वर्ष अकरावे अंक ५ ऑक्टो-नोव्हें २०२३ पृष्ठे ५२

मूल्य०/-
G २६

çÎßæÝè çßàæðá 1
 ‹Øê ß´ÎÙæ ·¤æð. ¥æòÂ. ã檤çâ´» âæðâæØÅUè, 3ÚUæ ×ÁÜæ,
ÜæÜÕãæÎêÚU àææS˜æè ×æ»ü, ß´ÎÙæ çâÙð×æÁßÝ, ÆUæ‡æð 400 602
ÎêÚUŠßÙè Ñ 022-25986273/ 69086273
ÒßØ×÷Ó ×æðÕæ§Ü Ñ 9137128915
§×ðÜ Ñ info@wayam.in
ßðÕâæ§ÅU Ñ www.wayam.in

âÖæâÎ Ùæð´Î‡æè Ȥæò×ü

1 ßáü
G 1100/-
डिलिव्हरी
चार्जेससहित

10 + 1 çÎßæÝè ¥´·¤
Ùô´Î‡æè ·ý¤×æ´·¤ Ñ çÎÙæ´·¤ Ñ
Ùæß Ñ
žææ Ñ
çÂÙ ·¤ôÇ Ñ
ÁßÝ¿è ¹ê‡æ Ñ
ȤæðÙ Ñ §×ðÜ Ñ
Á‹×ÌæÚUè¹ Ñ §Øžææ Ñ
àææÝæ Ñ

ß»ü‡æè Á×æ ·ð¤ËØæ¿æ ÌÂàæèÜ

¿ð·¤ Ù´. Ñ Õ¡·¤ ß Õ¡·¤ àææ¹æ Ñ
¿ð·¤ çÎÙæ´·¤ Ñ L¤ÂØð Ñ
Òßؐæ÷Ó‘Øæ ¥æòÙÜæ§Ù âÕçS·ý¤ŒàæÙâæÆUè ×æçãÌè-
Labindia Analytical Instruments Pvt. Ltd. Axis Bank, Thane | CC A/C No.: 911030017556004 | IFSC : UTIB0000061
¿ð·¤ / çÇU×æ´ÇU ÇþUæÅU Ñ ÜòÕ§´çÇUØæ ¥òÙòçÜÅUè·¤Ü §‹SÅþäU×ð´ÅUâ Âýæ.çÜ.
(Labindia Analytical Instruments Pvt. Ltd.) Øæ ÙæßæÙð ·¤æÉUæßæ. âãè Ñ
Òßؐæ÷Ó ×æçâ·¤æ¿ð ß»ü‡æèÎæÚU ÛææËØæÕgÜ Ï‹ØßæÎ!

2 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

Minu has written a letter especially for you in code language.
See if you can decode it.
-Aditi Pdhye-Desai |aditeepd@gmail.com

çÎßæÝè çßàæðá 3
 RNI NO.MAHMUL/2013/53138
¥ã×÷ ¥æßæ×÷

·¤Ë·¤, ¿æñ·¤â
ç·¤àææðÚUæ´¿ð ×æçâ·¤

वर्ष ११ अंक ५ ऑक्टो-नोव्हें. २०२३

भाद्रपद/ आश्विन/ कार्तिक शके १९४५

प्रकाशक
श्रीकांत बापट
सल्लागार
डॉ. अनिल काकोडकर
कुमार केतकर
डॉ. आनंद नाडकर्णी
डॉ. उदय निरगुडकर
राजीव तांबे
मुख्य संपादक
शुभदा चौकर
(पीआरबी कायद्यानुसार जबाबदारी) प्रकाशकीय : श्रीकांत बापट- ६
मुखपृृष्ठ संपादकीय : शुभदा चौकर- ८
अदिती पाध्ये-देसाई
सुलेखन
अच्युत पालव गोष्टी-
अंकातील चित्रे मानववाडीचा मोर : माधव गवाणकर- १२
निलेश जाधव, गिरीश सहस्रबुद्धे, संतोष घोंगडे,
अदिती पाध्ये-देसाई, जुईली माहीमकर, फ्फ! : श्रीकांत बोजेवार- १४
वैष्णवी माहीमकर, तन्वी गोखले, रिद्धी नि. पाटील,
ऋचा दामले, सागर नेने सीरॉम : राजीव तांबे- १८
वरिष्ठ उपसंपादक
क्रांती गोडबोले-पाटील ढक्कन : विनय दिलीप खंडागळे- २४
मांडणी-सजावट पाणीबाबा की जय हो! : डॉ. बाळ फोंडके- २८
क्रांती गोडबोले-पाटील
मुद्रितशोधन
शिमर : गणेश मतकरी- ३४
शकुंतला मुळ्ये
शिवानी ओक
SP-13 : फारूक एस. काझी- ४२
वितरण व्यवस्था शिटी : बेंजामिन फ्रँकलिन / वासंती फडके- ४६
राजेंद्र गोसावी
बाहुली : सुरेश वांदिले- ५०
'वयम्Ó हे मासिक मालक, प्रकाशक श्रीकांत
बापट यांनी मेसर्स रेड एलिफंट, ३१५/ए The Shatabdi Travelogue : Vidya Dengle- ११२
१, शाह अॅण्ड नाहर इंड. इस्टेट, ३रा
मजला, एस. जे. मार्ग, लोअर परेल (प.)
मुंबई- ४०००१३, येथे छापून, २०१,
नंद चेंबर्स, वंदना सिनेमाजवळ, ठाणे-
गप्पाटप्पा विभाग-
४००६०२ येथे प्रसिद्ध केले. या अंकातील
सर्व मतांशी संपादक सहमत आहेत असे मी स्वच्छंदी, पुरता छंदी! : युवराज गुर्जर / क्रांती गोडबोले-पाटील- ५८
नाही. सर्व हक्क प्रकाशकाधीन.
संपादकीय विभाग :
बहुरंगी अदा : अदा शर्मा / पूजा सामंत- ६८
'वयम्Ó', न्यू वंदना को.ऑप.हा.सो., ३रा
मजला, लालबहादूर शास्त्री मार्ग, वंदना
सिनेमाजवळ, ठाणे- ४००६०२.
लेख-
दूरध्वनी : ०२२-२५९८६२७३/
६९०८६२७३ ‘चांद्रयान-३’चा अभिमान : डॉ. अनिल काकोडकर- ७२
इमेल : info@wayam.in
‘चांद्रयान-३’ची कमाल! : श्रीराम शिधये- ७४
www.wayam.in
4 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
गुरूजींच्या खुर्चीची किमया : युवराज माने- ७८
खिंड खिंड लढवू : डॉ. उज्ज्वला दळवी- ८०
वाट पाहणारी गंमत-गोष्ट : प्रवीण दवणे- ८४
लातूरच्या मुलांची इस्रोला भेट! : शुभदा चौकर- ८८
स्वप्न पडतं म्हणजे होतं काय? : डॉ. शंतनू अभ्यंकर- ९२

कविता-
रवींद्रनीती : रवींद्रनाथ टागोर / सुमती जोशी- २३
नवलनगरी : एकनाथ आव्हाड- ५५
चंद्रभेट! : प्रवीण दवणे- ७७
जंगलराजा : आदित्य दवणे- ९६
झाडाचे मनोगत : मिलिंद जोशी- ९७
भिंत आणि वेल : प्रशांत असनारे- ९८
चित्र असे हे... : संगीता बर्वे- ९९
नाचरं ऊन : डॉ. नीलिमा गुंडी- १००
मधमाशी : अपर्णा- १०१
सदरे-
मिनू : अदिती पाध्ये-देसाई- ४१ ‘वयम्’ वाचकांनो, हा अंक आवडतोय ना?
तुमच्या प्रतिक्रिया, सूचना जरूर कळवा.
Witty Talks : Prachi Mokashi- ५४ तुमच्या मित्र-मंडळींनाही ‘वयम्’ मासिकाचे
सभासद व्हायला सांगा.

Hide & Seek : Mahimkar sisters- ५६

कल्पककला : स्वरूपा वक्नाली- ८७ महाराष्ट्र राज्य साहित्य
आणि संस्कृती मंडळाने या
छोटा शेफ : वैशाली खाडिलकर- ९१ नियतकालिकाच्या प्रकाशनार्थ
अनुदान दिले असले तरी या
शब्द आणि अंक खेळ : सुरेखा काणे- ३३/ १०३ नियतकालिकातील लेखकांच्या
विचारांशी मंडळ व शासन सहमत
सहजशोध- चम्पू ते शाम्पू : सोनाली कोलारकर-सोनार- १०२ असेलच असे नाही.
निसर्ग-नवल- बर्फाळ समुद्रातले राम-श्याम : मकरंद जोशी- १०४
म्हणीची गोष्ट : कांचन जोशी- १०६ ‘वयम्’ वाचकांनो, ‘वयम्’चा हा दिवाळी
अंक ऑक्टोबर-नोव्हेंबर जोड-अंक आहे.
बायोमिमिक्री- रोमांचकारी : डॉ. मानसी राजाध्यक्ष- १०८ पुढचा अंक डिसेंबरमध्ये प्रसिद्ध होईल.

शब्दाचं बारसं- सँडविच : वसुंधरा देवधर- १११

çÎßæÝè çßàæðá 5
 नमस्कार बालमित्रांनो,
प्र
तुम्हां सर्वांना व तुमच्या कुटुंबीयांना दिवाळी व नवीन वर्षाच्या अनेक शुभेच्छा!
का
‘चांद्रयान-३’ने भारताचा तिरंगा चंद्राच्या पृष्ठभागावर मोठ्या डौलाने फडकवला
श
आहे, याचा आपल्या सर्वांनाच अभिमान आहे. हे साध्य करण्यात आपले शास्त्रज्ञ,
की
निरनिराळ्या उपकरणांचे निर्माते अशा अनेकांचा हातभार आहे. त्या सर्वांना आपण
य
प्रणाम करू या.
आज मी एक थोडा वेगळा विचार तुमच्यापुढे मांडणार आहे. मी रत्नागिरी
तालुक्यातील एका छोट्या खेड्यात जन्माला आलो. १०-१२ वर्षांचा होईपर्यंत मला
इलेक्ट्रिक बल्ब कसा असतो तेदेखील माहिती नव्हते. तुम्हांला माहिती आहे, की पूर्वी दगड
(गारगोटी) एकमेकांवर घासून आग निर्माण केली जायची. गावातल्या एकातरी व्यक्तीकडे सतत अग्नी
ठेवायची व्यवस्था असे. त्यांना अग्निहोत्र म्हणत असत. नंतर रॉकेलचा शोध लागल्यावर गॅसबत्ती
पेटू लागली. इलेक्ट्रिक बल्बच्या शोधानंतर रात्रीसुद्धा सूर्यप्रकाशाइतका स्वच्छ प्रकाश दिसू लागला.
विजेवरचा पंखा, एसी अशा सोयी वाढत गेल्या आणि आपण स्वयंपूर्ण झालो. पण सर्वांची काळजी घेण्याची
गावची ती वृत्ती आपण विसरून कशी चालेल?
मी लहान असतानाची एक गोष्ट नेहमी मला आठवते. आमच्या घरापासून देवळाकडे जाण्याचा रस्ता
शेतातून जातो. कार्तिक उत्सवाच्या वेळी शेतं नुकतीच कापलेली असत. एके दिवशी आम्ही तेथून जात
असताना माझ्या भाचीला एक अतिविषारी साप चावला. त्या काळात झाडपाल्याची औषधे मिळायची.
आमच्या गावापासून १२ कि.मी. अंतरावर असलेल्या एका गावातील एक वैद्य त्यावर औषध द्यायचे. तिथे
औषध आणायला गेलेल्याने त्या औषधाचे पैसे विचारले. त्या वैद्यांनी ते औषध त्या माणसाकडून परत
घेतले आणि पुन्हा रानात जाऊन नवीन औषध बनवून दिले. जाण्यापूर्वी त्याला सांगितले, की याचे पैसे
विचारू नकोस. त्या काळी अशी श्रद्धा होती की जीव वाचविणाऱ्या औषधाचे पैसे घेतले तर ते औषध लागू
पडत नाही. ते औषध माझ्या भाचीला चांगलेच लागू पडले. याला श्रद्धा म्हणायचे की अंधश्रद्धा?
फार पूर्वी आपल्याकडे ऋषिमुनी तपस्या करून विज्ञानाचा शोध घेत असत. असे म्हटले जाई, की
नारदमुनी स्वर्ग, पृथ्वी आणि पाताळ या तिन्ही लोकांत संचार करू शकत होते. एका क्षणार्धात ते कुठून
कुठेही जात असत. हे सर्व आपल्याला माहीत असलेल्या विज्ञानाच्या पलीकडचे आहे. महाभारताच्या
काळात, कौरव-पांडवांच्या युद्धाच्या वेळी संजय आपल्या दिव्यदृष्टीने धृतराष्ट्राला रणभूमीवर होत
असलेल्या घडामोडी सांगू शकत असे. (आजच्या शब्दांत सांगायचे तर– live telecast). त्या कल्पना
आज प्रत्यक्षात आल्या आहेत. आज आपण टीव्ही, मोबाइलद्वारे जगाच्या कोणत्याही कानाकोपऱ्यात
घडणाऱ्या गोष्टी बघू शकतो. लहानपणी मला प्रश्न पडायचा, की जेवढी वायर फोनला लावलेली आहे,
तेवढ्याच अंतरावरचा संवाद आपल्याला साधता येतो का? मग आपण जगभरात कोणाशीही कसे बोलू
शकू? पण बघा, आज मोबाइलमुळे हे सहजशक्य झाले आहे. महाभारताच्या काळात अग्निशस्त्र, ब्रह्मास्त्र
यांसारख्या अस्त्रांचा वापर केला जाई, असे आपण वाचतो. ती अस्त्रविद्या विशिष्ट प्रकारच्या मंत्रांनी जागृत
केलेली असायची, असे म्हटले जाते. ते ज्ञान फक्त अर्जुन, कर्ण, द्रोणाचार्य, भीष्माचार्य यांनाच अवगत
होते. आज शत्रूंना काबूत ठेवण्यासाठी विज्ञानाच्या जोरावर अणुबॉम्ब, हायड्रोजन बॉम्ब बनवले जातात.

6 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

आजच्या काळातले आपले ऋषीमुनी म्हणजे आपले शास्त्रज्ञ. डॉ. सतीश धवन, डॉ. एपीजे अब्दुल
कलाम, डॉ. रघुनाथ माशेलकर, डॉ. मनमोहन शर्मा, डॉ. अनिल काकोडकर, डॉ. स्वामिनाथन, डॉ. जयंत
नारळीकर इत्यादी. मी इतका भाग्यवान आहे, की यातल्या बहुतेक सर्व शास्त्रज्ञांना मी स्वतः भेटलो आहे.
डॉ. कलाम सरांसोबतचा माझा फोटो मला नेहमीच ऊर्जा देतो.
निसर्ग हा फार मोठा BIO app निर्माता आहे! गंमत बघा ना, एकाच शिवारात पेरू, आंबा, चिंच,
कडुलिंब, मिरची अशी अनेक प्रकारची झाडे वाढतात. प्रत्येकाचे रंग, रूप, चव वेगवेगळी! बीजापासून
ते फळ, फूल येईपर्यंत त्या झाडाने काय काय करायचे याचा प्रोग्राम जणू निसर्गाने लिहिलेला असतो. या
चकित करणाऱ्या गोष्टींचा शोध घेण्याचे कार्य आज जगभरातील शास्त्रज्ञ करत आहेत.
विज्ञान हे सर्वज्ञान आहे. त्याची कास धरा. खूप मोठे व्हा आणि तुमच्या कामाचे ठसे उमटू द्या.
अंधारात एकेक छोटीशी पणती उजेड निर्माण करते. ‘शुभं करोति कल्याणम्’ या प्रार्थनेला जागून
विश्वाच्या कल्याणाचे काम तुमच्याकडून होवो.

आपले बापटकाका हे लॅबइंडिया अॅनलिटि ॅ कल -तुमचे बापटकाका

इन्स्ट्रुमेंटस प्रा. लि. चे अध्यक्ष आहेत. त्यांच्या
प्रेरणेतून आणि पाठबळातून 'वयम्' मासिक
प्रसिद्ध होत आहे. Ÿæè·¤æ´Ì ÕæÂÅU
-संपादक Âý·¤æàæ·¤, ÒßؐæÓ÷

‘बहुरंगी बहर’चं हे सहावं वर्षं. Institute for

Psychological Health (IPH) आणि ‘वयम्’ मासिक यांनी
संयुक्तपणे हाती घेतलेला हा शोध-प्रकल्प आहे. ‘बहुरंगी बहर’
म्हणजे मुलांची स्वप्नं, मतं, विचार, स्वभाव, भावना, आवड, कौशल्यं,
इच्छाशक्ती, तळमळ, निर्णयक्षमता हे सर्व जाणून घेणारी स्पर्धा!
पहिल्या फेरीतील आगळ्यावेगळ्या प्रश्नांवर स्वतंत्रपणे विचार करून
भन्नाट उत्तरं देणाऱ्या आणि मोठ्यांना बुचकळ्यात टाकणाऱ्या या
मुलांना भेटावंसं वाटतंय? मग नक्की या- ‘बहुरंगी बहर’ची अंतिम
फेरी आणि बक्षीस समारंभ अनुभवायला!
‘बहुरंगी बहर’ची अंतिम फेरी आणि बक्षीस समारंभ आहे-
शनिवार, १८ नोव्हेंबर २०२३. वेळ- दुपारी ४ ते सायंकाळी ८.
ठिकाण- लॅबइंडिया ऑडिटोरियम, फेडरेशन हाऊस, प्लॉट
नंबर- ६, वागळे इंडस्ट्रिअल इस्टेट, द्वारका हॉटेलजवळ,
ठाणे (प) ४००६०२

çÎßæÝè çßàæðá 7

‘वयम्’ दोस्तांनो,
आपला हा अकरावा दिवाळी अंक. गंमत
म्हणजे २०१३ साली पहिल्या दिवाळी अंकाच्या
किशोरवयीन वाचकांपैकी पाचजणी आता चित्रकार
आहेत आणि त्यांनी आपल्या या दिवाळी अंकासाठी
चित्रकार म्हणून काम केले आहे. त्यातल्या एकीने
आपल्या शेवटच्या पानावर असलेली ‘वयम्
अॅप’ची जाहिरात पूर्णपणे स्वत: डिझाइन केली
आहे. याच ‘वयम् अॅप’मध्ये, आपले साहित्य
वाचणाऱ्या जान्हवी आणि स्वानंदी याही आपल्याच
वाचक आहेत.
मासिक साकारता साकारता
संवेदनांचे दीप!
‘वयम्’चे एक कुटुंब विकसित
झाले, याचा आनंद खूप मोठा आहे.
२०१३ मध्ये श्रीकांत बापट काकांनी
‘वयम्’ मासिक सुरू करण्याचे
स्वप्न रुजवले, तेव्हाच त्यांनी त्याचे
बारसेही केल.े संस्कृतमध्ये ‘वयम्’ म्हणजे
आपण सारे- We All! आपण सगळे मिळून
किशोर-कुमार मुलांना वाचनाचा आंनद मिळावा
यासाठी काही काम करू या, हे स्वप्न त्यांनी
आमच्या मनात भरवले. दर महिन्याला आम्ही सारे
मिळून तुम्हा सर्वांसाठी साहित्य निर्माण करण्याचा
आनंद उपभोगतो.
गेल्या दहा वर्षचां ्या प्रवासाकडे बघताना
समाधानाचे अनेक क्षण मनासमोर येतात. आपण
रुजवलेल्या संवदे नांचे दीप उजळ करणारे साहित्य
या अकराव्या दिवाळी अंकात आहे. सुरुवातीच्या
8 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
एका अंकात एक गोष्ट होती. अजाणतेपणे होणाऱ्या
चुकीवरून एका मुलाला त्याच्या अपराधाचे लेबल
न लावता, त्याला त्याची चूक जाणवून देणाऱ्या
शिक्षकाची ती गोष्ट होती. या अंकात तीच भावना
एका तरुण शिक्षक-लेखकाच्या अनुभव-लेखात
उमटली आहे. ‘चांद्रयान २’ मोहिमेच्या वेळी एका
वाचक मुलाने विचारले होते- आपल्या देशात
सर्वांची भाकरीची भूक भागलेली नसताना चंद्रावर
जाण्याचा खर्च का करायचा? त्या प्रश्नाचे समाधान
आपण त्या वेळीच एका लेखातून केल.े आजच्या
मुलांच्या मनातला प्रश्न होता- ‘चांद्रयान ३’
मोहिमेचा अभिमान वाटतो खरा, पण तो नेमका
का बरं बाळगायचा?’ या अंकात ज्येष्ठ शास्त्रज्ञ
डॉ. अनिल काकोडकर आणि आपले नियमित
विज्ञानलेखक श्रीराम शिधये यांनी हा विषय छान
समजावला आहे. तंत्रज्ञानावर आधारित जग आणि
कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI चे) फायदे-तोटे याबद्दल
‘बहुरगं ी बहर’च्या उत्तरांत लिहिताना अनेक मुले
मानवी भावभावना जपण्याबद्दल लिहितात, तेव्हा
त्यांनी यापूर्वी ‘वयम्’मध्ये वाचलेल्या गोष्टींमधले
विचार नकळतपणे त्यांच्या लेखणीत उतरलेले
जाणवतात; आणि एकंदर संवदे नशीलता, परोपकार,
चांगल ु पणावर विश्वास अशा शाश्वत मूल्यांची
पखरण मुलांच्या मनाला निववते, हे लक्षात आले.
या अंकात अशा अनेक संवदे नक्षम गोष्टी आहेत.
लहानपणी मुलांना भव्यदिव्य गोष्टी दाखवल्या,
की त्यांच्या स्वप्नांची झेप उंच होते, त्यामुळे अशा
ठिकाणांची वर्णन,े मोठ्या स्वप्नांचा ध्यास धरलेल्या
व्यक्तींच्या मुलाखती, मनोगते आपण वारंवार
प्रसिद्ध करतो. या अंकातही असे साहित्य आहेच.
विज्ञानाशी, निसर्गाशी आणि पर्यावरणाशी नाते जडावे
असे साहित्य आपण सातत्याने देत असतो. याही
अंकात बायोमिमिक्री, निसर्ग-नवल, युवराज गुर्जर
यांच्याशी गप्पा, असे निसर्ग-स्हने ी साहित्य आहे.
असे साहित्य वाचत मोठी होत असलेली मुले त्यांच्या
तर्कशद्ध ु , विज्ञाननिष्ठ विचारांबद्दल आणि पर्यावरण-
स्नेही कृत्यांबद्दल कळवतात, तेव्हा कृतकृत्य वाटते.
तुम्ही सारे हुशार, स्मार्ट आहात. अख्खे जग
मुलांच्या वाचनाच्या सवयीबद्दल चिंता व्यक्त करत
असताना तुम्ही मात्र वाचत आहात. मोठ्या प्रेमाने
आणि अपेक्नषे े ‘वयम्’ मासिक घेता, त्यामुळे
आमची जबाबदारी वाढते. You deserve the
Best. अंकाचे प्रत्येक पान उत्तम असले पाहिजे,
हा आमचा अट्टहास असतो, कारण तुमच्यासारख्या
मुलांचे समाधान करणे सोपे नाही. तुमच्याबरोबरीने
तुमचे सजग पालक, शिक्षक आणि समाजातील
काही चोखंदळ वाचक आणि साहित्यिक आपले
मासिक बारकाईने वाचत असतात. त्यांची ‘नजर’
आहे, याचीही एक जाणीव सतत मनात असते.
त्यामुळे आपल्या अंकात तार्किक विचार, विवेक,
सद्भावना, संवदे नशीलता, समतोलपणा, भाषेचा
चपखल वापर, लेखनशैली, चित्रांतून होणारी
अभिव्यक्ती, मांडणी, सजावटीचा डौल, रंगसंगतीचा
सुखदपणा अशा अनेक गोष्टींचे भान ठेवण्याचा
प्रयत्न आम्ही करत असतो. आपली टीम म्हणजे
एक कुटुंब झाले आहे; जे एकमेकांशी संवाद साधून
हे सर्व काम चोख होईल अशा प्रयत्नांत असते.
प्रत्येकजण ‘मूल’वादी असल्याने कोणीही स्वत:चा
इगो महत्त्वाचा मानत नाही. प्रत्येक अंक कसदार
होण्यासाठी खूप वेळ आणि मेहनत करावीशी
वाटते, कारण You all deserve the Best!
एकदा का संपादकाच्या खुर्चीत बसले, की समोरचे
साहित्य मित्राचे असो, की अनाहूतपणे आलेले असो,
त्यामागचा चेहरा अदृश्य होतो आणि समोर राहतात
ती फक्त अक्षरे! ते ‘अक्षर वाङ्मय’ उत्तमोत्तम
साकारण्याची प्रेरणा ती जबाबदारीची ‘खुर्ची’ देत
राहते. या सगळ्या प्रवासात कधीतरी कुणाशी
मतभेद होतात; पण कुणाशी ‘मनभेद’ होत नाहीत.
आमची बांधिलकी तुम्हा वाचकांशी असल्याने हेतू
स्वच्छ, स्पष्ट असतो. त्यामुळे २०१३च्या पहिल्या
अंकापासून आपल्यासोबत असलेले सहकारी आजही
आपल्यासोबत आहेत आणि आपल्या कुटुंबात सतत
नवी भर पडतेच आहे.
आजच्या पिढीसाठी साहित्य निर्माण करताना
खूप भान ठेवावे लागते. कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा अंमल
असलेल्या आजच्या युगात मानवी बुद्धिमत्तेची चमक
असलेल्या आणि मानवी मूल्ये घट्ट रुजलेल्या व्यक्ती
समाजात उठून दिसतील. कल्पकता, स्वयंप्रेरणा,
भावनिक समृद्धी अशा गुणांची मशागत झालेल्या
व्यक्ती स्पर्धेत टिकून राहतील आणि समाधानी
जीवन जगतील. ‘वाचनातून विचार आणि विचारातून
विकास’ हे आपले ध्येय-वाक्य! स्वत:च्या
विचारांतनू विकासाकडे जाता येईल अशी क्षमता
वाचकांमध्ये निर्माण होईल असे साहित्य आपल्याला
द्यायचे आहे, ही आमची प्रेरणा. या प्रयत्नात
आम्हांला सोबत करणाऱ्या सर्व सहभागींचे आभार!
‘वयम्’ वाचून दाद देणाऱ्या आमच्या सर्व वाचकांना
धन्यवाद. अनेकानेक वाचकांच्या मनात आनंदाचे,
प्रेरणेच,े संवदे नांचे दीप तेवत ठेवण्यात आपल्याला
यश मिळावे, अधिकाधिक वाचकांपर्यंत आपल्या
दिव्यांचा प्रकाश पोचावा, हीच प्रार्थना.
-शुभदा चौकर
cshubhada@gmail.com
çÎßæÝè çßàæðá 9
 सायकलने प्रवास करण्यातली मजा काही औरच असते. वाऱ्याच्या वेगाशी स्पर्धा करत, एका लयीत वेगाने
पुढे नेणारी सायकल अनेकांना प्रिय असते. एलिझाबेथ एकादशी, बायसिकल थीव्हज यांसारखे चित्रपट
पाहताना लक्षात येत,े सायकल जणू सजीव होऊन आपल्या जीवनाचा एक अविभाज्य भाग बनून जाते.
सायकलने लांबवर प्रवास करताना पॅडल मारून पाय थकले, की मनात येते आता ही आपोआप
चालली तर! अशा वेळी ‘इलेक्ट्रिक बायसिकल’ हा पर्याय सोयीचा! पॅडल मारून पाय भरून आले की,
एक कळ दाबायची आणि मोटार सुरू करायची, की झाली ऑटोमेटिक सायकल! आपल्या ‘वयम्’चे
प्रकाशक श्रीकांत बापट काकांनी माफक किमतीतली, अत्यंत सोयीची अशी ‘इलेक्ट्रिक बायसिकल’
विकसित केली आहे. आपल्या ‘लॅब इंडिया’ कंपनीतर्फे लवकरच आता ‘विदु’ नावाची ही विद्युत् दुचाकी
उपलब्ध होणार आहे.
‘विदु’च्या फ्रेममध्ये बॅटरी बसवलेली आहे. आपण मोबाइल फोन जसा चार्ज करतो, तशी ही बॅटरी
इलेक्ट्रिक प्लगने चार्ज करायची. पूर्ण चार्ज केली, की ती सुमारे ३०-३२ किमी चालेल. ही ‘विदु’ एकदम
बोलकी आहे, कारण तिच्या हँडलजवळ डिस्प्ले आहे, त्यातून ती आपल्याला सतत सांगेल, की आपण
कोणत्या स्पीडने किती किलोमीटर प्रवास केलाय आणि त्यात किती बॅटरी खर्च झालीय. अशी ही ‘विदु’
२५,००० पेक्षा कमी रुपयांत लवकरच उपलब्ध होईल.
लांबच्या शाळा-कॉलेजमध्ये जाणारे विद्यार्थी, डिलिव्हरी क्षेत्रातील व्यावसायिक, वयस्क व्यक्ती,
व्यायाम म्हणून सायकलिंग करणारे फिटनेस-फ्रिक अशा सर्वांना ‘विदु’ नक्की आवडेल, उपयुक्त वाटेल.
तिचे आकर्षक रूप, उच्च दर्जा आणि तरीही किफायतशीर किंमत यामुळे सायकल-प्रेमी ‘विदु’कडे
आकर्षित होतील.
विदु हे विष्णूचे एक नाव. विद्वान असाही त्याचा अर्थ आहे. ‘विदु’- नावीन्यपूर्ण, स्मार्ट इ-सायकल!
(‘विदु’चे प्रत्यक्ष वितरण नोव्हेंबर महिनाअखेरीस करण्याचा मानस आहे. उत्सुकांनी त्यांचे नाव, पत्ता,
संपर्क क्रमांक ‘वयम्’ कार्यालयात कळवावा, म्हणजे त्यांना प्राधान्य देण्यात येईल.)
-प्रतिनिधी

10 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

çÎßæÝè çßàæðá 11
 मनाला भिडणारी
भावुक गोष्ट-

चित्र- अदिती पाध्ये-देसाई

मोर एकटाच फिरत होता. खरं तर त्या ठिकाणाचं नाव मोरतळ. तळहातासारखं ते एक पठार आहे.
त्या ओसाड, सपाट जागी एकाच वेळी अनेक मोर आपापले पिसारे घेऊन नाचायला येतात. नाचरेपणा
केल्याशिवाय मोराचं लग्न होत नाही. म्हणजे छान, देखणा पिसारा असलेल्या मोरालाच लांडोर पसंत करते.
मोरतळावर ‘त्या’ एकट्या मोराला काही स्थानच नव्हतं. त्याची जागा त्याला इतर मोरांनी कधीच
दाखवून दिली होती. पिसाराच नसलेल्या मोराला ‘स्पेस’ कशी मिळणार?
एखाद्या मोराला पिसाराच फुटत नाही. असतात, असहे ी असतात काही मोर. एखाद्या तरुणाला दाढी-मिशीच
आली नाही, तर त्याला जे वाटेल, तेच अशा मोराला वाटत.े मनातल्या मनात दु:खीकष्टीच असतो तो. मर्द मोर
त्याला टोचतात. म्हणतात, “तू आमच्यासारखा नाहीस. तू आमच्यातला नाहीस. एकही लांडोरबाय तुझ्याकडे
बघायला तयार नाही. आमच्या थव्यात तू शोभत नाहीस. चल, नीघ इथून! तुझं काहीच नाही धड!!” अशा
मोराला ‘मुकणा मोर’ म्हणतात. मग हा ‘बिनपिशी’ मोर बिनमिशी तरुणासारखा एकाकी बनतो.
कावळ्याचं चौफेर लक्ष असतं बरं का! जांभळाच्या उंच, काटक झाडाच्या फांद्यांवर म्हणा, खांद्यावर
म्हणा, बसून, कावळा मोराचे हाल बघत होता. त्याला सगळे मोर कसं तुच्छ लेखतात ते कावळ्याला कळत
होतं. खरं तर पिवळ्या रंगाच्या हळदचिमणीलाही ते ठाऊक होतं. तिथेच तर राहायची ती! हळदचिमणी

12 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

म्हणायची, ‘मला काय करायचंय! माझंच मला होत नाही. मी कशाला मोराची उठाठेव करू!’
कावळ्याने मात्र असा विचार केला नाही. तो झाडावरून खाली गवतात उतरला आणि त्या एकट्या
मोराला म्हणाला, “मी बघत असतो सगळं. तू बोलूच नकोस. मला समजतंय सारं.”
मोर म्हणाला, “कावळेदादा, मला पिसारा मिळाला नाही, यात माझा काही दोष आहे काय हो? हे
असं अधुरं जीवन मी मागून घेतलंय का? हा निसर्ग आहे.” कावळा म्हणाला, “मी फार शिकलेलो नाही.
पाखरांच्या शाळेत माझा जीव कधी रमला नाही, पण हे नक्की की, निसर्गाने तुझ्यावर अन्याय केलाय आणि
गड्या, अन्याय दूर करतो माणूस! तू या जंगलराज्यात राहतोस कशाला, माणसांच्या जगात जा. तिथे तुला
आसरा मिळेल.”
कावळ्याचा सल्ला मोराने मानला. तो डोंगरवाट चढून, उतरून शेवटी माणूसगावात आला. त्या
माणूसगावात ‘मानववाडी’ होती. सर्व जातीपातीचे लोक मानववाडीत मजेत राहायचे. कोकणातली
मानववाडी छान झाडी राखून होती. आपला हा मुकणा मोर एका आंब्याच्या झाडाखाली जाऊन थांबला.
वाडीतली मुलं प्रेमळ होती. त्यांनी एक निसर्गमंडळ स्थापन केलं होतं. तिथला कॉलेजमध्ये शिकणारा
पीयूषदादा ते मंडळ चालवायचा. ईशान, शार्दूल, पिंकी, निरंजन, भाविका, विशाल, रोहित, वरुण कितीतरी
सभासद होते त्या नेचरक्लबमध्ये.
चांगल्या मनाच्या त्या सज्जन मुलामुलींनी त्या भुंड्या, मुकण्या मोराचं स्वागत केलं. ‘दिसतोय
लांडोरीसारखा, पण आहे मोरच!’ पीयूषदादा म्हणाला. त्याने मोबाइलवर मुकण्याचा फोटो काढला.
मोराचं अंग आनंदाने थरथरलं. प्रथमच कुणीतरी त्याला ‘आपलं’ म्हटलं होतं. ईशानने बिनापिसाऱ्याच्या
मोरासाठी दाणे आणून दिले. भाविकाने त्याला पाणी दिलं. मुलं सरळ मनाची होती. ‘टोचणं’ सोपं असतं.
चांगलं काही सुचणं अवघड, हो ना? मुलांनी मुकण्या मोराचा सांभाळ केला. ‘असा कसा बाई वेगळा
मोर’... असं गावातली एखादी बाई म्हणायची. मग त्या काकीला ईशान म्हणायचा, “असू दे कसाही,
आमचा आहे तो!”
आसपासच्या छोट्या गावांत हा मोर ‘मानववाडीचा मोर’ म्हणूनच प्रसिद्ध झाला. एकदा तर टीव्ही
चॅनलवालेही त्याचं चित्रण करायला आले होते.
हळदचिमणीही चक्क आता त्या मुकण्या मोराला भेटायला येऊ लागली. काल ती त्याच्याशी बोलत
होती, “मयूर, तुझी बरी सोय झाली रे. अभयारण्यातसुद्धा अशी मुलांची माया तुला मिळाली नसती. शाळेत
येता-जाता मुलं तुझी विचारपूस करतात. बघून बरं वाटतं.”
मोर म्हणाला, “परवाची गोष्ट सांगतो, मला थोडा ताप होता. मी काही खाल्लं नाही. पीयूषदादाने मला
लगेच प्राण्यापक्ष्यांच्या डॉक्टरकडे नेलं, औषधपाणी केलं. मला आधार आहे दादाचा!”
कावळ्याने मोराला योग्य ठिकाणी पाठवलं. रानावनाचंच कशाला, या पृथ्वीचं भवितव्य माणसाच्या
जातीच्या हातात आहे!
-माधव गवाणकर
(नामवंत साहित्यिक)
मोबा. ९७६५३३६४०८

çÎßæÝè çßàæðá 13
 कधी कधी वेगळाच रविवार उगवे. आईला कुठली
घाई नसे आणि बाबा दहा वाजेपर्यंत लोळत राही.
ना चहा-कॉफीची घाई, ना ‘अगं ऊठ, अगं ऊठ’चा
गजर. असा रविवार उगवला, की आणखी दोन
गोष्टी होणार, याची शर्वरीला खात्री होती. बाबा
आईला म्हणणार, “कविता, अगं, आज उपमा
वगैरे नको, आपण मागवू या काहीतरी.” मग
थोडी चर्चा होणार. आई म्हणणार,
इडली-सांबार. तर बाबा काहीतरी ोष्ट-
चमचमीतचा आग्रह धरणार. मजेदार ग
कधी बाबाचं म्हणणं मान्य होई,
तर कधी आई म्हणेल ते. पण
बाहेरचं काहीतरी खायला मिळे,
हे मात्र नक्की.
रविवार म्हटलं की दुपारी
आई आणि बाबा पुस्तकांचं
कपाट आवरणार. सगळी पुस्तकं
काढून ती नीट लावली जाणार,
कपाटातली धूळ साफ केली
जाणार. त्यात काहीतरी जुनं हाती
लागलं की बाबा ते शर्वरीला देणार,
‘हे वाच गं पिल्लू जरा..’ कधी
बाबाची कॉलेजच्या काळातली वही,
कधी त्याची शाळेतली प्रशस्तीपत्रं,
कधी आईने शाळेच्या वहीत
लिहून ठेवलेले सुविचार.
शर्वरीला ते वाचायला फार
आवडत असे. आजचा
रविवार असाच वेगळा
उगवला, तेव्हा शर्वरी
अंथरुणावर लोळत या
सगळ्याची वाट पाहात होती.
उशिरा उठलेल्या बाबाने

14 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

वृत्तपत्र चाळता चाळता मोठ्यानं खाकरून आईला
जागं करण्याचा प्रयत्न केला आणि म्हणाला, “अगं
कविता, तो सूर्य बघ, अजून चहा मिळाला नाही
म्हणून डोकावतोय आपल्या खिडकीतून.”
डोक्याखालची उशी काढून ती डोळ्यांवर ठेवत
आई म्हणाली, “छे! तो खिडकीतून डोकावत
म्हणतोय, की आज मला शर्वरीच्या बाबांच्या हातचा
चहा हवा आहे.”
मग काय, बाबा उठला आणि त्यानं दुधाची
पिशवी फोडून दूध तापवायला ठेवलं. मग
अपेक्षेप्रमाणे गार्लिक ब्रेड आणि मसाला व्हेज
सँडविचची ऑर्डर दिली गेली. ही आईची आयडिया.
सँडविच खाल्लं की दुपारी कुणालाच भूक लागत
नाही, मग थेट संध्याकाळी स्वयंपाक. पण मसाला
सँडविचच्या कल्पनेनं शर्वरी जाम खूश झाली.
खाणं झालं आणि बाबानं हाफ पँट घालून
घरातली धूळ साफ करायला घेतली. तो पुस्तकाच्या
कपाटाजवळ येताच शर्वरी जवळपास घुटमळू
लागली. “हे बघ, आपण एकत्र वाचलेलं पहिलं
पुस्तक, तारीख बघ पुस्तकावरची”- असं म्हणत
बाबाने आईच्या हाती एक पुस्तक दिलं. आईने
उत्सुकतेने तारीख पाहिली आणि म्हणाली, “११ वर्षं
झालीयेत या पुस्तकाला.” शर्वरीने मनातल्या मनात
त्या पुस्तकाचं नाव वाचायचा प्रयत्न केला. ‘रा रं ग
ढां ग...’ हे कसलं नाव म्हणायचं? काहीच कळत
नाही. काय असेल याचा अर्थ?’ परंतु शर्वरीनं ते
विचारलं नाही, कारण आई-बाबा त्या पुस्तकाविषयी
काहीतरी बोलत होते. आई ते पुस्तक चाळत
असताना, स्टुलावर उभा असलेला बाबा कपाट
पुसता पुसताच म्हणाला, ‘मेजर बंबा’ तर आई
म्हणाली, ‘विश्वनाथ.’ आता हे कोण मेजर बंबा
आणि कोण विश्वनाथ? शर्वरीची उत्सुकता जागी
झाली. पण जोवर आई-बाबा ‘हे वाच गं पिल्लू’
म्हणत पुस्तक देत नाहीत तोवर ते वाचायचं नाही,
हे तिला माहिती होतं. पण आपण मोठं झाल्यावर
ते कसलं ढांग का काय ते वाचू आणि बंबा कोण,
विश्वनाथ कोण हे शोधून काढू, असं तिने मनात
ठरवून टाकलं.
कपाट साफ करता करता बाबांच्या हाती
काहीतरी लागलं, ते फारच इंटरेस्टिंग असणार
बहुधा. कारण स्टुलावर उभ्या उभ्या ते वाचतानाच
तो हसत होता. अखेर आई म्हणाली, “अरे, ते नंतर
वाच ना, बाजूला काढून ठेव ते पुस्तक.”
बाबांनी विचारलं, “कळलं का तुला काय आहे
ते?” तर आई म्हणाली, “हो, कळलं. विंदांचा
‘अजबखाना’ आहे तो. तुला तुझ्या बाबांनी बालपणी
घेऊन दिलेलं पुस्तक.”
‘आता हा कसला अजबखाना’ असा विचार
शर्वरी करत होती, तोवर बाबाने ते पुस्तक मला
दिलंच. “पिल्लू, वाच गं हे”. बाबाने वरून टाकलेलं
पुस्तक तिने अलगद झेललं आणि सोफ्यावर जाऊन
पाय पसरून बसलीसुद्धा वाचायला. काय धम्माल
होती त्या पुस्तकात. अगदी इटुकल्या इटुकल्या
कविता, जणू कवितांची लहान लहान पिल्लंच!
विठोबापुढे
ठेवून वही
उदयने मागितली
त्याची सही
“कोण गं आई हा विठोबा?” शर्वरीनं आईला
त्या ओळी वाचून दाखवत विचारलं. हा प्रश्न ऐकून
बाबा कपाट पुसता पुसता थांबला, खाली उतरला
आणि त्यानं शर्वरीची पप्पी घेतली. बाबाला असं
अचानक का करावंसं वाटलं ते शर्वरीला कळेना.
आई मात्र हसून म्हणाली, “हिस्ट्री रिपिट्स.”
लगेचच तिने मला समजावून सांगितलं. “अगं,
बाबांच्या बाबांनी त्याला हे पुस्तक घेऊन दिलं
çÎßæÝè çßàæðá 15
 होतं. तेव्हा ही कविता वाचून त्यानं त्याच्या बाबांना
म्हणजे तुझ्या आजोबांना हाच प्रश्न विचारला होता.
म्हणून बाबाला आनंद झाला तुझ्या. काही गोष्टी या
पिढीकडून त्या पिढीकडे जाव्या, असं वाटत असतं
आणि त्या गेल्या की आनंद होतो.”
शर्वरीला यातलं थोडंफार कळलं, पण आपण
विचारलेला प्रश्न ऐकून बाबाला आनंद झाला,
एवढं मात्र नक्की, असं ती मनात म्हणाली.
मसाला सँडविचच्या आनंदावर हा आणखी
एक आनंद.
तिने पुढली कविता वाचायला
सुरुवात केली-
सोलापूरहून
येते काकू
माझ्यासाठी
आणते चाकू
चाकू? पण माझी काकू तर नेहमी
काहीतरी खायला घेऊन येत.े ती स्वतः काय
छान छान डिझाइन्स तयार करते फ्रॉक्सची.
फ्रॉक्सही घेऊन येते माझ्यासाठी. आणि चाकू
आणणारी कसली काकू? आता ती सोफ्यावर बसून चित्रं- निलेश जाधव
सायकल चालवताना पॅडल मारतात तसे पाय हवेत
हलवत वाचू लागली होती. अचानक तिने आईला
विचारलं, “आई, कविता कशा करतात गं?”
उत्तर आईच्या ऐवजी बाबांनी दिलं. “काही नाही घेतलं. ती तिच्या अभ्यासाच्या खोलीत गेली आणि
गं, फार सोप्पं आहे. ‘ट’ ला ‘ट’ जोडायचं आणि एक वही घेतली. ‘ट’ ला ‘ट’ चे शब्द आठवू
‘फ’ ला ‘फ’ जोडायचं.” लागली. घट्ट, फिट्ट, हट्ट असे सुचतील तसे शब्द
शर्वरी मनातल्या मनात जोडू लागली. ‘ट’ ला तिनं वहीत लिहून घेतले. हे ट ला ट लावून झाले.
‘ट’ म्हणजे ‘ट्ट’ आणि ‘फ’ ला ‘फ’ म्हणजे ‘फ्फ’. आता फ ला फ लावून बघू या, म्हणत ती शब्द
‘ट्ट फ्फ’. हे काय? कविता तर झालीच नाही. ती आठवू लागली. पण तिला एकही शब्द आठवेना.
विचार करू लागली, हे काही एवढं सोपं नसणार. बाबाच्या खोलीत जाऊन तिने डिक्शनरी पाहिली.
पण आता आपण काही विचारायचं नाही, कविताच गुगलवर जाऊन शब्द शोधले. पण ‘फ’ ला ‘फ’चा
करून दाखवायची आई-बाबांना, असं तिच्या मनानं पत्ता काही सापडेना. कुठे हरवले सगळे शब्द

16 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

‘फ’ ला ‘फ’ चे? तिला रडूच आलं. मघाशी ती
कवितांची पिल्लं बघता बघता तिला जाम इच्छा
झाली, आपणही असं एखादं पिल्लू लिहून बघू या
म्हणून. त्यासाठीच तिनं विचारलं होतं, कविता
कशा करतात ते. पण फ ला फ वर सगळं
गाडं अडलं होतं. शेवटी तिने तो प्रयत्न
सोडून दिला आणि पुन्हा कविता
वाचत बसली. परंतु आतल्या आत
मात्र तिचा शोध सुरूच होता.
सगळी कामं आटोपली, दुपार
झाली तशी बाबानं विचारलं,
‘पिल्लू, कुठला फ्लेवर?’
शर्वरीनं सोफ्यावर उडीच मारली,
‘आइसक्रीम मागवतोस?’
धावत जाऊन तिने बाबाच्या
हातचा मोबाइल घेऊन फ्लेवर्सचे
ऑप्शन चेक केले आणि म्हणाली,
‘चॉकलेट चिप्स’.
तो दिवस पूर्णच वेगळा होता.
होमवर्क नाहीये ना आज तुला, मग
अभ्यासालाही सुट्टी, असं म्हणत आईने
पत्त्यांचा डाव मांडला. बाबाने गाणी लावली.
आईला त्यातलं प्रत्येक गाणं पाठ होतं.
भेंड्या खेळताना नेहमी सगळे तिच्यावरच विसंबून
असायचे. पण हे सगळं सुरू असताना शर्वरीच्या
डोक्यात मात्र फ ला फ फेर धरून होताच कुठेतरी.
रात्री आई स्वयंपाकाच्या तयारीला लागली.
बाबाची फोनाफोनी सुरू होती. अशा वेगळ्या
रविवारी तो सगळ्या जवळच्या नातेवाइकांना फोन
करून टाकत असे. काय म्हणताय मामा? काय
चाललंय दादा? आत्या कशी आहेस गं? अशी
सुरुवात होऊन सगळ्या नातेवाइकांची उजळणी
होत असे.
शर्वरी पुन्हा तिच्या अभ्यासाच्या खोलीत गेली
आणि ट, फ घेऊन बसली. खूप वेळ डोळे मिटून
बसल्यावर, आतल्या आत जुळवाजुळव केल्यावर
तिला दोन ओळी सुचल्या.
दही होतं घट्ट
मांजरीनं धरला हट्ट
आता फ ला फ कसा जोडायचा?
शर्वरी म्हणाली गफ्फ
मांजर म्हणाली उफ्फ
ट ला ट तर झालं लावून, पण आई-बाबांनी
याचा अर्थ विचारला तर काय सांगायचं? पण मग
‘काकू चाकू घेऊन येते’ याला तरी काही अर्थ आहे
का? शर्वरीला धीर आला. ती वही घेऊन बाहेर
आली आणि म्हणाली, मी कविता केली आहे.
आई-बाबा दोघेही चकित होऊन, हातचं काम
थांबवून ऐकायला आले. शर्वरीनं वाचलं-
दही होतं घट्ट
मांजरीनं धरला हट्ट
शर्वरी म्हणाली तू गफ्फ
मांजर तिला म्हणाली उफ्फ
कविता ऐकून दोघांनाही तिला उचलून घेतलं
आणि दोन्ही गालांच्या पप्प्या घेतल्या. शर्वरी थोडी
नाराजीनं म्हणाली, ट ला ट जोडलं पण फ ला फ
नाही जोडता आलं. मी लिहिलं त्याचा अर्थ मलाच
माहिती नाही.
बाबा म्हणाला, “मी ऐकलेली ही सगळ्यांत
चांगली बालकविता आहे पिल्लू.” तर आई हसून
म्हणाली, “मी तर आता गफ्फच राहते, काही बोलत
नाही.” आणि शर्वरीसाठी हा रविवार फक्त वेगळा
नाही, तर खास रविवार झाला.
-श्रीकांत बोजेवार
shrikant.bojewar@gmail.com
(ज्येष्ठ संपादक आणि लेखक)
çÎßæÝè çßàæðá 17
 विहानचे आई-बाबा दोघेही डॉक्टर. त्यांना
खूप वेळा वेगवगेळ्या कॉन्फरन्ससाठी
बाहेरगावी जावे लागे. विहान लहान असताना
त्याची आई मग आजीला बोलावून घेई.
आजीची आणि विहानची चांगली गट्टी होती.
यावेळी आजी पाठदुखीने बेजार होती. त्यामुळे
तिला विहानच्या सोबतीला येणे शक्य नव्हते.
आठवीतल्या विहानचा हट्ट होता, की आता
मी मोठा झालो आहे, मी घरी एकटाच राहीन.
रात्री आवडीचं जेवण ऑर्डर करीन. परंतु
यासाठी आई-बाबा काही तयार नव्हते. म्हणून
विहान वैतागून कोपऱ्यात बसला होता.
आई म्हणाली, “आपण यातून सुवर्णमध्य स्मार्ट विस्मय-कथा
काढू. शनिवारी पहाटे आम्ही निघू. जाताना
मी दोन्हीवेळचं जेवण करून ठेवीन. शनिवारी
शाळेतून घरी यायचं. रात्री एकटं राहायचं.
रविवारी सकाळी चेसचा क्लास. मग तू
तुझ्या आवडीचं जेवायचं आणि संध्याकाळी
आपण आजीकडे भेटायचं.”
घट्ट मूठ बंद करून दोन्ही हातांचे अंगठे
उंचावत विहान आनंदाने ओरडला, “डन
डन डन.”
ठरल्याप्रमाणे शनिवारी पहाटे आई-बाबा
टूरला गेले. विहानने वेगळाच प्लॅन
बनवला होता. आईने शनिवारचं
दोन्ही वेळचं जेवण तयार
करून ठेवलं होतं. पण ते जर
आपण एकाचवेळी संपवलं, तर
आपल्याला शनिवारी रात्री आपल्या
आवडीचं जेवण ऑर्डर करता येईल.
विहान आणि त्याचा मित्र सुमेध हे
शाळेतले चेस चॅम्पियनच होते.
मुलं त्यांना गमतीने राजा आणि
वजीरच म्हणायचे. कारण

18 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

कुठेही भेटलं की यांच्या चेसगप्पा सुरू होत.
विहानने सुमेधला शनिवारी सकाळी सकाळीच
फोन करून सांगितलं की, “आज शाळा सुटल्यावर
माझ्या घरी ये. आईने आपल्या दोघांसाठी मस्त
पावभाजी करून ठेवली आहे. घरी कुणीच नाही.
आपण संध्याकाळपर्यंत चेस खेळू. तसं तुझ्या
आईला घरी सांगून ठेव.”
सुमेध घरी आला की दोन्ही वेळचं जेवण संपेल.
विहानकडे त्याचा पॉकेटमनी होता. त्याने ठरवलं,
आज रात्री मस्त पिझ्झा ऑर्डर करू.
ठरल्याप्रमाणे शाळा सुटल्यावर विहान आणि
सुमेध घरी आले. दोघांनी मिळून पावभाजी संपवून
टाकली. मग मस्त ‘चेसाचेसी’ सुरू झाली. दोघेही
एकेक डाव जिंकले, पण तीन डाव बरोबरीतच
सुटले. मजा आली त्यांना.
आता संध्याकाळचे सात वाजायला आले
होते. इतक्यात सुमेधच्या आईचा फोन आला. ती
विहानला म्हणाली, “अरे विहान, घरी एकटाच
आहेस तर जेवायला इकडेच ये आणि इकडेच राहा
की. ये, तुझ्या आवडीचं जेवण करते.”
पण विहानला घरी एकटंच राहायचं होतं
आणि एकट्याने पिझ्झाही खायचा होता. म्हणून
मग त्याने काहीबाही थाप मारून वेळ मारून नेली.
सुमेध घरी गेला.
आणि आता आपण एकटे.. या कल्पनेनेच
त्याला खूप थ्रिल्ड वाटलं. पिझ्झा ऑनलाइन
मागवण्यासाठी त्याने लॅपटॉप उघडला. ‘वुड फायर
पिझ्झा’वर आज एक ऑफर होती. ते दोन लकी
नंबर काढणार होते. पहिल्या नंबरला, पिझ्झा फ्री.
दुसऱ्या नंबरला, कृत्रिम बुद्धिमत्ता असलेलं एक
खेळणं फ्री. पण यासाठी दहा मिनिटांत ऑर्डर करणं
आवश्यक होतं.
विहानने विचार केला, आपला पहिला नंबर
आला तर बरंच होईल. आपले पैसे तर वाचतीलच
आणि मग उद्या पास्ता खाता येईल.
विहानने लगेचच ऑर्डर बुक केली. आता
शेवटची आठ मिनिटं होती. वेळ काढण्यासाठी त्याने
नेहमीप्रमाणे ‘चेस विथ रोबो’ हे ॲप ओपन केलं.
खेळायला सुरुवात केली. त्याने मुद्दामहूनच लेव्हल
टेन निवडली. रोबो भलताच तयार होता. विहानची
प्रत्येक खेळी त्याला ओळखता येत होती. विहान
झगडत होता, तर रोबो झटक्यात पुढची चाल करत
होता. एकदम टफ मॅच!
इतक्यात बेल वाजली. दरवाजा उघडला.
हातात पिझ्झा बॉक्स घेऊन एक माणूस उभा होता.
विहानला शुभेच्छा देऊन एक रंगीत बॉक्स देत तो
म्हणाला, “युअर गिफ्ट! बेस्ट लक!”
आता आधी पिझ्झा खावा, की गिफ्ट बॉक्स
उघडावा, असा विचार करत असतानाच पिझ्झाचा
चमचमीत वास नाकाला हुळहुळू लागला.
चाटून पुसून पिझ्झा खाल्ल्यावर त्याने ते खेळणं
नाखुशीनेच बाहेर काढलं.
ते खेळणं म्हणजे फुटबॉलपेक्षा लहान आकाराचा
आणि वरतून किंचित चपटा आणि खालून सपाट
असा बॉल होता. त्यावर डोळ्यांच्या ठिकाणी दोन
लाल दिवे आणि ओठांच्या ठिकाणी बारीक जाळी.
ते खेळणं म्हणालं, “हॅलो, माय नेम इज सीरॉम.
प्लीज रीड द इंस्ट्रक्शनस् अलाँग विथ. सिलेक्ट
लोकेशन ॲण्ड लँग्वेज.”
विहानने सोबतच्या सूचना वाचल्या. आवश्यक
ते बदल केले. लोकेशन आणि भाषा निवडली
आणि सीरॉम मराठीत टकाटका बोलू लागला,
“हाय विहान. मी सीरॉम. मी कुठलंही कठीण काम
चुटकीसरशी करू शकतो.”
“ओके. म्हणजे उदाहरणार्थ?”
“मी कुठलीही कठीण गणितं सोडवू
शकतो. तू धडा वाचून दाखव. त्याच्यावरचे प्रश्न
सांग, मी उत्तरं लिहू शकतो. आहे की नाही
çÎßæÝè çßàæðá 19
 माझी कमाल?”
“हॅऽऽ यात काय कमाल?
तू असलास किंवा नसलास
तरी माझा गृहपाठ मीच
करणार आहे..”
“का? मी करीन की. तू
आराम कर. टीव्ही बघ.”
“अरे! समजा, माझा गृहपाठ तूच
करू लागलास आणि एके दिवशी तू बिघडलास,
तुझी बॅटरी डाउन झाली की माझे बारा वाजलेच ना!
काय? अरे सीरॉम, मला आळशी व्हायचं नाहीए,
मला अधिक हुशार व्हायचं आहे.”
“विहान, हे बोलायला ठीक आहे रे. पण तू
माझ्यापेक्षा हुशार नाही होऊ शकत.”
“का बरं?” चित्रं- गिरीश सहस्रबुद्धे
“कारण मी काहीही करू शकतो.”
“म्हणजे?”
“मी कथा, कादंबरी, कविता, पत्र, इतकंच माझ्या चिपसेटमध्ये लाखो सेन्सर्स आहेत. मी 720
काय, प्रोजेक्ट रिपोर्ट पण लिहू शकतो. जगातल्या डिग्रीमध्ये पाहू शकतो, ऐकू शकतो आणि वेध घेऊ
कुठल्याही विषयातली माहिती मी तुला क्षणात सांगू शकतो. माझी मुख्य पॉवर म्हणजे माझं लॉजिकल
शकतो. आणि इतकी हुशारी जगातल्या कुठल्याही थिंकिंग! कळलं?”
माणसाकडे नाही.” इतक्यात फोन वाजला..
“हॅऽ! हे तुझं म्हणणं आहे. असली फालतू सीरॉम म्हणाला, “विहान, तुझ्या आईचा फोन
बडबड करून हुशारी सिद्ध होत नाही.” आला आहे. मी हा फोन रेकॉर्ड करू शकतो आणि
“म्हणजे..? म्हणजे मी खोटं बोलतोय?” हा फोन तू घेणार नसशील तर मी फोनवर तुझ्या
“असं नव्हे सीरॉम. हुशारी सिद्ध करण्यासाठी आवाजात बोलू शकतो. सांग, काय करू?”
खणखणीत काम दाखवावं लागतं. ते दाखवणार विहानने खुणेनेच सीरॉमला गप्प केलं आणि
का तू मला?” फोन घेतला.
“हो तर.. सांग काय करू?” तो खरोखरच आईचा फोन होता.
विहान विचार करू लागला. ‘जेवण झालं का? शाळेत काय झालं? आज
सीरॉम म्हणाला, “विहान, मी फक्त चॅट- एकटा राहू शकशील ना? काळजी करू नकोस.
जीपीटी नाही. मी त्याचं Next Gen आहे. मी उद्या मी येतेच आहे. झोपायच्या आधी आणि
कुणाच्याही आवाजात कुठलंही गाणं म्हणू शकतो सकाळी न विसरता आजीला फोन कर.’ अशा
आणि कुठलंही वाद्य वाजवू शकतो. किंबहुना, अनेक सूचना देऊन आईने फोन ठेवला.

20 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

 सीरॉम म्हणाला, “बघ, मी नुसती बेल वाजली
तरी ओळखलं की हा आईचा फोन आहे.”
सीरॉमच्या बोलण्याकडे दुरक्ष्ल करत विहान
म्हणाला, “मघाशी मी रोबोसोबत चेस खेळत होतो.
तो डाव मी अर्ध्यावरच थांबवला आहे. तो तू पुढे
खेळ आणि त्या रोबोला सात खेळींत हरवून दाखव.”
सीरॉम म्हणाला, “तुझा अपुरा डाव मी का
खेळू? आणि आत्तापर्यंत खेळताना तू तुझा एक उंट
आणि एक घोडा गमावला आहेस की..”
सीरॉमला थांबवत विहान म्हणाला, “हे बघ,
हुशार असशील तर खेळशील. खेळलास तर त्याला
हरवशील. काय करणार, हुशारी सिद्ध करणार की
पळ काढणार?”
सीरॉमने आव्हान स्वीकारलं. सीरॉम आणि रोबो
ऑनलाइन चेस खेळू लागले.
सीरॉमने पहिल्याच खेळीत रोबोचा हत्ती बाहेर
काढला. तिसऱ्या खेळीत रोबोने सीरॉमच्या वजिराला
घेरलं. पाचव्या खेळीत सीरॉमने वजिराला सोडवत
रोबोचा घोडा बाहेर काढला. सातव्या खेळीत रोबोने
पुन्हा सीरॉमचा वजीर अडकवला. आणि त्यानंतर
सीरॉम आणि रोबो यांनी डाव बरोबरीत सुटल्याची
घोषणा केली.
विहानने हसतच विचारलं, “हीच का
तुझी हुशारी?”
सीरॉम म्हणाला, “लोकांचे अर्धेमुर्धे डाव खेळून
हुशारी सिद्ध होत नाही. मला स्वतंत्र टास्क दे
आणि पाहा..”
“सीरॉम, मी तुला स्वतंत्र टास्क देतो. पण तू जर
ते पूर्ण करू शकला नाहीस तर..?”
“तू काही म्हणशील.. म्हणून मी ऐकायचं? माझी
हुशारी सिद्ध झाली नाही, हे ठरवणार कोण?”
“अर्थात आपण दोघं मिळून. मला हेच
विचारायचं आहे की, जर का ‘तू हुशार नाहीस’ हे
जर तूच मान्य केलंस तर काय..?”
क्षणभर सीरॉमचे लाइट चमचमले. सीरॉम
म्हणाला, “मघाशी मी तुला हेच सांगणार होतो,
तितक्यात तुझ्या आईचा फोन आला.”
“आत्ता सांग.”
“जर माझं मलाच कळलं की ‘माझी हुशारी कमी
पडते आहे’ तर नवीन व्हर्जन अपलोड होण्यासाठी
मी ॲटोमॅटिकली शटडाउन होतो. माझा प्रोग्रॅमच
तसा तयार केलेला आहे.”
“ओके. तुला एक छोटं टास्क देतो. मला ‘माझी
आजी’ असा एक निबंध लिहायचा आहे. तो तू लिहू
शकशील?”
“आर यू जोकिंग? अरे विहान, ‘माझी आजी’
हा निबंध मी वेगवेगळ्या १३७३ प्रकारे आणि ७९
भाषांत लिहू शकतो. समजलं का?”
विहानच्या घरातील प्रिंटरला सीरॉम ब्लूटूथने
जोडला गेला आणि एका क्षणात ‘माझी आजी’ या
निबंधाचा प्रिंटाउट बाहेर आला.
‘आईच्या आईला किंवा वडिलांच्या आईला
आजी म्हणतात. माझी आजी सकाळी बागेत
चालायला जाते. मग टीव्ही पाहते. आजी सर्वांवर
खूप प्रेम करते. मी घरी गेलो, की आजी मला तिने
खास माझ्यासाठी तयार केलेला गरम गरम कपकेक
देते. मी तिला कॉफी करून देतो. आमच्या घरातील
सर्वांची ती आदर्श आहे, कारण ती म्हातारी असूनही
तिची तब्येत ठणठणीत आहे...’
विहान म्हणाला, “हे अगदीच जनरल आहे.
मुख्य म्हणजे हा निबंध ‘आजी’बद्दल आहे.
पण मला तर ‘माझी आजी’ म्हणजे ‘विहानच्या
आजी’बाबत लिहायचे आहे. ते मला लिहून दे. पाहू
तुझी हुशारी!”
सीरॉमने वरील निबंध वेगवेगळी वाक्ये बदलून,
प्रसंग बदलून १३ वेळा लिहिला. पण ते सगळे
निबंध ‘आजी’विषयीच होते.
सीरॉम म्हणाला, “तुझ्या आजीची माहिती मला
çÎßæÝè çßàæðá 21
 फीड कर आणि तिचं लोकेशन पण दे.” अजूनही वाटतंय की तू हुशार आहेस?”
विहान म्हणाला, “सीरॉम, माझी आजी खूप “होय.”
वेगळी आहे. ती सकाळी बागेत जात नाही. ती “म्हणजे?”
डॉक्टर आहे. तिचा ‘आपला दवाखाना’ जवळच्या “वेगवेगळ्या भावनांकरिता माझ्याकडे शब्द
झोपडपट्टीत आहे. सकाळी ती तिथेच जाते..” आहेत, भावनांची तीव्रता आणि सौम्यता यासाठी
“आपला दवाखाना म्हणजे?” देखील शब्द आहेत. पण मला भावना समजतच
“या दवाखान्यात आजी पेशटं ना तपासून औषध नसल्यामुळे मला जसं प्रोग्रॅम केलं आहे तसे मी
देते आणि मग पेशटं कडून वस्तूच्या रूपात फी घेत.े शब्द वापरतो, हे खरंच आहे. आणि माझी हुशारीच
आणि दिवसभरात जमा झालेली ही ‘फी’ संध्याकाळी वेगळी आहे.”
वस्तीत वाटून टाकते. म्हणजे कुणी फी म्हणून “वेगळी म्हणजे काय?”
मेथीची जुडी देतात तर कुणी एक वाटी तांदळ ू ...” “अरे, मला तुझ्याशी भांडून किंवा तुला आव्हान
“कमाल आहे! हे तर मला कधीच सुचलं नसतं.” देऊन मला माझी हुशारी दाखवायची नाहीए. तर..
“अगदी बरोबर. कारण ज्याने तुझ्या डोक्यात
माहिती भरली, त्यालाच हे सुचलं नसेल तर तुला
कुठून सुचणार रे? म्हणून तर म्हटलं, माझी आजी
वेगळी आहे. इतकंच नाही, माझी आजी समोरच्या
माणसाला प्रेमाने समजून घेते, तो अडला असेल तर
त्याला समजावते आणि वेळप्रसंगी त्याला समज पण
देते. म्हणून तर सगळे लोक आजीच्या दवाखान्याला
‘प्रेमाचा दवाखाना’ म्हणतात. आज हा दवाखाना
बंद आहे, कारण आजीची पाठ दुखतेय.”
हे ऐकताना सीरॉमचा लाइट अधिक प्रखर झाला.
“सीरॉम, तुझ्याकडे अफाट माहिती आहे,
अनेक संदर्भ आहेत, माहिती आणि संदर्भ यांची
जोडणी करण्याचे कसब पण आहे. तू गणितं करू
शकशील, आकृत्या काढू शकशील, नकाशे तयार
करू शकशील म्हणजेच जिथे भावनेशी संबंध
नाही, असं कोरडं कामं तू करू शकशील. पण तू
कथा, कविता किंवा निबंध लिहू शकणार नाहीस.
सर्जनशील लेखनासाठी माणूस समजावा लागतो,
समजून घ्यावा लागतो, त्याच्या सुखदु:खाशी
एकरूप व्हावं लागतं. मित्रा, शिकवलेल्या,
पढवलेल्या किंवा प्रोग्रॅम केलेल्या माहितीच्या आधारे
सर्जनशील लेखन करता येत नाही. सीरॉम, तुला

22 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

आपण दोघांनी मिळून हुशारी दाखवायची आहे..”
“ते कसं काय?”
“तू मला आजीच्या घरी घेऊन चल. मी आजीची
रवींद्रनीती
पाठ स्कॅन करतो. तिची पाठ चेपण्यासाठी तुला नेमका
प्रेशर पॉइंट सांगतो. पाठीवर दाब कसा द्यावा याचा
व्हिडिओ दाखवतो. पाच मिनिटांत आजी बरी होईल. इसापनीतीच्या
तरी तिला उद्या आरामाची गरज आहे. म्हणून..” गोष्टींसारख्या काही
‘म्हणून काय?” छोट्या कविता
“उद्या आपण दोघं दवाखान्यात जाऊ. येणारे रवीन्द्रनाथ टागोर
पेशंट मी स्कॅन करून त्याचा रिपोर्ट आजीला यांनी रचल्या आहेत.
पाठवीन. आजी मला कुठले औषध द्यायचे ते मुक्तछंदात रचलेल्या
सांगेल. ते मी तुला सांगीन. बस्स! आजी नसताना साध्या-सोप्या मूळ
पण ‘प्रेमाचा दवाखाना’ सुरूच राहील...”
“म्हणजे.. आपल्या दोघांच्या हुशारीने इतरांना
बंगाली कवितेचा हा
फायदा होईल. शाबास सीरॉम!” मराठी अनुवाद-
विहानने आजीला फोन करून सांगितलं,
“आज्जे, मी थोड्याच वेळात तुझ्याकडे येतोय.
आणि आज मुक्काम तुझ्याकडेच...”
अधिकार
आजीने विचारलं, “का रे? आज तू एकटा वनावर कोणाचा अधिक अधिकार,
राहणार होतास ना?” वादावादी करताना उलटून गेली दुपार..
“आजी, मी तुझ्यासाठी येतोय.” ऐका सकल बंधूंनो, विनवलं बकुळीने,
“म्हणजे रे काय?” भरून टाकलंय सारं वन माझ्या सुगंधाने..
“अगं, ‘नातवाने जर आजीची पाठ चेपून दिली पलाश म्हणे, जोरजोरात शिर हलवून,
तर तिची पाठदुखी पळते आणि ती चेस खेळायला रंगाने मी दशदिशा टाकल्यायत रंगवून..
बसते’, अशी एक चिनी म्हण आहे म्हणे.” गुलाब रागावून म्हणू लागे सत्वर,
खळखळून हसत आजी म्हणाली, “बास कर गंध आणि शोभा यात माझा पहिला नंबर..
तुझ्या चिनी म्हणी. ये लवकर. मी बुद्धिबळाचा डाव सुरण म्हणे, नको गंध,
मांडते. मला समजतंय की, तुला काहीतरी नवीनच नको शोभा, खा मला धुऊन,
चाल समजली आहे, चेकमेट करण्याची.” मी माझे सारे गुण ठेवलेयत गाडून..
सीरॉमला खिशात टाकून विहान आजीकडे जमिनीच्या खाली माझा प्रभाव प्रचुर,
निघाला. जित होई सुरणाची, पुराव्यानिशी जरूर.
-राजीव तांबे मूळ कविता- रवींद्रनाथ टागोर
rajcopper@gmail.com -अनुवाद- सुमती जोशी
(प्रसिद्ध बालसाहित्यिक) sumatijoshi154@gmail.com

çÎßæÝè çßàæðá 23
 चित्रं- संतोष घोंगडे

24 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

 ‘गोष्टी विचारवंतांच्या’ आणि ‘गप्पा आजोबांशी’ या प्रसिद्ध पुस्तकांचे लेखक कै. बाळकृष्ण लक्ष्मण
शुक्ल यांच्या स्मरणार्थ किशोर मुलांच्या वयोगटासाठी ‘वयम्’ मासिक, शुक्ल परिवार व ‘अल्पारंभ
एज्युकेशनल अँड कल्चरल फाऊंडेशन’, नासिक यांच्या संयुक्त विद्यमाने आयोजित करण्यात
आलेल्या मराठी कथालेखन स्पर्धेतील ही विजेती कथा-

टण्टण् टण्टण्टण् टण् टण् वेगळा होता. तो बाकी मुलांसारखा सरळ घरी न
शाळा सुटली अन् सगळी मुलं हुय्या हुर्रे जाता हॉटेलमध्ये शिरला. आतल्या एका कळकट
करत वर्गाबाहेर पळाली. क्षणभरापूर्वी रिकाम्या बाकड्यावर बसून दोन गिऱ्हाईक गरमागरम
असलेल्या पटांगणात चुरमुरे उधळल्यासारखं वड्यांवर तुटून पडले होते. प्रत्येक घासापरते ते
झालं. सरांच्या बाइक्स किक मारताच गुरगुरल्या, मिरचीचा एक तुकडा तोडायचे.
मॅडमांच्या स्कूटी घोड्यासारख्या खिंकाळल्या. “बोला टिंगूशेठ, काय देऊ?” वेटर गणूने
जवळपास राहणारी मुलं-मुली पायीच निघाले. कोल्ड्रिंकच्या बाटलीचं झाकण उघडत विचारलं.
त्यांच्या घोळक्यांनी सगळा रस्ता कलकलून ओम्ने ते झाकण उचललं. नंतर खिशातून पिशवी
गेला. बाकीचे साखरेभोवती मुंग्या जमाव्यात, तसे काढून त्यात ते टाकलं.
आपापल्या ऑटोभोवती जमले. “कोल्ड्रिंक पाहिजे का?”
चौथी ‘ब’मध्ये असलेला ओम् ही घराकडे गणूच्या या प्रश्नाकडे ओम्ने दुर्लक्ष केलं.
निघाला होता. त्याचे कपडे वॉशिंग पावडरच्या तो हॉटेलमध्ये सगळीकडे फिरला. त्याची नजर
जाहिरातीत दाखवतात तसे स्वच्छ होते. चोपून कुठल्याच खाद्यपदार्थावर नव्हती. ती फक्त
बसवलेले केस जरा विस्कटले होते, इन शर्ट जमिनीवरून फिरत होती, कानाकोपऱ्यांमध्ये
मोडून चड्डीतून बाहेर डोकावत होता. शाळेपासून शिरून शोध घेत होती. ओम्ने अजून काही
सात-आठ मिनिटांच्या अंतरावर श्यामकाकांचं झाकणं गोळा केली अन् पिशवीत टाकली.
हॉटेल होतं. तोंडात गेल्यावर विरघळणारे बर्फी- वडे खाणारे लोक त्याच्याकडे टकामका बघत
पेढे, उकळत्या तेलात टाकल्यावर चर्रर्र् असा होते. त्यांच्या नजरेत आश्चर्य होतं. त्यानंतर
सूर लावणारे भजेवडे, कुरकुरीत शेव, गोलगुटुंग ओम् हॉटेलबाहेर पडला. काउंटरवर बसलेल्या
जिलब्या, गुटगुटीत गुलाबजाम लोकांना इथे खेचून श्यामकाकांनी एकदा त्याच्याकडे बघितलं, नंतर
आणायचे. पण बाहेरचं खाणं चांगलं नसतं, म्हणून नजर परत टीव्हीवर वळवली.
मुख्याध्यापकांनी मुलांना इथे यायला बंदी केली घड्याळाचे काटे भराभर धावत गेले. सूर्य
होती. मागे पाचवीतल्या मंग्याला सरांनी भजे क्षितिजाआड पळाला. रात्र संपल्यावर दुसऱ्या
खाताना बघितलं, तेव्हा त्यांनी त्याचा कान ओढून दिवसाला खेचत बाहेर आला. परत शाळा सुटली,
भज्यांसारखा लाल केला होता. त्याच्या तोंडातून पाटी फुटली, चुरमुरे उधळले, ऑटोभोवती
चर्रर्र् नाही पण ‘आईऽ’ असा आवाज निघाला होता. मुंग्या जमल्या...
तेव्हापासून मुलं इकडे यायची नाहीत. ओम् मात्र ओम् आदल्या दिवशीप्रमाणे आजही

çÎßæÝè çßàæðá 25
 श्यामकाकांच्या हॉटेलमध्ये गेला. परत त्याने सगळी
झाकणं गोळा करून पिशवीत टाकली. काही
कोल्ड्रिंक्सची, काही पाण्याच्या बाटल्यांची...
हिरवी, निळी, लाल झाकणं. एक झाकण कोपऱ्यात
पडलं होतं. ओम् ते घेऊन टेबलाखालून बाहेर
आला, तेव्हा त्या टेबलाजवळ बसलेली दोन
माणसं दचकली.
“ढक्कनच दिसतंय हे पोरगं” म्हणत एक
गिऱ्हाईक हसलं. त्याला अजून दोघांची साथ
मिळाली. ओम्ने तिकडे दुर्लक्ष केलं.
असं रोज होऊ लागलं. श्यामकाकाही बघत
होतेच. त्यांना कळत नव्हतं हा असं का करतोय ते.
“भंगारात नेऊन विकतोस का रे ही झाकणं?”
त्यांनी एकदा ओम्ला विचारलं. त्याने नकारार्थी
मान हलवली अन् झाकणांची पिशवी खिशात टाकून
निघून गेला.
“मालक, मला वाटतं हे पोरगं झाकणांच्या
भिंगऱ्या बनवत असंल,” गणूने अंदाज मांडला.
दुसऱ्या दिवशी श्यामकाकांनी कोल्ड्रिंकच्या
झाकणात दोरा गुंफून एक भिंगरी बनवली.
शाळा सुटल्यावर ओम् आला. त्यांनी ती भिंगरी
ओम्समोर धरली, गर्र गर्र फिरवून दाखवली. ओम्ने
ती घेतली अन् काकांच्या पायांजवळ खाली वाकला.
“अरे, अरे, नमस्कार कशाला करतोस, अजून
देईल मी तुला अशा भिंगऱ्या,” काका म्हणाले.
पण ओम् त्यांच्या पायांजवळचं झाकण
घेण्यासाठी वाकला होता. त्याने ते झाकण आणि
भिंगरी दोन्ही पिशवीत टाकलं.
“श्यामराव, अंदाज चुकला तुमचा,” हॉटेलमधलं
एक गिऱ्हाईक म्हणालं अन् खाखुखिकी करत हसलं.
“काय करतोस रे या झाकणांचं?” श्यामकाकांनी
ओम्ला अडवत विचारलं.
“गायब करतो,” तो म्हणाला.
“म्हणजे?”
26 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
“म्हणजे म्हणजे, वाघाचे पंजे, उंटाची मान,
कुत्र्याचे कान.”
एवढं बोलून ओम् तिथून पळाला.
श्यामकाका चूप बसणाऱ्यांतले नव्हते. त्यांनी
‘मिशन ओम्’ सुरू केलं.
ओम् हातातल्या स्कूलबॅगला हेलकावे देत
रमतगमत चालला होता. श्यामकाका आपला
पाठलाग करत आहेत, याची त्याला मुळीच
कल्पना नव्हती.
सिमेंटचा गोरापान रस्ता संपल्यावर एक
कच्चा रस्ता लागला. त्याच रस्त्याने पाच मिनिटं
चालल्यावर शेतं सुरू झाली. काळ्या कुळकुळीत
जमिनीवर डोलणारी हिरवीगार पिकं आणि
त्यामधून वळणं घेत जाणारा नागमोडी रस्ता.
पायांखाली झाडांची पानं पडलेली होती. त्यावर
पाय पडताच कुर्र कुर्र आवाज व्हायचा. अशी पानं
टाळून श्यामकाका पावलं टाकायचे. एकदा ओम्
ने मागे वळून बघितलं, तर काकांनी बाजूच्या
शेतात टुणकन् उडी मारली. त्यावेळी त्या शेतातला
टॉमी कुत्रा झोपेतून नुकताच उठला होता. त्याने
बघण्याच्या आतच काका परत रस्त्यावर आले.
मध्ये एक चिंचेचं झाड बघून श्यामकाकांना
चिंच तोडावीशी वाटली, पण त्यांनी तोंडाला
सुटलेलं पाणी गिळून टाकत परत ओम्चा
पाठलाग सुरू केला.
दोन-तीन नागमोडी वळणं मागे पडल्यावर
हिरव्यागार पिकांनी कवेत घेतलेलं ओम्चं टुमदार
घर दिसलं. गव्हाच्या ओंब्या वाऱ्यावर डुलत होत्या,
गुरांच्या गळ्यांतील घंटांचा मंजुळ आवाज कानांवर
पडत होता. शेताच्या एका अंगाला विहीर होती, ती
पार करून ओम् बांधावर गेला. तिथे खाली बसून
त्याने एक दगड बाजूला केला अन् त्यात झाकणांनी
भरलेली पिशवी रिकामी केली. श्यामकाका एका
झुडपाआड लपून सगळं बघत होते. ओम् घरात
गेल्यावर ते बांधावर गेले. त्यांनी तो दगड बाजूला आनंदाने उड्या मारत निघून गेला.. असंच दुसरं
केला. समोर खड्डा होता. त्यात कोल्ड्रिंक्सची भरपूर एखादं हॉटेल किंवा दुकान शोधण्यासाठी!
झाकणं आणि काही प्लास्टिकच्या पिशव्या होत्या. -विनय दिलीप खंडागळे
त्याच झाकणांच्या आडून एक कागदही डोकावत vinus.marathi@gmail.com
होता. श्यामकाकांनी तो कागद बाहेर
काढला. त्यावर एका वासराचं चित्र
काढलेलं होतं. वासरू मेलेलं होतं, अन्
त्याच्या पोटात होतं कोल्ड्रिंकचं झाकण!
असंच लोकांनी फेकलेलं प्लास्टिकचं
झाकण खाऊन ओम्चं लाडकं वासरू
देवाघरी गेलं असावं, हे काकांनी ओळखलं.
त्यांच्या डोळ्यांत नकळत पाणी आलं.
दुसऱ्या दिवशी रोजच्यासारखा ओम् हॉटेलमध्ये
आला. पण त्याला एकही झाकण, इतकंच काय
पॉलिथिनची पिशवीसुद्धा दिसली नाही. अजून
एक बदल झाला होता. हॉटेलच्या कोपऱ्यात
एक कचरापेटी दिसत होती. एका गिऱ्हाइकाने
कोल्ड्रिंकच्या बाटलीचं झाकण उघडलं,
गणूने पटकन पुढे होत ते झेललं
अन् कचरापेटीत टाकलं.
ओम् गणूकडे अन्
श्यामकाकांकडे बघून छान
हसला. त्याने रिकामी
पिशवी खिशात
टाकली अन् तो

çÎßæÝè çßàæðá 27
 रंजक विज्ञानकथा

भीमाबाईंनी दरवाजात पाऊल

ठेवल्याक्षणी ऐकवलं,
“बाई, आज मी लवकर जाणार आहे.”
“का गं? काही विशेष? आणि अलीकडे
तू बऱ्याच वेळा अशी लवकर निघून
जातेस. आहे तरी काय प्रकार?”
“ते मौनीबाबा आलेत ना. त्यांच्या
दर्शनाला जायचंय मस्नी. त्यांचं पर्वचन
आसतं. हायतीच ते तसे पावरबाज.
कायबाय सांगत्यात. ते ऐकते मी. पर ते

28 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

चमत्कारबी दावत्यात. त्येबी बगायचं आसतं मस्नी.” दररोज, ती काय समदी माज्यासारकी अडानी
“कसले चमत्कार करतात?” थोडीच हायती? म्या जानार.”
“म्हंजी त्यांच्या हातामंदी काय बी नसतं आन् हिला आता कसं समजवावं, हेच पीयूषला
हवेतनं ते उदी काढून द्येतात आमास्नी. त्यांचा कळेना. असे ढोंगी बाबा समाजाच्या अज्ञानाचा
आंगारा म्हून. परवाच्याला त्यांनी हवेतून असंच आणि अंधश्रद्धेचा गैरफायदा घेत स्वतःची तुंबडी
सोन्याची आंगठी काडून दिली एका भगताला. त्यो भरतात, हे आजवर कितीतरी वेळा दिसून आलं
तर त्यांच्या पायांवर ठेवलेलं टकुरं बाजूलाच करंना. होतं. तरीही लोक फसतात. आणि ढोंगी बाबाच
का बरं करनार अशी सोन्याची वस्तू गावल्यावर!” कशाला! सायबरक्राइमचं काय! काहीही परिश्रम
इतका वेळ आई आणि भीमाबाई यांच्यातला न करता डबोलं मिळवण्याच्या नादात मंडळी
संवाद मुकाट्याने ऐकत बसलेल्या पीयूषला आपल्याच कष्टाचं धन गमावून बसतात. त्या
आता मात्र राहवलं नाही. “हे सगळं थोतांड आहे, सापळ्यात फक्त अडाणी गोरगरीबच नाही, चांगले
भीमाबाई. हातचलाखी असते त्यांची. आणि ज्याला उच्चशिक्षितही त्या प्रलोभनाला भुलतात.
तो दागिना दिला ना, तो भगत पण त्यांचाच माणूस यातून कसा मार्ग काढायचा हेच पीयूषला कळेना.
असतो. इतरांमध्ये मिसळतो आणि आपला आणि त्यानं भलेही विज्ञानाचा दाखला दिला असला, तरी
त्या भोंदू बाबाचा संबंध असल्याचा कसलाच त्याच्या माध्यमातून या बाबासारख्यांचं पितळ कसं
थांगपत्ता लागू देत नाही.” उघडं पाडावं, याचा मार्ग त्याला दिसेना. तातडीनं
“आसं बोलू ने, पीयूषबाबा. आरं, त्यो तर देवाचा बाहेर पडून त्यानं मयांकदादाकडे मोर्चा वळवला.
मानूस हाय.”
“कसला देवाचा माणूस. तुमच्यासारख्या
भोळ्याभाबड्यांना आपल्या नादी लावून नंतर
लुबाडायला बसेल तेव्हा कळेल.”
“पर त्यानं हवेतून काडलेली ती आंगठी
खरीच व्हती. पितळेची न्हवती. आपल्या
पलीकडचे ते सोनारभाऊ हायती, त्यांनी तसं
सांगितलं. आता ते भाऊ कशापायी खोटं
बोलतील?”
“असेल ती अंगठी खरी. पण म्हणून
त्यांच्याकडे काही खास सिद्धी आहे हे सिद्ध होत
नाही. तसं असेल तर मग ते सरकारला असं सोनं
का काढून देत नाहीत? तसं आपल्या समुद्रातही
पुष्कळ सोनं असतं. पण ते सुद्धा त्यातून काढणं
आजवर भल्याभल्या शास्त्रज्ञांना जमलेलं नाही.”
“त्ये तुजं शास्तर ठिव तुज्यापाशीच. मस्नी
काय त्ये समजना. आणि यितकी मानसं येत्यात

çÎßæÝè çßàæðá 29
 मयांक घरीच होता. आठवड्याचे कपडे
धुवायचे, काही खाद्यपदार्थांची ऑर्डर द्यायची,
किराणा माल संपला असेल तर त्याचीही बेगमी
करायची वगैरे कामांसाठी आजचा वेळ त्याने राखून
ठेवला होता. आज तो लॅबमध्येही जाणार नव्हता.
पीयूषला पाहून तो खूष झाला.
“काय पीयूष, आज सकाळी, सकाळी?”
“काय सांगू तुला दादा!” पीयूष वैतागलेल्या
सुरात म्हणाला, “अरे, आमच्या भीमाबाई
अलीकडे कोणा मौनीबाबाच्या नादी लागल्यात.
जवळजवळ दररोज अर्धा दिवस सुटी घेऊन
त्याच्या मठात जातात.”
“पण त्यापायी तुला चिडचिड करायला
काय झालं?”
“अरे, हा अंधश्रद्धेचा प्रकार नाही का? हे असले
बाबाच लोकांना नादी लावतात, नंतर लुबाडतात,
त्यांच्या भोळेपणाचा गैरफायदा घेतात. तेच तिला
समजवायचा प्रयत्न करत होतो मी. तर मलाच
उलट म्हणाली, तो बाबा कसकसले चमत्कार
दाखवतो ते काय उगीच!”
“कसले चमत्कार? करतो तरी काय तो?” आता
मयांकची उत्सुकताही चाळवली होती.
“काही नाही रे, नेहमीचंच. हवेतून अंगारा काढून
दाखवतो. त्याने म्हणे दोन दिवसांपूर्वी अशीच
हवेतून सोन्याची अंगठी काढून दाखवली. एका
अनुयायाला दिली.”
“खोटी असणार ती. पितळेची असेल.”
“मलाही तसंच वाटतंय. तेच मी भीमाबाईला
सांगत होतो. ती म्हणाली की, ती अंगठी खऱ्या
सोन्याची असल्याची ग्वाही आमच्याच शेजारच्या
सोनारभाऊंनी दिली. तरीही ती केवळ हातचलाखी
असावी, असंही मी भीमाबाईला ऐकवलं. पण तिचा
त्या बाबावरच विश्वास. गेलीच परत त्याच्याकडे.
अशा माणसांना या अंधश्रद्धेपासून कसं वाचवावं
30 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
हेच कळत नाही.”
“नाहीच करता येणार असं नुसतं सांगून.
तुझ्यावरही तिने का विश्वास ठेवावा? आमच्या
विज्ञानातही असं ‘बाबा वाक्यं प्रमाणम्’ मानलं
जात नाही. मग ते सांगणारा कोणी न्यूटन असो,
वा आइन्स्टाईन. त्यांच्या विधानाचा पडताळा दिला
तरच त्यांच्या सिद्धान्ताला मान्यता मिळते.”
“अरे, पण इथे कसा मिळवायचा पडताळा? तो
बाबा थोडाच आपल्याला त्याच्यावर प्रयोग करू
देणार आहे!”
“तो नाहीच देणार. प्रयोग त्याच्यावर नाहीच
करायचा.”
“मग कोणावर? भीमाबाईवर करायचा प्रयोग?”
“म्हटलं तर हो.” जरा थांबून विचारात
पडल्यासारखा मयांक म्हणाला, “आपण त्या
बाबाला सव्वाशेर बाबा उभा करायचा. आणि तो
तसा वरवर वाटणारा चमत्कार करेल, पण तो
सगळा विज्ञानाचा खेळ असल्याचं आपण दाखवून
द्यायचं. काही वर्षांपूर्वी केंद्र सरकारच्या विज्ञान-
तंत्रज्ञान विभागासाठी प्रेमानंद नावाचे एक प्रसारक
असे प्रयोग करत असत. त्या बाबाला काही खास
सिद्धी प्राप्त झालेली नाही, आपणही तसे तथाकथित
चमत्कार करू शकतो, असं म्हणत ते तसेच काही
प्रयोग करून दाखवत असत. डेमोच देत असत.
आणि शेवटी त्यातलं विज्ञानसूत्रही उलगडून
दाखवत असत. एकाच फटक्यात बाबाचं पितळ
उघडं पाडत आणि विज्ञानप्रसारही करत.”
“पण असा हवेतून सोन्याचा दागिना काढून
दाखवणारा बाबा आणायचा कुठून? आणि
विज्ञानाच्या कोणत्या सूत्राचा पाठपुरावा करत हवेतून
सोन्याचा दागिना मिळणार आहे आपल्याला?”
“छे, छे! सोन्याबिन्याच्या फंदात नाहीच पडायचं
आपल्याला. दुसरीच काहीतरी अतिशय उपयोगी
वस्तू हवेतून मिळवायची आपल्याला. माझ्या मनात
एक कल्पना आली आहे. आणखी थोडा विचार
करून ती पक्की होऊ दे. ती झाली, की मग असा
नकली बाबा तयार करण्याची जबाबदारी माझी.’’
“पण त्यात किती दिवस जातील? तोवर हा बाबा
किती जणांना आपल्या जाळ्यात ओढेल, माहिती
नाही. आणि ससा पळाला म्हणून मी पळालो असं
म्हणत, कोणताही सारासार विचार न करता धावत
सुटणारी मंडळी थोडीथोडकी का आहेत!”
“त्याची काळजी तू नको करूस. मलाही वेळेची
किंमत कळते. दोन-चार दिवसांचाच प्रश्न आहे.
तेवढा धीर धर.”
नाइलाजाने आणि थोड्याफार अविश्वासाने पीयूष
बाहेर पडला. मयांकदादाच्या कर्ततृ ्वावर त्याचा गाढ
चित्रं- पद्माकर
विश्वास होता. पण यावेळी त्याला हे जमेल की
नाही, अशी शंका त्याचं मन कुरतडतच होती.
दोनच दिवसांनी पीयूषला मयांकचा निरोप
मिळाला.
“मिळाला का काही मार्ग?” घरात शिरल्या
शिरल्या दारातूनच पीयूषने विचारलं.
“सांगतो. एवढा अधीर होऊ नकोस. इथे
बस आणि दीर्घ श्वास घे. मला सांग, सध्या
सगळ्यांत जास्त कोणती समस्या आपल्याला
भेडसावते आहे?”
“दहशतवादाची?”
“नाही. पाण्याची. भविष्यातली युद्धं पाण्यावरून
होतील असं जाणकारांचं भाकीत आहे. पाण्याच्या
आपल्याला उपलब्ध असलेल्या सगळ्या स्रोतांचा
वापर आपण करत आहोत. शिवाय आपण पाण्याची
उधळपट्टीही करत आहोत. त्यामुळे नवनव्या
स्रोतांचा शोध आपल्याला घ्यायलाच हवा. तर हे
पाणी आपल्याला आणखी कुठून मिळेल याचा
आढावा मी घेत होतो.”
çÎßæÝè çßàæðá 31
 “पण दादा, त्याचा आपल्या बाबाशी काय
संबंध? तो हवेतून सोनं काढतो. आपण काय
हवेतून पाणी काढणार आहोत?”
“कसं बोललास! आपल्याला एक्झॅक्ट्ली हेच
करायचंय. आपला पाणीबाबा हवेतून पाणी काढून
दाखवेल. मग तुझ्या मौनीबाबाला आपण चॅलेंज
करायचं. दाखव म्हणावं, हवेतून पाणी काढून.
सोनं काय खायचंय की प्यायचंय. पाण्याची मात्र
सगळ्यांनाच गरज आहे.”
“पण हे कसं करणार? हवेत फार फार तर फक्त
पावसाळ्यातच थोडं पाणी असतं. एरवी...”
“असतं. हवेत नेहमीच पाणी असतं. पाण्याची
वाफ म्हणजेच बाष्प, हवेचा अविभाज्य घटक
आहे. मला सांग, आय़पीएलच्या मॅचेस बहुधा
‘डे अँड नाइट’ या प्रकारच्या असतात. त्यात जे
टॉस जिंकतात ते पुष्कळ वेळा प्रथम क्षेत्ररक्षण
स्वीकारतात. का?”
“कारण चेज करणं सोपं असतं. किती धावा
करायला पाहिजेत याचं उत्तर तयार असतं.”
“ते असेलही. पण दुसरा डाव सूर्यास्तानंतर
खेळावा लागतो. त्यावेळी दव पडलेलं असतं. चेंडू
भिजतो. त्यावरची पकड घट्ट राहत नाही. गोलंदाजी
करणं कठीण होतं. आता ते दव कुठून आलं?
पाऊस तर नसतो पडलेला. तरीही दव असतं.
हवेतलं बाष्प वायुरूपात असतं. संध्याकाळच्या वेळी
तापमान उतरलं की, तेच द्रवरूप धारण करतं आणि
त्याचे थेंब मैदानातल्या गवतावर अलगद उतरतात,
तेव्हा हवेत पाणी असतं. त्याचीच शेती करायची
आपण. हार्वेस्ट करायचं ते. पावसाळ्यात हवेची
आर्द्रता जास्त असते; अगदी भर उन्हाळ्यातही हवेत
बाष्प असतंच. आणि मला तू विचारतो आहेस की,
हवेत कुठं पाणी असतं. मग हवेत सोनं तरी कुठे
असतं! तरीही तो तुझा बाबा हवेतूनच ते काढून
दाखवतो ना!”
32 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
“एकतर तो माझा बाबा नाही. आणि तो हवेतून
सोनं वगैरे काढत नाही. तो सगळा हातचलाखीचा
मामला आहे.”
“राइट. पण हवेत असं सोनं नसतं हे
बायाबापड्यांना माहिती नसतं. त्यांच्या अज्ञानाचाच
तो फायदा घेतो. आपण त्याच्या अज्ञानाचा फायदा
घ्यायचा. हवेत बाष्पाच्या रूपात पाणी असतं, हे
त्याला कुठे माहिती आहे? आणि असलं तरी ते कसं
हस्तगत करायचं, याचं तंत्रज्ञान त्याच्याकडे असणं
शक्यच नाही.”
“तू तरी ते कसं करणार आहेस!”
“मी नाही, पण माझा एक मित्र ते करेल.
त्याला जरा मेकअप वगैरे करून आपण बाबा
बनवूया- ‘पाणीबाबा’. त्याचं याच विषयावर
संशोधन चालू आहे. नामिबिया या दक्षिण
आफ्रिकेच्या वायव्येला असलेल्या देशात वाळवंट
आहे. तिथे एक किडा राहतो.”
“किडा म्हणजे सजीव. त्याला पाण्याची गरज
भासतच असणार.”
“एक्झॅक्ट्ली! त्याच्या अंगावर हवेतलं पाणी
शोषून घेण्याची क्षमता असते. या माझ्या संशोधक
मित्राने त्याचा अभ्यास करून ती क्षमता देणाऱ्या
जैवरसायनांची ओळख पटवली; आणि जेनटि े क
इंजिनियरिंगचा वापर करून त्याने प्रयोगशाळेत एक
जेल बनवलं आहे. ते सुपर अॅब्सॉर्बन्ट आहे. म्हणजे
त्याची शोषण-क्षमता उच्च पातळीची आहे. त्याच
जेलचे अगदी सहारा वाळवंटातही त्यांनी यशस्वी
प्रयोग करून दाखवले आहेत. या अधिक क्षमतेने
पाणी शोषून घेणाऱ्या जेलीसारख्या पदार्थाचा गोळा
हवेतनू मोठ्या प्रमाणावर पाणी शोषून घेतो. आपला
पाणीबाबा तोच गोळा आपल्या हातात ठेवनू हवेतनू
पाणी शोषून घेईल आणि मग ते समोरच्या
भांड्यात ओतेल.”
“पण तो जेलचा गोळा सगळ्यांना दिसेल ना?”
 “नाही दिसणार. हा मौनीबाबा एक पायघोळ
कफनी अंगावर चढवत असणार. आपला
पाणीबाबाही तशीच लांबलचक कफनी घालेल.
पांढरीशुभ्र. ती कफनी त्याचे हात झाकून टाकेल.
त्यामुळे हातात काय आहे हे कोणाला दिसणारच
नाही. त्या जेलला आपण एक पारदर्शक नळी जोडून
देऊ. त्या नळीतूनच त्या जेलमधलं पाणी बाहेर
पडेल. हातातला ऐवज न दिसल्यामुळे हातातूनच
ते पाणी भांड्यात पडत असल्याचा पाहणाऱ्यांचा
समज होईल. जाहीरपणे आपण हा प्रयोग करायचा.
त्यासाठी त्या मौनीबाबालाही बोलवायचं आणि ते
पाणी असं काढून झाल्यावर त्या बाबाला चॅलेंज
द्यायचं. तो काही ते करू शकणार नाही.”
“पण त्याने उलटा चॅलेंज दिला तर! आपल्याला
हवेतून उदी किंवा सोनं काढून दाखवायला
सांगितलं तर!”
“त्याचीही सोय करून ठेवली आहे मी. माझा
हा मित्र अंधश्रद्धा-निर्मूलनाचेही काम करतो.
त्यामुळे अशा खोट्या खोट्या चमत्कारांचं भांडं कसं
फोडायचं याचा त्याला चांगलाच अनुभव आहे.
ती सगळी हातचलाखी असल्याचं प्रात्यक्षिकही तो
देईल; आणि उदी काढायचा प्रश्न आला तर ती
अंकखेळ
सूचना- इथे दिलेल्या तेरा अंकांमधून एका सरळ रेषेतील सलग
पाच षटकोनांत असे अंक शोधून ठेव, की ज्यांची बेरीज 33
येईल. (मधला अंक 4)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
-सुरेखा काणे | rekhakane@gmail.com
एका रसायनक्रियेची किमया असल्याचंही तो सिद्ध
करून दाखवेल.”
“तरीही मला एक शंका आहे, मयांकदादा.
तसं केल्याने लोक त्या मौनीबाबाची साथ सोडून
आपल्या पाणीबाबाच्या नादी लागले तर! त्यांच्या
अंधश्रद्धेचा पर्दाफाश कसा होईल? उलट आपणच
एका वेगळ्या अंधश्रद्धेला खतपाणी घातल्यासारखं
नाही का होणार?”
“वा, पीयूष तेरा भी जवाब नहीं. तू म्हणतोस ते
शंभर टक्के खरं आहे. त्यासाठी कोणीही पाणीबाबा
बनू शकतो, हे दाखवायचं. जमलेल्या लोकांमधूनच
काही जणांना बोलावून त्यांच्या हातात ते जेल
देऊन तेही हवेतून पाणी काढू शकतात, याचं
प्रात्यक्षिकच त्यांना द्यायचं. ते जेल वापरून मोठ्या
प्रमाणावर पाण्याची शेती करणाऱ्या केंद्राची स्थापना
करण्यासाठी त्यांनी सरकारकडे आग्रह धरावा, असं
आवाहन त्यांना करायचं. बोल, क्या बोलता है!”
“लाजवाब! मस्तच आहे आयडिया. शिवाय
फुलप्रूफ. चल तर मग. पाणीबाबा की जय हो!”
-डॉ. बाळ फोंडके
dr. balphondke@gmail.com
(ज्येष्ठ वैज्ञानिक व विज्ञान लेखक)
1 ,9 ,4 ,7 ,21 / 2 ,01 ,4 ,11 ,6 / 3 ,31 ,4 ,8 ,5 -रेत्तउ

4

çÎßæÝè çßàæðá 33
 मितालीला या क्षणी तिचे बाबा अजिबात आवडत शिमर मितालीला महिनाभरापूर्वी सापडला. खरं
नाहीत. असं क्वचित होतं. खरं म्हणजे सौरवच्या म्हणजे सौरवला. त्या दिवशी ती अशीच स्कूलमधून
चिडकट डॅडपेक्षा मितालीला तिचे बाबा रिझनेबल घरी आल्यावर खाली खेळायला गेली होती. थोडासा
वाटतात. त्यांचं जनरली सगळ्यांबरोबर बरं असतं, पाऊस होता, त्यामुळे नेहमीसारखे ते टेनिस कोर्टशी
तिचे स्कूलफ्रेन्ड्स घरी आले तर त्यांच्याशी ते बोलू जमले नव्हते. त्याऐवजी क्लब हाउसच्या लॅाबीतच
शकतात, कधी एक्झॅममध्ये मार्क थोडे कमी पडले
तर तिला काही बोलत नाहीत, वर आई वैतागली तर
जोक वगैरे मारून तिचा मूड थोडा लाइट करतात,
हे सगळं बेस्ट आहे हे मितालीला माहीतच आहे. आजच्या मुलांच्या भाषेतली भावुक गोष्ट-
पण त्यामुळे काही त्यांना शिमरला सोडून द्यायचा
राइट मिळत नाही. आणि का सोडलं, तर जस्ट
बिकॅाज त्याने सोफ्याचं फॅब्रिक स्क्रॅच केलं आणि ते
थोडंसं फाटलं. सो अनरिझनेबल! केवढासा आहे
शिमर! दीड-दोन महिन्यांचाही नसेल. पिल्लूच
आहे अजून. त्याला घरची सवयसुद्धा झालेली
नाही. एवढ्यात कसं त्याला सगळं समजेल!
आता सौरवच्या डॅडने असं काही केलं असतं तर
मितालीला काही वाटलं नसतं, पण तिच्या स्वत:च्या
बाबांकडून तिला थोड्या होप्स होत्या. सो टिपीकल!
मितालीच्या मनात येतं.

34 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

सर्वांनी डेरा टाकला होता. पोरांची एवढी फौज पाहून
क्लब हाऊस स्टाफ त्यांना लुक्स देत होताच, पण
‘देअर’ज सेफ्टी इन नंबर्स’. एखाद्-दुसरा असता,
तर बिचकला असता, पण दहाबारा पोरांसमोर
कोणाचं काय चालणार होतं? मुलांना हाकललं
असतं आणि त्यांच्या घरचे येऊन बसले असते,
तर क्लबवाले करणार काय होते? शिवाय बाहेर
पाऊसही होता. मग त्यांना कोणीच काही बोललं
नाही, आणि मुलं बिनधास्त मोठ्या आवाजात
बडबड करत तिथेच बसून राहिली. मध्येच एकदा
आईचा फोन आला तसा तो घेण्यासाठी मिताली
बाहेर आली, आणि पाहते तर बाहेर पार्किंगमध्ये
सौरव एकटाच भिजत होता. भिजत म्हणजे, ती स्वत:
पावसात भिजते टाइमपास म्हणून तसं नाही, हा
तिथल्या एका गाडीशी वाकून काहीतरी पाहत होता.
‘सौरव…’ तिने तिथूनच हाक मारली, तशी त्याने
वळून पाहिलं आणि कोण हाक मारतंय हे लक्षात
आल्यावर फ्रँटिकली हात हलवत तिला खुणा
करायला लागला. आता तिलाही बाहेर जावंच
लागणार होतं. मितालीने तिथेच अम्ब्रेला स्टँडमध्ये
ठेवलेली कोणाची तरी छत्री उचलली आणि
पायांवर चिखल उडणार नाही अशा बेताने हळूहळू
चालत सौरवपर्यंत पोचली. तो तर जामच एक्साइट
झाला होता.
“यू हॅव टु सी धिस!” असं म्हणत त्याने
मितालीला जवळपास खालीच ओढलं, आणि मग
दोघेही गाडीच्या उजव्या बाजूच्या फ्रंट टायरच्या
मागे दडलेल्या शिमरकडे पाहायला लागले. कसलं
गोड माऊ होतं ते. संपूर्ण पांढरं, काळी शेपटी,
आणि डोळे हिरवे हिरवे. ऑफ कोर्स, तेव्हा त्याचं
नाव शिमर नव्हतं. ते मितालीने त्या क्षणीच ठेवलं,
त्याला बघितल्याबरोबर. त्याच्या त्या डोळ्यांतल्या
शाईनकडे पाहून सुचलं तिला.
हे सगळं आठवून मितालीचे डोळे भरून येतात.
काय झालं बाबांना असं? त्यांनी असं तडकाफडकी
सिक्युरिटी स्टाफवरच्या हरिहरदादाला बोलवून
शिमरला लांब कुठेतरी सोडून यायला सांगायचं?
तेही आपण घरी नसताना?
शेजारीच पडलेला रबरी बॅाल मिताली उचलून
घेई. शिमर तो चावायचा प्रयत्न करायचा. पण त्याचं
çÎßæÝè çßàæðá 35
 तोंड ते केवढं आणि बॅाल केवढा…! त्याचे ते प्रयत्न
आठवून तिला एकाच वेळी हसूही येतयं आणि रडूही.
“मिताली, शांत हो. पुल युअरसेल्फ टुगेदर.”
मितालीची आई म्हणते खरं, पण तिलाही माहीत
आहे, की या केसमध्ये बाबांचं चुकलंय. त्यांनी
असं मनात आल्याक्षणी काही करायला नको होतं.
मितालीशी नाही, तर निदान आपल्याशी बोलायला
हवं होतं. आपल्याशी बोलले असते तर आपण
तसं थोडंच करू दिलं असतं? कुठे सोडलं असेल
हरिहरने शिमरला? आणि आता काय होईल
त्याचं? मितालीच्या आईने त्यांच्या एरियातल्या स्ट्रे
कॅट्सच्या कसल्याकसल्या भयंकर स्टोरीज ऐकल्या
आहेत. म्युनिसिपालिटीची व्हॅन सगळ्यांना घेऊन
गेल्याच्या, कोणीतरी पॅायजन केल्याच्या, डॉग्जनी
अटॅक केल्याच्या. शिमरला तसं काही झालं, तर
मितालीला सहन होणार नाहीये. पण आता उशीर
झालाय. आता कुठे सापडणार आहे शिमर?
***
“काय?” मिताली सांगते त्यावर सौरवचा
विश्वासच बसत नाही... “पण तुझी आई? ती
घरूनच करते ना काम? तिने का थांबवलं नाही
हरिहरदादाला?” मितालीच्या बाबांबरोबर, त्याच्या
आईबद्दलही आपलं मत खराब होणार, असं
सौरवला वाटायला लागलंय. पण ते थोडक्यात
राहतं. दादा शिमरला घेऊन गेला तेव्हा घरी
कोणीच नसल्याचं मिताली सांगते. मितालीची आई
आर्किटेक्ट आहे. ती घरूनच प्रॅक्टीस करत असली,
तरी कधीतरी तिला साइट व्हिजिट किंवा क्लायंट
मीटिंग्जसाठी कुठेतरी जावंच लागतं. आजही ती
तशीच गेली होती. ती परत आली तेव्हा घरी शिमर
दिसला नाही म्हणून तिने बाबांना फोन लावला,
तेव्हा हे सगळं कळलं. मिताली आता थोडी शांत
36 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
वाटतेय, म्हणजे ॲटलिस्ट रडत नाहीये. पण तिच्या
लाल झालेल्या डोळ्यांवरून सौरवला जे कळायचं
ते कळलंच आहे.
लांबून परेशची शिटी ऐकू येते, तसा सौरव
सवयीनेच उभा राहतो. शिटीचा अर्थ, सगळे टेनिस
कोर्टशी जमले आहेत. उरल्यासुरल्या गँगसाठी,
म्हणजे सौरव आणि मितालीसाठीही ती तिथे
येण्याची खूणच आहे, पण मिताली तिच्या आताच्या
सिच्युएशनमध्ये खेळायला जाईलसं सौरवला वाटत
नाही, आणि त्याने स्वत:ही जाणं तिला आवडणार
नाही हे त्याला चांगलंच माहीत आहे. तो तसाच
खाली बसतो, तशी मिताली म्हणते, “नो, यू कॅन
कॅरी ऑन. मी घरीच जातेय.” आणि मग त्याला
काही बोलण्याची संधीच न देता मिताली तिच्या
विंगच्या दिशेने निघून जाते. सौरवला थोडं वाईट
वाटतं. मिताली त्याची सगळ्यात जुनी मैत्रीण आहे.
तो फर्स्ट स्टॅन्डर्डला असताना ते या सोसायटीत
राहायला आले, तेव्हापासूनची. आता ते एट्थमध्ये
आहेत, म्हणजे साताठ वर्षं तरी झालीच. मितालीला
असं दुखवायला त्याला आवडत नाही, पण या
शिमरच्या गायब होण्याचा धक्का अजून त्याच्याही
डोक्यात तसाच आहे, आणि आपण वागतोय ते
बरोबर का चूक हेदेखील त्याला नीटसं कळत नाही.
खेळण्याचा त्याचा मूडही आता संपूनच गेलाय,
त्यामुळे मिताली गेल्यावर सौरव उठतो, पण टेनिस-
कोर्टकडे जात नाही. काय झालं हे हरिहरलाच
विचारावं असं त्याच्या डोक्यात येतं. हरिहरदादा
तसा सर्वांच्या ओळखीचा आहे. त्याला अमुक कर
असं सांगावं लागत नाही. रिक्षा आणण्यापासून
सामान उचलायला मदत करण्यापर्यंत प्रत्येक गोष्ट
तो स्वत:हूनच करतो.
“वो हरिहरदादा दुसरे गेट पे है क्या?” सौरव
चेहऱ्याने ओळखणाऱ्या गार्डला विचारतो.
 “नहीं, आज वो थोडा जल्दी निकल गया, उसके
घरमें कुछ लोग आने वाले है.”
सौरवला मजा वाटते; थोडं वाईटही वाटतं.
आपण सर्व्हिस स्टाफला नेहमी गृहीत धरतो.
आमच्याकडे गेस्ट आहेत, आम्हांला बाहेर जायचंय,
आमचं कुरीअर येणारे, असं सगळं आमचं आमचं
सुरूच असतं आपलं. त्यामुळे आज आपण चौकशी
करतोय आणि त्याच्या घरी पाहुणे आहेत, हे
सौरवला छान वाटतं.
“अच्छा!” तो म्हणतो, “कुछ खास है क्या आज,
त्योहार टाइप?”
“नहीं, उसके छोटे बेटे का बड्डे है.”
सौरवला एकेक नवीनच कळत असतं. हरिहर
दिसायला तसा लहानसा आहे, उंचीलाही फार नाही.
त्यामुळे आजवर तो त्याला दादा कॅटेगरीतलाच
समजत असतो. त्याचं लग्न झालंय, त्याला दोन
मुलं आहेत, हे त्याला खूपच भारी वाटतं.
”बेस्ट!” असं म्हणून सौरव वळणार तेवढ्यात
अनोळखी गार्ड हातातला फोन त्याच्यापुढे करतो.
“फोटो!” असं म्हणत.
कसले फोटो? सौरव विचारात पडतो. पण
फोनमध्ये एक नजर टाकताच कसले फोटो ते
स्पष्टच होतं. हरिहरने व्हॅाट्सअपवर ‘बड्डे’ पार्टीचे
फोटो पाठवलेले आहेत, गार्ड्सच्या ग्रुपवर. सौरवला
या फोटोत फार रस असण्याचं कारण नाही.
पण तरीही तो पोलाइटली फोन हातात घेतो. त्या
फोटोंबरोबर सौरव एका वेगळ्याच जगात पोचतो.
फोटोत एक छोटेखानी घर असतं. बहुधा दोन
खोल्यांचं, सामानाची गर्दी वाटते. पण त्या गर्दीतही
घरात फुगे, रिबन्स वगैरे लावलेले. फोटोत पाच-
सहा वर्षांची दोन मुलं दिसतात, एकसारखे शॅार्ट्स
आणि टीशर्ट्स घालून. एक मुलगा थोडा मोठा
वाटतो, पण खूप नाही. वयात फार तर एखाद्या
वर्षाचा फरक असावा. दुसऱ्याच्या कपाळावर
गंधासारखं काहीतरी लावलेलं. तोच बड्डे बॅाय
असणार. यानंतर आणखी फोटो येतात. मित्र,
पाहुणे, गिफ्ट्स, दोन मुलींचा मॅचिंग ड्रेसमधला
नाच, ग्रुप फोटो….. सौरवला आता निघायचंय, पण ते
गार्ड उत्साहाने त्याला अधिक माहिती पुरवतायत.
त्यामुळे त्यांना तोडून निघून जाणंही सौरवला
चमत्कारिक वाटतं. शेवटी निग्रहाने तो फोन परत
देणार, एवढ्यात सौरवला ‘तो’ फोटो दिसतो.
फोटो तिघांचाच आहे, किंवा चौघांचा म्हणता येईल.
फोटोत स्वत: हरिहरदादा आहे, आणि त्याची दोन्ही
मुलं. धाकट्या मुलाच्या हातात दादा गिफ्ट देतोय.
तो मुलगा गिफ्ट पाहून खूपच एक्साइट झालाय,
आणि गिफ्टला त्याने दोन्ही हातात गच्च धरून
ठेवलंय. ते गिफ्ट म्हणजे मांजराचं पिल्लू आहे.
संपूर्ण पांढरं, काळी शेपटी आणि फोनमध्ये त्याचे
डोळे नीट दिसत नाहीत, पण सौरवला खात्री आहे,
की ते हिरवेच असणार. शिमरच्या पाठीवर हरिहरने
एक छान ‘बो’ लावलाय, आणि हरिहरचा मुलगा
त्याला कुरवाळतोय.
“अरे, आज बर्थडे है तो पहले बोलना चाहिए
ना? हम भी मिलके आते थे. कहां पे घर है
उसका?” सौरव विचारतो.
***
हरिहर आज स्वत:वर खूश आहे. आणि का
नसेल? आजच्यासारख्या छान दिवशी ‘सेवन
ए’मधल्या पराडकर सायबाने सांगितलेलं मांजर
रस्त्यावर सोडून देण्याचं वाईट काम त्याला करावंच
लागलेलं नाही, त्याऐवजी साहिलला देण्यासाठी
त्याला नक्कीच आवडेलसं गिफ्ट मिळालेलं
आहे. त्या मांजराला पाहिल्याबरोबर साहिलच्या
चेहऱ्यावर आलेले भाव, हे आपण जे केलं ते
çÎßæÝè çßàæðá 37
 बरोबर असल्याची खात्री पटवून देणारे आहेत.
नाही म्हणायला एका गोष्टीचं त्याला वाईट वाटतंय.
पराडकरसाहेबाच्या मुलीचं, मितालीचं. एकदीड
महिन्यांपूर्वी ती आणि ‘ट्वेन्टीएट सी’मधल्या
बारटक्केंचा सौरव ते पिल्लू क्लबहाउसच्या
पार्किंगमधून घेऊन आले, तेव्हा हरिहरने त्या
तिघांना पाहिलेलं आहे. तेव्हाच नाही, नंतरही
कधीकधी ती त्याला खाली घेऊन यायची आणि
खालच्या सगळ्या पोरांची गँग त्या एवढ्याशा
पिल्लाबरोबर खेळायची तेही त्याने पाहिलंय.
मिताली आणि सौरवने पिल्लू कुठेय, असं विचारलं
तर त्यांना आता खोटंच सांगावं लागणार आहे.
शिवाय त्याला वाईट वाटतंय ते आणखीही एका
गोष्टीचं. पिल्लाला पराडकरांच्या घरात खेळायला
केवढी जागा होती, खायलाही चांगलंचुंगलं मिळत
असणारच. त्यातलं या चाळीत काय मिळणार
आहे? नाही म्हणायला खेळायला कंपनी भरपूर
मिळेल पोरासोरांची. मांजरांना थोडंच मोठ्या
खोल्यांचं कौतुक असणारे? त्यांना कौतुक असणार
ते हवं तसं हिंडायला मिळण्याचं, पावसापाण्यात
लपायला आसरा मिळण्याचं आणि वेळ पडेल
तेव्हा खायला मिळण्याचं. त्याची तेवढी व्यवस्था
त्याच्या घरीही होणार आहेच. शिवाय कुठेतरी
रस्त्यात सोडण्यापेक्षा आपल्याकडे आणलं ते बरंच
म्हणायला नको का?
हरिहर स्वत:च्या मनाची अशी समजूत घालतो
आणि खोलीत एकदा नजर फिरवून साहिल कुठये
ते पाहतो. त्याने जर त्या पिल्लाला बाजूला ठेवलं
असेल तर ते कुठेतरी हरवणार नाही, पळून
जाणार नाही, कोणाच्या पायात येणार नाही याची
काळजी घ्यावी लागणारच असते. येताना हरिहरने
कोपऱ्यावरच्या रद्दीवाल्याकडून एक छोटा खोका
विकत घेतलाय. त्या पिल्लाची सोय सध्या तरी
38 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
त्या खोक्यात करण्याचा हरिहरचा विचार आहे.
पण साहिलने त्याला खाली ठेवलं तर. सध्या तरी
साहिल खिडकीजवळ पत्र्याच्या खुर्चीत बसून केक
खातोय आणि थोडा पिल्लालाही भरवतोय. पिल्लू
दिलेला तुकडा अधाशासारखं खात सुटलंय. ते
पाहून हरिहरच्या चेहऱ्यावर हसू उमटतं. नाव काय
ठेवायचं या पिल्लाचं? हरिहरच्या डोक्यात विचार
चालू होतात. मितालीने काहीतरी नाव ठेवलंय
खरं त्याचं, पण ते काय, हे हरिहरला अजिबातच
आठवत नाही. आणि तेच नाव आपण ठेवायला हवं
असं थोडंच आहे? आपण विचारू साहिललाच,
आणि ठेवू त्याला काय वाटतं ते.
हरिहर साहिलच्या शेजारीच बसतो आणि
पिल्लाच्या डोक्यावरून एक बोट हळूच फिरवतो.
ते किती मऊमऊ लागतं हाताला. मग दोन्ही हातांनी
तो मांजराला हलकेच उचलतो आणि त्याच्या
डोक्यावर थोपटल्यासारखं करतो. ते किंचित डोळे
मिटतं आणि बसून राहतं. हरिहर त्याला शेजारच्या
रिकाम्या खुर्चीवर ठेवतो आणि काही वेळ तसाच
त्याच्या अंगावर हात फिरवत खिडकीबाहेर पाहत
बसून राहतो. आता बाहेर अंधारलंय. हरिहरच्या
डोळ्यांसमोर मिताली आणि सौरव येतात. ते
उद्या पिल्लाबद्दल विचारतील, तेव्हा काय
सांगायचं त्यांना?
‘आप्पा…’ सोहेलची, साहिलच्या मोठ्या भावाची
हाक येते तसा हरिहर भानावर येतो. खुर्चीवरचं माऊ
कुठेतरी पळून गेल्याचं त्याच्या लक्षातही आलेलं
नाही. खुर्ची आता रिकामीच आहे. “काय झालं रे?”
असं विचारत हरिहर सोहेलकडे वळतो. सोहेल
दाराच्या दिशेने पाहतोय. “कोणीतरी आलंय बाहेर
भेटायला”, तो म्हणतो. पार्टीला आलेली मुलं सोडून
आणखी कोण भेटायला येणार आहे, असा विचार
करत हरिहर उठतो, पण जागीच थांबतो. त्याचं
पाऊल पुढे पडतच नाही. दारात मिताली उभी आहे. झालेले फोन्स, ठरलेल्या मिटिंग्ज कॅन्सल होणं,
तिच्यामागे सौरव. मितालीच्या हातात ते मांजराचं अशी सगळी जनरल गडबड सुरू असताना मध्येच
पिल्लू आहे. खुर्चीवरून पळून गेलेलं. तिच्या हातात त्या शिमरने सारखं तडमडणं, स्टडीमधली हिरव्या
ते आरामात बसलंय. जर्मन इंकची बाटली शेपटीच्या फटकाऱ्याने खाली
त्या दोघांना त्या पिल्लाबरोबर उभं पाहताना कार्पेटवर सांडणं, आणि या सगळ्याचा क्लायमॅक्स
हरिहरला सहजपणे पिल्लाचं नाव आठवतं- शिमर! म्हणजे ते कापड. आधीच मितालीच्या आईने
फॅब्रिकच्या निवडीत महिनोन्महिने काढून नव्याने
*** अपहोल्स्टर केलेला तो सोफा, आता त्याचं बरंवाईट
मितालीचे बाबा घरी पोचतात तेव्हा त्यांना समोर झालं म्हणजे पुन्हा सिलेक्शनपासून सुरुवात…..
जे दृश्य दिसतं, ते पाहायला मिळेल अशी त्यांची पण कारण काहीही असलं, तरी त्यांनी जे केलं,
बिलकुल अपेक्षा नाही. ते त्यांच्या मनाला लागून राहिलेलंच आहे. तेही
त्यांना सकाळपासूनच गिल्टी वाटतंय. आपण जवळपास त्यांनी तसं ठरवलं त्या क्षणापासूनच.
ओव्हर रिॲक्ट केलं असं. म्हणजे ते एवढंसं
पिल्लू ते काय, त्याच्यावर काय एवढं चिडायचं…;
शिवाय मुळात मिताली ते घेऊन आली, तेव्हा
आपण कुठे ऑब्जेक्शन घेतलं होतं? मग आजच
असं चिडण्यासारखं, ते डोळ्यांसमोरही नको असं
वाटण्यासारखं झालं होतं काय? आता काय
झालं, याचं उत्तरही मितालीच्या बाबांना
ठाऊक आहे. ऑफिसची टेन्शन्स,
सकाळपासून सुरू

चित्-रं तन्वी गोखले आणि

रिद्धी नि. पाटील

çÎßæÝè çßàæðá 39
 सकाळी हरिहर घरातून जेव्हा ते पिल्लू घेऊन गेला,
तेव्हाही मितालीच्या बाबांना वाटत होतंच, की
आताच गेटवर इंटरकॉम लावावा आणि हरिहरला
थांबवावं. शिमरला परत आण म्हणून सांगावं. तसं
केलं तर पुढची रडारड, चिडचिड टळेल. पण एवढं
मनापासून वाटूनही मितालीच्या बाबांनी हरिहरला
परत बोलावलं नाही. जे होतंय ते होऊ दिलं.
त्यामुळे आता आपण घरी पोचलो की मितालीचे
रडून रडून सुजलेले डोळे, मितालीच्या आईचे
भुवया उंचावलेले लुक्स, या सगळ्याला तोंड द्यावं
लागणार अशी त्यांची खात्रीच आहे. प्रत्यक्षात तसं
काहीच होत नाही.
मितालीचे बाबा लॅच कीने दार उघडतात तेव्हा
समोर डायनिंग टेबलशीच मिताली, तिची आई
आणि शेजारच्या विंगमधला मितालीचा मित्र सौरव
खिदळत बसले आहेत. ज्यूसचे ग्लासेस, स्नॅक्स
यानी टेबल भरून गेलंय. मितालीच्या बाबांचा
स्वत:च्या डोळ्यांवर विश्वासच बसत नाही. त्यांच्या
चेहऱ्यावरचं एक्स्प्रेशन बघून डायनिंग टेबलवर
हसण्याची एक मोठी लाट उसळते.
मितालीचे बाबा कपडे बदलून त्यांच्याबरोबर
येऊन बसतात, तेव्हा मिताली आपला फोन
त्यांच्यापुढे करते. फोनमध्ये फोटो आहेत. फोटोत
मिताली आहे, आणि सौरव. आणि.. …आणि शिमर…...
हे कसं झालं, हरिहरने सोडलं नाही शिमरला?
पण सोडलं नसेल तर आत्ता या खोलीतच दिसला
असता की तो. मग गेलाय कुठे? मितालीच्या
बाबांना काही हे कोडं उकलत नाही.
मितालीचे बाबा फोटो पाहत जातात, तशा
आणखी गोष्टी त्यांच्या लक्षात येतात. फोटोतलं
घर आपल्या माहितीचं नाही…. फोटोत बरीचशी गर्दी
आहे, पण त्यातही मिताली व सौरवबरोबर आणि
अर्थात शिमरबरोबर आणखीही दोन मुलं प्रॅामिनंटली
40 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
दिसतायत. या दोघांहून बरीच लहान…. सगळे मिळून
शिमरबरोबर खेळतायत. कुठले आहेत हे फोटो?
कोणी काढलेत? पण जसा शेवटचा फोटो येतो,
तेव्हा फोटो कोणी काढले, हे रहस्यही उघड होतं.
हा फोटो सेल्फी आहे. त्यामुळे तो फोटो काढणारा
त्यात स्पष्टच दिसतोय.
“हा हरिहर आहे ना?” ते विचारतात. “काय
आहे काय हा सगळा प्रकार?”
सगळा प्रकार कळतो तेव्हा मितालीच्या बाबांना
आश्चर्य वाटतं. सौरव आणि मितालीने शिमरला
शोधलं याचं तर वाटतंच, पण त्याहून अधिक
आश्चर्य वाटतं, ते शिमरला आपल्याबरोबर घरी
घेऊन न येता, त्याला हरिहरच्या मुलाकडेच ठेवून
ते दोघे तसेच परत आले याचं.
“ते ऑिब्वअस नाही का बाबा? त्या पाच
वर्षांच्या मुलाकडून आम्ही खेचून आणायचं का
शिमरला? कसं वाटेल त्याला? आणि तुम्हांला
सांगते बाबा, त्या मुलांना जामच आवडलाय शिमर,
आणि शिमर तर कसला खूश होता माहित्ये, केवढी
मस्ती चालली होती. आम्ही म्हटलं हरिहरदादाला,
आम्ही दर संडेला येणार तुझ्याकडे शिमरशी
खेळायला. लांब नाही, इथे जवळच राहतात ते.
आणि दादा म्हणाला, की ते शिमरचं नाव तेच
ठेवणारेत, मी दिलेलं; बदलणार नाहीत….”
यानंतर मिताली खूप वेळ त्यांना हरिहरदादाच्या
घरी कशी मजा आली, याबद्दल बोलत राहते, मग
सौरवही तिला जॅाईन होतो. मितालीच्या बाबांना
या सगळ्यावर काय म्हणावं हे कळत नाही. पण
पहिल्यांदाच त्यांना, आपली मुलगी मोठी झाली,
असं वाटायला लागलंय..
-गणेश मतकरी
ganesh.matkari@gmail.com
(प्रसिद्ध कथा-पटकथाकार)

पण पाणी कुठून आलं असेल?
तिथे पाऊस पडतो का?
पाणी असेल तर झाडं
पण वाढत असतील.
आणि गाड्या बिड्या नाहीत.
त्यामुळे आवाज-प्रदूषण नाही.
खेळायला मोकळं मैदान. आणि
शाळा नाही, त्यामुळे दिवसभर
खेळू शकतो. तेही उड्या मारत
मारत. हा हा हा...
वाह! दिवसभर धम्माल
करायची आणि रात्री शांत पडून
पृथ्वीकडे बघायचं..
ए.. तुम्ही चांद्रयान हो, मी पाहिलं. मी पण
पाहिलं का? पण आता पुढे काय होणार?
माझा दादा म्हणाला
की, शास्त्रज्ञांना आता
चंद्रावरून पृथ्वीवर
लक्ष ठेवता येईल.
मी ऐकलंय की, चंद्रावर पाणी आहे. म्हणजे माणूस पण तिथे राहू शकतो?
Wow! किती मज्जा येईल ना!
चंद्रावर राहायला मिळालं तर..!
हो.. हवं तिथे राहता येईल.
आणि घर घ्यायला पैसे पण
नाही लागणार. कारण पैसे
देणार कोणाला? मुळात
तिथे ‘पैसे’ माहीतच नाहीत.
पण भूक लागली
तर काय? हं?.. सोप्पं आहे. आपण श्रीकृष्ण
जनरल स्टोरच्या काकांना आपल्या
बरोबर घेऊन जाऊ..
हा हा हा....
पृथ्वीवरून आपल्यासाठी यान
पाठवलंय. किती मज्जा येईल
ना तिथे राहायला.
तिथून दिवसासुद्धा पृथ्वी
दिसत असेल का?
çÎßæÝè çßàæðá 41
 अद्भुतरम्य कथा (Fantasy)

“हॅलो.. हॅलो मामा... मी समायरा...” सहकारी ख्रिस धावतच तिथे आला. त्याने त्याला
“हॅलो... हॅलो... समायरा, तू कुठं आहेस? आणि धरून आतल्या सोफ्यावर नेऊन झोपवलं.
तुझा आवाज असा का येतोय?” ***
“मा..मा.. खूप मोठा डेंजर प्रॉब्लेम झालाय.. मी
इकडे अंतराळात आलेय.” “मामा.. मामा...” समायरा पुन्हा पुन्हा संपर्क
हे ऐकताच मामाचे डोळे विस्फारले. कानांवर करण्याचा प्रयत्न करत होती. परंतु कनेक्शन मिळत
विश्वासच बसेना. नव्हतं. समायरा खूप घाबरली होती. आपण खूप
“मामा मी... तुमचं...” मध्येच आवाज कट मोठी चूक केलीय हे तिच्या लक्षात आलं होतं.
झाला आणि मामाच्या मस्तकात मुंग्याच आल्या. परंतु आता वेळ टळून गेली होती. आता परतणं
पोरगी स्पेसशिप घेऊन गेलीय? आणि अशक्य होतं.
तीही एकटी? मामासोबत ती जेवढं काही शिकली होती, त्याचा
पलीकडून आवाज येत नव्हता. आणि मामाच्या वापर करण्याशिवाय गत्यंतर नव्हतं. शिपची दिशा
पायांखालची जमीन सरकली होती. आणि इंधन यांचा तिला अंदाज नव्हता. तिची चूक
त्याने संपर्क करण्याचा प्रयत्न केला, पण तिला भोवली होती. मामा नसताना स्पेसशिपमध्ये
व्यर्थ. तो हतबल झाला. खुर्चीत कोसळला. त्याचा जाण्याचं आणि तिथे नको ती लुडबूड करण्याची

चित्रं- तन्वी गोखले आणि

रिद्धी नि. पाटील

42 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023


चूक तिने केली होती. आता मामा आणि ख्रिस
अंकल जाम चिडणार!
तिने आता सगळे विचार बाजूला सारले आणि
शिपची कमान सांभाळली.
स्पेसशिप चालवण्याचं स्वप्नही तिने कधी पाहिलं
नव्हतं. पण आता तर एक भयंकर सत्य तिच्यासमोर
उभं ठाकलेलं होतं.
***
“What happened Macky?” ख्रिस
मामाला विचारत होता. पण भयंकर धक्क्यामुळे
मामाची बोबडी वळली होती.
“Khris, Samayra…” मामाने कापऱ्या
आवाजात सर्व हकिगत ख्रिसला सांगितली.
ख्रिसलाही आता भीती वाटू लागली होती. त्याने
पटापट फोन करून काही सूचना दिल्या.
काहीही करून त्या स्पेसशिपचा शोध घेणं
गरजेचं होतं. नाहीतर अनर्थ होणार होता.
फोनवर सूचना देत देतच तो गाडीकडे धावला.
शक्य तितक्या लवकर स्पेस रिसर्च सेंटर गाठावं
लागणार होतं.
***
आपण कुठं जातोय याची पुसटशीही कल्पना
समायराला नव्हती. स्क्रीनवर जो नकाशा दिसत
होता तो कुठला आहे आणि कशाचा आहे, हेही
तिला कळत नव्हतं.
मामाने दिलेल्या काही सूचना तिला आठवत
होत्या. ती धडपडत प्रयत्न करत होती. पण असं
अंतराळात फिरणं धोक्याचं होतं. कधी काय येऊन
धडकेल याची अजिबात शाश्वती नव्हती. कारण
अंतराळात अनेक लघुग्रह, धूमकेतू फिरत असतात.
मामाबरोबर अंतराळ सफरीचे लॅबमध्ये केलेले डेमो
आठवत तिने वाटचाल सुरू केली.
***
“सगळे प्रयास थकले. समायरा नाही सापडली.”
असं म्हणून मामाने मोबाइल बंद केला. पलीकडे
समायराच्या आईला हुंदका फुटला होता.
मामा स्वत:ला दोष देत होता. तिला आपण असं
लॅबमध्ये एकटं सोडायला नको होतं. पण त्याचाही
नाइलाज होता. त्याला व ख्रिसला रिसर्च सेंटरला
तत्काळ बोलावलं गेलं होतं. समायरा लॅबमध्ये
एकटीच होती आणि तिच्या हातून ते छोटं स्पेसशिप
सुरू झालं होतं. ते अंतराळात जायला जवळ
जवळ तयार होतं. अजून काही काम बाकी होतं.
पण नेमकं असं काय घडलं की शिपची दिशाच
बदलली? त्याचा माग कुठेच लागत नाहीये?
मामा खचून गेला होता. आता समायरा कधीच
परत येणार नाही?
***
“हॅलो, 01321.. हॅलो...”
çÎßæÝè çßàæðá 43
 मामा संपर्क करण्याचा प्रयत्न करत होता. त्यांनी त्या दोघांना छोट्या स्पेसशिपमध्ये बसवलं
पण प्रयत्न करूनही त्यांना दिशा आणि मार्ग आणि ग्रहापासून दूर असलेल्या एका पठारवजा
सापडत नव्हता. जागेवर उभ्या असलेल्या भव्य इमारतीत नेलं.
तब्बल सात वर्षांच्या मेहनतीचं फळ होतं, की ती इमारत म्हणजे एक मोठी प्रयोगशाळाच होती.
मामा आणि ख्रिसच्या टीमने मंगळावर जाणाऱ्या तिथल्या एका खोलीत दोघांना ठेवलं गेलं. तिथे
स्पेसशिपचं संशोधन पूर्ण करून अवकाशात झेप सर्व सुविधा होत्या आणि काचेच्या दोन बंदिस्त
घेतली होती. पण मंगळाकडे धाव घेत असतानाच पेट्या होत्या. त्यात मामा आणि ख्रिसला ठेवलं गेलं.
असं काही घडलं की शिपची दिशाच बदलली आणि मामाला जाणवलं, कसलं तरी द्रव्य त्यांच्या शरीरभर
शिप भलत्याच दिशेने निघालं. प्रयत्न करूनही पसरत चाललंय. ते काय आहे हे समजलं नाही.
त्यांना मूळ दिशा घेता येईना. पण मेंदू पूर्णपणे शांत होतोय आणि आपण खूप
“Khris? what’s now?” हलके होतोय असं जाणवायला लागलं. तब्बल
दोघांत चर्चा झाली. आणि त्यांनी सुरू असलेला चार वेळा त्यांना या प्रक्रियेतून जावं लागलं.
प्रवास असाच पुढे नेण्याचा निर्णय घेतला. ख्रिस पाचव्या दिवशी त्यांना एका मोठ्या हॉलमध्ये
नोंदी ठेवत होता. कारण हा प्रदेशच वेगळा होता. बोलावण्यात आलं.
मामा शिप पुढे घेऊन जात होता. आणि अचानक ***
नजरेला काहीतरी पडलं!
इथले लोक मानवांसारखे अजिबात नव्हते.
*** अगदी वेगळे. मानवी शरीर असतं तसंच, पण
“तुम्ही इथं का आलाय? खरं बोला, अन्यथा लालसर डोळे आणि गेंड्याची कातडी असते तशी
आम्ही सत्य बाहेर काढू शकतो.”
असा आवाज येताच मामाने चमकून पाहिलं.
एका विशाल पठारावर त्यांचं स्पेसशिप उतरलं
होतं. एक जरब असलेला आवाज त्यांना प्रश्न
विचारत होता.
“आमचा काहीही हेतू नाही. आम्ही मंगळाकडे
जात होतो. अचानक आमच्या शिपची दिशा
बदलली. ग्रॅव्हिटी लेव्हल इतकी प्रचंड होती की,
आम्ही आमची मूळ दिशा घेऊच शकलो नाही.”
“आमचा तुमच्यावर विश्वास नाही.
तुम्ही मानव आहात आणि आमच्या ग्रहाला
नष्ट कराल. तेव्हा काही दिवस तुमची
तपासणी होईल आणि मगच तुम्हांला इथे
प्रवेश मिळेल.”
असं म्हणताच काही सैनिक तिथं आले.

44 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

जाड कातडी. त्यावर केस नव्हते. त्यांच्या आहारात
पातळ पदार्थ होते. पण त्यांनी हे पदार्थ शोधले
कसे? मिळवले कुठून? आणि श्वास म्हणून हे
कोणता वायू वापरत असावेत?
मामाला अनेक प्रश्न पडले होते.
त्यांना आणलेल्या हॉलमध्ये अनेक सदस्य
बसलेले होते आणि एक मुख्य वयस्कर व्यक्ती
मधोमध थोड्या उंचीवर बसली होती.
“तुमची सत्यता पटली. तुम्ही आता तुमच्या
मार्गाने जाऊ शकता.”
असा आदेश मिळताच मामा आणि ख्रिस
रूमकडे जायला वळले.
***
“मामा...”
बॅग भरता भरता मामाने दचकून मागे पाहिले.
मागे समायरा उभी होती.
“समा...”
“हो मामा, मीच आहे.”
मामा आणि ख्रिस प्रचंड खूश झाले.
“मामा, तुम्हांला तुमचा मार्ग आणि दिशा दोन्ही
दाखवली जाईल. फक्त एक विनंती...”
“कसली? चल आधी आमच्या सोबत...”
“नाही. माझं म्हणणं नीट ऐका तुम्ही इथून जेव्हा
पृथ्वीकडे जाल तेव्हा चुकूनही या ग्रहाचा
उल्लेख करू नका. हा ग्रह खूप शांत
आणि संपन्न आहे. इथे मानवी
पाऊल पडलं तर या ग्रहाला धोका
निर्माण होईल. तुम्ही पाहिलं
असेल हा ग्रह आणि इथले लोक
अत्यंत हुशार आणि चिकित्सक
आहेत, पण त्यांनी इथल्या निसर्गाशी
आपली नाळ जोडून ठेवली आहे.
निसर्गाकडे सगळ्या प्रश्नांची उत्तरं असतात
आणि बायोमिमिक्रीचा वापर करून त्यांनी सोयीच्या
वस्तू व उपकरणे बनवली आहेत. तुम्हांला ज्या
पेट्यांमध्ये ठेवलं गेलं होतं, तिथे तुमच्या मनातील
सर्व विचार आणि तुमची भाषा डिव्हाइसमध्ये रेकॉर्ड
केली होती. म्हणून ते तुमची भाषा बोलू शकले.
तेव्हाच मला तुमच्याविषयी कळालं आणि मला
तुम्हांला भेटायला परवानगी मिळाली. म्हणून मी
इथे येऊ शकले.”
“तू इथे कशी आलीस आणि इथल्या लोकांनी
तुला स्वीकारलं कसं काय?” मामाने उत्सुकतेनं
विचारलं.
समायराने सर्व हकिगत सांगितली- “इथं आले
तेव्हा माझीही परीक्षा झाली. हे लोक लहान मुलांना
निसर्गाचं वरदान मानतात. निसर्गाचा एक घटक
म्हणून राहण्याची यांची शैली मला आवडली.
मीही आता इथे राहून निसर्गाची रहस्ये शिकेन.
नोंदी ठेवेन.”
ती जायला निघाली.
“मामा, आईला तू हे पटवून सांगशील ना?”
***
ख्रिस प्रचंड हैराण झाला होता. हे लोक, इथलं
तंत्रज्ञान आणि समायराचा निर्णय जाणून मामाही
क्षणभर स्तब्ध झाला. त्याने आपली डायरी बाहेर
काढली आणि त्यात लिहिलं-SP13.
“what’s this?” ख्रिसने गोंधळून विचारलं.
“The name of this planet...”
“SP13 means?”
“Samayara’s Planet, जे तिने वयाच्या
१३व्या वर्षी शोधलं. म्हणून SP13.”
दोघेही तिथून निघाले.
-फारूक एस.काझी
farukskazi82@gmail.com
(लेखक, शिक्षक)
çÎßæÝè çßàæðá 45
 बेंजामिन फ्रँकलिन हे
अमेरिकन संस्थापकांपैकी
एक, शास्त्रज्ञ शिवाय
पत्रकार, उद्योगपती व दानशूर
म्हणून प्रसिद्ध होते. त्याच्या
लहानपणीची एक गोष्ट त्यांनी
त्यांच्या मैत्रिणीला लिहिलेल्या
पत्रात सांगितली होती.

46 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

बेंजामिन फ्रँकलिन हे विज्ञान, राजकारण, लेखन, उद्योग अशा अनेक क्षेत्रांतील अष्टपैलू व्यक्तिमत्त्व.
अमेरिकेच्या स्वातंत्र्याचा जाहीरनामा व अमेरिकेची राज्यघटना ह्या दोन्ही दस्तावेजांच्या लिखाणात त्यांचा
सहभाग होता. त्यांचे हे एक पत्र.
लहानपणी, वाजवीपेक्षा जास्त किंमत देऊन खरेदी केलेल्या शिटीच्या आठवणी त्यांच्या मनात कायम
घर करून बसलेल्या होत्या. बेंजामिन फ्रँकलिन यांनी त्यांच्या एका मैत्रिणीला लिहिलेल्या या पत्रातून त्यांची
विचारसरणी समजून येते.
प्रिय श्रीमती ब्रिलोन,
तू तुझ्या पत्रातून केलेलं स्वर्गाचं वर्णन व तिथे वास्तव्य करण्याच्या कल्पनेनं मी मोहित झालो. पण
तिथल्या गोष्टी इथे हव्यात, म्हणत पदोपदी अनेक असमाधानी माणसं आपल्याला दिसतात. या संदर्भात मी
माझी एक गोष्ट सांगितली, तर चालेल ना तुला?
मी सात वर्षांचा होतो... एका सुटीच्या दिवशी माझ्या मित्रांनी माझे खिसे तांब्याच्या नाण्यांनी भरले. तो
भरलेला खिसा घेऊन मी एका खेळण्यांच्या दुकानात गेलो. तिथे एका मुलाच्या हातातील शिटीचा आवाज
मला खूप आवडला. मी माझा नाण्यानं भरलेला खिसा दुकानदारापुढे रिता केला आणि ती शिटी घेतली.
(शिटीची किंमत न विचारता) शिटी घेऊन मी घरी आलो. शिटी विकत घेतल्याच्या आनंदात मी शिटी
वाजवत घऱभर फिरू लागलो. शिटीच्या आवाजाचा त्रास सर्वच कुटुंबीयांना माझे भाऊ, बहिणी, आते,
चुलत, मावस भावंडं - यांना होऊ लागला. ती शिटी घेण्यासाठी मी किती पैसे खर्च केले हे कळल्यावर,
त्या सर्वांनी, शिटीच्या किमतीपेक्षा कितीतरी अधिक पैसे मी खर्च केल्याचं सांगितलं. इतकंच नव्हे, तर शिटी
विकत घेऊन उरलेल्या पैशांतून मला कितीतरी आणखी छान वस्तू घेता आल्या असत्या, हेही मला दाखवून
दिलं. माझ्या मूर्खपणाला सगळे हसले. केलेल्या चुकीमुळे माझा मलाच त्रास होऊन मी रडू लागलो. त्या
शिटीने मला जितका आनंद दिला, त्यापेक्षा या विचाराचा मला कितीतरी अधिक मनस्ताप झाला.
माझ्या मनावर या घटनेचा जो ठसा उमटला, तो नंतरच्या काळात मला उपयुक्त ठरला. अनेकदा काही
अनावश्यक खरेदी करताना मी स्वतःलाच बजावत असे- त्या साध्याशा वस्तूसाठी इतका पैसा खर्च करू
नकोस! आणि तसं केल्यामुळे माझे पैसे वाचत असत.
मोठा झाल्यावर जेव्हा या विशाल जगात वावरू लागलो, तेव्हा एखाद्या बाबीसाठी नको तितका खर्च
करणारे अनेक लोक मला भेटले, दिसले. न्यायालयात आपल्या बाजूने निकाल लागावा म्हणून न्यायालयात
हजर राहण्यासाठी आपला आराम, आपला वेळ, मित्रपरिवार यांचा त्याग करणारे अनेक लोक मी पाहिले
आहेत. त्यांच्याकडे पाहताना मी स्वतःशीच म्हणतो, क्षुल्लक बाबीसाठी हे लोक किती महत्त्वाच्या गोष्टी
गमावून बसतात!
स्वतःला सतत राजकारणात गुंतवून घेऊन नेहमी इथून तिथे भटकत राहात, लोकप्रियतेच्या मागे जाणारे
लोक मी पाहिले आहेत. ते स्वतःकडे दुर्लक्ष करतात; परिणामी स्वतःच उद्ध्वस्त होतात. तेव्हा मी म्हणतो,
छोट्या गोष्टींसाठी हे लोक खूप मोठी किंमत मोजत आहेत!
जीवनातील सर्व प्रकारच्या सुविधा नाकारणारा, दुसऱ्याचं भलं करण्यातून मिळणाऱ्या आनंदाला
मुकणारा, बरोबरीच्या नागरिकांची प्रतिष्ठा न जपणारा आणि मैत्रीतून परोपकाराचा आनंद न मिळवणारा

çÎßæÝè çßàæðá 47
 कंजूष माणूस जेव्हा केवळ पैसा जमा करण्यासाठी हे सारं करतो, तेव्हा मी मनात म्हणतो- अरे, तू खूप
मोठ्या आनंदावर पाणी सोडतो आहेस. केवळ लष्करातील कनिष्ठ अधिकारपद मिळवण्याच्या आनंदापोटी
आपल्यातील स्तुत्य बाबींकडे किंवा भविष्यात होणाऱ्या
बदलांकडे कानाडोळा करून, आपल्या प्रकृतीची
हेळसांड करणारा माणूस
मी पाहतो, तेव्हा मला
पुन्हा माझ्या शिटीच्या
खरेदीची आठवण होते.
तो माणूस आपणहून
दुःख ओढवून घेतो आहे,
असं मला वाटत राहतं.
एखाद्या व्यक्तीला आपण
रुबाबदार दिसावं, उत्तम
वेशभूषा करावी, आपलं
आलिशान घर उत्तम
फर्निचरनं सजवलेलं
असावं असं वाटतं.
त्यासाठी अधिक खर्च करता
यावा म्हणून ती व्यक्ती कर्ज काढते;
अखेरीस कर्ज न चुकवता आल्यामुळे उर्वरित चित्रं- संतोष घोंगडे
आयुष्य तुरुंगात काढते. अशी व्यक्ती मला दिसली तर
‘अरेरे! केवढा खर्च केला तिने मामुली गोष्टींसाठी..’ असं मी म्हणतो. थोडक्यात सांगायचं तर, आपल्या
दुःखांपैकी बरीचशी दुःखं मानवाने अनेक गोष्टींचं मूल्य चुकीचं ठरवल्यामुळे ओढवून घेतली आहेत.
ह्या असमाधानी लोकांबद्दल माझ्या मनात दयेची भावना आहे. शहाणपणाच्या काही बढाया मी मारत
असलो, तरी ह्या जगात काही मोहात पाडणाऱ्या गोष्टी अशा आहेत. (उदा. गुलबकावलीची फुलं, जी
फक्त गोष्टीतच असतात.) किंवा राजा जॉनची सफरचंदं प्रत्यक्षात विकत घेता येत नाहीत; समजा, एखाद्या
लिलावात ती विकत मिळाली तरी ती खरेदी करण्यातच माझ्याकडील सगळा पैसा संपुष्टात येईल आणि
पुन्हा एकदा, मी शिटीच्या प्रकरणात मूर्ख ठरलो, तसा मूर्ख ठरेन.
प्रिय ब्रिलॉन, आता निरोप घेतो.
तुझा विश्वासू व प्रेमळ मित्र
-बेंजामिन
-वासंती फडके
phadkevasanti4236@yahoo.co.in
(ज्येष्ठ साहित्यिक)

48 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

 DIY
You will need- Dried rose
petals and leaves, thick
cardboard, glue, transparent
sticky tape, thread

Method- Cut out the

cardboard in a square shape.
Mark a 2 cm border on the
square-shaped cardboard.
Cut the inner square of the
border so that the cardboard
looks like a square-shaped
photo frame. Paste sticky
tape on one side of the
cardboard frame in such
a manner that the hollow
square becomes sticky from
one side. Paste dried rose
petals in the shape of a
flower on this sticky side (as
shown in the picture above). Make a hook to hang the frame with
Paste dried leaves as well. the help of sticky tape and thread.
You can paste the You can hang this show-piece or
remaining rose petals on paste it on the wall/soft board.
the four corners as well as -Pallavi Pandhurnekar
the sides. pallavi.wayam@gmail.com

çÎßæÝè çßàæðá 49

तेजोमयीच्या बाबांनी तिच्यासाठी बाहुली आणली. परवानगी त्याने दिलेली नाही. त्याने बाहुलीवर
तिचा आकार नेहमीपेक्षा मोठा होता. तो आणखी
मोठा म्हणजे अगदी तेजोमयीइतका करता येणार
होता. पण त्यासाठी तसं तिच्या डोळ्यांत बघून
सांगावं लागायचं.
ही बाहुली बघून तेजोमयी आनंदाने नाचू लागेल, गालातल्या गालात हसले.
असं बाबांना वाटलं, पण तसं काही घडलं नाही.
अलेक्झांडरने बाहुलीकडे बघून भुंकायला
सुरुवात केली, तेव्हा बाहुलीने, ‘हाय अलेक्झू,
कसा आहेस तू?’ असं म्हणून त्याच्याकडे हात
समोर केला.
हे बघून अलेक्झांडर थक्क झाला. आत्ताच
घरी आलेल्या या मुलीला आपलं नाव कसं बरं
ठाऊक, असे भाव त्याच्या चेहऱ्यावर उमटले.
त्याने बाबांकडे बघितलं. ‘मला नाही माहीत बॉ!’
असं तोंड वेडावत बाबा म्हणाले. तेव्हा त्याने
तेजोमयीकडे बघितलं.
तो तडक आत पळाला नि त्याने आईला पदर
खेचत बाहेर आणलं.
“अरे ठोंब्या, काय झालं तुला?” आई त्याला
हलकीशी रागावत म्हणाली, तेव्हा त्याने बाहुलीकडे बाहुली म्हणाली.
आईचं लक्ष वेधलं.
“अरे वा! नवी बाहुली, मज्जा आहे बुवा एका
मुलीची...” आई तेजोमयीकडे बघत म्हणाली.
“नमस्कार ठोंब्याची आई,” आईकडे बघत
बाहुली म्हणाली. ‘ठोंब्या’ शब्द कानांवर पडताच
50 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
ताजी, मजेदार गोष्ट
अलेक्झांडर बिथरला.
आईशिवाय कुणालाही,
अगदी तेजोमयी आणि
बाबांनासुद्धा, ठोंब्या म्हणण्याची
भुंकायला सुरुवात केली. तिच्यावर उडी मारणार
तोच आईने त्याला थांबवलं.
“काय हो, हिला कसं कळलं, याचं ठोंब्या
हे नाव?” आईने बाबांना विचारलं. बाबा नुसते
तेजोमयी काहीच बोलत नसल्याने तिचं काहीतरी
बिनसलंय, हे आईच्या लक्षात आलं.
“काय गं, तुला नाही का आवडली ही बाहुली?”
आईने विचारलं.
“नाही आवडली,” तेजोमयी रुक्षपणे म्हणाली.
“अगं, मी किती प्रेमाने आणली,” बाबा म्हणाले.
“नाही आवडली म्हणजे नाही आवडली,” तोंड
वाकडं करत तेजोमयी उत्तरली.
“तिला मोबाइल हवा होता,” बाहुली बोलून गेली.
“तुला गं कसं ठाऊक?” आईने डोळे विस्फारून
विचारलं.
“हिला कसं कळलं, की तेजोमयीला मोबाइल
हवाय? ही बोलते कशी पोपटासारखी!”
“पोपटासारखी नाही हो आई, माझ्यासारखी...”
“अगं, मीच हिला सांगितलंय. ही साधीसुधी
बाहुली नाही. कृत्रिम बुद्धिमत्ता असलेली बाहुली
आहे. मी खास तयार करून घेतलीय. तेजोमयीशी
बोलू शकणारी, तिच्या प्रश्नांची उत्तरं देऊ शकणारी,
तिला गोष्टी सांगू शकणारी, तिला नवीन कला
शिकवू शकणारी, तिच्या मनात काय चाललंय हे
ओळखून तिला मदत करू शकणारी, अशी ही
बाहुली आहे. हिची निर्मिती होत असताना आपल्या
घरातील सर्वांचे स्वभाव, आवडीनिवडी, विचार
करण्याची पद्धती, सवयी, आपले आवाज असं सारं
काही तिच्या मेंदतू टाकण्यात आलं. त्यामुळे घरी
येताक्षणीच ती अलेक्झांडरला आवाजावरून ओळखू
शकली. आपल्या बोलण्यातल्या कंपनांवरूनसुद्धा
आपण कसा विचार करतोय, हे तिला समजतं. ते
लक्षात घेऊन ती आपल्याशी संवाद करू शकते.”
“पण, तेजोला मोबाइल हवा होता, तर तो सोडून
हिला का बरं आणलंत?” आईने विचारलं.
“तेजोमयी दिवसरात्र मोबाइलच बघत बसेल
अशी भीती वाटते यांना,” बाहुली बोलून गेली. तिच्या
या स्पष्टवक्तेपणाने बाबांच्या पोटात गोळा आला.
“म्हणजे बाबा, तुमचा माझ्यावर विश्वास
नाही?” तेजोमयीने नाराजी व्यक्त केली.
“तसं नाही गं, पण...”
“तसंच आहे,” बाहुली पुन्हा म्हणाली.
“अगं, पण तू मध्येमध्ये का बोलतेस?
ही सवय चांगली समजत नाहीत,” आई
तिला रागावून म्हणाली.
“मध्येमध्ये बोलू
नकोस, असं काही मला सांगण्यात आलेलं नाहीय,”
बाहुली उत्तरली.
बाबांनी कप्पाळावर हात मारून घेतला.
***
कृत्रिम बुद्धिमत्ता असलेली बोलकी बाहुली
घरी आल्यावर, घरात बरीच उलथापालथ झाली.
मोबाइलच्याऐवजी बाबांनी ‘हिला’ आणली, म्हणून
तेजोमयीला तिचा उठताबसता राग यायचा.
सुरुवातीला बाहुलीच्या गोड बोलण्याने आणि
सतत काही ना काही सांगत राहण्याने, भारावून
गेलेल्या आईला मात्र, नंतर ती अवघड जागेचं
दुखणं वाटू लागली. भाजीत इतकंच मीठ टाका
नि तितकंच ग्रॅम तेल टाका,
साखर टाळा नि
गुळाकडे वळा,
çÎßæÝè çßàæðá 51
 भाजी अशीच कापा नि तशीच कापा नि अशीच
शिजवा, यात प्रथिनं कमी नि त्यात मेद जास्त; नि
यात कर्बोदकं खूप अधिक तर ऊर्जा अतिशय अल्प,
अशासुद्धा सूचना ती जेव्हा करू लागली, तेव्हा
आपल्या अभेद्य साम्राज्याला तडे पडू लागल्याचं
आईला वाटू लागलं.
52 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
“तेच तेच खाऊन खाऊन अलेक्झूसकट
तिघांनाही कंटाळा आल्याने नव्या रेसिपी करून
बघा”, असा सल्ला जेव्हा एके दिवशी तिने दिला,
तेव्हा हातातल्या लाटण्याने हिला मारावं, असं
आईला वाटलं. तेजोमयीनंतर आईचीही तिच्यावर
नापसंतीची फुली उमटली.
***
हे जे जाणवलं ते सारं बाहुलीने बाबांना
सांगितलं...
“अगं, मग तू लुडबूड का करतेस?” बाबांनी
विचारलं.
“ही लुडबूड नाही. माझा जन्मच तुम्ही सल्ला-
मसलत, मार्गदर्शन, संवाद साधण्यासाठीच घडवून
आणला ना!” बाहुलीने विचारलं.
“हो, पण जेव्हा दुसऱ्याला असं काही आवडत
नाही, तेव्हा आपण गप्प बसायचं असतं.”
“हे त्या इंजिनिअरने मला सांगितलेलं नाही ना!”
“बरं, त्याने नसेल सांगितलं, तर मी
आता सांगतो. तू आता फार बोलू नकोस.
चित्-रं तन्वी गोखले आणि
रिद्धी नि. पाटील
विचारल्याशिवाय सल्ला देऊ नकोस. इकडे तिकडे
डोकावू नकोस,” बाबांनी तिला समजावलं. यावर
बाहुलीने काहीच उत्तर दिलं नाही. मात्र, आता ती
बाबांच्या अवतीभवती राहू लागली.
एके दिवशी बाबा कुणाला तरी फोनवर सांगत
होते, “आलो असतो हो, पण माझी तब्येत बरी
नाहीये ना...” असं बोलून त्यांनी फोन बंद केला.
“बाबा, तुम्ही ‘श्यामची आई’ हे पुस्तक वाचलं
नाही का?” त्यांचा फोन बंद होताच बाहुलीने
विचारलं.
“हो तर, हे काय विचारणं झालं?”
“बाबा, तुम्ही साने गुरुजींची ‘श्यामची आई’
वाचली, पण ती तुम्हांला पचली नाही. श्यामची आई
त्याला सांगते की, खोटं कधी बोलू नकोस. ती वाईट
सवय आहे. पण तुमच्या काही ते लक्षात राहिलेलं
दिसत नाही.”
“अगं, पण, तुला हा चोंबडेपणा करायला कुणी
सांगितला? असं दुसऱ्यांचं बोलणं ऐकणं ही चांगली
सवय नाही.”
“खोटं बोलणं, त्याहून वाईट सवय आहे, बाबा!”
बाबांना आता काय बोलावं हे सुचेना. आता
बाबांनीही तिला आपल्या अवतीभवती राहू नकोस,
असं बजावलं.
***
बाहुली आणि अलेक्झांडरचं मात्र छान जमलं.
ती त्याचे लाड करायची. त्याला कुरवाळायची.
त्याच्या मानेला हात लावायची. त्याच्यासोबत
उड्या मारायची. त्याच्यासोबत गप्पाही करायची.
एकदा तर ती कृत्रिम बुद्धिमत्ता, मशीन लर्निंग, डीप
लर्निंग या विषयावर अलेक्झांडरला सांगत बसली.
मध्यरात्र झाली तरी तिचं सांगणं काही संपेना. आई,
रात्री पाणी पिण्यासाठी उठली तेव्हा दोघेही जागे
असल्याचं बघून ती दचकलीच.
ही बाहुली काहीतरी सांगतेय, ठोंब्या मान
डोलवतोय, हे दृश्य तिला भीतिदायक वाटलं. तिने
लगेच बाबांना उठवलं.
“बाहेर चला. प्रत्यक्ष डोळ्यांनीच बघा.” बाबांना
आई म्हणाली.
बाहुली सांगत होती ते बाबांच्या कानांवर पडलं,
“इंटरनेट ऑफ ‍थिंग्ज म्हणजे यंत्रांचं परस्परांत
बोलणं, एकमेकांना सांगणं, असं सांगून वेगवेगळी
कामं करून घेणं. म्हणजे जसं की, रेफ्रिजरेटरला,
कुकिंग रेज सांगते की, ‘अरे, आज दुपारी दोन
वाजता दूध गरम करायचंय. मग ते दह्यासाठी
विरजणाला टाकायचं.’ कुकिंग रेंज अशी सूचना
रोबोला देणार. त्यानुसार दुपारी दोन वाजता रोबो
फ्रीजचा दरवाजा उघडणार. दुधाचं भांडं घेणार. गॅस
पेटवणार नि त्यावर पातेलं ठेवून दूध गरम करणार.
असं हे इंटरनेट ऑफ थिंग्ज...” अलेक्झांडर
बाहुलीच्या डोळ्यांत डोळे घालून नि कान वर
करून एकाग्र चित्ताने ऐकत होता.
“अहो, ही भुताटकी आहे, सांगता सांगता त्याला
गुंगवून टाकेल नि हळूच त्याला गिळेल.”
“गिळेल?” बाबा जोरात ओरडलेच.
बाहुलीची तंद्री भंग पावली. अलेक्झांडर ताडकन
उभा राहिला.
“कोण गिळेल आणि काय गिळेल?” बाहुली
बाबांकडे बघत म्हणाली.
आई अलेक्झांडरकडे धावली. त्याला आपल्या
कुशीत घेऊन कुरवाळू लागली. अलेक्झांडरची
इच्छा नसताना त्याला आत घेऊन गेली.
“अहो आई, डीप लर्निंगचं सांगायचं राहिलंय
ना त्याला,” आईकडे वळून बाहुली म्हणाली. पण
आईने तिकडे लक्षच दिलं नाही. आतल्या खोलीचा
दरवाजा धाडकन बंद केल्याचा आवाज बाहुलीच्या
कानांवर पडला.
***
बाबांना सुचेना. ही तर यंत्रमानव... कृत्रिम
çÎßæÝè çßàæðá 53
 बुद्धिमत्ता असलेली... हिचं काय चुकलं? की
आमचंच चुकतंय?
त्यांच्याच्याने बाहुलीकडे बघवेना. ते
ताडकन् तिथून आतल्या खोलीत गेले.
धाडकन् दरवाजा बंद झाल्याचा आवाज
पुन्हा बाहुलीच्या कानांवर पडला.
***
दुसऱ्या दिवशी सगळ्यात आधी तेजोमयी
उठली. ब्रश घेऊन दात स्वच्छ करत, ती
बाहेरच्या खोलीत आली. तेथील दृश्य बघून
ती किंचाळली.
बाहुली अस्ताव्यस्त पडली होती.
निस्तेज!
बाहुलीच्या स्क्रीनवर एक संदशे आला होता-
“बाहुली यंत्रमानव असली तरी
संवादाशिवाय राहू शकणार नाही. ज्या
संवादातून केवळ वाद होऊ शकतात,
खोट्याचा जन्म होऊ शकतो, अंहकार दुखवू
शकतो, तिथे तर अजिबातच राहू शकत
नाही. ती यंत्रमानव असली, तरी तिच्याकडे
असलेल्या कृत्रिम बुद्धिमत्तेने ती अधिक
प्रगल्भ होती. पण जिथे संवादच नाही तिथे
प्रगल्भता कुचकामी ठरेल, असं तिच्या
लक्षात आल्याने तिने तिचं स्वत:चं सर्व कार्य
बंद करण्याची विनंती कंपनीला केली. तिची
विनंती कंपनीने मान्य केली आहे.”
“अरे बापरे, हे काय घडलं?” तेजोमयी
रडवेल्या स्वरात म्हणाली.
आई आणि बाबांना शब्द सुचेना.
अस्ताव्यस्त पडलेल्या बाहुलीकडे बघून
अलेक्झांडर रडवेला झाला.
-âéÚðUàæ ßæ´çÎÜð
ekank@hotmail.com
(ÕæÜâæçãçˆØ·¤)
54 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
Witty Talks
Foreign words in English
Noundita : Hey, the diyas look so pretty.
Even the kandils…
Verbojith : And your rangoli in the
verandah! Looks beautiful with the
attractive green, red and yellow
colours…
Noundita : English is so flexible! It adapts
to any language very easily.
Verbojith : Still, those are non-dictionary
words. But ‘avatar’, ‘bandobast’,
‘chuddar’, ‘guru’, ‘lathi charge’, ‘loot’…
These Indian words are officially included
in the English dictionary.
Noundita : ‘Lemon’ comes from Arabic
word ‘ Laimun’; ‘cookie’ is derived from
Dutch word ‘koekie’.
Verbojith : Even ‘verandah’. It’s derived
from a Portuguese word ‘varanda’.
Noundita : C’mon now! Let’s have some
Chutney-Poori and Pulao that I have
made for the festival.
Verbojith : Sure! But before that… ‘Happy
Diwali’ to all our readers…
Noundita : ‘Shubh Deepawali’… May the
chakli, ladoo and diyas brighten up your
festival and the coming year……
-Prachi Mokashi
mokashiprachi@gmail.com
आकाशाचा कागद
केवढा निळा निळा
कधी दिसे पांढरा
कधी काळा-सावळा
तेजस्वी सूर्याची त्याला
रोजच साथ
अंधारावर करी मग
दिमाखात मात
ढगांचा ताफाही तिथे
फिरतो जोशात
गडगडाट करतो कधी
कधी फार शांत
रात्रीच्या चंद्राचा
पाहावा थाट
चांदण्यांशी खेळतो
जणू सारीपाट
चांदण्या हसून
लुकलुक करती
आकाशाचे कुतूहल
उरी वाढवती

कोरडे आकाश जेव्हा

आभाळ होते
पावसाचे गाणे मला
देऊन जाते
आकाश वाटते मला
एक नवल नगरी
या नगरीची सैर
एकदा करू या तरी!
-एकनाथ आव्हाड
चित्र-सागर नेने eknathavhad23@gmail.com

çÎßæÝè çßàæðá 55
56 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
çÎßæÝè çßàæðá 57
 विंचवाचं बिऱ्हाड- भगवान महावीर अभयारण्य, गोवा येथे पाठीवर पिल्ले असलेली विंचवाची
मादी- विंचवाची आई आपल्या नवजात बालकांना सतत पाठीवरून घेऊन जाते. जोपर्यंत ही पिल्ले
स्वत:ची काळजी घेण्यासाठी पुरेशी मोठी होत नाहीत तोवर ही आई त्यांना घेऊनच फिरते.

58 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

छांदिष्ट मायक्रोफोटोग्राफर युवराज गुर्जर
यांच्याशी मारलेल्या रंजक गप्पा-

çÎßæÝè çßàæðá 59
 मित्रनां ो, जंगलात गेल्यावर मन प्रसन्न होतं. पानांनी पक्षी, वनस्पती यांच्याबद्दल कुतहू ल जागृत झालं.
विणलेलं घनदाट छत आपल्या डोक्यावर असतं तेव्हापासून या विषयातील माझा इंटरेस्ट वाढत गेला.
आणि वेगवेगळे सूर निसर्गाच्या प्ले लिस्टमधून मी कॉलेजला कॉमर्सला शिकत होतो. फावल्या
कानांवर पडत असतात. आपण नीट पाहिलं तर वेळात ठाण्यात येऊरच्या जंगलात किंवा ‘संजय
अनेक विलोभनीय दृश्यं आपल्याला दिसतात. गांधी नॅशनल पार्क’ इथे भटकंतीला सुरुवात झाली.
निसर्गातील छोट्या छोट्या जिवांना आधी नजरेत, दरवेळेस या दोन्ही ठिकाणी वेगवेगळे पक्षी पाहायला
आणि मग कॅमऱे ्यात टिपण्याचा आनंद घेता येतो. मिळायचे. ‘बॉम्बे नॅचरल हिस्टरी सोसायटी’
‘मायक्रोफोटोग्राफी’ म्हणजे ‘सूक्ष्म गोष्टी टिपण्याची (BNHS) आणि ‘वर्ल्ड वाइल्डलाइफ फंड’
कला’. हा छंद, हा ध्यास असलेले निसर्गप्रेमी युवराज (WWF) या मोठ्या संस्थांचे वेगवेगळे नेचर कॅम्प
गुर्जर यांच्याशी मारलेल्या या गप्पा. असायचे. त्यात मी सहभागी होऊ लागलो. तिथे
‘वयम्’चे काम करताना अनेक अवलियांची तज्ज्ञ मंडळींचं मार्गदर्शन मिळे. त्यामुळे आधी फक्त
ओळख प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षपणे होते. युवराज गुर्जर पक्ष्यांबद्दल आवड होती, ती तेवढ्यापुरता सीमित न
यांनी काढलेले फोटो अनेकदा आपण आपल्या राहता विविध पक्षी, प्राणी, गवतांचे प्रकार, वन्य
अंकात वापरले आहेत. ते बघताना मनात विचार फुलं, झाडं यांबद्दल सविस्तर माहिती मिळू लागली.
यायचे- विषारी सापाचा जवळून फोटो काढणं, कसं निसर्गातील प्रत्येक घटक अन्नसाखळीमध्ये
काय जमतं यांना? असे रंगीत कीटक, पक्षी यांना एकमेकांवर कसा अवलंबून आहे, हे लक्षात आलं.
कसे काय सापडतात? ...असे अनेक प्रश्न मनात हा १९८७ दरम्यानचा काळ. तेव्हा इंटरनेट,
घेऊन मी त्यांना भेटले. जिथे आम्ही गप्पा मारल्या, मोबाइल हाताशी नव्हते. तुम्हांला जर कुठली
तिथे अनेक कॅमेरे होते. तिथल्या स्क्रीनवर सापाच्या माहिती हवी असेल तर पुस्तकांचा आधार घ्यावा
डोक्यावर माशी बसलीय, असा दुर्मिळ फोटो होता. लागे. व्हिडिओ कॅसेट हा एक आधार होता. वन्य
त्यांच्या पोतडीतले काही दुर्मिळ फोटो आणि अनुभव प्राण्यांवरती डॉक्युमेंटरी करणाऱ्या नॅशनल
यांची सैर तुम्हांला घडवून आणण्याचा हा प्रयत्न- जिओग्राफी, बीबीसी, डिस्कव्हरी यांच्या व्हिडिओ
कॅसेट त्यावेळी उपलब्ध होत्या. परंतु लहान जीव
मायक्रोफोटोग्राफी या क्षेत्रात तुम्ही कसे म्हणजे कीटक, चतुर, फुलपाखरे, मुंग्या, जंगली
शिरलात? फुलं यांच्याबद्दल फारशी माहिती हाताशी नसे.
-“साधारणतः ३५ ते ३६ वर्षांपर्ू वी आमच्या विशेषत: भारतातील छोट्या जीवांबद्दल, जातींबद्दल
सोसायटीमध्ये गरुडाचं पिल्लू जखमी अवस्थेत फारशी माहिती नसल्याने आपण त्यांची माहिती
पडलं होतं. तेव्हा आमच्या इमारतीत एक पक्षीतज्ज्ञ मिळवायची असं ठरवलं. त्यासाठी BNHS च्या
राहत होते. डॉ. सालीम अली यांच्या पुस्तकांमध्ये लायब्ररीमध्ये जाऊन मी संदर्भ पुस्तकं शोधायचो.
बघून त्यांनी मला हा कुठल्या प्रकारचा गरुड आहे प्रत्येकवेळी पूर्ण माहिती मिळायची असं नाही.
त्याची माहिती करून दिली. मग याला ‘शिकारी एखाद्या फुलपाखराचा फोटो काढल्यावर त्याचं नाव,
पक्षी’ का म्हणतात हेही सांगितलं. निसर्गातले अन्य प्रकार शोधायला किमान सहा महिने लागायचे.
पक्षी आणि शिकारी पक्षी कसे वेगळे आहेत कारण पूर्वी रोल किंवा फिल्म कॅमेरे होते. त्यामुळे
याबद्दलही माहिती दिली. त्यानतं र निसर्गातील प्राणी, ३६ फोटो संपल्यावर तो रोल धुवायला दिला

60 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

जायचा. मग प्रिंट करून, आलेले फोटो घेऊन परत
त्या रेफरन्स सेंटरमध्ये जायचं. त्यामुळे एखादी
माहिती शोधायला खूप वेळ, कष्ट, संयम
लागायचा. आजच्या या डिजिटल युगात तुम्ही
एखाद्या फुलपाखराचा फोटो काढलात,
व्हाट्सअॅपवरून स्प्रेड केलात किंवा ‘गुगल
लेन्स’वर फोटो अपलोड केलात तर काही मिनिटांत
त्याची माहिती मिळते. तेव्हा मात्र एखाद्या कीटकाची
माहिती खूप कष्टपूर्वक सापडली, की जाम आनंद
व्हायचा. असे छोट्या जिवांचे फोटो काढता काढता, माथेरान येथील यलो टारंटुला स्पायडर- हा स्पायडर
पाहायला मिळाला, यासाठी मी स्वतःला भाग्यवान समजतो.
माझ्या मायक्रोफोटोग्राफीची सुरुवात झाली. हा मोठा स्पायडर होता आणि मी आजूबाजूला वेगवेगळे
फ्लॅश ठेवून प्रतिमा तयार करत होतो.
हा छंद तुम्ही प्रोफेशन म्हणूनच पुढे नेलात,
की छंद म्हणून ठेवलात?
-मायक्रोफोटोग्राफी हा माझा छंद आहे. प्रोफेशनभितरकनिका यांसारख्या जंगलात
म्हणून मी याकडे वळलो नाही. आजही मी रेमंड मायक्रोफोटोग्राफीसाठी जायचं असेल तर तिथे
कंपनीमध्ये इम्पोर्ट विभागात काम करतो. फावला बोटीने फिरावं लागतं. पावसामध्ये आंबोलीसारख्या
वेळ मी या जंगल फोटोग्राफीसाठी राखून ठेवतो. जंगलात जात असाल तर त्या वेळेला साप, विंचू
पक्षी, प्राणी दिसतील त्यांचे डॉक्युमेंटेशन करतो.
चावण्याचा, जळू लागायचा संभव जास्त असतो.
ताडोबा, रणथंबोरसारखी मोठी जंगलं, छोटी जंगलं, त्यामुळे गमबूट घालावे लागतात. काही चावलंच तर
घनदाट भाग सगळीकडे फिरतो. तिथले साप, प्राथमिक उपचार माहीत असावे लागतात.
बेडूक, कीटक, फुलं यांचा अभ्यास करतो. या प्रथमोपचार पेटी सोबत ठेवावी. बाकी जंगल तसं
छंदात मी सातत्य ठेवलं आहे. सुरक्षित असतं. भीती आपल्या मनामध्ये असते.
जंगलामध्ये खूप प्राणी असतील, ते आपल्यावर
तुम्ही फोटोग्राफीसाठी एकटे जाता, की तुमचा हल्ला करतील, असं आपल्याला वाटतं. पण
ग्रुप आहे? काय तयारी करता आणि स्वत:ची प्रत्यक्षात तसं होत नाही.
कशी काळजी घेता? आम्ही मोठ्या जंगलात जातो तिथे वाघ, सिंह
-आम्ही अनेक फोटोग्राफर मिळून जंगलात एकत्र असतात. हे प्राणी आपल्यावर बिलकुल हल्ला करत
जातो. एकमेकांचा सहभाग असल्याने जंगलातल्या नाहीत. कारण त्यांच्याकरिता जंगलात मोठ्या
वाटा शोधणं थोडं सोपं होतं. अनोळखी प्रदेशात प्रमाणात त्यांचं खाद्य आहे. मग ती हरणं, डुकरं
जाताना तिथला स्थानिक वाटाड्या बरोबर असणं असोत वा नीलगायी. माणूस हा त्यांचा खाद्यप्रकार
गरजेचं असतं. तसेच कुठल्या प्रकारच्या जंगलात नाही. मात्र या प्राण्यांमध्ये मादी असेल आणि तिला
जाणार आहोत हे माहीत असल्याने त्याबाबत थोडा पिल्लं असतील तर तुम्ही तिच्या जवळ जाऊ नका.
अभ्यास करणं गरजेचं असतं. सुंदरबन, जवळ गेलात तर ती आई पिल्लांच्या संरक्षणासाठी

çÎßæÝè çßàæðá 61
 कॉमन रेड आय- येऊर, ठाणे येथे टिपलेलं हे छायाचित्र.
गडद लाल डोळ्यांचं हे मनमोहक फुलपाखरू स्किपर
कुटुंबातील असून पावसाळ्यात ते जंगलात दिसतं.


सिकाडा- अगुंबे, कर्नाटक येथे सिकाडाचा जन्म- सिकाडा
सुमारे सात वर्षं भूमिगत राहतात, ते रात्री बाहेर येतात. प्रौढ
कीटकांमध्ये कात टाकण्याच्या आधी ते जमिनीच्या वर
येतात. ती कात टाकतानाचं हे छायाचित्र.

बांधवगड नॅशनल पार्कमध्ये क्रेस्टेड सर्पेंट ईगल पाहायला

मिळाला. जूनची सुरुवात होती आणि आम्ही बांधवगड


पार्कमध्ये वाघाचा शोध घेत होतो. आम्ही हा क्रेस्टेड सर्पेंट

ईगल पावसात भिजताना आणि पिसं वाळवताना पाहिला.

62 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

 अगुंबे येथील जंगलात हरणटोळ सापाची आक्रमकता टिपता आली. हा फोटो काढत असताना हा साप खूप घाबरला होता.
तो आपले मोठाले तोंड उघडून आम्हांला घाबरवण्यासाठी तो त्याची आक्रमकता दाखवत होता. त्वचा ताणत होता. त्याच्या
शरीरावरील चेक्ससारखी रचना त्याने शरीर ताणल्यामुळे आम्हांला पाहायला मिळाली.

कोळी मादी तिच्या

अंड्यांसहित- माथेरान
जंगलात पालकत्वाची
ही अनोखी पद्धत
पाहायला मिळाली. ही
कोळी मादी तिच्या
अंड्यांचा बॉल नेहमी
तोंडात ठेवते आणि
भक्षकांपासून त्यांचे
रक्षण करते.

çÎßæÝè çßàæðá 63
 चिपळूण येथे कॅट जातीच्या सापाचा फोटो क्लिक करत
असताना एक चतुर त्याच्या डोक्यावर बसलेला दिसला.
अचानक टॉर्च / फ्लॅश लाइट्स ऑन केल्या आणि हे
विलोभनीय दृश्य कॅमेऱ्यात बंदिस्त झालं.

नागला फॉरेस्ट, ठाणे इथे पाहायला मिळालेला हा

जिराफ ढाल किडा. हा अतिशय मजेदार दिसणारा
किडा आहे. नराची मान जिराफासारखी लांब असते,
म्हणून त्याचं नाव ‘जिराफ ढाल किडा.’

भगवान महावीर अभयारण्य, गोवा येथे पिट व्हायपर या सापाची

मायक्रो इमेज क्लिक करत असताना अचानक एक छोटी माशी
सापाच्या डोक्यावर आली, लगेचच माझं लक्ष सापाच्या
डोळ्यांपेक्षा माशीकडे वळलं आणि हे छायाचित्र टिपलं.

सुंदरबन नॅशनल पार्कमध्ये

कॉलर्ड किंगफिशरचे दर्शन झाले.
त्याने खेकड्याची शिकार केली
होती आणि ती चोचीत धरून
फस्त करण्याच्या मार्गावर तो
होता. ही किंगफिशरची अतिशय
सुदं र प्रजाती आहे, जी सामान्यतः
भितरकनिका, सुदं रबन आणि
गोव्याच्या खारफुटीच्या
जंगलातही दिसते.

64 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023


मसाई मारा येथे सिंहाचा छावा दृष्टीस पडला.
गोंडस असलेला हा सिम्बा कुतूहलाने बघत होता
आणि लपाछपी खेळत आम्हांला पाहत होता.
तुमच्यावर हल्ला करू शकते. तुम्ही त्यांच्याकडे लांब
पल्ल्याच्या दुर्बिणीने बघणं हे अशावेळी योग्य असतं.
हे ऐकल्यावर मला जड वाहनांमागची वाक्यं आठवली-
सुरक्षित अंतर ठेवा किंवा नियम पाळा, अपघात टाळा! तसंच
आहे या मायक्रोफोटोग्राफीचं.
सर, मायक्रोफोटोग्राफी म्हणजे नेमकं काय ?
‘मायक्रो’ म्हणजे सूक्ष्म. जो जीव, घटक आपल्या
डोळ्यांना दिसत नाही, त्याचं खास मायक्रो लेन्सद्वारे
टिपलेलं छायाचित्र, याला म्हणतात मायक्रोफोटोग्राफी.
उदा. एखाद्या किड्याचा अतिशय जवळ जाऊन फोटो
काढणं. मायक्रोफोटोग्राफी करताना किमान एक फूट अंतर
ठेवावं लागतं.
मायक्रोफोटोग्राफी ही त्या घटकाच्या बऱ्यापैकी जवळ
जाऊन करता. अशावेळी तुम्ही कोणती काळजी घेता?
-विषारी कीटकांची मायक्रोफोटोग्राफी करतेवेळी त्यांच्या
विविध जातींचा अभ्यास आणि त्यांची ओळख असावी
लागते. एखादा साप तुम्हांला दिसला आणि तो तुम्हांला
ओळखता येत असेल तरी त्याच्या फार जवळ जाऊन कॅमेरा
हाताळू नका. मघाशी सांगितल्याप्रमाणे योग्य अंतर ठेवा.
कारण कुठल्याही प्राण्यांच्या जवळ गेल्याने त्यांनाही भीती
वाटते. असुरक्षित वाटतं. गेल्या ३६ वर्षांत माझ्यावर कुठल्या
प्राण्याने अटॅक केला असं कधीच झालं नाही. अंतर ठेवून
वावरलात तर ते आपल्याला काहीही त्रास देत नाहीत.
नुकताच मी सातपुडा जंगलात गेलो होतो. तिथे
आमच्याबरोबरच्या मंडळींना मी ‘सेंट लावू नका, सिगरेट
पिऊ नका’ असं सांगितलं होतं. कारण मधमाश्यांना उग्र
वासाचा त्रास होतो आणि त्यांना असुरक्षित वाटतं. दुसऱ्या
जीपमधून एक कुटुंब आलं आणि त्यांतल्या काही जणांनी उग्र
वासाचं सेंट लावलं होतं. मधमाश्यांना त्याचा त्रास झाला,
त्या चवताळल्या आणि हल्ला करू लागल्या. त्यांना कळलं
नाही, कोणाला चावायचं ते. त्यांनी त्यांच्यावर आणि
आमच्यावरही हल्ला केला. दुसऱ्यांच्या चुकीचा त्रास
çÎßæÝè çßàæðá 65
 अंदाज मनात बसावा लागतो. त्यातूनच तुमची
फोटोग्राफी सुधारते.
आम्ही माथेरानच्या जंगलात गेलो होतो, तिथे
हरणटोळ पाहायला मिळाला. माझ्या बरोबरचा
दुसरा कोणी फोटोग्राफी करत असताना, त्यांना वाव
देण्यासाठी मी थोडासा मागे झालो. त्यावेळी मला
दोन वेगळे हरणटोळ दिसले. निरीक्षण केलं तर
हरणटोळ- माथेरान इथे पाहायला मिळालेलं हे दुर्मिळ मोठा हरणटोळ छोट्या हरणटोळाला खात होता. हे
दृश्य. हरणटोळ हा स्वभक्षी व नरभक्षक साप आहे. पण थोडं दुर्मिळ वाटलं. मग इतरांना सांगितलं की, त्या
तो आपल्याच जातीच्या, छोट्या सापांना खातो. हे
विज्ञानासाठी नवीन आहे आणि यापूर्वीच्या अनेक एकट्या हरणटोळाला सोडून द्या आणि या
नोंदीमध्ये असा उल्लेख कुठे आढळला नाही. आगळ्या-वेगळ्या दृश्याकडे बघा.
‘स्पायडर वास्प’ नावाची माशी पावसाळ्यात
जंगलामध्ये कोळी शोधते, त्याला बेशुद्ध करते
आणि त्याला तिच्या घरट्यामध्ये नेऊन ठेवते. माशी
आम्हांला भोगावा लागला. कालांतराने मरून जाते. पण जेव्हा अंड्यातून पिल्लं
तसेच जंगलात जाताना काही गोष्टी लक्षात बाहेर येतात, तेव्हा आईने बेशुद्ध करून ठेवलेला
ठेवायच्या असतात. तुमचे कपडे जंगलाच्या कोळी खातात. पुढे सात ते आठ दिवस तो कोळी
रंगसंगतीशी मिळतेजुळते असावेत. अशाने तुमचं त्या पिल्लांना अन्न म्हणून पुरतो. माशीने कोळी
वेगळं अस्तित्व प्राण्यांना जाणवत नाही. दुसरी गोष्ट पकडून तो घरट्यापर्यंत घेऊन जाण्याचं जे दृश्य
म्हणजे जळवा, डास चावू नयेत म्हणून पूर्ण बाह्यांचे असतं, ते अत्यंत दुर्मिळ आहे. असे क्षण मी टिपून
कपडे आणि ट्राउझर घालावेत. उग्र वासाच्या गोष्टी ठेवतो. मात्र दरवेळी असं नावीन्यपूर्ण काही
सोबत नेऊ नयेत. पाहायला मिळेल असं नाही. त्यामुळे निराश न
होता, आपण आपलं काम सुरू ठेवायचं असतं.
तुम्ही काढलेले फोटो म्हणजे, त्या घटकाला निसर्गाने खूप काही ठेवलंय; त्याचा शोध सतत
प्रत्यक्षात पाहिल्याचा अनुभव मिळवून देतात. पण घ्यायचा आणि कॅमेऱ्यात ते कॅप्चर करायचं.
असे फोटो तुम्हांला कसे काय सापडतात? जंगलात आज काय पाहायला मिळेल याची
-फोटो कॅप्चर कसा करायचा यासाठी सराव, उत्सुकता कायम ठेवून जंगलात जायचं. हेच मी
अनुभव उपयोगी पडतो. माझ्याबरोबर पहिल्यांदा अनेक वर्षं करतोय.
जंगलामध्ये आलेल्याकडे त्याच क्वालिटीचे कॅमेरे युवराज सरांचा हा छंद आणि ध्यास बघून मला
असले तरी आम्ही सेम फोटो काढू, असं होत नाही. बालकवींच्या दोन काव्यओळी आठवल्या-
त्यासाठी नजर लागते. आपण कोणत्या जंगलात मी स्वछंदी, पुरता छंदी, धारी मी न कुणास
आहोत, इथे कुठच्या सीझनला कोण दिसू शकेल, परी मोहिनी विविध रूपिणी, सृष्टीचा मी दास..
याचं होमवर्क मी केलेलं असतं. कुठल्या पानामागे -क्रांती गोडबोले-पाटील
कुठलं फुलपाखरू असेल, बेडूक असेल, हा krantigodbole530@gmail.com

66 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

 तंबोरा- संगीताच्या अथांग समुद्रात डुबकी मारून आनंदाचा
वेचक-रोचक शोध घेणाऱ्या कलाकारासाठीचा किनारा! लांब दांडी,
खाली नक्षीदार तुंबा, खुंट्यांनी पिळलेल्या तारा,
एखाद्या कडक शिस्तीच्या, जरब असलेल्या पण तरी
प्रेमळ अशा कुटुंबातल्या एखाद्या ज्येष्ठ व्यक्तीसारखं असलेलं हे आत्ताचं तंबोऱ्याचं रूप.
हे मूळ ‘तंबूर’ ह्या इराणी वाद्य प्रकारापासून आलेलं आहे, असं मानतात. तंबोरा, तानपुरा,
तानपुरी, तंबुरी अशा विविध नावांचं आणि विविध आकारांचं हे वाद्य, भारतीय रागसंगीतात
फार फार महत्त्वाचं आहे. तानपुरा हा स्वतः काही बोलत नाही, पण कलाकाराला खूप
काही बोलायला मदत करतो. थोडक्यात, गाण्यासाठीचा ‘कॅनव्हास’ तयार करतो.
अवघ्या तीन किंवा जास्तीत जास्त चार सुरांत मिळवलेला जवारीदार तानपुरा सुरांचं
वलय निर्माण करतो. या वलयात मिसळून जाऊन, मन शांत करून मनमुराद आनंद
लुटावा संगीताचा! गंमत म्हणजे तंबोऱ्याचा खालचा गोल हा ‘चल रे भोपळ्या, टुणुक
टुणुक’ या म्हातारीच्या गोष्टीतल्या भोपळ्यापासूनच बनवतात, बरं का! महाराष्ट्रात पंढरपूर,
कर्नाटकात तंजावर अशा ठिकाणी उत्तमोत्तम तंबोरे बनतात.
-आनंद गानू (संगीत अभ्यासक)

çÎßæÝè çßàæðá 67
 अलीकडे ‘केरला स्टोरी’ हा चित्रपट गाजला.
हिंदी, तमिळ, तेलुगू आणि मल्याळम् अशा चार
भाषांमध्ये या सिनेमाने यश मिळवलं. यातील
अदा शर्मा हिची मुख्य भूमिका अनेकांना
आवडली. तिला हिंदी, इंग्रजी, मराठी भाषा
बोलता व लिहिता येतात. साल्सा, कथ्थक,
बॅले, जॅझ असे विविध नृत्यप्रकार शिकलेली
अदा, मार्शल आर्ट्समध्येही माहीर आहे. शस्त्रं
हातात घेऊन चपळाईने नृत्य करण्याच्या
‘सिलालबम’ या कलेतही ती पारंगत आहे.
ती मल्लखांबपटूही आहे. अशा बहुरंगी अदाने
आपल्याशी केलेल्या या गप्पागोष्टी-

मी जन्मापासून मुंबईकर. माझे वडील एस. एल.

शर्मा मर्चंट नेव्हीमध्ये कॅप्टन, तर माझी आई
शीला शर्मा क्लासिकल डान्सर, योग गुरू आणि
मल्लखांबात तरबेज. मी तीन वर्षांची असल्यापासून
मल्लखांब शिकू लागले. कथ्थक आणि योग याचेही
धडे मला आईनेच दिलेत. बांद्र्याच्या ‘औक्सिलम्म
कॉन्व्हेंट’ शाळेतून मी दहावी उत्तीर्ण झाले. नटराज
गोपीकृष्ण यांच्या नृत्यसंस्थेत मी कथ्थकची पदवी
घेतली. माझ्या वडिलांना मी सांगितलं, “आप्पा,
यापुढे मी कॉलेजमध्ये जाऊन अ‍ॅकॅडेमिक शिक्षण
शिकणार नाही. मल्लखांब, मार्शल आर्ट्स, नृत्य
यांतच मला रस आहे.” अप्पांनी मला, किमान
बारावी पूर्ण कर, असं सांगितलं. बारावीनंतर
अमेरिकेत जाऊन मी बेली डान्सिंग, साल्सा, जॅझ
यांचे पाठ्यक्रम पूर्ण केले. मुंबईने माझ्या तमिळ

68 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

मातृभाषेखेरीज हिंदी आणि मराठी भाषा शिकवली. आईची भाषा मल्याळी आणि
वडिलांची तमिळ, त्यामुळे त्याही भाषा येऊ लागल्या. दाक्षिणात्य चित्रपट केल्याने
त्या भाषांवर हुकुमत आली. भाषा शिकण्याची ओढ असली, तर भाषा शिकणं
कठीण जात नाही.
माझे आई-वडील किंवा अन्य कुणी नातेवाईक अभिनयक्षेत्रात नव्हते. त्यामुळे
या क्षेत्रात प्रवेश करणं हे मोठं दिव्य होतं. एकामागोमाग मी ऑडिशन देत असे,
पण मग कधी कास्टिंग डायरेक्टर म्हणे- तुझे केस कुरळे आहेत, ते स्ट्रेट हवे
होते. कोणी म्हणे, इतका गोरा रंग स्क्रीनवर बरा दिसत नाही. एक ना दोन, अनेक
कारणांनी मी रिजेक्ट होत असे. अनेकांनी सुचवलं, की स्वतःचं चांगलं फोटो-
शूट करावं. मी जवळजवळ ५-६ वेगवेगळे फोटोशूट्स केले, पण त्या सगळ्या
शूट्समध्ये मी माझ्या नैसर्गिक लुकपेक्षा खूप वेगळी दिसत होते. माझ्या चेहऱ्यावर
मी खूप मेकअपचा थर देत असे, त्यामुळे माझा खरा चेहरा ओळखू येईनासा
झाला होता. माझे फोटो पाहून मला काही निर्माते, दिग्दर्शक भेटायलाही तयार
होत नसत. जे भेटत, ते म्हणत- ‘आप असलियत में काफी अलग नजर आती हैं!’
त्यामुळे मी मेकअपचा धसका घेतलाय, शक्यतो मी फारसा मेकअप करत नाही.
डायरेक्टरकडून अनेकदा नाकारली गेल्याने स्वतःवरचा आत्मविश्वास डळमळीत
झाला, पण माझ्या आई-वडिलांनी नेहमीच मला उमेद दिली.
अनेक ऑडिशन देता देता विक्रम भट्ट यांनी २००८ मध्ये ‘१९२०’ या चित्रपटात
मला ब्रेक दिला. मला मोठ्या बॅनरचे चित्रपट मिळत नाहीत, ही खंत मी दूर ठेवली.
जे चित्रपट माझ्या वाट्याला आले, त्याचं सोनं करायचं, हे मी ठरवलं. कितीही
भावनिक आंदोलनं झाली तरी मी माझ्या या निश्चयापासून ढळले नाही. मग मला
साऊथच्या, विशेषतः तेलगू इंडस्ट्रीमध्ये चांगला वाव मिळाला. तिथे माझे अनेक
चित्रपट यशस्वी झाले. मी अभिनयासाठी कुठलाही अॅक्टिंग क्लास, क्रॅश कोर्स वगैरे
अजिबात केलं नाही. प्रत्येक फिल्म करताना अनुभवातून शिकत गेले. पूर्ण आयुष्य
म्हणजे फिल्म्स नाहीत, हे मी पक्कं लक्षात ठेवलंय. आयुष्य माणसाला एकदाच लाभतं. We have to
utilise our life to best of it. अभिनय, डान्स, मार्शल आर्ट्स सगळं करत राहते मी.
मला सगळेच प्राणी आवडतात, पण माझा आवडता प्राणी म्हणजे हत्ती! या अजस्र प्राण्याबद्दल मला खूप
आत्मीयता वाटते. हत्तीला खूप जवळून न्याहाळता आलं नाही, त्याला स्पर्श करता आला नाही म्हणून मी
अनाथ हत्ती ठेवतात तिथे गेल.े तिथल्या हत्तींचे लाड केल,े त्यांना खाऊ-पिऊ घातलं. मला हा अनुभव खूप
आनंद देऊन गेला. जीवनात असे खूप वेगवेगळे अनुभव घ्यायला मला आवडतं.
१००, २०० मीटर रनिंगमध्ये मला अनेकदा पुरस्कार मिळाले. मल्लखांब करताना मी अनेकदा पडले,
फ्रॅक्चरही झालं, पण सराव सोडला नाही. ती सवय पुढे अभिनयातही कामी आली. शाळकरी वयात
सगळ्यांनी मैदानी खेळ जरूर खेळावेत. त्यामुळे हार-जीत स्वीकारण्याची सवय लागते. प्रत्यक्ष जीवनात
हार-अपयश सगळ्यांना सहन करावं लागतं, त्याची सवय मैदानावर होऊन जाते. क्रिकेटमध्ये कसं, आज

çÎßæÝè çßàæðá 69
 तुम्ही शतक ठोकलं, तर उद्या झिरोवर आउट होऊ शकता. तरी खेळात सातत्य ठेवावं लागतं. आपली संपूर्ण
ऊर्जा खेळात घालावी लागते.
माझ्या आयुष्यातील टर्निंग पॉईंट म्हणजे ‘केरला स्टोरी’ हा चित्रपट. ही भूमिका केल्याचा आनंद मला
आयुष्यभर पुरेल. ‘शालिनी उन्नीकृष्णन’ ही व्यक्तिरेखा साकारताना डायरेक्टरने दिलेल्या सूचनांचं मी
तंतोतंत पालन केलं आणि त्याप्रमाणे भूमिका रंगवली.
आमच्या क्षेत्रात वावरताना, समाजात अजूनही पुरुषप्रधानता रुजलेली आहे, हे वास्तव मला त्रासदायक
वाटतं. अनेकदा नायकांना व्हीआयपी ट्रीटमेंट मिळते. आधी नायिकांना सेटवर बोलावतात आणि त्यानंतर
२-३ तासांनी हिरो मंडळी आरामात सेटवर पोहोचतात. हे सगळं संतापजनक आहे! नायिकांच्या वेळेला
काही किंमत नाही का? स्त्री आणि पुरुष कलाकारांना समानतेने आणि सन्मानाने वागवलं पाहिजे, हे
सर्वस्वी दिग्दर्शकाच्या हाती असतं. तितकी प्रगल्भता आपल्याकडे सगळ्याच फिल्म मेकर्सकडे नाही!
मला बालपणापासून समुद्राचं विशेष आकर्षण आहे. २०२० मध्ये सुशांत सिंग या गुणी अभिनेत्याने
त्याच्या बांद्रा येथील भव्य फ्लॅटमध्ये आत्महत्या केल्यानंतर, हा फ्लॅट दोन वर्षं सुरक्षा, तपासणी वगैरेसाठी
बंद होता. रिकामा होता. मी तो फ्लॅट पाहिला आणि मला हवा तसा तो फ्लॅट असल्याने मी तो घेतला.
या फ्लॅटमध्ये राहायला आल्यांनतर मी आजारी पडले, मला डायरिया झाला होता. हा फ्लॅट अपशकुनी
असल्याचं काहींनी म्हटलं. परंतु शुभशकुन, अपशकुन या गोष्टींवर माझा विश्वास नाही. मी विज्ञाननिष्ठ
आहे. आपलं कर्म आणि सकारात्मक विचार आपल्याला कायम पुढे नेत राहतात, यावर माझा विश्वास
आहे. घरातून समुद्राकडे बघताना भरती, ओहोटीचा खेळ आणि समुद्राचा खळाळ मला माझ्या मनात
डोकवायला लावतो.
-अदा शर्मा
शब्दांकन- पूजा सामंत
samant.pooja@gmail.com
(ज्येष्ठ पत्रकार)


तुला तुझ्या गावातील, वाडीतील, चाळीतील जी व्यक्ती खूप आवडते, हुशार
वाटते, तिची छानशी मुलाखत घे. त्या व्यक्तीसाठी पाच प्रश्नांची प्रश्नावली तयार
कर. एक वेळ निश्चित करून तुझा मोबाइल फोन सोबत घेऊन ती मुलाखत
ऑडिओ रेकॉर्ड कर. ही रेकॉर्ड केलेली मुलाखत घरी येऊन ऐक. शब्दबद्ध कर.
म्हणजेच लिहून काढ. शब्दबद्ध करताना मात्र मुलाखत जशीच्या तशी लिहून काढू
नकोस. उदाहरणार्थ- कॉलेजबद्दलची माहिती मुलाखतीच्या सुरुवातीला आली असेल आणि
बालपणीची माहिती मुलाखतीच्या मध्यात असेल तर शब्दबद्ध करताना कालानुक्रमे घटना,
अनुभव लिहून काढ. हे लिहीत असताना ती व्यक्ती जे बोलली तेवढेच मुलाखतीत आले
पाहिजे. तुझी मते त्यात यायला नकोत.

70 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

çÎßæÝè çßàæðá 71

‘चांद्रयान-३’च्या चंद्रावरील सफल अवतरणाने
आपण सर्व भारतीय एक वेगळाच अभिमान
अनुभवत आहोत. भारतीय अंतराळ वैज्ञानिकांनी
चंद्रावरील ही स्वारी फत्ते करून दाखवली.
आतापर्यंत चंद्राच्या ज्या भागात कोणीही पोहोचलेलं
नाही, अशा ठिकाणी भारत पोहोचला. इतर देशांच्या
तुलनेत भारताने अत्यंत कमी खर्चात हे साध्य
केले आहे, हे या मोहिमेचे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य!
बॉलिवूड किंवा हॉलिवूडच्या एखाद्या चित्रपटाच्या
निर्मितीतसुद्धा या मोहिमेपेक्षा अधिक खर्च होत
असतो. ‘चांद्रयान-३’बद्दल बरीच माहिती इंटरनेट
किंवा अन्य माध्यमातून उपलब्ध झालेली आहे.
‘वयम्’च्या या अंकातसुद्धा गेल्या महिन्यात आपण
ही माहिती दिली आहेच.
अशा प्रकारच्या वैज्ञानिक मोहिमा आपण का
आखतो व त्यातून काय साध्य करतो, हेही या
निमित्ताने समजून घेऊ या. आपल्या सभोवतालचे
जग जाणून घेण्याची उत्सुकता आपल्याला असते.
त्यासाठी मानव नेहमीच प्रयत्नशील राहिलेला
आहे. गिर्यारोहण, आकाशात किंवा अवकाशात
72 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
उंच भरारी, समुद्रतळाचे दर्शन आणि अशा
नवख्या परिस्थितीचा अभ्यास, एकट्या-
दुकट्याने छोट्या होड्यांतून केलेला
लांब पल्ल्याचा प्रवास, अंटार्क्टिकावर
बऱ्याच राष्ट्रांनी उभारलेली संशोधन
केंद्रे व तेथे जाण्या-येण्यासाठी
केलेल्या व्यवस्था अशा अनेक
गोष्टी आपण मधूनमधून ऐकत
असतो. नील आर्मस्ट्राँगने १९६९
मध्ये चंद्रावर पाऊल ठेवल्याच्या
गोष्टी आपण कुतूहलाने व कौतुकाने
ऐकतो, वाचतो. अशा धाडसी प्रयत्नांत
साहसाचा भाग तर महत्त्वाचाच, पण सहजासहजी
अनुभवता न येणाऱ्या गोष्टी अनुभवणे, त्यांचा
अभ्यास करणे व त्या अनुषंगाने मानवी ज्ञानात भर
टाकण्याचा प्रयत्न करणे अधिक महत्त्वाचे व गरजेचे
आहे, असे मी मानतो.
तसे पाहिले तर आकाशात आपल्याला दिसणारे
असंख्य तारे व त्यांचं परिभ्रमण याबद्दल सर्वांनाच
मोठे कुतूहल असते. या विश्वाची निर्मिती कशी
झाली असावी, याबद्दल आपण निरीक्षणाद्वारे
व सखोल अभ्यासाद्वारे अंदाज बांधतो. अधिक
निरीक्षण आणि अभ्यासातून त्यांची सत्य-असत्यता
सिद्ध करतो. हा प्रवास सतत चालू आहे. या
क्षेत्रातील आपल्या ज्ञानात खूप भर पडली आहे,
मात्र अजून बऱ्याच गोष्टी आपल्याला जाणून
घ्यायच्या आहेत, हेही तितकेच खरे.
चंद्र हा पृथ्वीचा उपग्रह. तारे, ग्रह आणि उपग्रह
यांच्या निर्मितीचा अभ्यास करण्याच्या अनुषंगाने
चंद्राच्या अभ्यासातून आपण बरेच काही शिकलो
आहोत. तेथे प्रत्यक्ष जाऊन त्याची खातरजमा
करून घेणे आणि त्यातील बारकावे समजून घेणे,
हे चंद्रावरील सर्वच स्वाऱ्यांचे एक महत्त्वाचे उद्दिष्ट
असणे स्वाभाविकच आहे. पृथ्वीप्रमाणे चंद्रावरही
सर्व ठिकाणी सारखी परिस्थिती नसते. ‘चांद्रयान-३’
चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर पहिल्यांदाच उतरले आहे,
त्यामुळे त्या परिसरातील मोलाची माहिती सर्वप्रथम
भारताने मिळवणे, हे या मोहिमेचे महत्त्वाचे यश
म्हणायला हवे.
चंद्रावर दीर्घकाळ मानवी वास्तव्याच्या दृष्टीने
पाण्याची उपलब्धता ही एक महत्त्वाची गोष्ट. त्या
अनुषंगाने भारताने आपल्या आधीच्या मोहिमेद्वारे
सर्वप्रथम दक्षिण ध्रुव परिसरात पाणी असल्याचा
शोध लावला होता. ‘चांद्रयान-३’ याबाबतीत
अधिक प्रगती करू शकेल. मानवी प्रगतीस
चालना देण्यासाठी लागणारी साधनसामग्री आपण
वेगवेगळ्या खनिजांपासून प्राप्त करत असतो.
चंद्रावर पृथ्वीपेक्षा वेगळी, पण खूप महत्त्वाची
साधनसामग्री असण्याची शक्यता आहे. ऊर्जा-
निर्मितीसाठी चंद्रावर हीलियम-३ आहे. इतरही
अनेक गोष्टींसाठी चंद्र हा महत्त्वाचा स्रोत ठरू
शकतो. या साधनसामग्रींचा अचूक अंदाज व ती
सामग्री पृथ्वीवर आणण्यासाठी लागणारे तंत्रज्ञान या
सर्वांचा अभ्यास करणे आणि तंत्रज्ञान विकासासाठी
लागणारी प्राथमिक माहिती गोळा करणे, ही देखील
‘चांद्रयान-३’ हा आज आपल्या अभिमानाचा
विषय आहे. ‘चांद्रयान-३’ या मोहिमेतून
आपण काय साध्य केले आहे ते
आपल्याला समजावून सांगत आहेत,
पद्मश्री (१९९८), पद्मभूषण (१९९९),
पद्मविभूषण (२००९) अशा तीन पद्म
सन्मानांचे मानकरी असलेले नामवंत
शास्त्रज्ञ आणि आपल्या मासिकाचे
सल्लागार डॉ. अनिल काकोडकर!
या मोहिमेची वैशिष्ट्ये आहेत.
आज आपण चंद्रावर यान उतरवले. उद्या
मानवाला तिथे उतरवण्याचाही विचार करता
येईल. मानवाचे चंद्रावरील वास्तव्य किंवा
चंद्रावरून अंतराळात दूरवर मोहिमा आखणे
अशा गोष्टी शक्य होतील का, याचा वेध घेणेही
आवश्यक आहे. ‘चांद्रयान-३’ या दृष्टीने महत्त्वाची
पहिली पायरी ठरावे.
मानवाला पृथ्वीवर उपलब्ध साधनसामग्रींची
टंचाई लवकरच जाणवू लागण्याची शक्यता
आहे. अग्रेसर देशांच्या चंद्रावरील मोहिमांच्या
चढाओढींमागे हेही एक मोठे कारण आहे.
भारतासारख्या, जगाच्या एकूण लोकसंख्येच्या
एक षष्ठांश असा सर्वांत मोठा भाग असलेल्या
देशाला या स्पर्धेत मागे राहून कसे चालेल? आपले
अंतराळ शास्त्रज्ञ या स्पर्धेत अग्रेसर राहून फार मोठी
कामगिरी बजावत आहेत. त्यांचे अभिनंदन करावे
तितके थोडेच. आपण त्यांना धन्यवाद देऊ या!
-डॉ. अनिल काकोडकर
kakodkaranil@gmail.com
(ज्येष्ठ शास्त्रज्ञ)
çÎßæÝè çßàæðá 73

‘चांद्रयान-३’च्या यशाने भारताची मान अधिकच
उंच झाली आहे. या झळाळत्या यशानंतर इस्रोने
सूर्याचा अभ्यास करण्यासाठी ‘आदित्य-एल१’ हे
यान अवकाशात पाठवलं आहे. त्याबाबत अधिक
माहिती आपण पुढच्या अंकात घेऊ या. दरम्यान,
चांद्रयान-३ मोहिमेसाठी इस्रोने (भारतीय अवकाश
संशोधन संस्था) ठरवलेली तीनही उद्दिष्टं पूर्ण
झाली आहेत. ही तीन उद्दिष्टं म्हणजे-
१. चंद्राच्या भूमीवर आपला विक्रम लँडर
अलगद उतरवणं;
२. चंद्रावर प्रज्ञान रोव्हर ही गाडी चालवणं;
३. चंद्रावर वैज्ञानिक प्रयोग करणं;
त्यामुळे ही मोहीम यशस्वी झाली, असं
अभिमानाने म्हणता येतं.
चंद्रावरचा एक दिवस म्हणजे पृथ्वीवरचे १४
दिवस काम केल्यानंतर प्रज्ञान रोव्हरला ‘निद्रिस्त’
करण्यात आलं. त्यानंतर विक्रम लँडरचं इंजिन
१२ दिवसांनी पुन्हा सुरू करण्यात आलं. ते सुरू
केल्यानंतर लँडर हे चंद्राच्या जमिनीपासून ४० सेंमी
वर उचलण्यात आलं. इतकंच नाही, तर त्याने त्या
उंचीवर राहून एक छोटा प्रवास केला. म्हणजे ते
74 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
जिथे उतरलं होतं, त्या जागेपासून ते ३० ते ४०
सेंमी दूर गेलं आणि पुन्हा एकदा अलगद चंद्राच्या
भूमीवर उतरलं. चंद्राच्या भूमीवर विसावलेल्या
विक्रम लँडरने हवेत मारलेली ही उडीच होती.
ती मारण्यापूर्वी त्याचे रॅम्प आणि उपकरणं बंद
करण्यात आली होती. नवीन जागेवर विक्रम लँडर
उतरल्यानंतर ती पुन्हा एकदा चालू करण्यात आली.
त्या उपकरणांनी आपलं कामही सुरू केलं आणि
घेतलेल्या नोंदी पृथ्वीकडे पाठवून दिल्या.
इथे एक गोष्ट लक्षात घ्यायला हवी, की विक्रम
लँडरने चंद्राच्या भूमीवरून हवेत उडी घेणं आणि
आपल्या जागेपासून काही अंतरावर जाऊन पुन्हा
अलवारपणे चंद्राच्या जमिनीवर उतरणं हा एक
अतिशय महत्त्वाचा प्रयोग होता. असा प्रयोग यापूर्वी,
म्हणजे १७ नोव्हेंबर १९६७ रोजी, अमेरिकेने केला
होता. सन १९६६ ते १९६८ या काळात अमेरिकेने
‘स्वर्हेअर’ नावाची मोहीम आखली होती. या
मोहिमेमध्ये एकंदर सात यानं चंद्रावर पाठविण्यात
आली. ती सर्वच मानवविरहित होती. या यानांपैकी
पाच यानं चंद्राच्या भूमीवर अलगद उतरली होती.
नासाच्या ‘अपोलो’ मोहिमेची ही पूर्वतयारीच
होती! त्या दिवशी अमेरिकेच्या चंद्रावर उतरलेल्या
‘सर्व्हेयर-६’ या यानाने हवेत झेप घेऊन ते थोड्या
दूरवरच्या अंतरावर जाऊन उतरलं होतं.
त्यानंतर ५६ वर्षांनी तोच प्रयोग इस्रोने केला.
तो करण्यामागे मोठा हेतू होता. तो असा की,
यापुढच्या काळात माणसाला चंद्रावर घेऊन जायचं
आहे. तिथे काही काळ राहून त्यांना परत आणायचं
आहे. काही यानं चंद्रावर पाठवून तिथली माती,
दगड यांचे नमुने गोळा करायचे आहेत आणि
त्यांच्यावर सखोल संशोधन करण्यासाठी ते परत
पृथ्वीवर आणायचे आहेत. तिसरी गोष्ट म्हणजे
दूरवरच्या अवकाशप्रवासासाठी चंद्र हा एक थांबा
 १४ जुलै २०२३ रोजी चंद्राकडे झेपावलेले ‘चांद्रयान-३’ २३ ऑगस्टला
चंद्रभूमीवर उतरले. या मोहिमेची महती समजावून सांगणारा हा लेख-

म्हणून उपयोगात आणायचा आहे. त्यासाठी तिथे

अवकाशतळ (Space Station) उभारायचा
आहे. या सर्व गोष्टींसाठी विक्रम लँडरने चंद्राच्या
भूमीवरून घेतलेली ‘उडी’ महत्त्वाची आहे.
याचं कारण ही उडी म्हणजे एक महत्त्वाची
चाचणीच होती.
सगळ्यात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे ही मोहीम
चंद्रावरच्या एक दिवसाची (पृथ्वीवरील १४
दिवस!) आहे, असं जाहीर झालं होतं. पण आता
लँडरला निद्रिस्त करण्यात आलं आहे. पण त्यामध्ये
थोडी ऊर्जा शिल्लक आहे. चंद्रावरच्या रात्रीत
तिथलं तापमान उणे १२० अंशापर्यंत जातं. अशा
अतिथंड तापमानात लँडर आणि त्यावरील उपकरणं
या ऊर्जेमुळं तग धरू शकणार आहेत आणि या
भागात पुन्हा एकदा सूर्याची किरणं पसरली की
आपलं काम सुरू करतील, अशी अपेक्षा इस्रोमधील
संशोधकांना वाटते आहे. त्यांची आशा खरी
ठरली, तर विक्रम लँडर चंद्राच्या भूमीवर आणखी
काही काळ काम करू शकणार आहे. मोहिमेचा
कालावधी वाढवण्याबाबतसुद्धा इस्रोने अवघ्या
जगाला आणखीन एक मोठा धक्का दिला आहे.
अवकाश संशोधनाच्या क्षेत्रात भारत आता कुठं
आहे, हेच यावरून स्पष्ट झालं आहे.
या मोहिमेमध्ये विक्रम लँडर आणि त्यावरील
प्रज्ञान रोव्हर यांनीही मोलाची कामं केली आहेत.
लँडरवरील ‘चास्ते’ (चंद्राज् सरफेस थर्मोफिजिकल

çÎßæÝè çßàæðá 75
 एक्सपरिमेंन्ट) या उपकरणाने चंद्राच्या दक्षिण
ध्रुवावरील मातीचे तापमान काय आहे, याचा शोध
घेतला. हे उपकरण उभ्या स्थितीत, सरळच्या सरळ,
१० सेंमी खोलवर जाऊ शकतं. या उपकरणावर
एकंदर १० तापमापक सेन्सर आहेत. त्यांच्या
मदतीने चंद्राच्या मातीच्या विविध स्तरांवर किती
तापमान आहे, हे आपल्याला समजू शकतं. या
उपकरणाने आपलं काम चोख केलं. चंद्राच्या
भूमीपासून एक सेंमी उंचीवर तापमान ५६ अंश
सेल्शियस आहे, तर चंद्राच्या मातीत आठ सेंमी
खोलवर तापमान आहे, -१० अंश सेल्शियस!
चंद्राच्या पृष्ठभागाचं तापमान ५० अंश सेल्शियस,
तर पृष्ठभागापासून सात सेंमीवर तापमान शून्य
अंश सेल्शियस! चंद्राच्या पृष्ठभागावरील जमिनीत
गंधक, अ‍ॅल्युमिनियम, कॅल्शियम, लोह, क्लोरियम,
टिटॅनियम, मँगनिज, सिलिकॉन आणि ऑक्सिजन
असल्याचंही आढळून आलं आहे. चंद्रावरच्या
मातीत गंधक असल्याचं आढळणं, हे फार महत्त्वाचं
आहे. याचं कारण त्यामुळे चंद्र हा कसकसा उत्क्रांत
होत गेला, यावर प्रकाश पडू शकतो. दुसरं असं की,
साधारणपणे गंधक हा ज्वालामुखीतून बाहेर पडतो.
चंद्राच्या मातीमध्ये गंधक असणं यावरून चंद्राच्या
भूतकाळातील संभाव्य घडामोडींवर प्रकाश पडू
शकतो. शिवाय चंद्रामध्ये काय काय दडलं आहे,
याचाही अंदाज बांधता येतो. चंद्राच्या भूमीवर रोव्हर
गाडी १०० मीटर फिरली. ती फिरताना चंद्राच्या
भूमीवरील कंपनांची नोंद ‘इल्सा’ या उपकरणाने
केलीच, पण चंद्राच्या भूमीत निसर्गतःच काही
हालचाली होत असल्याचंही या उपकरणाने आपल्या
लक्षात आणून दिलं.
चांद्रयान-३ नंतर भारत लवकरच, म्हणजे सन
२०२४-२५ मध्ये, चंद्रावर पुन्हा एकदा जाणार
आहे. पण ती मोहीम जपानच्या सहकार्याने होणार
आहे. ‘ल्युपेक्स’असं त्या मोहिमेचं नाव आहे. आता
आपलं सगळ्यांचं लक्ष ‘गगनयान’ या मोहिमेकडे
लागलं आहे. भारतीय अवकाशवीरांना अवकाशात
घेऊन जाऊन परत आणणारी ही मोहीम म्हणजे
भारतीय अवकाशवीरांना चंद्रावर नेण्याची पूर्वतयारी
आहे. ती यशस्वी होईल, यात शंकाच नाही.
-श्रीराम शिधये
shriramshidhaye@gmail.com
(ज्येष्ठ पत्रकार व विज्ञानलेखक)

76 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

नको आता आरसा तो
चंद्र हाती धरावया
चांद्रयान पंखावरी
गेलो त्याची भेट घ्याया!
किती किती पार केले
वाटेतले अडथळे,
पुन्हा नवीन जिद्दीने
शास्त्रज्ञांची मूठ वळे!
साऱ्या विश्वाची नजर
लागे भारतीयांकडे,
मन विचारते मना
काय घडणार पुढे?
ज्ञान विज्ञान दुर्बीण
नभा गवसणी घाले,
साद अंतराळ देई
पुढे आमुची पाऊले!
लागे ध्यासाची कसोटी
कस लागे एकतेचा!
तेव्हा होतोच साकार
क्षण अशक्य स्वप्नांचा!
चांद्रयान पाऊलेही
लागताच चंद्रावरी,
साऱ्या देशात दिवाळी,
दिवाळीपूर्वीच साजरी!
चंद्रभेटीच्या क्षणांचा
करू उत्सव जागर!
आता सूर्यझेप घेण्या
चला होऊया तत्पर!
चित्र- संतोष घोंगडे
-प्रवीण दवणे
dilkhulass@rediffmail.com

çÎßæÝè çßàæðá 77
 ममताचे १०० रुपये वर्गात हरवले... कोणी घेतले? ते कसे
मिळवावे? दप्तरं तपासली तर चोर मिळेल, पण एक मूल
कायम ‘चोर’ हा शिक्का घेऊन वावरेल.. बापरे!
काय केलं मग गुरुजींनी? ...खराखुरा अनुभव लेख-

चित्-रं वैष्णवी माहीमकर

परिपाठ संपला तशी लेकरं आपापल्या वर्गात

जाऊन बसली. पहिली २० मिनिटं मौन वाचनाची
होती. वर्गात आल्यावर लेकरांचं मन स्थिर व्हावं
आणि वर्गातल्या कृतीत त्यांचं मन एकाग्र व्हावं,
यासाठी ही कृती असायची. लेकरांचं वाचन
संपलं. सुसंगत वाक्यांचा परिच्छेद तयार करणे,
हा घटक सुरू झाला. गुरुजी व लेकरांची त्यावर
चर्चा सुरू होती. लेकरं उत्साहात चर्चेत सहभागी
झाली होती. पण ममता गुमसुम गुमसुम होती.
ती आपल्या दप्तरात सारखं सारखं डोकं खुपसून
काहीतरी शोधत होती. तिचा चेहरा रडवेला झाला
होता. गुरुजींनी चर्चा थांबवून ममताला जवळ
बोलावून विचारलं, तेव्हा कळलं की तिने वह्या,
पेन घेण्यासाठी १०० रुपये आणले होते. तांड्यावर
मुलांना न मिळणाऱ्या वस्तू तालुक्याच्या गावावरून
गुरुजी मुलांना आणून देत असत. ममतालाही वह्या
हव्या होत्या. त्यासाठीच हट्ट करून वडिलांकडून
तिने ते पैसे आणले होते. पण दप्तरात ठेवलेले
पैसे आता दिसत नाहीत, म्हणून ती रडू लागली.
घडलेला प्रसंग गुरुजींच्या लक्षात आला. पैसे
ममताच्या दप्तरातून पडले असावेत किंवा वर्गातल्या
लेकरांपैकीच कुणीतरी घेतले असावेत.
खरं तर दप्तरातून पडलेले ते पैसे प्रामाणिकपणे
लेकरांनी आणून द्यावे, ही गुरुजींची अपेक्षा होती.
पण आता गुरुजींसमोर प्रश्न होता की, पैसे तर
लेकरांकडून काढायचे आहेत, पण कसे काढावे?
लेकरांना त्यांनी आवाहन केले, “कुणाला पैसे
सापडले असतील तर आणून द्या. त्याला आपण
शाबासकी देऊ.” पण त्याचा काही उपयोग झाला
नाही. आता दुसरा उपाय होता, की मुलांच्या
खिशांची व दप्तरांची तपासणी करायची.
पण गुरुजींना त्यांचं मन तसं करण्याची परवानगी
देत नव्हतं. कारण या तपासणीत एखादं लेकरू
सापडलं, तर त्या लेकराच्या कपाळावर आयुष्यभर
‘चोर’ म्हणून शिक्का बसेल. हा विचार मनात
येताच गुरुजींच्या काळजात चर्रर्र झालं. असा आरोप
किंवा शिक्का माझ्या लेकरांच्या नशिबी नकोच,

78 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

असं गुरुजींना वाटून गेलं. तसंही आपल्या मुलांवर
मंद, मठ्ठ, ढ, आळशी असा कोणताही शिक्का
मारायचा नाही, असा दंडक गुरुजींनी पाळला होता.
ते लेकरांना कायम जपायचे.
गुरुजींची एका गोष्टीवर अपार निष्ठा व विश्वास
होता. ती म्हणजे ‘प्रेम’. ते खुर्चीवरून उठले आणि
लेकरांसोबत खाली बसले. लेकरांना जवळ घेऊन
ते बोलू लागले.
मुलांनो, “ममताच्या वडिलांना १०० रुपये
कमावण्यासाठी खूप मेहनत करावी लागली असेल.
दुसऱ्याच्या शेतात उन्हात राबावं लागलं असेल.
त्यांनी आठ दिवसांनंतर ममताला हे पैसे दिले होते.
तिला ते पैसे खाऊसाठी नाही, तर शिकण्यासाठी
दिले होते. तुम्हांलाही तुमचे आई-वडील अशीच
मदत करतात. तुम्ही मोठं व्हावं, असं त्यांना वाटत
असतं. त्यांना जर हे कळलं की, माझा मुलगा/
मुलगी चोरी करते, तर त्यांना किती वाईट वाटेल.
बरोबर ना?”
गुरुजी लेकरांशी बोलत असताना अनेक
लेकरांच्या डोळ्यांत त्यांना अश्रू दिसले. “बाळांनो,
मी तुमच्यावर खूप प्रेम करतो. मला आज वाईट
वाटतंय, की माझ्या वर्गात चोरी
झाली. दप्तरं तपासली
तर कोणीतरी चोर
म्हणून आज सिद्ध
होईल. पण माझा विद्यार्थी चोर असणं, हा गुरुजी
म्हणून मला माझा पराभव वाटेल.”
गुरुजी पुढे म्हणाले, “समोर माझी जी खुर्ची आहे
ना, ती मला सहज मिळालेली नाही. मला त्यासाठी
खूप अभ्यास करावा लागला. त्या खुर्चीची जादू
माहीत आहे का तुम्हांला? गुरुजींच्या या खुर्चीवर
जो बसतो, तो राष्ट्रपती, पंतप्रधान, जिल्हाधिकारी,
डॉक्टर, इंजिनिअर, पोलीस, वेगवेगळे कलावंत असे
अनेक मोठी माणसं निर्माण करू शकतो. ही खुर्ची
चोर कधीच निर्माण करत नाही! जर चोर निर्माण
झाले तर या खुर्चीचा तो अपमान आहे. बाळांनो, या
माझ्या खुर्चीवर माझी खूप निष्ठा आहे. चला, आपण
एक काम करू. आपण सर्वजण बाहेर जाऊ. वर्गात
फक्त ही खुर्ची असेल. बाहेरून प्रत्येकाने आत
यायचं. या खुर्चीचं दर्शन घ्यायचं आणि ज्याने पैसे
घेतले आहेत त्याने इथे पैसे ठेवनू जायचं. एका वेळी
एकानेच वर्गात जायचं. जरी पैसे ठेवनू कोणी गेला
तरी बाकीचे त्यावर चर्चा करणार नाहीत.”
कृती सुरू झाली. एक एक लेकरू आत जाऊ
लागलं आणि खुर्चीचं दर्शन घेऊन बाहेर येऊ
लागलं. शेवटचं लेकरू होतं ममता.
गुरुजी ममताला विश्वासाने म्हणाले, “ममता,
जा, त्या खुर्चीवरचे १०० रुपये घेऊन ये.” ममता
१०० रुपये घेऊन आनंदाने पळतच बाहेर आली.
गुरुजींचा जीव भांड्यात पडला. गुरुजींच्या डोळ्यांत
आनंदाचे, विजयाचे अश्रू होते. त्यांनी लेकरांना
जवळ घेतलं. गुरुजींसोबत लेकरंही रडू लागली.
आज माझं एक लेकरू चोर होण्यापासून, चोर
नावाचा शिक्का लागण्यापासून वाचलं; याचं
समाधान गुरुजींच्या मनाला वेढून राहिलं.
-युवराज माने
yuvrajmane892@gmail.com
(शिक्षक, जिल्हा परिषद प्राथमिक शाळा पारडी,
तालुका सेलू, जिल्हा परभणी)
çÎßæÝè çßàæðá 79
 “ती पडवळाची भाजी संपव! आणि परीक्षा ते रात्रंदिवस आपल्या शरीरात घुसायचा प्रयत्न
संपपे र्यंत रोज तीनदा सी-व्हिटॅमिनच्या गोळ्या आणि करत असतात. आपली त्वचा, नाका-घशातला,
जेवणापूर्वी कडू काढा एवढं घ्यायचंच! इम्युनिटीसाठी अन्ननलिकेतला, श्वासनलिकेतला कफ, पोटातलं
चांगलं,” आईने अर्णवला ताकीदच दिली. अॅसिड, घामातली-अश्रूंमध्ये जंतुनाशकं अशी
न आवडणाऱ्या गोष्टी खायची सक्ती करताना सगळी भक्कम तटबंदी आक्रमकांना अडवते; तरी
आई नेहमी इम्युनिटीच्या बागुलबुवाची मदत घेते. काही जंतू आत घुसतातच. भारताच्या सीमेवर
पण इम्युनिटी वाढल्यामुळेच अर्णवच्या वर्गातल्या जशा रोज चकमकी सुरू असतात, तशाच आपल्या
कुंदनचे गुडघे, बोटं सुजतात, खूप दुखतात. ते काय त्वचेवर, नाक-तोंड-घशात, आतड्यांत आणि
गौडबंगाल आहे? इतरही अनेक भागांत सतत मारामाऱ्या चालतात.
“इम्युनिटी म्हणजे प्रतिकारशक्ती. आपल्या तिथे पहारा देणाऱ्या, पांढऱ्या सैनिकपेशी
शरीराची जंतूंशी लढायची ताकद. आपल्या अन्नात, परक्यांशी लढतात. इम्युनिटी चांगली असली तर
बिछान्यात, भोवतालच्या हवेत जंतू, व्हायरस सैनिकपेशींची ताकद परक्यांपेक्षा जास्त असते.
वगैरे अनेक जातींचे परके आक्रमक असतात. परके हरतात. मग सैनिकपेशी परक्यांचे बुरखे,
ओळखपत्रं, शस्त्रं असं सगळं जप्त करून
स्पेशल ऑफिसर टी-पेशींकडे पोचवतात. टी-
पेशी त्या मालाचा अभ्यास करतात. त्या प्रकारच्या
घुसखोरांना मारायचे सगळ्यात चांगले डावपेच
ठरवतात. त्या डावपेचांचे धडे देऊन टी-पेशींच्या
लढाऊ तुकड्या तयार करतात. तशा
तयार झालेल्या पेशींपैकी काही
टी-पेशी आघाडीवर लढायला
जातात, तर काहीजणी
जागीच राहून त्या प्रकारच्या
घुसखोरांच्या फाइल्स
सांभाळून ठेवतात. त्या
‘स्मरण-पेशी’ (मेमरी
सेल्स) बनतात.
त्याशिवाय ऑफिसर
बी-पेशीही
असतात. त्याही टी-
पेशींकडून शिकतात
आणि परक्यांची
चिलखतं तोडणारी,

80 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

 एखाद्या नावडत्या भाजीला नको म्हटलं की
घरच्यांच्या सूचनांचा भडिमार होतो. इम्युनिटी
वाढवा, त्यासाठी हे खायलाच पाहिजे... ‘च’ वर
जोर देऊन बजावलं जातं. हे इम्युनिटी प्रकरण
नेमकं आहे तरी काय? कुतूहल शमवणारा
खेळकर शैलीतला विज्ञानलेख-
त्यांच्या शस्त्रांचा धुव्वा उडवणारी प्रोटीन-मिसाइल्स
(अँटीबॉडीज्) बनवायचा कारखानाच काढतात.
तेच घुसखोर पुन्हा अगदी मोठी फौज घेऊन
आले, तरी मेमरी-सेल्सच्या मदतीने त्यांच्याशी
लढायला पटकन सज्ज होता येतं. म्हणजेच
इम्युनिटी खरोखर वाढते.
भारतीय लोक जन्मापासून अनेक जंतूंशी लढतच
मोठे होतात. त्यांची इम्युनिटी चांगलीच असते. पण
मग करोनाने त्यांना जेरीला कसं आणलं?
करोना सुरुवातीला आला तो नादिरशहासारखा.
मोठं सैन्य, स्पाईक-प्रोटीनचं नवं प्रभावी शस्त्र
घेऊन अनपेक्षितपणे चाल करून आला. त्याला
टक्कर द्यायची तयारी प्रतिकारशक्तीच्या मोगल
सैन्याकडे नव्हती. करोना सहज जिंकला. उशिरा
जाग्या झालेल्या सैनिकपेशींनी फुप्फुसांत नको तेवढा
धुमाकूळ घातला. शरीर हरलं.
लस तयार करताना शास्त्रज्ञांनी करोनाच्या नव्या
शस्त्रावरच नेम धरला. फक्त स्पाईक-प्रोटीनचे
निरुपद्रवी नमुने बेतून ते व्हॅक्सीनमधून बी-पेशींना
सादर केले. बी-पेशींनी त्यांच्याविरुद्ध चपखल
अँटीबॉडीज् बनवल्या. इम्युनिटी बरोब्बर गरजेपुरती
वाढली. करोनाचा हुकमी एक्काच निकालात
निघाला. साथ संपली.
डिफ्थेरिया, गोवर, देवी यांच्यासारख्या जीवघेण्या
साथींनी अगदी ६०-७० वर्षांपूर्वीपर्यंत जगात मृत्यूचं
थैमान घातलं होतं. व्हॅक्सीन्स आली, इम्युनिटी
वाढली. तिने आजारांवर मात केली आणि भयानक
साथी लोकांच्या आठवणींतूनही पुसून गेल्या.
अलीकडे काही अडाणी लोकांनी लाखो जीव
वाचवणाऱ्या त्या उपकारक व्हॅक्सीन्सविरुद्ध बंड
पुकारलं आहे!
व्हॅक्सीन्स माणसांची इम्युनिटी जिथे हवी तिथेच,
जेवढी हवी तेवढीच वाढवतात. इम्युनिटी सरसकट,
भरमसाट वाढण्यात फायदा नसतो.
काही लोकांची इम्युनिटी मुळातच भांडकुदळ
असते. कारणाशिवाय मारामाऱ्या (हायपर
सेन्सिटिव्हिटी रिअॅक्शन्स) करते. रमोनाचा दमा
साध्या सर्दीच्या, हवेतल्या परागकणांच्या किंवा
बिछान्यातल्या सूक्ष्म किड्यांच्या अॅलर्जीमुळेही
चाळवतो. कोलंबीचं कालवण खाल्लं की पिंकेशचे
डोळे खाजतात, अंगावर गांधी येतात. त्याला
बेनाड्रिलसारख्या औषधांनी बरं वाटतं. परवा
कोलंबी खाल्ल्यावर अचानक पिंकेशचं सगळं अंग
टम्म सुजलं. स्टेरॉइड्स द्यावी लागली. छोट्या
अजितला शेंगदाण्याची गंभीर अॅलर्जी आहे. कणभर
दाणेकुटानेही पेनिसिलिनच्या अॅलर्जीसारखा
त्याचा श्वास कोंडतो, रक्तदाब कोसळतो. त्याच्या
शाळेच्या बॅगेतही बेनाड्रिल, स्टेरॉइड्स आणि
çÎßæÝè çßàæðá 81
 ब्राऊनपेपरबॅगमध्ये गुंडाळलेलं अॅड्रिनलीनचं
इंजेक्शन असतं.
अॅलर्जी नेमकी कशाकशाची आहे, ते
ठरवायला वेगवेगळे पदार्थ त्वचेत टोचून
बघतात. ती विषाची परीक्षा जीवघेणी ठरू
शकते, हॉस्पिटलातच करायची असते. जिची
अॅलर्जी असते ती गोष्ट सदैव, पूर्णपणे टाळावी.
भांडकुदळ इम्युनिटीला कधीही डिवचू नये;
नाहीतर अॅलर्जी एकाएकी जिवावर बेतू शकते.
कुंदनचा जबडा, त्याचे गुडघे, बोटं सहाव्या
वर्षापासूनच सुजायला, दुखायला लागली. त्याला
ऑटोइम्यून आर्थ्रायटिस आहे. म्हणजे काय?
परके जंतू, व्हायरस प्राण्यांच्या शरीरात
घुसतात आणि सर्दी-जुलाबासारखे सांसर्गिक
आजार निर्माण करतात. तसे आजार
मानवजातीच्या उगमाच्याही फार आधीपासून सुरू
झाले. त्यांच्याशी लढताना प्राण्यांची इम्युनिटी
जंतूंच्या बुरख्यातल्या प्रोटीनभागांचा म्हणजे
अँटिजेन्सचा वेगळेपणा, परकेपणा शोधते आणि
त्याच्यावर हल्ला करते. तिला फसवायला जंतू
आपण परके नसल्याचं भासवायचा, आपलं
82 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
वेगळेपण दडवायचा प्रयत्न करतात. आपल्या
बुरख्याचं डिझाइन त्या प्राण्यांच्या पेशींच्या
पांघरुणासारखंच करतात. आपल्या अंगावर
त्या प्राण्यांसारखीच अँटिजेन्स मिरवतात. त्या
भूलभुलैय्याने काही प्राण्यांची इम्युनिटी गोंधळते.
आपल्याच शरीराच्या अँटिजेन्सवर हल्ला चढवते.
आपल्याच सांध्यांच्या-किडनीच्या-त्वचेच्या विरुद्ध
लढाई सुरू करते. मग ती लढाई कायमची धुमसत
राहाते. ऱ्हुमॅटॉइड आर्थ्रायटिस, सििस्टमिक लूप
यांसारखे जन्मभर फार त्रास देणारे ऑटोइम्यून
(आत्मघातकी) आजार तशा लढाईमुळे होतात.
कुंदनची सांधेदुखी त्या प्रकारची होती. त्याला
स्टेरॉइड्स आणि इतरही जालीम औषधं दीर्घकाळ
चालू आहेत. त्याची इम्युनिटी उपचारांसाठी
मुद्दाम घटवली आहे. किडनी-हृदय वगैरेंच्या
ट्रान्सप्लान्टनंतर नव्या, परक्या अवयवाशी लढाऊ
पेशी झुंजू नयेत, म्हणूनही इम्युनिटी औषधांनी
मुद्दाम कमी केली जाते. अॅलर्जीसाठी दिलेल्या
स्टेरॉइड्सनीही ती कमी होते. तशा परिस्थितीत
इम्युनिटी कमी असणं शरीराच्या फायद्याचं असतं.
कॅन्सरवरच्या उपचारांनीही लढाऊ शक्ती कमी
होते. इलाज पूर्ण झाले की, ती आपसूकच हळूहळू
वाढते. काही धातूंच्या-रसायनांच्या विषबाधेमुळे,
रक्ताच्या कॅन्सरमुळे, एड्सच्या आजारामुळे देखील
प्रतिकारशक्ती फार घटते. पण मूळ आजारावर
योग्य इलाज होऊ शकला तर तीही वाढते.
फार क्वचित जीन्समधल्या काही
दोषांमुळे इम्युनिटी अतिशय कमी
असते. तशी मुलं फारतर वयाच्या
पाचव्या-सहाव्या वर्षापर्यंत
जगतात. प्रत्येक लहानसहान
इन्फेक्शनसुद्धा त्यांच्या जिवावर
बेततं. आशांथी डिसिल्व्हा नावाच्या
मुलीला तसा जीवघेणा गंभीर आजार होता.
१९९०साली, ती चार वर्षांची असताना तिच्यावर
जीन-थेरपीचा प्रयोग यशस्वी झाला. ती मोठी होऊन
आता तशा आजारी लोकांना मदत करायला झटते.
अतिविशाल कामण्णांना थायरॉइडची
कमतरता आणि मधुमेह होता. त्यासाठी ते काहीही
औषधोपचार घेत नव्हते. गोड खाणं, सिगारेट,
मद्यपान भरपूर होतं. व्यायाम तर नव्हताच.
कारणाशिवाय कुरापती काढून भांडणं हा त्यांचा
छंद होता. त्यांच्यातल्या प्रत्येक दुर्गुणाचा लढाऊ
पेशींवर, इम्युनिटीवर दुष्परिणाम झाला. जालीम
अँटिबायोटिक्स देऊनही कामण्णांची इम्युनिटी
साध्या न्यूमोनियाशी लढू शकली नाही.
इम्युनिटी वाढवायची शरीराची स्वतःची
पद्धत असते. ताप आला की लढाईला जोर येतो.
व्यायामानेही शरीराचं तापमान वाढतं, मग पेशी
उत्साहाने लढतात. नियमित व्यायामामुळे धावत्या
रक्ताबरोबर लढाऊ पेशी कोपऱ्याकोपऱ्यांत गस्त
घालतात. रक्तपेशींच्या कारखान्यात, अस्थिमज्जेत
अधिक रक्त पोचतं. नवे सैनिक तयार होतात.
लढायला येतात. इम्युनिटी वाढते. पण सोनमने
अॅथलेटिक स्पर्धांच्या तयारीसाठी ‘दिवसरात्र
अविश्रांत मेहनत’ केली. त्या अतिश्रमांनी शरीरात
स्टेरॉइड्स वाढली. रोगप्रतिकारकशक्ती घटली.
गारेग्गार खाण्यापिण्याने लोकल इम्युनिटी थोडा
वेळ घटते. आधीपासून असलेली सर्दी वाढते. पण
थंडगार आइसक्रीम खाल्लं म्हणून नवीकोरी सर्दी
होत नाही.
इम्युनिटी म्हणजे आपल्या शरीराचं सैन्यदल.
त्याची तैनात राखायला कॅलरीजची, पोषणाची
भरपूर तरतूद करावी लागते.
उपासतापास, डाएटिंगची
फॅडं यांनी शरीरात ताकद,
व्हिटॅमिन्स, प्रोटीन्स सगळंच कमी पडतं. देशच
डबघाईला आला तर सैन्यदलाची निगा कोण
राखणार? पण म्हणून भलतीसलती इम्युनिटी-
बूस्टर्स, भरमसाट व्हिटॅमिन, पाना-फळा-फुलांचे
कृत्रिम रस, राणीमाशीचा प्रोटीनखाऊ यांचा भडिमार
करू नये. व्हॅक्सीनखेरीज कुठल्याही अर्काने-
औषधाने इम्युनिटी वाढत नाही. ‘सी-व्हिटॅमिनने
सर्दी बरी होते,’ या विधानाला कुठल्याही
संशोधनाचं पाठबळ नाही.
निर्व्यसनी वर्तन, शांत मन, व्यवस्थित चौरस
आहार, नियमित आणि माफक व्यायाम, रोजची
पुरेशी झोप यांनी लढवय्या पेशींना आपोआप ताकद
येते. कमतरता राहू नये म्हणून, गरजेपुरती एखादी
मल्टिव्हिटॅमिनची संतुलित गोळी अधूनमधून घ्यावी.
प्रतिकारशक्ती कुठल्याही एका खाद्यप्रकारावर
अवलंबून नसते. त्यामुळे नावडत्या पडवळाच्या
भाजीविरुद्ध सगळी प्रतिकारशक्ती वापरून बंड
जरूर करावं.
-डॉ. उज्ज्वला दळवी
ujjwalahd9@gmail.com
(वैद्यकतज्ज्ञ व नामवंत साहित्यिक)
चित्रं- जुईली माहीमकर
çÎßæÝè çßàæðá 83
 शालेय कार्यक्रमात वक्ता म्हणून गेलो असताना,
तिथे आलेले काही चुणचुणीत अनुभव...

84 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

चुणचुणीत नि उत्सुक डोळ्यांच्या आकाशात मी
गोष्टीचे रंग भरत होतो. मुलं कधी हसून, नि कधी
टाळ्यांनी माझ्यातल्या वक्त्याला फुलवीत होती.
त्यांची ही रसिकता पाहून मी म्हटलं, “आपण
माणूस आहोत म्हणूनच गोष्टींचा, कवितांचा आनंद
घेऊ शकतो. प्राणी असा आनंद घेऊ शकत नाहीत.
एक बैल दुसऱ्या बैलाला म्हणेल का, ‘आकाशातलं
इंद्रधनुष्य किती छान आहे!’ नाही म्हणणार.
आपणच या निसर्गाचा आनंद घेऊ शकतो. कारण
आपण ‘माणूस’ आहोत.” हे ऐकून मुलांनी अर्थातच
टाळ्या पिटल्या.
कार्यक्रम संपल्यावर एक धिटुकला, चेंडूच्या
आकाराचा दोस्त जवळ आला नि हाताची घडी
घालून अगदी रुबाबात मला म्हणाला, “मला एक
शंका आहे. विचारू का?”
“विचार मित्रा..”
“तुम्ही म्हणालात ना, एक बैल दुसऱ्या बैलाला
म्हणेल का, आकाशातलं इंद्रधनुष्य किती छान
आहे म्हणून. पण सर, आपल्याला कुठे बैलांची
भाषा समजते? त्यांच्या भाषेतून ते सांगतसुद्धा
असतील ना?”
माझा चेहरा कसा झाला ते इथे सांगत नाही,
पण एक ध्यानात आलं, मुलांच्या मेंदूतही एक गोष्ट
ऐकताना दुसरी एक गोष्ट सुरू असते. त्यानंतर
बैल आणि रसिकतेचं ते उदाहरणच मी माझ्या
मुलांसाठीच्या भाषणातून काढून टाकलं. कारण
कुठेही ग्रामीण भागात कार्यक्रमाला जाताना शेताच्या
कडेला समजा तीन-चार बैल उभे असतील तर
मला वाटत राहतं, कुणास ठाऊक ते मळ्याच्या
सौंदर्याबद्दल बोलत असू शकतील.
असाच एक उमलता ‘धक्का’ माझी वाट पाहत
होता. पुण्यात, सकाळच्या कोवळ्या उन्हात,
नवी पिढी ताज्या मनाने वाट पाहत होती. छोटेसे
व्यासपीठ, मुलांनीच रेखलेली रांगोळी. तेवढ्यात
तिथे व्यवस्थेत असलेल्या चपळ विद्यार्थ्याने
जवळचीच झाडाची एक कुंडी आणून ठेवली.
शोभेचे झाड, पण खरेखुरे, पानोपानी हिरवे,
तजेलदार. ध्वनिक्षेपकाच्या अगदी जवळ ती
झाडाची कुंडी. व्यासपीठाला कलात्मक सुंदर साज
देणारी त्याची कल्पकता मला त्या मुलामध्ये एक
भावी सजावटकार असल्याचं जाणवून गेलं. आता
खरं तर त्या ‘स्मार्ट’ मुलाचं कौतुक करून मी
‘गप्प’ बसून गोष्ट सांगायला हवी होती की नाही?
पण गप्प बसेल तो लेखक कुठला!
मी त्या मुलाला म्हटलं, “अरे, मी सांगणार
असलेल्या गोष्टीत झाडाविषयी काही नाही. तू हे
झाड माझ्या माइकजवळ का ठेवलंस?”
तो मुलगा अपेक्षेबाहेर चुणचुणीत निघाला, “सर,
बोलताना तुम्हांला अधूनमधून ऑक्सिजनची गरज
लागेल ना, त्यासाठीची खास व्यवस्था!”
व्यासपीठावरच मला, धरण फुटावं तसं हसू
फुटलं. आनंदाच्या भरात मी त्याला माझी दोन
पुस्तकं ‘सप्रेम भेट’ म्हणून देऊनही टाकली.
अशीच नवलाई एका स्नेहसंमेलनात घडली.
पारितोषिक वितरणाच्या आधी, प्रमुख पाहुण्यांच्या
हस्ते, विद्यार्थ्यांनी काढलेल्या चित्रांच्या प्रदर्शनाचं
उद्घाटन होतं. एक एक चित्र पाहत गेलो, नि एका
चित्रापाशी थबकलो.
विलक्षण कल्पकता आणि वर्तमानातील वास्तव
यांचं अप्रतिम चित्रण सातवीतल्या मुलीने केलं होतं.
खाली तिचं नाव होतं. इतर पाहुणे म्हणाले, “सर,
पुढची चित्रं पाहूया का?” मी म्हटलं, “आधी हे चित्र
काढणाऱ्या विद्यार्थिनीला मला भेटायचंय.”
काहीशी बावरत, आदराचा एक तणाव घेऊन ती
मुलगी माझ्या समोर आली.
“अगं, शाब्बासकी तुला. कमाल चित्रं
çÎßæÝè çßàæðá 85
 काढलयंस. सुचलं कसं गं?”
“सर, सुचलं कसं ते नाही माहीत, पण आता
यंत्रच माणूस नि माणसेच यंत्र झाली आहेत हे मी
पाहतेय; त्या विचारातून हे काढावंसं वाटलं...”
त्या विद्यार्थिनीत एक समाजचिंतक विचारवंत
दडलेला मला जाणवला. त्या संवेदना नि ती
बुद्धिमत्ता देशातच राहून देश मोठा करणारी ठरावी,
असंही वाटून गेलं. काय होतं ते चित्रं- एका मोठ्या
बागेत सगळे मोबाइल वेगवेगळ्या कोपऱ्यात बसले
आहेत; नि त्या मोबाइलला हात, पाय, डोळे,
कान, नाक सगळे अवयव आहेत. माणूस झालेल्या
मोबाइलने कानाला माणूस लावून ते बोलत आहेत.
आणि बागेतली सगळी खेळाची साधने- घसरगुंडी,
झोपाळे, सी-साॅ फळी सारे एकटे उदास आहेत, हात
पसरून ‘या! या! या रे!’ म्हणून यंत्रात गुंतलेल्या
दोस्तांना बोलावत आहेत.
एका छोट्या गावातील त्या
मुलीचं ते चित्रं आजही माझा
पाठलाग करीत आहे. त्या
दिवशी त्या शाळेतील
मुलांना मी माझ्या
मनोगतातून काय दिलं
माहीत नाही, पण
86 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
त्या चित्रकार मुलीने मात्र मला अंतर्मुख केलं.
प्राण्यांचं मन, त्यांची मुकी भाषा जाणून घेणारा
विद्यार्थी असो, की प्राणवायू देणारं झाड ही कल्पना
सांगणारा तो मुलगा असो, की माणूसरूपी मोबाइल
कानाला लावून, बोलणारा मोबाइल माणूस असो;
खेळाची एकाकी साधने आता खेळण्यासाठी
बालदोस्तांना बोलावत आहेत हे सुचवणारी ती
संवेदनशील बालमैत्रीण असो... हेच सारे उद्याचे
कल्पक-सृजनशील. ते या लेखकाला ‘आज’
भेटतात, तेव्हा लेखणीचे ओठ मुके होतात, कारण
आता मुकी प्रतिभाच चहूबाजूंनी बोलत असते.
-प्रवीण दवणे
dilkhulass@rediffmail.com
(ज्येष्ठ साहित्यिक)
चित्रं- अदिती पाध्ये-देसाई
 कागदी पंख्याचे फ्रीज मॅग्नेट
साहित्य- Toothpicks, Handmade पेपर, गोंद, वॉटर कलर्स, लहान चपटे मॅग्नेट.
कृती- Handmade पेपर अर्धगोल आकारात कापून घे. त्यावर नाजूक फुलांचे/पानांचे
चित्र काढून रंगव. फोटोत दाखवल्याप्रमाणे Toothpicksच्या वरील आणि खालील बाजूंवर
कापलेले पेपर चिकटवून घे. हे मॉडेल सुकल्यावर, त्याच्या मागील बाजूस मध्यभागी मॅग्नेट
चिकटव. कागदी पंख्याचे फ्रीज मॅग्नेट तय्यार! नक्की करून बघ!
-SßM¤Âæ ߀ÙæÜè
swarupamv@gmail.com

çÎßæÝè çßàæðá 87
 लातूरमधील जिल्हा परिषदेच्या
शाळेतल्या 30 मुलांची सहल
इस्रोला जाऊन आली. तीही
सरकारी योजनेतून. त्या मुलांशी
व शिक्षकांशी गप्पा मारून
लिहिलेला हा अनुभव-लेख-

आपण सर्वजण चांद्रयानाचे उड्डाण आणि अवतरण स्क्रीनवरून बघत असताना लातूरची ३० मुले
जास्तच उत्साहात होती. कारण अलीकडेच ही मुले इस्रोच्या थुंबा (केरळ) येथील केंद्राला भेट देऊन
आली होती. इस्रोचे ‘अवकाश संशोधन केंद्र’ त्यांनी प्रत्यक्ष पाहिले होते. चांद्रयानाच्या उड्डाणाच्या वेळी
उलटगणती (countdown) होत असताना आपल्या मनात जी थरथर झाली, ती या मुलांनी एक उपग्रह
(satellite) झेपावताना अनुभवली होती. मे महिन्यात थुंबाच्या समोरच्या असीम समुद्रकिनाऱ्यावर ही
चिमुरडी मुले उत्सुकतेने उभी होती. ३-२-१ म्हणताच तत्क्षणी झालेले रॉकेटचे उड्डाण हा त्यांच्यासाठी
अविस्मरणीय अनुभव होता.
लातूरमधील जिल्हा परिषदेच्या शाळेत सहावी, सातवी, आठवीत शिकणारी ही सर्व मुले. चार महिने
पाहिलेल्या स्वप्नातली ट्रीप त्यांना यंदाच्या मे महिन्यात लाभली होती. अर्थात त्यासाठी त्यांनी अभ्यास
करून स्वत:ची तयारी सिद्ध केली होती. फेब्रुवारी २०२३ मध्ये त्यांच्या शाळेत लातूरच्या मुख्य कार्यकारी

88 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

अधिकाऱ्यांकडून एक सूचना आली- इस्रोच्या सहलीसाठी निवड चाचणी! लातूरमधील जिल्हा परिषदेच्या
३५,००० मुलांमधून ही निवड प्रक्रिया झाली. विज्ञान, गणितावर आधारित प्रश्न या परीक्षेत विचारले गेले
होते. आधी प्रत्येक शाळेतून काही मुलांची निवड झाली. मग शाळेतल्या निवडक मुलांची केंद्र स्तर, तालुका
स्तर आणि जिल्हा स्तरावर निवड चाचणी झाली आणि ३० मुलांची नावे जाहीर झाली. आता या अभ्यासू
आणि जिज्ञासू मुलांची मे महिन्याची उन्हाळी सुट्टी जिल्हा परिषदेतर्फे अशी साजरी होणार होती. लातूरच्या
प्रशासनाने ठरवले होते की, या मुलांना ऐटीत नेऊन आणायचे. त्यांना एक संपन्न अनुभव मिळाला पाहिजे!
या दौऱ्यावर जाण्यासाठी शिक्षकांची निवडही रीतसर चाचणी घेऊन झाली. तिथे मुलांना मार्गदर्शन करू
शकतील आणि मुलांची सर्वतोपरी काळजी घेऊ शकतील, असे शिक्षक ‘मेरीट’वर निवडले गेले.
१६ मे २०२३ - ही ३० मुलांची आणि त्यांच्या शिक्षकांची टीम आधी लातूरहून हैदराबादला एसी
बसने गेली. तेथे सगळ्यांनी ‘बिर्ला सायन्स सेंटर’ पाहिले. आता पुढचे चार दिवस विज्ञान, तंत्रज्ञानाच्या
सान्निध्यात घालवायचे आहेत, याची मानसिकता त्या दिवसाने घडवली. हैदराबादच्या सायन्स सेंटरमधील
तारांगण बघताना मुले हरखून गेली. या ताऱ्यांच्या अंगणात मानवी उपग्रह सोडणारी ‘इस्रो’ बघण्याची
उत्सुकता अधिकच वाढली होती. हैदराबादमध्ये रात्री मुक्कामाची जागा बघून त्यांना स्वर्ग दोन बोटे उरणे
म्हणजे काय, याची प्रचीती आली. कारण त्यांचे शिक्षक त्यांना थेट पंचतारांकित हॉटेलमध्ये घेऊन गेले.
तिथला चकचकाट, थाटमाट, आदरातिथ्य बघून मुलांना आपण किती खास आहोत, याची जाणीव झाली.
मात्र एवढ्या आलिशान हॉटेलमध्ये झोपायला काही या मुलांना वेळ नव्हता. कारण त्यांना मध्यरात्री
हैदराबाद विमानतळ गाठायचा होता. गुबगुबीत पलंगावर लोळण्याचा आणि शाही भोजन जेवण्याचा श्रीमंती
अनुभव उपभोगून मग लगेच त्यांची स्वारी विमानतळावर पोहोचली. पहाटेच्या विमानाने त्यांना केरळमधील
तिरुवनंतपुरम् गाठायचे होते.
ही सगळी टीम विमानात बसताना विमान कर्मचाऱ्यांना कळले की, ही खास मुलांची टीम आहे!
सगळ्यांनी नेव्ही ब्लू ब्लेझर घातला होता. त्यावर ‘इस्रो’ आणि ‘शिक्षण विभाग, जि. प. लातूर’ अशा
मुद्रा होत्या. पहिल्याच विमानप्रवासाचे अप्रूप त्यांच्या चमकदार डोळ्यांत दिसत होते. आकाश ठेंगणे होणे
म्हणजे काय, याची ती प्रत्यक्ष अनुभूती होती. सकाळी सूर्योदयाचे सोनेरी रंग बघत विमान तिरुवनंतपुरम् इथे
उतरले, तेव्हा रात्रभर धड झोप नसलेल्या या मुलांच्या डोळ्यांना ‘थुंबा अवकाश संशोधन केंद्र’ बघण्याची
आस लागलेली होती.
इस्रोच्या ‘डॉ. विक्रम साराभाई स्पेस सेंटर’मध्ये प्रवेश केल्या केल्या या मुलांना रॉकेट उड्डाण
पाहण्यासाठी नेले गेले. समोर अथांग सागर, वर अमर्याद आकाश आणि समोर अवकाशात झेपावण्यासाठी
उभे असलेले रॉकेट... १२-१३ वर्षांच्या, सहावी ते आठवीतल्या ३० मुलांचे डोळे त्या दृश्याकडे एकवटले
होते. उड्डाणाचा थरार आणि वेग पाहून मानवी बुद्धीची झेप किती उंच आहे याची प्रचीती त्यांना आली.
चुळबुळ्या वयाची ही मुले, पण पुढे काही क्षण नीरव शांततेत गेली. इतका वेळ शिरा उंचावून वर झालेल्या
माना कृतार्थतेने अवनत झाल्या.
नंतर या मुलांना स्पेस म्युझियमची सैर घडवली गेली. १९६२मध्ये हे एका चर्चमध्ये सुरू झाले, तेव्हा
त्याच्या आवारात तंबू बांधून विक्रम साराभाई आणि त्यांच्या सहकारी शास्त्रज्ञांचे प्रयोग चालत. तेव्हा
हवामानाचा अंदाज घेणाऱ्या रॉकेटचे भाग सायकलवरून वाहत नेत त्यांनी प्रक्षेपण घडवले होते. त्या

çÎßæÝè çßàæðá 89
 प्राथमिक तंत्रापासून ते आजच्या आधुनिक तंत्रज्ञानापर्यंतचा प्रवास बघून मुलांना जाणवले की, अनेकदा
भव्य प्रकल्पांची सुरुवात छोट्या छोट्या प्रयत्नांनीच झालेली असते. PSLV, GSLV, ATV ही नावे
आपण बातम्यांत ऐकतो. या वाहनांचे प्रकार मुलांना तेथे समजून घेता आले.
१७ मे हा दिवस अविस्मरणीय होता. यातली अनेक मुले त्या शास्त्रज्ञांच्या जागी स्वत:ला कल्पू
लागली. आज त्यांच्या मनात नवीन स्वप्न शिरले होते. मी या मुलांशी गप्पा मारल्या, तेव्हा पृथ्वीराज,
शुभांगी, विजया, श्वेता, सारिका, समर्थ, श्रेया असे अनेकजण म्हणाले की, त्यांना आता वैज्ञानिक व्हावेसे
वाटतेय. यापूर्वी वैज्ञानिक म्हणजे नेमके कोण, ते काय काम करतात, हे माहिती नव्हते. तर प्रांजलीला
वाटतेय आपण IAS व्हावे, म्हणजे मुलांना नव्या संधी देणाऱ्या योजना राबवता येतील. ही संधी देण्याचे
ज्यांना सुचले, ज्यांनी ते अमलात आणले ते जिल्हा परिषदेचे मुख्य कार्यकारी अधिकारी अभिनव गोयल,
सहलीच्या सुरुवातीपासून शेवटपर्यंत आत्मीयतेने विचारपूस करत होते. ही मुले लातूर जिल्हा परिषदेच्या
वेगवेगळ्या शाळांची असल्याने त्यांची एकमेकांशी आधी ओळख नव्हती. पण समान आवडी असलेल्या या
मुलांची परस्परमैत्री इतकी पटकन जमली की, जणू हा एकसंघ ३० मुलांचा गट भासू लागला होता.
३० मुलांसोबत सहल प्रमुख व शिक्षणाधिकारी वंदना फुटाणे, सनियंत्रक व शिक्षण विस्तार अधिकारी
संजीव पारसेवार, शिक्षण विभागातील महादेव उपरे, सहल व्यवस्थापक बालाजी शेळके आणि किरण
साकोळे, सुरश े उदगीरे, मनीषा माने, अंजली स्वामी हे शिक्षक व चंद्रकांत कलबोने हे सेवक आणि सर्वांच्या
आरोग्याची काळजी घेण्यासाठी डॉ. सुनिता पाटील, अशी ही एकूण ४० जणांची मस्त टीम जमली होती.
अशा उदात्त प्रकल्पांचे मोल कळण्यासाठी थोडा अभ्यास हवा म्हणून इस्रो सहलीपूर्वी या मुलांची
पूर्वतयारी त्यांच्या शिक्षकांनी करून घेतली होती. मुलांनी मधल्या काळात इस्रोबद्दल, भारतीय अवकाश
मोहिमांबद्दल वाचले होते. ‘मिशन मंगल’सारखे चित्रपट पाहिले होते. त्यामुळे ‘थुम्बा’तील थांबा मुलांना
अधिक अर्थपूर्ण वाटला.
दोन दिवस सलग विज्ञान-तंत्रज्ञानाची मंदिरे बघून, प्रवास करून थकलेली ही मुले रात्री जेव्हा
पंचतारांकित हॉटेलमध्ये पोचली, तेव्हा शाही निवासात राहण्याचा विलक्षण आनंद त्यांनी अनुभवला.
“आम्ही ७०० रुपये प्लेटवाली न्याहारी केली आणि १४०० रुपये ताट असलेले जेवण जेवलो,” मुलांनी
मोठ्या अचंब्याने सांगितले.
या संपूर्ण ट्रीपमध्ये त्यांना त्यांच्या शिक्षकांकडून, विमानातील आणि इस्रो सेंटरमधील कर्मचाऱ्यांकडून,
फाइव्ह स्टार हॉटेलच्या स्टाफकडून मिळालेल्या वागणुकीत जे कौतुक आणि आदर जाणवला, त्याचे
प्रतिबिंब या मुलांच्या बोलण्यातून डोकावत होते. “जिल्हा प्रशासनाने आम्हांला मोठी संधी दिली, त्यांनी
आमच्यावर विश्वास दाखवला. आम्ही अशा ठिकाणी जाणार, याचा पालकांना प्रचंड आनंद झाला. आमची
पूर्वतयारी, आम्हांला तिथे नेऊन आणणे यासाठी शिक्षकांनी झटून मेहनत घेतली. इस्रो म्युझियम स्टाफने
आम्हांला हे नवे विश्व छान समजावून सांगितले. आम्ही फारच भाग्यवान आहोत. आतापर्यंत आम्हांला
कधी कधी वाटायचे की, आम्ही साध्या, सरकारी शाळेत जातो. आमची शाळा पॉश, नामवंत नाही. पण
आता आम्हांला पटलेय की आम्ही किती चांगल्या शाळेत आहोत! आम्हांला अभिमान वाटतोय, की आम्ही
जिल्हा परिषदेच्या शाळेत आहोत आणि जिल्हा प्रशासनाचे आमच्या भल्याकडे लक्ष आहे,” साक्षी, देवव्रत,
अक्षरा यांच्यासह अनेकांच्या बोलण्यात ही भावना डोकावली.

90 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023


या सहलीच्या तिसऱ्या दिवशी ही सर्व टीम
गेली कन्याकुमारीच्या ‘स्वामी विवेकानंद
केंद्रा’त. भारताच्या दक्षिण टोकाला तीन
समुद्रांच्या संगमावर असलेल्या स्वामी
विवेकानंद यांच्या स्मारकाला त्यांनी भेट दिली.
विज्ञाननिष्ठ राष्ट्रीय संत विवेकानंद यांनी
मानवता आणि विज्ञान यांची सांगड घालण्याचा
संदेश जगाला दिला. देशाला अभिमान वाटावा
अशी विज्ञान संस्था आणि विश्वबंधुत्वाचा
संदेश देणारे हे स्मारक, दोन्ही एकाच सहलीत
पाहण्याचा योग अपूर्व होता. ‘उठा, जागे व्हा,
आणि ध्येय साध्य होईपर्यंत थांबू नका.’ या
विवेकानंद यांच्या विचारांची पेरणी मुलांच्या
मनात अगदी स्वाभाविकपणे झाल्याचे या
मुलांशी बोलताना लख्खपणे जाणवले.
(काही ठरावीक मुलांचे बोल या लेखात
आहेत. पण आमच्या सहल-गप्पांमध्ये ऋतुजा,
वैभवी, मयुरी, स्नेहा, रोशनी, दीपिका, साहिली,
सृष्टी, भक्ती, प्रणाली, समृद्धी, वैष्णवी, दिव्या,
कार्तिक, श्याम, लक्ष्मण, ओंकार, करण, प्रमोद
हेही विद्यार्थी सहभागी होते.)
-शुभदा चौकर
cshubhada@gmail.com
दिवाळी
फराळ
चाट
साहित्य- दिवाळीचा फराळ करताना उरलेले
भाजके पोहे, डाळं, कुरमुरे, उरलेली शेव,
खाकरा चुरा, चकल्यांचे तुकडे इत्यादी. (हे
सर्व पदार्थ प्रत्येकी एक वाटी या प्रमाणात
घ्यावेत.) फोडणीसाठी- तेल (खाण्याचे
तीन चमचे), राई, जिरे, हिंग, काळा मसाला
प्रत्येकी खाण्याचा एक चमचा. कढीपत्ता दहा
पाने. साखर, लिंबूरस, मीठ, बारीक चिरलेला
कांदा-टोमॅटो एक वाटी, डाळिंबाचे दाणे एक
वाटी, चाट मसाला, कोथिंबीर, साखर, मीठ,
लिंबू रस चव आणि आवडीनुसार.
कृती- एका मोठ्या पातेल्यात किंवा
परातीत उरलेल्या दिवाळीच्या
फराळातील किंवा जे साहित्य
वर दिले आहे, ते एकत्र
करून घे. त्यात कांदा-टॉमेटो
घालून, चाट मसाला भुरभुर. मग
चवीनुसार साखर, मीठ, लिंबूरस
घाल. आता साहित्यात दिल्याप्रमाणे फोडणीचे
जिन्नस घेऊन आईच्या मदतीने खमंग फोडणी
करून घे आणि मिक्स केलेल्या साहित्यावर
ती फोडणी घाल. सर्व मिश्रण नीट मिसळून
घे. छोट्या प्लेटमध्ये हे चाट घे आणि त्यावर
बारीक चिरलेली कोथिंबीर आणि डाळिंबाच्या
दाण्यांनी सजवून सर्व्ह कर.
-वैशाली खाडिलकर
vaishalik914@gmail.com
çÎßæÝè çßàæðá 91
 “आजी स्वप्न म्हणजे काय गं? खरंच आपण
बुडतो किंवा जंगलात हरवलेले असतो का? पण
जागे झाल्यावर तर आपण परत आपल्या घरातच तर
असतो,” आज भुपीनं विषयाला तोंड फोडलं.
रोज हे असंच चालायचं. मुलं काहीतरी प्रश्न
काढायची आणि त्यांची शास्त्रज्ञ असलेली आजी,
म्हणजे मुलांच्या भाषेत ‘गुगल आजी’ उत्तरं
द्यायची.. “स्वप्न म्हणजे आपल्याला झोपेत जे
दिसतं किंवा ऐकू येतं ते. ते इतकं खऱ्यासारखं
भासतं की जागं झाल्यावर, क्षणभर आपल्यालाच
प्रश्न पडतो, आपण खरंच या जगात आहोत, का
स्वप्नातलं जग खरं होतं? जागं झाल्यावर यातलं
सगळंच आपल्याला आठवत नाही. जेवढे विचार
आणि कल्पना जागेपाणी आठवतील ते म्हणजे
स्वप्न. अर्थात वर्गात बसल्याबसल्या, जागेपाणी डोळ्यांची बुबुळे फिरायला लागली, की रेम झोपेचा
स्वप्न बघणारे असतातच की.”
“पण आजी, झोपेतल्या माणसाला दिसणाऱ्या
स्वप्नांचा अभ्यास कसा करतात?” झंप्या.
“हे बघ, रेम झोपेतून उठताच स्वप्ने
आठवण्याची शक्यता जास्त...” आजी सांगू लागली. फिरतात?” झंप्या.
“पण ‘रेम झोप’ म्हणजे?” झंप्या.
92 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
“हो, सांगते ना. झोपेत काही वेळ आपली बुबळ ु े
स्थिर असतात, तर काही वेळ ती खूप हालत असतात.”
“म्हणजे पापण्या बंद आणि बुबुळे इकडे
तिकडे वळतात?”
“हो, फक्त वळतात नाही, अगदी गरागरा फिरत
असतात ती. याला म्हणतात झोपेची ‘रॅपिड आय
मुव्हमेन्ट’ (REM) अवस्था. म्हणजेच ‘रेम अवस्था’.
बुबळु ांच्या अशा हालचाली होत नसतील, तर ती झोपेची
‘नॉन रेम’ (NON REM) अवस्था.”
“ओऽहो!”
“तर मी काय सांगत होते, रेम झोपेत जास्त
स्वप्न पडतात आणि रेम झोपेतून उठताच स्वप्ने
आठवण्याची शक्यता जास्त. मग लोक झोपतात
तेव्हा शास्त्रज्ञ जागे राहतात. झोपेलेल्यांच्या
अंमल सुरू झाल्याचं त्यांच्या लक्षात येतं. मग त्या
माणसाला उठवून स्वप्नात राणीचा बाग दिसला का,
वगैरे विचारत सुटतात.”
“पण हे असं करायला शास्त्रज्ञ काय घरोघर
“नाही रे”, आजी हसत हसत म्हणाली, “काही
विद्यार्थी, स्वयंसेवक लोकांना लॅबोरेटरीत
बोलावून हे प्रयोग होतात.”
“म्हणजे लॅबोरेटरीत झोपायला कॉट
असते?”
“असा प्रयोग असेल तेव्हा मागवतात. त्याशिवाय
प्रयोग कसा करणार? सकाळी उठल्यावर
विचारण्यात काही मतलब नसतो, कारण स्वप्नांची
आठवण फार काळ टिकत नाही. त्यातही
मोठ्यांपेक्षा मुलांना स्वप्नं पडतातही जास्त आणि
आठवतातही जास्त.”
“हे मस्त आहे, मला जर प्रयोगाला बोलावलं
तर लॅबमधल्या बेडवर झोपायला मी नक्की
जाईन.” झंप्या.
“पण स्वप्नं पडतातच का? नाही पडली
स्वप्नं कधी आणि का पडतात?
तर?” भुपी. काही वेळेला नॉर्मल स्वप्नं
“आपल्या शरीरातल्या अवयवांना जसं काही ना पडतात, आणि काही वेळेला अगदी
काही कार्य आहे, तसंच ते स्वप्नांनाही असणार, विचित्र, असं का?...
असा अंदाज आहे. नेमकं काम काय हे अजून सोपा, रंजक कुतूहल-लेख
समजलेलं नाही. वारंवार गाडीचा अॅक्सिडेंट
स्वप्नात दिसणारा माणूस सावधपणे गाडी चालवतो.
भीतीची स्वप्ने पडल्यामुळे भीती मरायला मदत चित्-रं तन्वी गोखले आणि
होते, असं म्हणतात. पण स्वप्नांचा प्रमुख संबंध रिद्धी नि. पाटील
आठवणी साठवण्याशी आहे.”
“म्हणजे?” भुपी.
“म्हणजे आधी आपल्या आठवणी
तात्पुरत्या म्हणून साठवलेल्या
असतात. एखादी गोष्ट दीर्घकाळ
आठवणीत ठेवायची असेल,
तर तिची स्मृती मेंदूच्या विविध
भागांत पाठवली आणि
साठवली जाते.
झोपेत असताना या
आठवणी वारंवार
उगाळल्या जातात.

çÎßæÝè çßàæðá 93
 एखादी कविता किंवा पाढे पाठ होण्यासाठी आपण
जसे ते पुन्हा पुन्हा म्हणतो, तसाच हा प्रकार. या
उजळणीचा भाग म्हणून आपल्याला स्वप्नं पडतात.”
“म्हणूनच म्हणतात, मनी वसे ते स्वप्नी दिसे. पण
काही वेळेला नॉर्मल स्वप्नं पडतात आणि काही
वेळेला अगदी विचित्र, असं का?” भुपी.
“कारण आठवणींची साठवण नॉनरेम झोपेत
विशेष होते. रेम झोपेत स्वप्न पडतात, तशी ती
नॉनरेम झोपेतही पडतात. या झोपेतल्या स्वप्नातली
माणसं आणि अनुभव सामान्य, ताज्या अनुभवातले
असतात. रेम झोपेत मात्र ह्या स्मृती एकमेकांत
इतक्या गुंततात, की चित्रविचित्र स्वप्नं पडतात.”
“हो, हो, एकदम चित्रविचित्र जगाची स्वप्नं
पडतात मला. त्यात काहीही होत असतं. एकदा
मी एका महाकाय डायनॉसॉरच्या पाठीवर बसून
चाललो होतो. थोड्या वेळाने तो मला म्हणाला,
“आता मी दमलो. आता तू मला पाठीवर घे!”
इतका घाबरलो होतो मी!”
झंप्या डायनॉसॉरला पाठीवर घेऊन चालला
आहे, ह्या कल्पनेनेच सारे हसू लागले.
“काही वेळ तर स्वप्न पडतंय असं जाणवतं
आपल्याला,” आजी पुढे सांगू लागली, “अर्धवट
झोप, अर्धवट जाग असं. याला म्हणतात ‘ल्युसिड’
ड्रीम. काहींना वारंवार अशी अर्ध सुषुप्तावस्थेत
स्वप्नं पडतात.”
“क्काय? आजी काय म्हणलीस? निंम..
काय?” झंप्या.
“अ र्ध सु षु प्ता व स्था!”
“किती अवघड शब्द गं. कुठून येतं हे तुला?”
कसाबसा उच्चार करत भुपीची गाडी शेवटी
‘स्था’च्या स्थानकावर येऊन ठेपली.
“अ र्ध सु षु प्ता व स्था, म्हण रे झंप्या.”
झंप्याच्या डोळ्यांत खट्याळपणा तरळला
आणि तो म्हणाला, “नाही बुवा, जिभेला गाठ
94 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
बसेल असं वाटतंय!”
सगळे हसले. आजी म्हणाली, “अरे निम्न म्हणजे
इथे अपूर्ण किंवा अर्धवट. इथे सुषुप्तावस्था म्हणजे
झोप. आणि अवस्था, म्हणजे अर्धवट-झोपेची-
अवस्था. अशा अवस्थेतल्या स्वप्नात सहसा,
आपल्याला जे हवं असतं ते आपण करत असतो.
म्हणजे भरपूर आइसक्रीम खाणं किंवा फायटर
विमान चालवणं, असं काहीही.”
“छ्या, मला तर अगदी घाबरवून टाकणारी स्वप्नं
पडतात. इतकी भीती वाटते... आणि तो माझा मित्र
आहे ना, प्रतीक, त्याला तर तो रेल्वे स्टेशनवर
हरवला आहे असं स्वप्नं पडतं, रोज!” झंप्या.
“पण का होतं असं?” भुपी.
“मनातल्या काही कल्पना, आठवणी आपल्याला
माहीत असतात. पण आपल्या नकळतही अनेक
कल्पना, भावना आणि आठवणी आपल्या मनात
साठत जातच असतात. स्वप्न म्हणजे ह्या अबोध,
आपल्याला न समजणाऱ्या मनाचे खेळ आहेत,
असंही म्हणतात.” आजी.
“आजी, तू सारखं ‘असंही म्हणतात, तसंही
म्हणतात’ असं काय सांगत्येस? पण मग नक्की खरं
काय आहे?” भुपी जरा वैतागून म्हणाली.
“नक्की काय खरं आहे ते आपल्याला अजून
माहीत नाहीये!”
“तुला? आणि माहीत नाही? सायंटिस्टना तर
सगळं माहीत असतं. आणि त्यातून तू तर आमची
गुगल आजी आहेस!” झंप्या.
आजी हसली. “हो, सगळं माहीत असतं म्हणजे
आपल्याला काय काय माहीत नाही, हेही शास्त्रज्ञांना
माहीत असणार. बरोबर ना? स्वप्नांबद्दल
आपल्याला माहीत नाही, असं बरंच काही आहे.”
झपं ्या जरा बुचकळ्यात पडला, पण त्याने पुढचा
प्रश्न डागला, “आजी, पहाटेची स्वप्नं खरी होतात, हो
ना? आणि स्वप्नात पुढे काय होणारेय ते दिसत?ं ”
 “नाही. स्वप्नात पुढे काय होणार वगैरे
कळत नाही.”
“असं कसं? काही वेळेला होतात की स्वप्नं
खरी. त्या प्रतीकला मोबाइल हरवल्याचं स्वप्नं
पडलं आणि लगेच दुसऱ्या दिवशी त्याचा मोबाइल
हरवला. आता बोल आजी.” झंप्या.
“अरे, पण इतके दिवस स्टेशनवर हरवल्याचं
स्वप्न पडूनही तो कुठे अजून हरवलाय? स्वप्न
पडायला आणि मोबाइल हरवायला एक गाठ पडली
म्हणून तेवढं एकच स्वप्न तुम्ही लक्षात घेताय.
खरी न ठरलेली बाकीची स्वप्नं, त्यांचं काय? तू
म्हणालास तसं, काही वेळेला स्वप्नं खरी होतात
आणि आपल्याला स्वप्नात पुढचं दिसतं असं
वाटायला लागतं. पण बऱ्याचदा स्वप्नातलं प्रत्यक्षात
घडत नाही, हे मात्र आपण लक्षात घेत नाही.”
“खरंच की!” झंप्या.
“पण त्या केकुले नावाच्या शास्त्रज्ञाला तर
स्वप्नात बेंझिनच्या रेणूची रचना दिसली होती, हो
ना?” भुपी.
“हो, पण म्हणजे तो काही चमत्कार नाही. त्याला
भविष्य दिसलं असं नाही. झोपेत मेंदूचे कारभार
सुरूच असतात. अत्यंत किचकट कोड्यांची,
गणितांची, कूट प्रश्नांची उत्तरं झोपेत सुचल्याची
अनेक उदाहरणे आहेत. एखादी झकास रेम डुलकी
झाली तर कोडी पटकन सुटतात म्हणे. तो त्या
कोड्याचा विचार करत झोपला, त्याला तसं स्वप्नं
पडलं आणि उठल्यावर त्याच्या ते लक्षातही राहिलं.
साहजिकच आहे हे. जागेपणी नाही का, ज्या दिवशी
आपण कुत्र्याचं पिल्लू घरी आणतो तो दिवस चांगला
लक्षात राहतो. तसंच स्वप्नांचं आहे.”
“आजी, कुत्र्यांना किंवा बाकी प्राण्यांना स्वप्नं
पडत असतील का गं?” झंप्या.
“अंऽऽऽ,” आजी जरा विचारात पडली. मग
म्हणाली, “सगळ्या सस्तन प्राण्यांमध्ये रेम झोप
आहेच. त्यातही डॉल्फिन्सना अगदी कमी. तेव्हा ते
फारशी स्वप्नं पाहत नसावेत. अर्माडीलो, ओप्पोसम
या प्राण्यांना चांगली लांबलचक रेम झोप लागते.
म्हणजे हे सगळ्यांत झोपाळू प्राणी, सगळ्यांत
स्वप्नाळू असावेत. कुत्री, मांजरं, उंदीर, माकडं,
हत्ती हे सुद्धा स्वप्न पाहत असावेत.”
“म्हणजे हत्तीच्या स्वप्नात माकड आणि
माकडाच्या स्वप्नात हत्ती येत असणार!” असं
म्हणत खो खो हसत झंप्या लोळू लागला.
“आणि उंदराच्या स्वप्नात मांजर आलं तर उंदीर
दचकून जागे होत असणार.” या कल्पनेने भुपीही
हसू लागली.
“झोपा पाहू आता, आज रात्री तुमच्या स्वप्नात
काय आलं, ते उद्या नक्की सांगा मला.” असं म्हणत
आजीने दिवा बंद केला.
-डॉ. शंतनू अभ्यंकर, वाई
shantanusabhyankar@hotmail.com
(स्त्रीरोग तज्ज्ञ व प्रसूतिशास्त्रज्ञ,
लेखक आणि नाटककार )
 विनोद  
एक माणूस Ph.D. झाल्यावर त्याच्या
घराशेजारच्या किराणा मालाच्या दुकानात
गेला. दुकानदाराला म्हणाला, “माझी
उधारीची वही काढा.”
दुकानदार खूश झाला. विचार करू
लागला की, आज तीन वर्षांची उधारी
वसूल होणार बहुतेक!
तो माणूस दुकानदाराला म्हणाला,
“आजपासून माझ्या नावाच्या आधी ‘डॉ.’
लिहायचं लक्षात ठेवा.”
çÎßæÝè çßàæðá 95
 चित्र- संतोष घोंगडे

सावध पाऊल टाकत आले पट्टेरीसे कुणी जनावर

पिवळ्या गवतातून उगवली पिवळीशी वासना अनावर

दबकत थबकत येताना ते अदृश्याची झाली धडधड

झाडापानांतून उडाली एकजुटीची सजीव गडबड

दहा दिशांच्या दहा घोषणा सतर्क झाले सारे जीवन

टवकारत मग कान मनाचे घुटमळले उष्णांकित भयवन
स्तब्ध शांतता पसरत गेली गूढ अशा या वातावरणी
अचानक साकळली ती कुरणांनी आच्छादित धरणी
जगण्याच्या तीरावर आले मरण असे हे काठावरती
चार पदांनी गतीत येऊन शाकाहारी पळती लपती
उमदा आला काळ जीवावर झडप घालुनी मानगुटीवर
मृत्युलाही कळले आता याच्या उदरातच अपुले घर
जंगल राजा दंगल राजा धपापुनी मग शांत पहुडला
कुणी फिरकले नाही तरीही एक डराळी मारुन हसला
-आदित्य दवणे
davane.aditya@gmail.com

96 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

 चित्र- वैष्णवी माहीमकर

झाडाला एका स्पर्श करताच आतून आतून जाणवलं काही

शब्द नव्हते सूर नव्हते तरी सुद्धा ऐकू आल्यासारखं वाटलं काही
एकदा उभे राहिलो की आम्ही आयुष्यभर उभेच असतो
ऋतू बदलत जातात तसे आम्ही सुद्धा बदलत जगतो
मतं असतात आम्हांलाही ती सांगायला आम्ही भीत नाही
पण काही दिसलं की लगेच भुवया उंचावायची आमच्यात रीत नाही
अस्तित्वाचा प्रत्येक कण इथेच राहूनसुद्धा आमच्या संपर्कात असतो
दिसणारा तर दिसतोच कण, न दिसणारा सुद्धा आतून कळतो
एका जागी राहून सुद्धा कळलेलं आयुष्याचं मर्म आहे
शेवटचं पान असेपर्यंत सावली द्यायचा आमचा धर्म आहे
प्रश्न पडला मला की झाडाचं मनोगत मला जाणवलंच कसं ?
शब्द नसून सूर नसून मला हे सगळं कळलंच कसं?
लक्षात आलं की कोरडे झालो तरी आपण माळरान ओसाड नसतो
खोलात जाऊन पाहिलं तर मुळात आपणही एक झाड असतो
-मिलिंद जोशी
musicmilind@gmail.com

çÎßæÝè çßàæðá 97
 चित्र- संतोष घोंगडे

त्या हिरव्याकंच वेलीनं लपेटून टाकलीय

माझ्या घराची एक भिंत खूप घट्ट.
परवा रंग द्यायला गेलो तर धीर झाला नाही
त्या नक्षीदार वेलीला भिंतीपासून वेगळं करण्याचा...
शेवटी भिंतीला मी तसाच रंग दिला;
तोही हिरवाच.
आता मला ओळखू येत नाहीये,
वेल कोणती?
भिंत कोणती?
मी सध्या आतुरतेनं वाट पाहतोय
माझ्या घराच्या भिंतीला नाजुक फुलं येण्याची.
-प्रशांत असनारे
abhinandan_prashant@yahoo.com

98 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

 जलरंगांचे आभाळ हे तर
सूर्य देखणा उगवे त्यावर
लक्ष केशरी हात तयाचे
सहजपणाने येती भूवर..
या हातांची बोटे कोमल
क्षणात होती इतुकी कणखर
स्पर्श तयांचा होता अलगद
उमलून येई सर्व चराचर..
चित्र असे हे विशाल सुंदर
बदलत जाते इतुके झरझर
दुपार होते प्रखर प्रखर अन्
सांज कोवळी कातर कातर..!
-डॉ. संगीता बर्वे
dr.sangeeta.barve@
gmail.com
चित्र- अदिती पाध्ये-देसाई

çÎßæÝè çßàæðá 99
 झाडाच्या खाली सावलीचं तळं,
सावलीच्या तळ्यात पोहतंय ऊन!
पानांना बिलगे हिरवं ऊन,
वाऱ्याशी खेळे नाचरं ऊन!
नाचरं ऊन की चमचम मासा?
पळतोय जणू सुळकन् कसा!
मांजर येते, पकडू जाते,
तिला हरवतं नाचरं ऊन!
चित्र- ऋचा दामले
पानं हसतात टाळ्या पिटून!
सावल्या हसतात फेर धरून!
लव लव लवतं नाचरं ऊन,
लव लव लवतं नाचरं ऊन!
-डॉ. नीलिमा गुंडी
nmgundi@gmail.com

100 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

 चित्र- ऋचा दामले

उंचावर लटकलेले मधाचे पोळे,

थबथबलेले पिवळे काळे.
कामकरी माश्यांना भलतेच काम,
राणी मधमाशी करते आराम.
अंड्यांमागून घालते अंडी,
जन्माला येतात झुंडीच्या झुंडी.
लाडक्या बाळाला जास्तीचा खाऊ,
राणीपद करती एकीलाच देऊ.
कामासाठी बाकीच्यांचा जन्म,
हिंडून फुलांतून आणतात अन्न.
षट्कोनांत भरतात गोड गोड खाऊ,
म्हणतात हिवाळ्यात पोटभर जेवू.
लिंपून टाकतात मेणाचा थर,
ते पाहून माणसे चढतात वर.
गोड गोड मध घेतात काढून,
हिवाळ्यापुरता देतील ना ठेवून?
-अपर्णा
swara.mokashi@gmail.com

çÎßæÝè çßàæðá 101

 दैनंदिन वापरातील वस्तूंच्या शोधांच्या गोष्टी!

दिवाळीच्या पहाटे घरातील मोठी मंडळी जेव्हा

आपल्या डोक्याला सुगंधी तेल लावून जरा मालिश
म्हणजे कूल भाषेत सांगायचे तर ‘चंपी’ करून
देतात, तेव्हा मजा येते ना! एरवी सुगंधी महागड्या
शाम्पूसाठी हट्ट करणारे आपण, त्या पहाटे मात्र
आयुर्वेदिक उटणे लावतो; शिकेकाईने केस धुवायला
तयार होतो. तुम्हांला माहितीये, शाम्पूचा शोध हा
खास भारतीय आहे!
भारतीय उपखंडात पार सिंधू संस्कृतीच्या
आसपास केस धुण्यासाठी रिठा, आवळा, शिकेकाई
यांचा वापर केला जायचा. आवळा, रिठा पाण्यात
भिजवून ठेवला जायचा. रिठा हा नैसर्गिक
सरफॅक्टन्ट (surfactant) आहे. याने केसांत
साचलेला मळ, तेलकटपणा नाहीसा होतो.
रिठ्याची, आवळ्याची झाडे तेव्हा अंगणात
लावलेली असायची. शिकेकाईच्या शेंगा उकळून

102 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

किंवा वाळवून, त्याची पावडर करून, पाण्यात
उकळून घेऊन, ती पावडर केस धुवायला
वापरायची पद्धत होती. रासायनिक शाम्पू निर्माण
होण्यापर्ू वी भारतात सगळीकडे हीच पद्धत होती. तेल
लावून केसांना मसाज करण्याच्या पद्धतीला
बोलीभाषेत ‘चंपी’ म्हणतात. ज्याने चंपी करायची ते
चम्पू... पुढे त्याचे शाम्पू झाले, असे मानले जाते.
परदेशात स्थायिक झालेल्या एका बंगाली
माणसाने ‘शाम्पू’ करून पाहिला. साके दिन मुहम्मद
या बंगाली फिरस्त्याने आणि त्याच्या आयरिश पत्नीने
पहिल्यांदा व्यावसायिक शाम्पू इंग्लंडमध्ये तयार
केला, अंदाजे १८१४ च्या आसपास!
त्यांनी स्थानिक वर्तमानपत्रात जाहिरात दिली-
‘भारतीय गुणकारी औषधी वाफेने स्नान करा!
यामुळे तुमची डोकेदुखी, अंगदुखी, स्नायूदुखी
नाहीशी होईल!!’
त्याच्या हर्बल शाम्पूचा ‘व्हेपर बाथ’ चांगलाच
लोकप्रिय झाला. हा दिन मुहम्मद मोठा हरहुन्नरी
होता. त्याने इंग्लंडमध्ये पहिले ‘हिंदुस्तानी कॉफी
हाऊस’ नावाचे रेस्टॉरंट उघडले होते. ‘ट्रॅव्हल्स
ऑफ दिन मुहम्मद’ हे त्याचे पुस्तक त्या काळात
गाजले होते.
शब्दखेळ
सूचना- खाली दिलेल्या तेरा अक्षरांमधून, एका सरळ रेषेतील
सलग पाच षटकोनांत अशी अक्षरं शोधा, की ज्यामुळे पाच
अक्षरी तीन शब्द तयार होतील. (मधले अक्षर र)
आ वि स धा चा म र स का वं ता
-सुरेखा काणे | rekhakane@gmail.com
पुढे १९व्या शतकात रासायनिक शाम्पू तयार
करण्याचे प्रयोग झाले, कारण तोपर्यंत साबणाचा
शोध लागला होता. साबण पाण्यात घालून त्याच्या
फेसाने केस धुणे हेसुद्धा लोकप्रिय झाले. मग
कालांतराने स्वित्झर्लंडमधील हेअर स्टाइलिस्ट
जोसेफ याने पहिला लिक्विड शाम्पू तयार केला.
पुढे विसाव्या शतकात युरोपात शाम्पूमध्ये खूप
बदल झाले. आपण आता जसे शाम्पू वापरतो, तसा
शाम्पू तयार झाला. अमेरिकेतील उत्पादकांनी त्यात
अधिक बदल केले आणि शाम्पू इंडस्ट्री फोफावली.
इंडोनेशिया, फिलिपाइन्स इथेदख े ील पूर्वीपासून
घरगुती शाम्पू वापरण्याची पद्धत होती. कोणी तांदळ ू
धुतल्याचे पाणी, अथवा विशिष्ट प्रकारचे गवत कुटून
त्याचा रस, असे काय काय वापरून केस धूत.
भारतीय रिठा, आवळा आणि शिकेकाईला जगभर
सरसकट पसंती मिळाली. आजही हर्बल शाम्पूला
जगात अधिक मागणी आहे आणि त्यात आवळा,
शिकेकाईमिश्रित शाम्पू अधिक वरचढ ठरतो!
-सोनाली कोलारकर-सोनार
sonalikolarkar@hotmail.com
(ज्येष्ठ पत्रकार)
(लेखातील फोटो इंटरनेटवरून साभार)

र
्ड ाकराधआ ,ातसरमस ,तवंराचिव -रेत्तउ

र
र्ड त

çÎßæÝè çßàæðá 103
 वॉलरस

पृथ्वीवर साधारण ३० कोटी वर्षांपर्ू वी

सस्तन प्राण्याचा (Mammal) पूर्वज
अवतरला. नंतर त्यात उत्क्रांती होत
गेली आणि वेगवेगळ्या अधिवासात राहू
शकणारे सस्तन प्राणी निर्माण झाले.
सुमारे ५ कोटी वर्षांपूर्वी सिटाशियन
म्हणजे व्हेल, डॉल्फिनसारखे सस्तन
प्राणी सागराचे रहिवासी बनले. सील,
सी लायन्स यांसारखे सागरी सस्तन
प्राणी अर्ध-जलचर मानले जातात. त्यांचे
वेगळेपण बघा किती आगळे आहे!

आर्क्टिक म्हणजे धृवीय प्रदेशातील प्राण्यांची एक
जोडी म्हणजे ‘सील-वॉलरस’; जणू काही जुळे
भाऊ! सागरी सस्तन प्राण्यांच्या व्याख्येत हे दोन्ही
प्राणी पूरप्ण णे बसत नाहीत, म्हणून यानं ा ‘अर्ध-
सागरी सस्तन प्राणी’ मानले जाते. ते नेहमी एकाच
प्रदेशात पाहायला मिळतात. सील आणि वॉलरस हे
दोन्ही पिन्निपिडिया गटाचे सभासद आहेत. मात्र दोघे
तसे वेगवेगळ्या फॅमिलीतले आहेत. जगभरातल्या
वॉलरसची विभागणी दोन गटांत झालेली पाहायला
मिळते- ॲटलांटिक वॉलरस आणि पॅसिफिक
वॉलरस. ॲटलांटिक वॉलरस हे कॅनडा, ग्रीनलँड,
रशिया आणि नॉर्वे या देशांच्या उत्तर भागातील
बर्फाच्छादित समुद्रात असतात; तर पॅसिफिक
वॉलरस हे रशिया ते अमेरिका (अलास्का)

104 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

दरम्यानच्या भागात आढळतात. किनाऱ्यालगतच्या
उथळ पाण्यात वॉलरस वावरतात आणि तिथेच
आपले अन्न मिळवतात. जेव्हा ते जमिनीपासून किंवा
बर्फापासून दूर पाण्यात असतात, तेव्हा चक्क उभ्या
उभ्या पाण्यात झोपतात. झोपल्यावर ते बेसावधपणे
पाण्यात बुडू नयेत म्हणून त्यांच्या मानेजवळ पिशव्या
असतात. त्यांत हवा भरून घेता येते आणि मग
उशीवर डोके ठेवावे, तसे या पिशव्यांच्या आधाराने
ते झोपतात. नैसर्गिक उशी त्यांच्या शरीरातच आहे!
वॉलरस शरीराने प्रचड ं असतात. शिवाय लांब
सुळे आणि कडक मिशा. सर्वसाधारणपणे वॉलरस
८००-९०० किलो वजनाचे असतात. त्यांचे सुळे
साधारण तीन फूट लांबीचे असतात. एकेक सुळा
पाच किलोंचा आणि मिशा फूटभर लांब! या मिशा
म्हणजे वॉलरसचे ज्ञानद्ें रिय (Sensory organs)
असतात. या मिशांच्या मदतीने त्यांना वेगवेगळे
आकार ओळखता येतात. मात्र या मिशांशिवाय
वॉलरसच्या अंगावर कुठहे ी केस, फर नसते. त्यांची
कातडी अतिशय जाड असते. या कातडीच्या
आतमध्ये ६ इंच जाड आवरण असते, त्यामळ ु ेच ते
अतिथंड वातावरणात तग धरू शकतात.
सील्सच्या ३३ प्रजाती पाहायला मिळतात.
‘इयरलेस’ आणि ‘इयर्ड’ या दोन प्रकारांमध्ये
जगभरातले सील्स विभागलेले आहेत. ‘इयर्ड
सील्स’ना बाहेर दिसणारे कान असतात. इयरलेस
सील्स’ना बाहेर दिसणारे कान नसले तरी त्यांची
श्रवणाची क्षमता उत्तम असते. ‘इयरलेस सील्स’ हे
कानवाल्यांपक्षा
े पाण्याखाली उच्च फ्रिक्वेन्सीचे ध्वनी
अधिक स्पष्टपणे ऐकू शकतात.
जमिनीवरील अस्वले, अर्ध जलचर ओटर्स
यांच्यापासूनच हे सागरातले सिल्स आणि वॉलरस
उत्क्रतां झाले आहेत. स्थूल शरीर, हाता-पायांच्या
ऐवजी वल्ह्यस ां ारखे (फ्लिपर्स) अवयव, तोंड
आणि शेपटीकडे निमुळते झालेले शरीर, असा यांचा
सील्स
सर्वसाधारण अवतार असतो. रशियात आढळणारा
बैकल सील साडेतीन ते साडेचार फूट लांब आणि
वजनाला ५० ते १३० किलो असतो; तर अमेरिकेच्या
किनाऱ्यावरचा एलिफंट सील २० फुटांपर्यंत
वाढतो आणि त्याचे वजन ३५०० किलोपर्यंत
असते. अंटार्क्टिकावर आढळणारा लेपर्ड सील हा
मजबूत जबड्यमां ळ ु े सर्वांत प्रभावी शिकारी ठरतो.
अंटार्क्टिकावरचे वेगवेगळ्या प्रकारचे पेंग्विन्स हेच
लेपर्ड सीलचे मुख्य भक्ष्य असते. त्याबरोबरच तो
अन्य प्रकारच्या सील्सची शिकारही करताना दिसतो.
सगळ्या सील्सना वर्षातनू एकदा विणीच्या
काळात जमिनीवर यावेच लागते आणि तेव्हा ते
कळपाने वावरतात. सील्समध्ये गर्भारपणाचा काळ
११ महिन्यांचा असतो. सील्सच्या माद्यचां ्या दुधात
फॅट्स भरपूर असल्याने पिल्ले झपाट्याने वाढतात.
सील्स आया आपल्या पिल्लांचा आवाज बरोबर
ओळखू शकतात. सील्स हे किनाऱ्याजवळच्या
पाण्यात राहत असल्याने मासे, कोलंबी, शेवड ं
हे त्यांचे प्रमुख अन्न असते. फार पूर्वीपासून
खाण्यासाठी व फरसाठी सील्सची मोठ्या प्रमाणावर
शिकार होत राहिली. सुदवै ाने दुसऱ्या महायुद्धानतं र
या शिकारीला मोठ्या प्रमाणावर आळा बसला आणि
सील्सची संख्या वाढवण्यासाठी प्रयत्न झाले.
-मकरंद जोशी
makarandvj@gmail.com
(निसर्ग अभ्यासक व लेखक)
(लेखातील फोटो इंटरनेटवरून साभार)
çÎßæÝè çßàæðá 105
 आटपाट नगर होतं. तिथे एक
राजा राज्य करीत होता. राजा
शिकार, युद्ध, राज्यकारभार
चालवणे यामध्ये निष्णात
होता. त्याचबरोबर तो एक
चांगला खवय्या होता.
त्याला विविध
चवींचे सुग्रास
पदार्थ खायला
फार आवडत
असत. एकदा
त्याला मेजवानीकरिता
सशाचे मांस हवे होते. ते फारच
लुसलुशीत आणि चविष्ट असते,
असे त्याच्या ऐकिवात आले होते.
लगेच ते चाखायची त्याला लहर

चित्र- वैष्णवी माहीमकर

आपल्याकडे गाण्यांची जशी मौखिक

परंपरा आहे, तशीच गोष्टींचीही
मौखिक परंपरा खूप मोठी आहे. म्हणजे
पिढ्यान्पिढ्या आपण या गोष्टी ऐकतो,
मात्र लेखक कोण हे आपल्याला माहीत
नसते. ससा-कासव, तहानलेला कावळा
ही त्याची काही उदाहरणं... तशाच
जावयाच्या गोष्टी पण बऱ्याच आहेत.
त्यांपैकी एका गोष्टीचं हे पुनर्लेखन....

106 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

आली. झालं.. राजाच तो! लगेच दवंडी पिटली गेली. “जो
कोणी रानातून सशाची शिकार करून आणेल, त्याला दहा
सुवर्णमुद्रा बक्षीस म्हणून दिल्या जातील होऽऽऽऽऽ”
सशाची शिकार करणे अजिबातच सोपे नव्हते. अतिशय
चपळ आणि छोटेसे जनावर असल्याने ते झुडपात, बिळात
पटकन शिरत असे. राजाने दवंडी पिटल्याने सगळेच आपलं नशीब
आजमवायला रानात शिरले. त्यामुळे कोलाहलाने पटकन बिचकणारे
ससे दडून बसले. शिकार करणे आणखीनच कठीण झाले. त्या नगरात
किसन नावाचा एक पारधी होता. तो केवळ आवाजाचा वेध घेऊन बाण
मारत असे. त्याचा बाण कधीच फुकट जात नाही, असा त्याचा लौकिक
होता. एक लबाड माणूस बक्षिसाच्या आशेने किसनचा पाठलाग करत
रानात शिरला. जाताना त्याने वस्त्रगाळ धूळ पुरचुंडीत बांधून
सोबत नेली होती. किसनच्या बाणाने सशाचा वेध घेताच चोर
पुढे झाला आणि त्याने वस्त्रगाळ धूळ किसनच्या डोळ्यांत
फेकली. सशाची शिकार घेऊन त्याने राजवाड्याकडे धाव
घेतली. राजवाड्यात पोहोचताच राजाने त्याचे कौतुक केले.
ठरल्याप्रमाणे दहा सुवर्णमुद्रा देऊन राजाने त्याचा सत्कार केला. एवढ्यात डोळे चोळत चोळत किसन
राजवाड्यात पोहोचला. त्याने घडलेला प्रकार राजाला सांगितला. पण राजाला आता सशाचे लुसलुशीत मांस
चाखायची घाई झाली होती. न्यायनिवाड्यात वेळ घालवणे त्याला मान्यच नव्हते. ‘ज्याच्या हाती ससा, तो
पारधी’ असे जाहीर करून त्याने किसनची बोळवण केली.
-कांचन जोशी
kanchanpjoshi76@gmail.com
(संस्कृत अभ्यासक)

 एखाद्या दिवशी तुझ्या जेवणाच्या ताटात

जास्तीत जास्त रंग आणण्याचा प्रयत्न कर.
जसे बीटाच्या कोशिंबिरीचा लाल, दह्याचा पांढरा,
भाजीचा हिरवा किंवा पिवळा. तू जास्तीत जास्त
किती रंग आणू शकलास ते लिहून ठेव. तसेच पदार्थांची
नावेही लिहून ठेव. हे करताना आपल्याला पदार्थांची संख्या
वाढवायची नाही. रंग कसे निरनिराळे येतील, याचा विचार
करायचा आहे. फोटो- अर्चना नाईक

çÎßæÝè çßàæðá 107

 काही वेळा आपल्या अंगावरचे
केस उभे राहतात. या रोमांचकारी
घटनेचा अभ्यास करून मानवी
जीवन सुसह्य करण्यावर सध्या
जोरदार संशोधन सुरू आहे.

एखादी अद्भुत घटना पाहिली की

आपल्या अंगावर ‘रोमांच’ उभे राहतात.
थंड हवेचा एखादा छानसा झोकाही
आपल्या शरीरावर ‘रोमांचक’ शिरशिरी
उठवून जातो. अंगावर ‘रोमांच’ उभे राहतात,
म्हणजे नेमकं काय होतं? आपल्या त्वचेवर
असलेल्या अगदी लहान केसांना आपण ‘लव’
किंवा ‘रोम’ म्हणतो. केस जेव्हा सरळ ताठ उभे
राहतात, तेव्हा आपण अंगावर ‘रोमांच’ उभे राहिले,
असं म्हणतो. काहीतरी ‘विशिष्ट’ भावना मनात
आली की, आपल्या त्वचेवरचे ‘केस’ उभे राहतात.
असं का होत असेल, त्यामुळे काही विशिष्ट
परिणाम साधला जातो का, असा प्रश्न काही
शास्त्रज्ञांना पडला.
त्या प्रश्नांचं निराकरण करण्यासाठी त्यांनी
उंदरावर काही प्रयोग करून पाहिले. एखादी भावना
रोमांचित ‘न्यूम्बॅट’
मनात आली, की शरीरात काही विशिष्ट संप्रेरकं
(hormones) पाझरतात. शरीरात होणाऱ्या
या रासायनिक घटनेचा परिणाम म्हणून अंगावर
‘रोम’ किंवा ‘केस’ उभे राहतात. कृत्रिमरीत्या
‘उंदरा’च्या शरीरातली संप्रेरकं उद्दीपीत केल्यावर
त्याच्या अंगावरही ‘रोमांच’ आले. त्यानंतर केलेल्या
प्रयोगातून असं आढळलं की, तेवढ्या भागात नवीन
‘रोम’ उगवण्याची क्रिया काही काळापुरती जलद
झाली. रोमांची वाढही जलद झाली. त्यातूनच विरळ
झालेले केस दाट करण्यासाठी आणि केसांची वाढ

108 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023

चांगली करण्यासाठी, एक उपचारपद्धतीही विकसित त्यांच्या शरीराचं तापमान राखलं जाण्यासाठी
करता आली. पण एवढा परिणाम वगळता, काही मदत होते. पण थंडीच्या दिवसात, याच उघड्या
विशिष्ट भावना मनात आल्या की, अंगावर ‘रोमांच’ असलेल्या त्वचेमधून शरीरात निर्माण झालेली
उठण्याचा काही ठरावीक उद्देश, या संशोधनातून उष्णता बाहेर निघून जाऊ नये म्हणून, एक
सापडला नाही. विशिष्ट रचना कामी येते.... ती म्हणजे ‘रोम’ उभे
माणूसही एक प्राणीच! हजारो वर्षांपूर्वी राहण्याची! हवामान थंड व्हायला लागलं, गार
असलेल्या आदिमानवाच्या अंगावर ‘रोमांच’ वारे वाहायला लागले की ‘न्यूम्बॅट’च्या अंगावर
उभे राहण्याचा एखादा विशेष उद्देश असेलही; ‘रोमांच’ येतात. पुंजक्या-पुंजक्यांमध्ये असलेले रोम
कदाचित हवेच्या तापमानात होणाऱ्या बदलाशी ताठरतात. त्यामुळे शरीरातून बाहेर पडणारी गरम
समन्वय साधता यावा, हे अंगावरचे ‘केस’ उभे हवा, त्वचेजवळच अडकून राहते. ‘रोमांचांमुळे’,
राहाण्यामागचं कारण असेल! काळाच्या ओघात, त्वचेलगत बांधला गेलेला हा उबदार हवेचा थर,
इतर अनेक पशुपक्ष्यांप्रमाणे माणसाचं शरीरही ‘न्यूम्बॅट’च्या शरीराचा, थंडीपासून बचाव करतो.
उत्क्रांत होत गेलं. त्यामध्ये हा उद्देश जवळजवळ अल्पाईन एडेल्वीस जातीच्या वनस्पतीमध्येही
नाहीसा झाला आणि आता उरलो नावापुरता, अशा प्रकारची विशिष्ट रचना आढळते. या
एवढाच या ‘रोमांचा’चा माणसाशी संबंध राहिला. झाडाच्या शाखा, उपशाखा आणि पानं, पांढऱ्या
पण उंदराच्या किंवा माणसाच्या बाबतीत हे जरी रंगाच्या लोकरीसारख्या धाग्यांनी आच्छादलेली
खरं असलं तरी, काही वनस्पती आणि प्राणी यांचं, दिसतात. हे लोकरीसारखे ‘रोम’ या झाडाच्या
आजच्या घडीलाही निसर्गाशी ‘रोमांचाचं’ असलेलं अवयवांची म्हणजे अगदी ‘डीएनए’च्या पातळीपर्यंत
नातं, विलक्षण आहे बरं! सर्व रचनांची काळजी घेतात. प्रखर सूर्यप्रकाशातले
ऑस्ट्रेलियामध्ये कांगारू या प्राण्याचे भाईबंद
असलेले बरेच प्राणी आहेत. या कुटुंबांना ‘अल्पाईन’ झाडावर असलेलं हे लोकरसदृश ‘रोमां’चं आच्छादन
‘मार्स्युपियल्स’ प्रजाती म्हणतात. याच प्रजातीतील
‘न्यूम्बॅट’ हा एक प्राणी! दिवसा भरउजेडात
‘वाळवी’सारखे सूक्ष्म किडे खाणे, एवढंच त्यांचं
डायट! या छोट्या किड्यांना खाण्यापासून,
‘न्यूम्बॅट’ना, त्यांच्या शरीराला पुरेल एवढी उष्णता
मिळत नाही. तेव्हा पोटाला पिशवी असणं, निशाचर
असणं हे ‘मार्स्युपियल्स’ प्रजातींचे विशेष गुणधर्म,
‘न्यूम्बॅट’मध्ये नाहीत; तसाच त्यांच्या अंगावर
कांगारूंसारखा, ‘फर’चा म्हणजे जाड ‘रोमां’चा
गच्च थरही नाही.
‘न्यूम्बॅट’च्या अंगभर ‘रोमांचे’ पुंजके आढळतात.
दोन पुंजक्यांमधली ‘रोम’ नसलेली त्वचा, थेट
सूर्यप्रकाश पडावा म्हणून उघडीच असते. त्यामुळे

çÎßæÝè çßàæðá 109


‘अल्पाईन एडेल्वीस’च्या ‘रोमां’चं जाळं
अतिनील किरण हे सजीवांच्या पेशींना नुकसान
पोहोचवतात, हे तर आता सर्वज्ञात आहे. ‘अल्पाईन’
झाडावर असलेलं हे लोकरसदृश ‘रोमां’चं
आच्छादन, विशिष्ट पद्धतीचं असतं.
सूर्यप्रकाश हा, वेगवेगळी तरंगलांबी असलेल्या, ‘रोमांच’कारी संशोधन करण्यामध्ये अनेक शास्त्रज्ञ
अनेक प्रकारच्या किरणांनी बनलेला असतो.
सूर्यप्रकाश जेव्हा ‘अल्पाईन एडेल्वीस’ या
वनस्पतीवर पडतो, तेव्हा त्यातले विशिष्ट प्रकारचे केसांसारख्या तंतूंना लव, रोम, लोकर अशी
किरण, वनस्पतीवरच्या रोमांच्या जाळ्यात
शिरतात. ह्या ‘रोमां’च्या प्रत्येक धाग्याचा व्यास, हा म्हणून इथे ‘रोम’ हा एकच शब्द वापरला आहे.
साधारणपणे अतिनील किरणांच्या तरंगलांबीएवढा
असतो. त्यामुळे ह्या रोमांच्या एकमेकांत गुंतलेल्या
जाळ्यामध्ये, अतिनील किरण अडकून पडतात.
हे रोम, त्या अतिनील किरणांना ना परत फिरू
110 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
देत, ना आत शिरू देत! अन्यथा सूर्यप्रकाशातले,
वनस्पतीच्या दृष्टीने निरुपयोगी असलेल्या
तरंगलांबीचे किरण, वनस्पती परावर्तीत करून
टाकतात.
‘अल्पाईन एडेल्वीस’च्या बाहेरच्या आवरणावर
असलेलं लोकरसदृश रोमांचं जाळं, सूर्यप्रकाश
पडताच ताठरतं. म्हणजे त्या झाडाच्या अंगावर
जणू रोमांच उभे राहतात. त्यामध्ये अतिनील
किरणांना अडकवून त्यांची सारी उष्णता काढून
घेऊन ती बाह्यत्वचेवरच पसरवली जाते; जेणेकरून
गार हवेमध्ये वनस्पतीच्या अंगावर एक उबदार
थर तयार होतो. शिवाय हवेतला दमटपणाही या
थरामध्ये साठवता येतो. अतिनील किरण आत जाऊ
न दिल्याने झाडाच्या पेशींना नुकसान पोहोचत नाही.
परंतु त्यातल्या उबेचा फायदा मात्र झाडाला मिळतो.
ही एक जगावेगळी यंत्रणा ‘अल्पाईन एडेल्वीस’
या वनस्पतीमध्ये आहे. ज्या ज्या सजीवांना किंवा
प्रक्रियांना, अतिनील किरणांपासून त्रास होऊ
शकतो, त्यांच्यासाठी काही सुरक्षा यंत्रणा तयार
करता येईल का, यावर शास्त्रज्ञ सखोल संशोधन
करत आहेत.
कपड्यांपासून ते अजस्र बांधकामांपर्यंत विविध
पृष्ठभागांवरील असं ‘रोमां’चं सुरक्षाकवच उठवून,
मानवी जीवन नैसर्गिकरीत्या सुसह्य करण्याचं
सध्या मग्न आहेत!
टीप : वेगवेगळ्या प्राण्यांच्या त्वचेवरील बारीक
वेगवेगळी नामकरणं आहेत. समजायला सोपं पडावं
-डॉ. मानसी राजाध्यक्ष
manasi.milind@gmail.com
(विज्ञान लेखिका आणि शिक्षिका)
(लेखातील फोटो इंटरनेटवरून साभार)
सँडविच
पाव वापरून, करायला सोप्पा आणि खायला सुटसुटीत असा पदार्थ म्हणजे सँडविच.
पावाच्या दोन तुकड्यांमध्ये आपल्याला आवडेल त्या चवीचा काही पदार्थ ठेवायचा की सँडविच
तयार! लेट्युस, कोबीचे पान, शिजलेला बटाटा, चीजचा तुकडा, बटर, काकडी, टोमॅटो,
चटणी, सलामी चिकनची चकती... विविध प्रांतांत निरनिराळ्या चवीचे सँडविच मिळते. पण हे
नाव त्या पदार्थाला मिळाले ते ब्रिटनमधील एका जुगारी उमरावामुळे.
अठराव्या शतकात ब्रिटिश अमीर-उमराव काहीसे बेलगाम वागणारे म्हणून युरोपात
ओळखले जात. नवीन प्रदेश शोधण्याचा जुगार खेळण्यासाठी राजेशाही मंडळी त्यांना
आर्थिक मदत देत असत. काही उमराव महाशय तहान-भूक हरपून रात्रंदिवस जुगार खेळत.
अशा एका महाशयांना त्यांचे सेवक, खायला सोपा असलेला, खेळ न थांबवता एका हाताने
सहज खाता येईल असा पदार्थ देत असत. पावाच्या दोन तुकड्यांमध्ये भाजलेल्या बीफचा
छोटासा तुकडा ठेवून दिला की झाले. जॉन मॉन्टेग्यू नामक इंग्लिश उमराव (Earl ) हा
पदार्थ गट्टम् करीत असे. जॉन मॉन्टेग्यू हा केंट जिल्ह्यातील ज्या ठिकाणाचा उमराव होता,
त्या ठिकाणचे नाव होते- सँडविच. जॉन मॉन्टेग्यू याला ‘अर्ल ऑफ सँडविच’ म्हटले जायचे.
आजही ब्रिटनच्या नकाशात सँडविच हे ठिकाण आपण शोधू शकतो. त्याने रुजवलेला पदार्थ-
सँडविच! प्रत्येक नावाच्या जन्माची कथा किती आगळीवेगळी असते ना!
-वसुंधरा देवधर
vasudeo55p@gmail.com

çÎßæÝè çßàæðá 111

 Geeta, my friend had come to
Delhi from a wonderful holiday in
Nainital. When I went to meet her
she was shouting at her son Bunty
and pleading with him to keep the
mobile phone away. I said, “Geeta,
he will not listen; it is part of his
body. Let us sit and chat. Tell me
about the trip and all the lakes you
visited.”
Geeta and I sat in her balcony
with tea. She told me about the
fog in the valley, the stray dogs of
Nainital and how the nine of them
had their siesta around the trunk of
a tree, woven into each other, about
the different species of birds she
saw, the fruits she ate, the 7 lakes
she visited etc.
As we were chatting she said,
“I must tell you about an incident
which happened on the train while I
112 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
was travelling back to Delhi.”
She said, “I boarded ‘Shatabdi’
from Kathgodam for New Delhi,
which started in the afternoon.
The train was clean and fortunately
I had a window seat. I was so happy
that I could watch the nature and
understand the route after the
rear view of the closely packed
residential buildings and the
stations. When the train left I could
see out of the window a bunch of
very poor children gathering food
from the garbage bags whether
discarded or handed out to
them I would not know. I felt sad
watching their struggle. Initially the
train was quiet but soon got packed
with families and became noisy.”
“Well that is not new to me, we
love noise.” I said.
“There were children who were
very noisy and at their monkey
tricks, hanging by the overhead
luggage rack, swinging, banging feet
on the window panes. Mothers
engrossed in gossiping; fathers on
mobiles. For a short time I enjoyed
the kids’ monkey tricks but later I
switched off and concentrated on
the outside landscape. Neha, there
were fields with water and the
people with their feet immersed in
it were planting paddy. After a long
time I saw paddy planting. Do you
remember we used to draw women
planting paddy in our art class? Also
there were plenty of mango trees
loaded with mangoes.”
“You must have felt like getting
off the train to pluck them. Right?”
I asked Geeta.
“Yaa.. The rear façade of the
residential buildings along the side
of the railway track caught my
attention and I took the video of the
sight. That taught me how people
make use of every inch of space in
their houses and live happily. I could
also spot some birds perching on
the cable. They were lovely green
bee-eaters. Kingfishers were alert to
catch their prey in the paddy. When
the tea and snacks were served I
realised that the young girls sitting
next to me were still busy looking
into their mobiles. The girl next to
me had not even noticed me. After
keeping her sack on the luggage
rack she was completely engrossed
in her mobile.”
“Ok, that is why you were angry
with Bunty when I arrived.” I said
with a smile.
“I felt like telling her that since
she was on her mobile she was
missing on so many things out there
in the world. But… you know, I held
back. After three hours or so there
came an announcement. ‘A child
on this train is very sick. If there is
a doctor on the train, could he/
she please visit the child in C-2 .
I repeat, please come…Oh! If I
were a doctor I could have been of
some assistance I thought. And the
thought kept lingering on my mind.”
“What happened? Was there any
doctor around?” I asked worriedly.
“How will I know Neha? After
an hour or so the train stopped.
By that time it was dark and I had
taken my book out to read. The girl
with the mobile looked a bit bored
and realised the train had stopped
for quite some time. She turned
çÎßæÝè çßàæðá 113
 and asked me the reason for it. I
shrugged and said, “No idea”. After
looking at me for the first time she
must have thought that I wasn’t a
boring aunty and gave me a smile.
As per my nature, I poked her with
some questions.”
“I know. We will never improve
on this. You must have asked all
sorts of questions and she by
getting bored with them must have
gone back to her mobile!”
I said laughingly.
“No! You know she
and her two friends
were medical
students!”
“Really?” I shout-
ed. “Didn’t any one
of them help the
child?”
“Unfortunately,
no. When I came to
know that they were
would be doctors, I shouted, ‘Hey,
didn’t you listen to the
announcement?’ She looked
confused. ‘What announcement
Aunty?’ I told them about the sick
child in the C- 2 compartment
where a doctor was required
urgently. The girl now alarmed,
stood up and ran to C-2.”
“Great! She must have been
of some help to the child”,
114 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023
I said happily.
“No Neha. She returned with a
sad face. She said that the train was
late because there was no doctor on
the train and the railway authorities
had to finally stop the train and
call for an ambulance. ‘See, your
mind was locked in the mobile,
committed to watching Whats App
messages and photos.’ I said to the
girl. She was now visibly ashamed
and hid her face in her
palms. Next one hour
there was silence. The
only noise was of the
little children who were
untiringly at the same
antics and so were
their parents.”
“The train arrived
15 minutes late at the
New Delhi
railway station. The
girls got off and dragging feet
disappeared in the crowd.”
Geeta had finished her story. We
went into the house to see Bunty
with his head buried in the mobile.
He was not even aware of our
presence.
Geeta and I looked at each other
helplessly and exchanged frowns.
-Vidya Dengle
vidyadengle@gmail.com
(Violinist, Painter, Sculptor, writer)
çÎßæÝè çßàæðá 115
 RNI NO.MAHMUL/2013/53138 POSTAL Reg. No.THC/85/2023-2025 Post at Thane Head Post Office- 400601, Published on 1st of every month and
posted on 5th of every month

ऐकता ऐकता
वाचू या!

मुलांचं आवडतं, दर्जेदार

‘वयम्’ मासिक आता श्रवणीय!

आ�ाच Wayam App download करा ,

ऐका आ�ण तुमची ��ति�या कळवा.

www.wayam.in | 7045453343

116 Ò¥ã×÷ ¥æßæ×÷ ßØ×÷Ó ¥æò€ÅUæðÕÚU-ÙæðÃãð´ÕÚU 2023