önemli bir araç
olarak görülmüştür.
1 982 Anayasası uzunluğu ve hükümlerinin sıralanışı ve dü­
zenlenişi bakımından 1 961 Anayasasına benzemektedir.

·I Hkz.: Göziibüyük, A. Şert>f: A11nynsn Hııkııkıı, s.: 1 29-135, Turhan K., An k ., 1995;
Dal, K.: Tiirk Esas Teşkilat Hııkııkıı, s.: 97 vd., Ank., 1984; Özbudun, Erg un: A.g.e.,
s.: 30-33; Aynı Yaur: Demokrasiye Geçiş Sı'iresince Anayasa Yapımı, Bilgi Y., Ank.,
1 993; T<1niir, Bülent: iki A ııavnsa, 1 961 -1 982, Beta Y., lst., 1986; Gerekçeli Aıınııa-
·

sa Önerisi, A ÜSBFY., Ank., i 982

 Türk Anayasa Tarihi

Her iki Anayasanın hazırlanışında, "çerçeve anayasa" yerine;

"düzenleyici anayasa" yeğlenmiştir. Düzenleyici Anayasa ya­
pılırken, her sorun için bir madde koyma yoluna da gitmemek
gerekir. Ayrıntılara inen bir anayasa, toplumdaki gelişmelere
ayak uyduramaz, toplumsal bunalımlara neden olabilir.
Türk Anayasalarına "Başlangıç" koyma yolu 1 961 Anaya­
sası ile başlamış ve 1982 Anayasası ile devam etmiştir. Böyle bir
yola gidilmiş olmasının nedenleri arasında, bir yandan hükü­
met darbelerine bir gerekçe göstermek, diğer yandan da Ana­
yasaya egemen olan ilkelere, anayasa koyucunun temel görü­
şüne açıklık getirmektedir.
Anayasanın 1 76. maddesine göre, "Anayasanın dayandığı
temel görüş ve ilkeleri belirten başlangıç kısmı, Anayasanın met­
nine dahildir." Durum böyle olunca, Anayasanın başlangıç kıs­
mı, özel bir önem taşır.
1982 Anayasasının Başlangıç kısmının 1 ve 2. fıkraları 12 Ey­
lül harekatının nedenlerini açıklar. Buna göre 1 2 Eylül harekatı
"Ebedi Türk vatan ve milletinin" bütünlüğünün ve "Kutsal Türk
Devletinin" varlığının tehlikeye düşmesi üzerine "Türk Mille­
tinin ayrılmaz parçası olan Türk Silahlı kuvvetleri" tarafından,
"milletin çağrısı" üzerine gerçekleştirilmiştir.
Bu Anayasa "Türk Milletinin meşru temsilcileri olan" Da­
nışma Meclisi ve Milli Güvenlik Konseyince hazırlanmış ve Türk
Milleti tarafından kabul ed ilmiştir.
Başlangıcın diğer fıkralarında yer alan ve Anayasaya egemen
olan keler de aşağıdaki gibi sıralanabilir:
- Atatürk milliyetçiliği, Atatürk inkılap ve ilkeleri;
- Dünya milletler ailesinin eşit haklara sahip şerefli bir üye-
si olarak, çağdaş uygarlık düzeyine ulaşma azmi;
- Egemenliğin kayıtsız şartsız Türk Milletine ait olduğu;
- Kuvvetler ayrımı;
- Türk varlığının Devleti ve ülkesiyle bölünmez bütünlüğü;
- Laiklik ilkesinin gereği, kutsal din duygularının devlet iş-
lerine kesinlikle karıştırılmaması;
 1 982 Anayasası

- Her vatandaşın, eşit bir biçimde Anayasa da yer alan te­

mel hak ve özgürlüklerden yararlanması;
Yurtta sulh, cihanda sulh arzu ve inancı içinde yaşama hak­
kı bulunduğu.
1 982 Anayasasında yer alan bu ilkeler, 1 961 Anayasasının Baş­
langıç kısmında yer alanlarla büyük bir benzerlik gösterir.
Anayasa 1 995 yılında yapılan değişiklik ile Başlangıcın 1 ve
2. fıkralarında yer alan 1 2 Eylül darbesinin gerekçesine ilişkin
cümle ve sözcükler Başlangıç metninden çıkarılmıştır. Böyle­
ce 1 2 Eylül döneminde çıkarılan Anayasadan 1 2 Eylül döne­
minin izleri silinmek istenmiştir.
Anayasanın dayandığı temel ilkeler, esas itibariyle, Anaya­
sanın "Başlangıç" kısmı ile Cumhuriyetin niteliklerini belirten
2. maddesinde yer almıştır. Bunlar, Atatürk Milliyetçiliği, de­
mokratik devlet, laik devlet, sosyal devlet, hukuk d evleti ve in­
san haklarına saygılı devlet ilkeleridir.
Anayasanın ikinci maddesinde, Türkiye Cumhuriyetinin Ata­
türk Milliyetçiliğine bağlı bir devlet olduğu belirtilmiştir. Bi­
lindiği gibi, 1924 Anayasasında "milliyetçi" devletten, 1961 Ana­
yasasında da "milli" devletten ve "Türk milliyetçiliği"nden söz
edilmiştir.
1 982 Anayasasına göre devletin temel ilkelerinden biri
olan Atatürk Milliyetçiliğinin ne anlama geldiğini,1 961 Ana­
yasasında sözü edilen Türk Milliyetçiliğinden bir farkı olup ol­
madığını belirtmeden önce, "Milliyetçilik akımına" başka bir de­
yişle "Ulusçuluk akımına" kısaca değinmekte yarar vardır.
Fransız Devrimi ve Napolyon savaşları sırasında Avrupa'yı
ulusçuluk akımının kapladığı görülür. Ulusçuluk, o dönemdeki
hükümdarlık ve imparatorluklara karşı, belli bir ırk, dil ve din
birliğinin ötesinde. özellikle inanç ve bilinç birliğine dayanan
toplulukların bir direnme gücü olduğu gibi, içeride de daha de­
mokratik bir düzene geçişin itici gücü olmuştur. Başka bir de­
yişle milliyetçilik akımı, ulus denen tarihsel varlığın, bir yan­
dan karşı bağımsızlığa, d iğer yandan da içeride demokratik bir
yönetime kavuşmasında etkili olmuştur. Bu açıdan ulusçuluk,
1 9. yüzyılın ilk yarısında olumlu bir rol oynamıştır.