KAZAK DİLİ DERSİNE GİRİŞ.

ALFABE

• Kazakistan ve Kazak Dili (Türk Dünyası ve Türk dilleri

bağlamında)
• Dil öğrenmenin önemi
AMAÇ: Bu derste öğrencilere Kazakça temel dilbilgisi
ve günlük hayatta ihtiyaç duyulan konuşmalar
öğretilecektir. Bu dersin sonunda öğrencinin, yaklaşık
2000 kelime öğrenmiş olması hedeflenmektedir.
Birinci derste Kazak Diline giriş olarak alfabenin ve
selamlaşmanın öğretilmesi amaçlanmaktadır.
Kazak Dili Türk dillerinin Kıpçak grubundandır.
Bağımsız Kazakistan ile Тәуелсіз Қазақстан мен
Türkiye arasındaki Түркия арасындағы
dostluk ilişkiler iyi достық қатынастар
gelişmektedir. мықты дамуда.

Yurdumuz uçsuz Жұртымыз шексіз.

bucaksızdır.
Güneyde havalar sıcak Оңтүстігінде ауасы
geçer, güneş parlar, ыстық болады, күн
kuzeyinde ise soğuk ve жарқырайды,
kuru rüzgarlar eser. солтүстікте болса суық
және құрғақ жел
тұрады.
Kazak alfabesi Kiril alfabesi esasında kurulmuş olup, Rus alfabesi harfleriyle

birlikte kendine has 9 harfi içerir, toplam 42 harften oluşur.

Kazakça harf Türkçesi Transkribi

Аа Aa /ɑ/

Әә Ää /æ/

Бб Bb /b/

Вв Vv /v/
Гг Gg /ɡ/

Ғғ Ğğ /ɣ, ʁ/

Дд Dd /d/
Ее Ee /e/

Ёё Yo yo /jo/

Жж Jj /ʒ/

Зз Zz /z/
Ии Ïï /ɯj/, /ij/, /i/
Йй Yy /j/
Кк Kk /k/
Ққ Qq /q/
Лл Ll /l/
Мм Mm /m/
Нн Nn /n/
Ңң Ññ /ŋ/
Оо Oo /o/
Өө Öö /ø/
Пп Pp /p/
Рр Rr /r/
Сс Ss /s/
Тт Tt /t/
Уу Ww /w/, /uw/,
/yw/, /u/
Ұұ Uu /ʊ/
Үү Üü /ʏ/
Фф Ff /f/
Хх Xx /x, χ/
Һһ Hh /h/
Цц Cc /ʦ/
Чч Çç /tʃ/
Шш Şş /ʃ/
Щщ Şş şş /ʃtʃ/
Ъъ - -
Ыы Iı /ɯ/, /ɤ/

І і Đi /i/, /ɪ/

Ьь - -

Ээ Ee (Éé) /e/

Юю Yu yu /ju/, /jy/

Яя Ya ya /ja/, / jɑ/
• Kazak diline özgü harfler şunlardır:
і, ә, ү, ұ, ө, қ, ғ, ң, һ

• Sesli harfler (Дауысты дыбыстар):

а, ә, е, о, ө, ұ, у, ү, ы,
і, и, ё, э, ю, я
• Sessiz harfler (Дауыссыз дыбыстар):
б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф,
ц, ч, х, һ, ш, щ
 KAZAK DİLİNİN ÖZELLİKLERİ
1. й, ң harfleri söz başında gelmez.
2. Ф, ч, в, ё, э, ц, щ, ю, я, ь, ъ harf ve sesleri Kazakçaya Rus
dilinden gelmiştir.
3. Һ harfi ise Arapça-Farçadan gelmiştir.
4. Genellikle Kazak alfabesinde bir harf bir sesi ifade ediyor,
birkaç harf hariç: Я [ja], е[je], ё[jo], ю[ju], ц[ts], щ[tʃ], й [iy].
5. Kazak dilinde e harfi söz başında gelirse [je] olarak okunur.
Mesela ет (et), ем (tedavi), ес(hafıza). Sözün içinde olursa
Türkçedeki e gibi okunur. Mesela бес (beş), кес (kes), кеше
(dün).
Мысалы, Ес –бес –кес
Ем - жем – кем, Ер-тер-жер-терек
Ез -тез-кез-кезек Еш-кеш-кеше-шеге
 Kazak harflerinin özellikleri
• Ә harfinden oluşan kelimeler: әріп (harf), әліппе (alfabe), ән
(şarkı), әкел (getir), Әке (baba), әже (ece), әсер (etki), әдемі
(güzel), әдебиет (edebiyat), әуен (melodi,ezgi), әлем (alem,
dünya) , әтеш (Horoz), әйнек (cam), дәптер (defter), тәрелке
(tabak), дәрі (ilaç), дәрігер(doktor)

Зар – зәр – зер Сал – сәл – сел

Ар- әр – ер Ал-әл-ел
Бас-бәс-бес
• І harfinden oluşan kelimeler: іс (iş), істе (yap), тіс (diş), тісте
(ısır, dişle), бір (bir), білім (bilim), кілем (kilim), ірімшік
(peynir), ілім (ilim), тіл (dil), піл (fil), кітап (kitap), кісі (kişi), іні
(küçük kardeş), ілгіш (mandal, askı), бірлік (birlik), есік (kapı),
ісік (şişmek), сіз (siz), біз (biz), іш (iç), тесік (deşik)

• Ө harfi genellikle kelimenin ilk hecesinde kullanılır.

Mesela, өз, өр, өт, көз, көш, шөл, төл, өлең, өрнек, өтірік,
өлке.
Мынау төртінші аудитория. Мен өлкемді сағындым.
 Ұ harfinden oluşan kelimeler: құс (kuş), мұз (buz), құз (uçurum), ұл
(oğul), тұз (tuz), ұш (uç), тұман (sis), бұйрық (buyruk), құйрық
(kuyruk), құман (ibrik), дұрыс (doğru), жұма (cuma), бұлт (bulut),
тұр (dur), бұл (bu), құл (kul), ұя (uya), ұста (usta), ұршық (kirmen,
eğirmen) бұршақ (dolu).
Құс ұясына қонды. Ұлжан жұмысқа ерте келді. Атамның
жеті ұлы бар. Көктемде құстар ұшып келеді.

Ү harfi daha yumuşaktır. Mesela, үй(ev), гүл (çiçek), үш (üç), үлес

(katkı), үйрек(ördek), үгіт.

• Ұ ve ү harfleri karşılaştırırsak
Ұн – үн Ұр-үр Ұш- үш
Құн-күн Құт-күт Құл-күл
Тұр-түр Тұс-түс
• Қ harfi sadece sert ünlülerle kullanılır. Қ harfi ile oluşan kelimeler:
Қасық (kaşık), қалпақ (kalpak, şapka), қораз (horoz), қазақ (Kazak),
қар (kar),кыс (kış), қыз (kız), қала (şehir), қанат (kanat), ақ (ak),
қасқыр (kurt), қысық (çekik), пысық (çalışkan, uyanık), бақа
(kurbağa), лақ (oğlak), балық (balık).
Қыста қалың кар жауады. Күн суық болады. Балалар қармен
ойнайды. Қорада қозы, ешкі, лақ бар.

Ң harfinden oluşan kelimeler: аң, таң, шаң, оң, тоң, маңдай,

таңдай, дөңгелек, еңбек, ең, жаңғақ, жаңа, шаңғы, өлең, кең,
жаңбыр, мың, тың, қоңыр.
• Он-оң Ен-ең Кен-кең
Шын-шың
Жаңа кітап сатып алдым. Сенің кітабың қызық екен. Менің әкем
еңбек сүйгіш адам.
• Ғ harfi de sadece sert ünlülerle kullanılır. Ғ harfnden başlayan
kelimeler: Ғалым (alim), ғылым (ilim), ғасыр (asır), ғұмыр
(hayat, ömür), ғайып (Gaip), ғажайып (harika, şahane),
ғайбат (gıybet), ғана (sadece, yalnız), ғапу (affetmek), ғарыш
(arş,uzay), ғашық(aşık), ғұрып (gelenek,adet), ғибрат (ibret),
ғұлама (dahi,bilgin).

• һ harfi Kazakçada çok nadir kullanılır. Çoğunlukla yabancı

kelimelerde, mesela қаһарман, гауһар, жиһан, жауһар.
 Sayılar – Сандар
• 0 – нөл 20-жиырма
• 1- бір 30-отыз
• 2- екі 40-қырық
• 3-үш 50-елу
• 4-төрт 60-алпыс
• 5-бес 70-жетпіс
• 6-алты 80-сексен
• 7-жеті 90-тоқсан
• 8-сегіз 100-жүз
• 9-тоғыз 1000-мың
• 10-он
Жыл мезгілдері - Mevsimler

• Көктем İlkbahar
• Жаз Yaz
• Күз Sonbahar
• Қыс Kış
 Жіктеу есімдіктері. Şahıs zamirler

Мен - ben біз - biz

Сен - sen сендер - siz

Сіз - Siz nezaket şekli Сіздер -Sizler

Ол -o олар - onlar
 Жıктıк жалғау. Şahıs ekleri
Birinci şahıs ekleri
1) Ünlülerden, м, н, ң, л, р, й'den sonra
–мын (mın), -мыз (miz)
Мен мұғаліммін, біз оқушымыз
2) з'den sonra
–бын (bin),- быз(-biz)
Мен сарбазбын, біз қызбыз
3) к, п, т, с, ш'dаn sonra:
-пын(-pin), -пыз(-piz)
Мен қазақпын, біз студентпіз
 ЖIКТIК ЖАЛҒАУ
Жекеше (tek) Көпше (çoğul)
Мен ..+-мын/мін -бын/бін - Біз …+-мыз/міз -быз/біз -
пын/пін пыз/піз
Мен оқушы+мын. Біз инженер+міз. Біз
Мен сарбаз+бын. Мен маман+быз.Біз аман-есен+біз.
қазақ+пын. Мен студент+пін. Біз геолог+пыз.
Сен ...+сың/сің Сендер ...+сыңдар/сіңдер
Сен кім+сің? Сендер маман+сыңдар.
Сен үлкен+сің бе? Сендер үлкен+сіңдер.
Сіз ... +сыз/сіз Сіздер ...+сыздар/сіздер
Сіз заңгер+сіз. Сіз Сіздер тілші+сіздер.
оқушы+сыз ба? Сіздер қалай+сыздар?
Ол - Олар -
Ол бала. Ол жақсы. Олар жақсы. Олар балалар.
 Сілтеу есімдіктері. İşaret zamirleri

• Tekil şekli: Бұл (bu), мына(-у) (bu), осы (o),

сол (о), ол(o), ана (o), сонау (о).

• Çoğul şekli: бұлар (bunlar), осылар (onlar),

солар (onlar), мыналар (bunlar), аналар
(onlar).
 Сұраулық шылаулар. Soru ekleri
Kazakçada -ma, -me, -ba, -be, -pa, -pe soru ekleri var. Son heceye
göre soru ekleri şöyledir:

1) Ünlülerden, r, l, (u)v, y harflerinden sonra: -ма, -ме

Бала ма? Жер ме? Тау ма? Үй ме? Ол бар ма? Ол білімді ме?
Мынау бор ма?
2) z, j, m, n, ŋ'den sonra: -ба, бе
Тоң ба? Көктем бе? Жаз ба? Атам ба? Әжем бе? Сәлеметсіз
бе? Мұғалім бе? Амансың ба?
3) sert ünsüzler ve b, v, g, d'den sonra: -па, -пе.
Сәлемет пе? Көйлек пе? Тоқ па? Топ па? Ат па? Қыс па?
Студент пе? Кітап па?
 Kazak dilinde fiilin mastar hali
Kazak dilinde fiilin mastar eki
-у (-uv, -ov, -v)

алу (almak), жазу (yazmak), беру (vermek), көру

(görmek), істеу (yapmak, çalışmak),тастау
(atmak), жаттау (ezberlemek), басқару
(yönetmek), сөйлеу (konuşmak), терлеу (terlemek),
теру (toplamak), жүру (yürümek), отыру
(oturmak), секіру (zıplamak), оқу (okumak).
 Көптік жалғау. Çoğul Ekleri
Kazakçada, Türkçeden farklı olarak -лар(lar), -лер (ler), -дар (dar), -
дер (der), -тар (tar), -тер(ter) gibi çoğul ekleri var. Bunlardan
hangisinin hangi seslerden sonra gelmesi gerektigi aşağıda
gösterilmiştir.
1) Ünlülerden, r, (u)v, y harflerinden sonra: - лар (son hece sert ise), -
лер (son hece yumuşak ise), бала+лар, тау+лар, заңгер+лер,
бөлме+лер, ер+лер, ай+лар
2) j, l, m, n, ŋ, z'den sonra: -дар (son hece sert ise), -дер (son hece
yumuşak ise) сарбаз+дар, тал+дар, аң+дар, заңгерсіз+дер,
тағам+дар, хан+дар
3) b, v, d, g ve sert ünsüzler k, p, t, s, ş'den sonra: -тар (son hece sert
ise), -тер (son hece yumuşak ise) студент+тер, жұмыс+тар,
кітап+тар, әріптес+тер, есік+тер, қазақ+тар, ат+тар
• Ders kitabı takip etmenizi tavsiye ederim.
Kitabın 2. bölümü kendinizi tanıtmayı ve meslek
adlarını öğretmeyi amaçlamaktadır.
• Diyalogları dinleyin ve kendinizi tanıtmaya çalışın.
Mesela,
Менің атым Арай. Мен Қазақстаннан келдім. Мен
қазір Анкара қаласында тұрамын. Мен Гази
университетінде филология факультетінде
оқимын. Мен түрік тілі маманы боламын.
Önceki derslerin özeti. Dinleyin, anlayın, tekrarlayın ve benzerini yazın.

Өзім туралы
Менің атым Мұстафа, әкемнің аты- Хасан. Мен
1993 жылы Түркияның Анкара қаласында
туылдым. Жанұямызда төрт адам бар.
Мен биыл лицейді, яғни орта мектепті бітірдім.
Мен компьютер маманы болғым келеді. Жоғары
білім алу үшін мен Қожа Ахмет Ясауи атындағы
халықаралық қазақ-түрік университетінің
Ақпараттық технологиялар факультетіне оқуға
түстім. Қазір бірінші курс студентімін. Мен
жатақханада тұрамын.
 Okuduğumuz metin boyunca sorulara cevap verelim.
Önce soru ekleri ile sorular sorulacak, sonra da genel sorular
Менің атым Мұстафа, әкемнің аты- Хасан. Мен 1993 жылы Түркияның
Анкара қаласында туылдым. Жанұямызда төрт адам бар.
Мен биыл лицейді, яғни орта мектепті бітірдім. Мен компьютер
маманы болғым келеді. Жоғары білім алу үшін мен Қожа Ахмет Ясауи
атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің Ақпараттық
технологиялар факультетіне оқуға түстім. Қазір бірінші курс
студентімін. Мен жатақханада тұрамын.

• Сенің атың Мұстафа ма? Иә, менің атым Мұстафа.

• Сен Анкарада туылдың ба? ...
• Сенің жанұяң үлкен бе? Жоқ, жанұям үлкен емес.
• Сен компьютер маманы болғын келеді ме?...
• Сен жатақханада тұрасын ба?...
• Сен үшінші курста оқисын ба? Жоқ, мен бірінші курс студентімін.
• Сен Гази университетінде оқисын ба?...
 Менің атым Мұстафа, әкемнің аты- Хасан. Мен 1993 жылы
Түркияның Анкара қаласында туылдым. Жанұямызда төрт адам
бар. Мен биыл лицейді, яғни орта мектепті бітірдім. Мен
компьютер маманы болғым келеді. Жоғары білім алу үшін мен
Қожа Ахмет Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік
университетінің Ақпараттық технологиялар факультетіне оқуға
түстім. Қазір бірінші курс студентімін. Мен жатақханада
тұрамын.

• Сенің аты-жөнің кім?

• Сен қайда дүниеге келдің (туылдың)?
• Отбасыңда (жанұяңда) қанша (неше) адам бар?
• Сен биыл нені бітірдің?
• Сен орта мектепті қашан бітірдің?
• Сен оқуға қай университетке түстің?
• Сен қай факультетте оқисын?
• Сен нешінші курста оқисын?
• Сен қайда тұрасын?
Bugünkü dersimizde gramer olarak iyelik ekleri (тәуелдік жалғау) ve (болымсыз
жалғау) olumsuz ekleri, aile (жанұя, отбасы) üyelerini öğreneceğiz.

Önce dinleyin ve takip edin. Sonra beraber okuyacağız.

Менің атым Айгүл. Біздің жанұямыз үлкен. Біздің

отбасымызда тоғыз адам бар. Менің атам, әжем, әкем,
шешем, ағам, әпкем, інім, сіңлім бар. Менің атам жетпіс
үш жаста, әжем алпыс жетіде. Олар кәрі кісілер,
зейнеткер. Әкем елуде, шешем қырық сегізде. Әкем –
инженер, шешем – мұғалім. Ағам – заңгер. Ол үйленген.
Жеңгемнің аты – Айжан. Әпкем балалар бақшасында
тәрбиеші болып жұмыс істейді. Ол тұрмыста. Жездем –
дәрігер, олардың екі қызы бар. Інім лицейде, сіңлім
мектепте оқиды. Біздің жанұямыз Түркістан қаласында
тұрады. Мен оларды өте жақсы көремін.
 Отбасы Aile

Ата, әже Әке, шеше

МЕН

Ұл Келін Немере Шөбере

Қыз Күйеу бала Жиен Жиеншар
 Тәуелдік жалғау (İyelik Ekleri)
Жекеше ( Tekil hali )

Соңғы дыбыс
(Son ses) Дауысты (sesli) Дауыссыз (sessiz)
Жуан kalın Жіңішке ince Жуан kalın Жіңішке ince
Жақ (Şahıs)

1. Менің
(Benim) -м балам -м әкем -ым досым -ім үйім
2. Сенің
(Senin) -ң балаң -ң әкең -ың досың -ің үйің
3.Сіздің -ңыз -ңіз әкеңіз -ыңыз -іңіз үйіңіз
(Sizin) балаңыз досыңыз
3. Оның
(Onun) -сы баласы -сі әкесі -ы досы -і үйі
 Тәуелдік жалғау (İyelik Ekleri)
Көпше (Çoğul Hali)

Соңғы дыбыс
Дауысты (Sesli) Дауыссыз (sessiz)
(Son ses)
1.Біз(дер)дің
(Bizim, -мыз баламыз -міз әкеміз -ымыз досымыз - іміз жиеніміз
bizlerin)
2. Сендердің -ларың -лерің -тарың/-дарың -дерің/-терің
(Senin, балаларың әкелерің достарың жиендерің
sizlerin) жылдарың тістерің

Сіздердің -ларыңыз -леріңіз -дарыңыз/ -деріңіз/

(Sizlerin) балаларыңыз әкелеріңіз -тарыңыз -теріңіз
достарыңыз көздеріңіз
жылдарыңыз тістеріңіз

3. Олардың -лары -лері -дары/-тары -дері/-тері

(Onların) балалары әкелері достары көздері
жылдары тістері
 Diyalogu çeviriniz, iyelik eki olan sözü bulunuz.

• Сенің әкең қайда жұмыс істейді?

• Менің әкем мектепте жұмыс істейді.
• Сіздің апаңыз қайда тұрады?
• Менің апам қалада тұрады.
• Оның ағасы кім болып істейді?
• Оның ағасы дәрігер болып істейді.
• Сендердің кітаптарың қайда?
• Біздің кітаптарымыз үйде.
• Сенің атаң нешеде?
• Менің атам жетпіс бес жаста.
• Өзің нешедесің?
• Өзім он жастамын.
 İyelik anlam veren – нікі,-дікі, - тікі ekleri

• -нікі дауыстылардан кейін жалғанады.

Әженікі, әкенікі, көршінікі, қаланікі
• -дікі жіңішке және ұян дауыссыздардан кейін
жалғанады.
Тілдікі, сөздікі, үйдікі, дәптердікі, қызымдікі
• -тікі жуан дыбыссыздардан, жіңішке б, в, г, д-
дан кейін жалғанады.
Жолдастікі, сағаттікі, жүректікі, есіктікі.
 okuyun, cevaplayın.

• Мына қарындаш кімдікі?

Мынау қарындаш менікі.
• Мынау кімнің қарындашы?
Мынау менің қарындашым.
• Қалам кімдікі? Қалам сенікі.
• Кімнің қаламы? Мынау сенің қаламын.
• Мына үй кімдікі? Мына үй біздікі.
• Мынау кімнің үйі? Мынау біздің үй.
• Бұл кітап кімдікі? Бұл кітап менікі емес.
• Мынау парақ кімдікі? Мынау парақ сенікі емес.
 Dinleyin, tekrarlayın

• Менің – менікі Біздің- біздікі

• Сенің-сенікі Сендердің-сендердікі

• Сіздің-сіздікі Сіздердің-Сіздердікі

• Оның-оныкі Олардың-олардыкі
 Етістіктің болымсыз түрі (Fiilin olumsuz şekli)
Fiilin olumsuz şekli –ма/-ме, -па/-пе, -ба/-бе ekleri ile oluşur.

Соңғы дыбыс Ҧян дауыссыз-

Қатаң
Дауысты және р, дар (б, в, г, д
дыбыссыздар
й, у басқа) және
Алдыңғы буын және б, в, г, д
м, н, ң

-па
-ма -ба
айтпа, ашпа,
Жуан (kalın) оқыма, отырма, жазба, жанба,
кашпа, баспа,
алма, қойма мақтанба, созба
жыртпа

-пе
-ме -бе
кетпе, көшпе,
Жіңішке (ince) сөйлеме, келме, сенбе, сөнбе,
төкпе, кеспе,
әкелме, жүрме сезбе, төзбе, жүзбе
кешікпе
 Okuyun ve kendi örneklerinizi verin.

• Сен жиналыста сөйле. Көп сөйлеме.

• Сен кітап оқы. Газет оқыма.
• Сен хат жаз. Маған жазба.
• Сен оқулық әкел. Кітап әкелме.
• Қалам сұра. Қарындаш сұрама.
• Сен ойна. Көп ойнама.
• Есікті жап. Терезені жаппа.
• Нан кес. Қолыңды кеспе.
• Маган қара. Ол жаққа қарама.
• Сен маған айт. Оған айтпа.
• Сен маған сен. Маған сенбе.

ÖDEV: кел, кет, отыр, жаз, тұр, өлше, іш, аш, үйрен, бар
етістіктерінің болымсыз түрін құрастырыңыз.
 Жіктік жалғауының болымсыз түрі
(Şahıs eklerinin olumsuz şekli)

Жіктеудің болымсыз тұлғасы жіктік

жалғауларының «емес» (есім сөздерде)
«жоқ» (етістіктерде) сөздеріне жалғану
арқылы жасалады.
Мысалы, мен мұғалім емеспін. Сен бала
емессің. Сіз студент емессіз. Ол пилот емес.
Біз студент емеспіз. Сендер дәрігер
емессіңдер. Сіздер бала емессіздер. Олар
мұғалім емес.
 ЖАҚ ЖЕКЕШЕ ЖАҚ КӨПШЕ

Мен студент емес+пін Біз студент емес+піз

Сен студент емес+сің Сендер студент емес-сіңдер

Сіз студент емес+сіз Сіздер студент емес+сіздер

Ол студент емес Олар студент емес

ÖDEV: дәрігер, тігінші, оқушы, тілші сөздерінің болымсыз түрін

құрастырыңыз.
 Етістіктердің жіктелуі
Fiillerin çekimi

• Қазақ тілінде етістіктер дара (basit) ve

күрделі (birleşik) болып екіге бөлінеді.
• Дара етістіктер бір сөзден тұрады.
Мысалы, алу, келу, отыру, жүру, шығу.
• Күрделі етістіктер екі немесе үш сөзден
құралады. Мысалы, жаза бастау,
дайындап беру, кіріп шығу, оқып келе
жатыр, тыңдап отыр екен.
 Етістіктің 3 шағы бар:
ОСЫ ШАҚ ӨТКЕН ШАҚ КЕЛЕР ШАҚ

• Қазақ тілінде осы шақтың екі түрі бар: нақ осы шақ
(tam şimdiki zaman) және ауыспалы осы шақ (değişmeli
şimdiki zaman).
• Нақ осы шақтың 2 түрі бар: дара (basit) ve күрделі
(birleşik).
• Дара түрі 4 етістіктен жасалады: отыру (oturmak), тұру
(durmak), жату (yatmak), жүру (yürümek).
 Нақ осы шақтың дара түрі
Şimdiki zamanın basit şekli

Жіктік жалғау
Соңғы
дыбыс Жекеше - Көптік -
Етістік
tekil çoğul
Жақ (Şahıs)
отыр, тұр, жатыр -мын -мыз
І.
жүр -мін -міз
отыр, тұр, жатыр -сың -сыңдар
ІІ.
жүр -сің -сіңдер
ІІ.Сіз – отыр, тұр, жатыр -сыз -сыздар
Сіздер жүр -сіз -сіздер
отыр, тұр, жатыр - -
ІІІ.
жүр - -
 Мен үйде отырмын. Қуаныш далада жүр. Апам төсекте жатыр. Олар
қонақта отыр. Асан диванда жатыр. Біз дүкенде жүрміз. Сен
жатақханада жүрсің бе? Сендер қонақ үйде жатырсыңдар.

Көп нүктенің орнына жіктік жалғауын жалғаңыз.

• Бала еденде отыр ....... Мен жарық бөлмеде отыр...... Сіздер
жатақханада отыр ........ Сен далада отыр....... Біз кітапханада отыр.......
Сіз Асанда отыр...... Сендер төртінші қабатта отыр........ Ол мектепте
отыр......
Сұрақтарға жауап беріңіз.
• Сен қайда отырсың? Ол кімде отыр? Біз қайда отырмыз? Олар кімде
отыр? Біз кімде отырмыз?
Көп нүктенің орнына отыр, жатыр, жүр, тұр көмекші етістіктерін
қойыңыз.
• Атам мен әжем үйде ........ Ағам далада .......... Әкем төсекте ..................
Інім қалада ........... Шешем ағаштың қасында .............. Алма мен алмұрт
үстелдің үстінде .......... Мен досымның үйінде ............. Біз
қонақта.............
Көп нүктенің орнына керекті сөздерді қойыңыз.
• Мен ..................... жүрмін. Әсет және Әлия ................... отыр. Бала
................. жатыр. Сен ............ тұрсың. Сіздер ............. отырсыздар. Сіз
....................... тұрсыз. Марат ............... жүр. Әже .............. отыр. Ата
................. жатыр
 Нақ осы шақтың күрделі түрі
Şimdiki Zamanın Birleşik Şekli

• Нақ осы шақтың күрделі етістіктері –ып, -

іп, -п жұрнақтары негізгі етістікке
жалғанып, отыр, тұр, жатыр, жүр
көмекші етістіктерінің тіркесуі арқылы
жасалады.
• Мысалы: Қар еріп жатыр. Әлия хат жазып
отыр. Мен кітап жазып жүрмін. Мен журнал
қарап отырмын. Сен кітап оқып жүрсің.
 Нақ осы шақтың күрделі түрінің жіктелуі
Şimdiki Zamanın Birleşik Şeklinin Çekimi

• Мен жаз-ып отырмын Біз жаз-ып отырмыз.

• Сен жаз-ып отырсың Сендер жаз-ып отырсыңдар
• Сіз жаз-ып отырсыз Сіздер жаз-ып отырсыздар
• Ол жаз-ып отыр Олар жаз-ып отыр

• Мен көр-іп тұрмын Біз көр-іп тұрмыз

• Сен көр-іп тұрсың Сендер көр-іп тұрсыңдар
• Сіз көр-іп тұрсыз Сіздер көр-іп тұрсыздар
• Ол көр-іп тұр Олар көр-іп тұр
 Күрделі етістіктерді табыңыз.
Мен хат жазып отырмын. Балалар еденде ойнап отыр.
Сәуле кітап оқып отырған жоқ. Сендер сөйлесіп
отырсыңдар. Біз футбол көріп отырған жоқпыз. Олар
емтихан тапсырып жатыр. Құмырада гүл тұр. Кітап
үстелде жатыр. Ол аялдамада тұр. Айша үйде отырған
жоқ.
Сұрақтарға жауап беріңіз.
Сен не оқып отырсың? Балалар бөлмеде ойнап отыр
ма? Олар не көріп отыр? Сіздер сөйлесіп отырсыздар
ма? Сен маған не беріп отырсың? Олар емтихан
тапсырып жатыр ма? Сен хат жазып отырсың ба?
 Boşlukları şimdiki zamanın birleşik hali ile doldurunuz.

а) оқы (отыр)
Мен сабақ .................. Сен оқу залында сабақ ....................... Ол
бесінші аудиторияда сабақ ........................... Біз бөлмеде журнал
..................... Сендер кітапханада газет .................... Сіздер клубта
кітап ............................ Олар жатақханада кітап .......................
ә) сөйле (тұр)
Мен жиналыста ......................... Сен үлкен залда ................... Сіз
коридорда ................ Сендер сыныпта ............................. Ол
жиналыста ..................... Біз үлкен залда ............................ Сіздер
сыныпта .................. Олар бүгін жиналыста ..............
в) ойна (жүр)
Мен далада ................. Сен көшеде ....................... Ол алаңда
................... Біз өзен жанында .................... Сендер аулада
.................. Олар спорт залда ................
 Boşlukları uygun kelimeler ile doldurunuz

............ жазып отырмын. ............... жазып отырсың.

.............. жазып отырсыз. ................. жазып отыр. ..........
жазып отырмыз ........... жазып отырсыңдар.
.............жазып отырсыздар. ............. жазып отыр.

...... ұйықтап жатырсыздар. ..... ұйықтап жатыр

........ұйықтап жатырмын. ......... ұйықтап жатырсың.
........ ұйықтап жатырмыз. ........ ұйықтап жатырсыз. .......
ұйықтап жатыр............ ұйықтап жатырсыңдар.
 Ders kitabındaki metinle ilgili
• -ша, -ше жұрнағы зат есім, есімдік, сын есімге
жалғанып, үстеу тудырады.
қазақ-қазақша түрік-түрікше
сендер-сендерше жаңа-жаңаша
орыс-орысша

• Қазақстан қазақ тілі қазақ қазақша

• Түркия түрік тілі түрік түрікше
• Ресей орыс тілі орыс орысша
• Америка ағылшын тілі американдық
ағылшынша
 Нақ осы шақтың кҥрделі тҥрі (Şimdiki Zamanın
Birleşik şekli) –ып, -іп, -п жҧрнақтары негізгі етістікке
жалғанып, отыр, тұр, жатыр, жүр көмекші
етістіктерінің тіркесуі арқылы жасалады дедік.

Осы төрт етістік төмендегідей мағына білдіреді (dört fiilin

manaları):
Жҥр, жатыр етістіктері әрекеттің, қимылдың жалғасып келе
жатқанын көрсетеді (hareketin devamlılığını gösteriyor).
Ол университетте оқып жҥр. Мен келе жатырмын.
Отыр етістігі дәл қазір болып жатқан істі, әрекетті көрсетеді
(tam bu zamanda olan hareketi gösteriyor).
Ол кітап оқып отыр.
Тҧр етістігі қазір болып жатқан және қайталанатын әрекетті
көрсетеді (tam bu zaman olan ve tekrarlanan hareketi
gösteriyor).
Сен маған келіп тҧр.
Одан басқа нақ осы шақта 4 етістікке : бару (varmak), келу (gelmek),
апару (götürmek), әкелу (getirmek) –а/-е жұрнақтары жалғанып,
тек жатыр көмекші етістігімен ғана қолданылады.

• Мен кел-е жатырмын Біз кел-е жатырмыз

• Сен кел-е жатырсың Сендер кел-е жатырсыңдар
• Сіз кел-е жатырсыз Сіздер кел-е жатырсыздар
• Ол кел- е жатыр Олар кел-е жатыр

• Мен бар-а жатырмын Біз бар-а жатырмыз

• Сен бар-а жатырсың Сендер бар-а жатырсыңдар
• Сіз бар-а жатырсыз Сіздер бар-а жатырсыздар
• Ол бар – жатыр Олар бар-а жатыр

Көп нүктенің орнына тиісті жалғауды қойыңыз.

әкел(е) жатыр
Мен бор ..................... Сен оқулық ................. Ол су ........................ Біз дәптерлер
................... Сендер сурет ........................... Сіздер қағаз ........................ Олар газет
............. Сіз сумка ...................
 Ауыспалы осы шақ
Değişmeli şimdiki zaman
• Бұрыннан болып келе жатқан, сөйлеп тұрған кезде болған
және болашақта болатын іс-әрекетті білдіреді. Değişmeli şimdiki
zaman, geçmişte olan, şu an olmakta ve gelecekte de olacağı hareketi bildiriyor.

• Ауыспалы осы шақ етістікке –а, -е, -й жұрнағы және

жіктік жалғауы жалғану арқылы жасалады.
Мысалы:
• Мен кел-е-мін, жаз-а-мын Біз кел-е-міз, жаз-а-мыз
• Сен кел-е-сің, жаз-а-сың Сендер кел-е-сіңдер, жаз-а-сыңдар
• Сіз кел-е-сіз, жаз-а-сыз Сіздер кел-е-сіздер, жаз-а-сыздар
• Ол кел-е-ді, жаз-а-ды Олар кел-е-ді, жаз-а-ды
 Болымсыз түрі етістікке –ма/-ме, -па/-пе, -ба/-бе
болымсыздық жұрнағы жалғану арқылы жасалады.

• Мен сөйле-ме-й-мін Біз сөйле-ме-й-міз

• Сен сөйле-ме-й-сің Сендер сөйле-ме-й-сіңдер
• Сіз сөйле-ме-й-сіз Сіздер сөйле-ме-й-сіздер
• Ол сөйле-ме-й-ді Олар сөйле-ме-й-ді
 Ауыспалы осы шақтың жекеше түрі
Соңғы дыбыс Жіктік жалғауы
мысалдар
Дауыссыз
Жақ (Şahıs) (Sessiz) Дауысты (Sesli) (Ekler) Болымды Болымсыз
Бар-а-мын, Бар-ма-й-мын,
бар-а ойна-й -мын ойна-й-мын ойна-ма-й-мын
Кел-е-мін, Кел-ме-й-мін,
І.Мен кел-е сөйле-й -мін сөйле-й-мін сөйле-ме-й-мін
Бар-а-сың, Бар-ма-й-сың,
бар-а ойна-й -сың ойна-й-сың ойна-ма-й-сың
Кел-е-сің, Кел-ме-й-сің,
ІІ.Сен кел-е сөйле-й -сің сөйле-й-сің сөйле-ме-й-сің
Бар-а-сыз Бар-ма-й-сыз
бар-а ойна-й -сыз Ойна-й-сыз Ойна-ма-й-сыз
Кел-е-сіз Кел-ме-й-сіз
ІІ.Сіз кел-е сөйле-й -сіз Сөйле-й-сіз Сөйле-ме-й-сіз
Бар-а-ды Бар-ма-й-ды
бар-а ойна-й -ды Ойна-й-ды Ойна-ма-й-ды
Кел-е-ді Кел-ме-й-ді
 Ауыспалы осы шақтың көпше түрі
Соңғы дыбыс Жіктік жалғауы мысалы
Жақ (Şahıs) Дауыссыз (Sessiz) (Ekler) Болымды Болымсыз (Olumsuz)
Бар-а-мыз, Бар-ма-й-мыз,
Бар-а ойна-й -мыз Ойна-й-мыз ойна-ма-й-мыз
Кел-е-міз, Кел-ме-й-міз,
І.Біз Кел-е сөйле-й -міз сөйле-й-міз сөйле-ме-й-міз
Бар-а-сыңдар, Бар-ма-й-сыңдар,
бар-а ойна-й -сыңдар ойна-й-сыңдар ойна-ма-й-сыңдар
Кел-е-сіңдер, Кел-ме-й-сіңдер,
ІІ.Сендер кел-е сөйле-й -сіңдер сөйле-й-сіңдер сөй-ле-ме-й-сіңдер
Бар-а-сыздар, Бар-ма-й-сыздар,
бар-а ойна-й -сыздар ойна-й-сыздар ойна-ма-й-сыздар
Кел-е-сіздер, Кел-ме-й-сіздер,
ІІ.Сіздер кел-е сөйле-й -сіздер сөйле-й-сіздер сөйле-ме-й-сіздер
Бар-а-ды, Бар-ма-й-ды,
бар-а ойна-й -ды ойна-й-ды ойна-ма-й-ды
Кел-е-ді Кел-ме-й-ді
ІІІ.Олар кел-е сөйле-й -ді сөйле-й-ді сөйле-ме-й-ді
Көп нүктенің орнына көптік –a,-e, -й жалғауларын қойыңыз

• Мен қалада тұр.....мын. Менің ағам

дүкеннен алма әкел....ді. Біздің отбасымыз
кешке жақын теледидар көр...ді. Талғат
суретті жақсы сал...ды. Жанат шаңғы
теб...ді. Сен диванда жат...сың. Сіздер
қайда қыдыр...сыз-дар? Сендер көп
сөйлес....сіңдер. Сіз маған күнде кел...сіз.
 Апта күндері-Hafta günleri
• Дүйсенбі - Pazartesi
• Сейсенбі - Salı
• Сәрсенбі - Çarşamba
• Бейсенбі - Perşembe
• Жұма - Cuma
• Сенбі - Cumartesi
• Жексенбі – Pazar

• Бүгін дүйсенбі ме? Жоқ, бүгін дүйсенбі емес. Бүгін қай

күн? Бүгін сейсенбі. Ертең қай күн? Ертең сәрсенбі.
Бейсенбі аптаның төртінші күні. Жұма - аптаның соңғы
жұмыс күні. Сенбіде кітапханаға бар. Жексенбі – демалыс.
• Ödev: Осыған ұқсас сөйлем құрастырып жазыңыз.
 Мезгіл үстеулері
Zaman zarfları
• Кеше – кешегі dün - dünkü
• Бүгін – бүгінгі bugün-bugünkü
• Ертең – ертеңгі yarın - yarınki
• Күні бойы gün boyu
• Күні-түні gece-gündüz
• Анда-санда bazen, ara sıra
• өткен geçen
• қазір şimdi
• келесі gelecek, önümüzdeki
• биыл bu sene
• былтыр geçen sene
 Күн – күндіз – күндізгі gün – gündüz - gündüz
Түн – түнде – түнгі gece – geceleyin - gece
Таңертең – таңертеңгі sabahleyin - sabahki
Түс – түскі - түсте oğle-öğle-öğleyin
Кеш-кешкі-кешке akşam-akşamki – akşam(leyin)

• Кешегі кітабым қайда? Мен кеше кешке ескі танысымды

көрдім. Таңертеңгі асты үйде жеймін. Бүгін таңертең көп
жұмысым бар. Ертең түсте достарыммен кездесемін.
Кешкі асты достарыммен жеймін. Мен күндізгі бөлімде
оқимын. Бүгін кешке сабақ болмайды. Ертең кешке сабақ
жоқ. Түнде жаңбыр жауды. Ертеңгі ауа райы қандай?
Өткен аптада біз көп жұмыс істедік. Келесі аптада сынақ
болады.
• Ödev: Осыған ұқсас сөйлем құрастырып жазыңыз.
 • Минөт - dakika
• Сағат - saat
• Күн - gün
• Апта - hafta
• Ай - ay
• Жыл - yıl
• Ғасыр, жүзжыл – asır, yüzyıl

• Солтүстік - Kuzey
• Оңтүстік- Güney
• Батыс - Batı
• Шығыс - Doğu
• Құрлық - kara
• Мұхит - okyanus
 Жыл мезгілдері
Жылда төрт мезгіл бар: қыс, көктем, жаз
және күз. Желтоқсан, қаңтар және ақпан –
қыс айлары. Наурыз, сәуір, мамыр – көктем
айлары. Маусым, шілде және тамыз – жаз
айлары. Қыркүйек, қазан және қараша – күз
айлары. Түркілердің жаңа жылы ежелген
келе жатқан Наурыз мейрамымен
басталады.
• Қыс айлары Жаз айлары
желтоқсан маусым
қаңтар шілде
ақпан тамыз

• Көктем айлары Күз айлары

наурыз қыркүйек
сәуір қазан
мамыр қараша
• Бүгін қарашаның бесі. Бүгін бесінші қараша күні.
Ертең нешесі? Ертең желтоқсанның алтысы. Бүгін
наурыздың жиырма екісі. Қазанның онында
маған кел. Мамырдың тоғызында демалыс.
Бірінші қаңтарда жаңа жыл басталады. Тамыздың
жетісінде қалаға кел. Маусымның он бірінде
кітапты әкел. Шілденің ортасында маған хат жаз.

• Ödev: Осыған ұқсас сөйлем құрастырып жазыңыз.

 ЕТІСТІКТІҢ РАЙЛАРЫ (Fiilin kipleri)

Етістіктің райлары қимылдың болмысқа

қатысы туралы сөйлеушінің түсінігін,
көзқарасын білдіреді. (Kip, fiilin bildirdiği oluşun konuşan
açısından ne tarzda, ne yolda yansıtıldığını gösterir).
Райлар қимыл-әрекеттің іске асу мүмкіндігіне
қарай 4 түрге бөлінеді.
Ашық рай (Açık Kipi)
Бұйрық рай (Emir Kipi)
Қалау рай (İstek Kipi)
Шартты рай (Şart Kipi)
 Ашық рай осы, өткен және келер шақтағы
қимылды білдіреді.
Мысалы: Балалар далада ойнап жүр.
Алма үстелде жатыр.
Бұйрық рай (Emir Kipi)
• Біреуге арналып бұйыра, өтініш білдіре
айтылған етістік мағынасын бұйрық рай дейміз.
Birisine emir veya rica olarak söylenen fiil, emir kipindedir
• Ауызекі сөйлеу тілінде бұйрық райдың 2-ші жағы
қолданылады. Genellikle 2.şahısta kullanılıyor.
Мысалы: Сен айт. Сіз айтыңыз.
Сен әкел. Сіз әкеліңіз.
 Жалғанатын жұрнақтары - Ekler
1 жақ: -айын, - ейін, -йын, -йін
Мен жаз-а-йын. Ben yazıyım.
2 жақ: - Сен үшін жұрнақ жоқ. Сіз үшін -ыңыз,- іңіз, - ңыз, -
ңіз. Сен жаз. Sen yaz. Сіз жаз-ыңыз.
3 жақ: -сын, -сін. Ол жаз-сын.
Көптік түрі
1 жақ : -айық, - ейік, -йық, -йік. Біз жаз-а-йық.
2 жақ : Сендер үшін -ыңдар, -іңдер, -ңдар, -ңдер; Сіздер үшін
-ыңыздар, -іңіздер, -ңыздар, -ңіздер. Сендер жаз-ыңдар,
Сіздер жаз-ыңыздар.
3 жақ : -сын, -сін. Олар жаз-сын
• Бұйрық райдың болымсыз түрі (olumsuz hali) етістікке -
ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе болымсыздық жұрнағы жалғану
арқылы жасалады.
 БҦЙРЫҚ РАЙ. ЖЕКЕШЕ ТҤРІ
Соңғы дыбыс
Дауыссыз Дауысты Болымды түрі Болымсыз түрі
Жақ
бар-майын, қара-
-айын -йын бар-айын, қара-йын
майын
І. Мен
кел-мейін, сөйле-
-ейін -йін кел-ейін, сөйле-йін
мейін
бар, қара барма, қарама
ІІ. Сен - -
кел, сөйле келме, сөйлеме
бар-маңыз, қара-
-ыңыз -ңыз бар-ыңыз, қара-ңыз
маңыз
ІІ. Сіз
кел-меңіз, сөйле-
-іңіз -ңіз кел-іңіз, сөйле-ңіз
меңіз
бар-масын, қара-
-сын бар-сын, қара-сын
масын
ІІІ. Ол
кел-месін, сөйле-
-сін кел-сін, сөйле-сін
месін
 БҦЙРЫҚ РАЙ. КӨПШЕ ТҤРİ
Соңғы дыбыс
Дауыссыз Дауысты Болымсыз түрі Болымсыз түрі
Жақ
бар-айық, қара- бар-майық, қара-
-айық -йық
йық майық
І. Біз
кел-ейік, сөйле- кел-мейік, сөйле-
-ейік -йік
йік мейік
бар-ыңдар, бар-маңдар, қара-
-ыңдар -ңдар
қара-ңдар маңдар
ІІ. Сендер
кел-іңдер, кел-меңдер, сөйле-
-іңдер -ңдер
сөйле-ңдер меңдер
бар-ыңыздар, бар-маңыздар
-ыңыздар -ңыздар
қара-ңыздар қара-маңыздар
ІІ. Сіздер
кел-іңіздер, кел-мңіздер,
-іңіздер -ңіздер
сөйле-ңіздер сөйле-меңіздер
бар-сын, қара- бар-масын, қара-
-сын
сын масын
ІІІ. Олар
кел-сін, сөйле- кел-месін, сөйле-
-сін
сін месін
 Төмендегі етістіктерді бұйрық райда жіктеңіз.
Тұру, күлу, айту, беру, жату, жабу (жап-), тебу(теп-).

Төмендегі сөйлемдерге тиісті қосымшаларды қойыңыз.

• Отыр......, мына тақтаны сүрт...... . Сен еденді жу ...
. Сіз кірді үтікте... . Сендер домбыра үйірмесіне
жазыл....... . Сіздер тамақ іш...... . Сен маған
орындалған жаттығуды көрсет... . Сендер тез
сабаққа бар... . Сіз мына мәтінді оқы..., ал сіздер
мәтін бойынша сұрақтар қой..... . Қазір біз бір ән
тыңда... . Мен телефонды қос.... . Осы апта сынақ
өткіз... .
 Етістіктің бұйрық рай тұлғасына -шы, -ші жұрнағы
жалғану арқылы тілек өтініш мағынасын білдіреді. (-шы,
-ші ekleri emir kipini kibarlaştırıp, istek haline getirir).

• Мысалы: Мына кітапты әперші. Bu kitabı verir misin.

Мына кітапты түрікшеге аударшы. Bu kitabı
Türkçeye çevirir misin. Отыршы. Oturur mısın. Сендер
киноға билет алыңдаршы. Біз ертең
Медеуге барайықшы. Мен айтайыншы.
Менің сұрағыма жауап берші. Есікті ашшы.
Олар дүкенге барсыншы. Біз кітап
әкелейікші. Сіз айтыңызшы.
 ШАРТТЫ РАЙ (ŞART KİPİ).
• Шартты рай қимылдың, іс-әрекеттің істелу, іске асу
мүмкіндігінің шартын білдіреді. Şart kipi, hareketin uygulama
şartlarını gösterir.

• Етістікке -са, -се жұрнағы және жіктік жалғауы

жалғану арқылы жасалады. -са, -се ekleri ile oluşur.
Бір тал кес-се-ң, он та ек.
• Мен бар-са-м Ben varsam Біз бар-са-қ
• Сен бар-са-н Sen varsan Сендер бар-са-ңдар
• Сіз бар-са-ңыз Сіздер бар-са-ңыздар
• Ол бар-са Олар бар-са
• Шартты райдың болымсыз түрі (olumsuz hali) етістікке -
ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе болымсыздық жұрнағы жалғану
арқылы жасалады.
Жел тұр-ма-са, шөптің басы қималдамайды.
 ШАРТТЫ РАЙ. ЖЕКЕШЕ ТҤРІ
Соңғы
дыбыс Дауыссыз, Жіктік
Болымды түрі Болымсыз түрі
дауысты жалғау
Жақ
бар-ма-сам, қара-ма-
-са -м бар-са-м, қара-са-м
сам
І. Мен
кел-ме-сем, сөйле-ме-
-се -м кел-се-м, сөйле-сем
сем
-са -ң бар-са-ң, қара-са-ң бар-масаң, қара-масаң
ІІ. Сен кел-месең, сөйле-
-се -ң кел-се-ң, сөйле-сең
месең
бар-саңыз, қара- бар-масаңыз, қара-
-са -ңыз
саңыз масаңыз
ІІ. Сіз
кел-сеңіз, сөйле- кел-месеңіз, сөйле-
-се -ңіз
сеңіз месеңіз
-са бар-са, қара-са бар-маса, қара-маса
ІІІ. Ол
-се кел-се, сөйле-се кел-месе, сөйле-месе
 ШАРТТЫ РАЙ. КӨПШЕ ТҤРІ
Соңғы
дыбыс Дауыссыз, Жіктік
Болымды түрі Болымсыз түрі
дауысты жалғау
Жақ
бар-ма-сақ, қара-ма-
-са -қ бар-са-қ, қара-са-қ
сақ
І. Біз
кел-се-к, сөйле-се- кел-ме-сек, сөйле-ме-
-се -к
к сек
бар-саңдар, қара- бар-масаңдар, қара-
-са -ңдар
саңдар масаңдар
ІІ. Сендер
кел-сеңдер, сөйле- кел-месеңдер, сөйле-
-се -ңдер
сеңдер месеңдер
барсаңыздар бармасаңыздар
-са -ңыздар
қарасаңыздар қарамасаңыздар
ІІ. Сіздер
келсеңіздер, кел-месеңіздер
-се -ңіздер
сөйлесеңіздер сөйле-месеңіздер
-са бар-са, қара-са бар-маса, қара-маса
ІІІ. Олар
-се кел-се, сөйле-се кел-месе, сөйле-месе
 Шартты рай сөйлемнің басында егер сөзінің келуі арқылы да
жасалады.
Егер жиналыс ерте бітсе, онда мен кітапханаға барамын. Егер оны
кездестірсең, менен сәлем айт.

Оқыңыз.
• Атадан жақсы ұл туса,
• Жеткізеді мұратқа.
• Атадан жаман ұл туса,
• Қалдырады ұятқа.

• Не еқсең, соны орарсың.

• Ойнап сөйлесең де, ойлап сөйле.
• Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келер.
Төмендегі етістіктерді шартты райға айналдырып жіктеңіз, болымсыз түрде
жіктеңіз.
Жабу (жап-), тебу (теп-), көтерілу, ашу, ішу, ұйықтау.

Оқыңыз, шартты райлы етістіктерді табыңыз.

Ертең қар жауса, ауа аязды болады. Мен хат жазсам, ол
жауап қайтарады. Мұғалім сұраса, біз жауап береміз. Біз
оны көрсек, айтамыз. Сен барсаң, мен де барамын. Сіздер
барсаңыздар, бізді ала кетіңіздер. Сендер келмесеңдер,
олар келсін. Сіз шақырсаңыз, біз барамыз.
Сөйлемді толықтырыңыз.

Оспан келсе, .................. Оспан келмесе, .................. Сен айтсаң,

ол .............. Самат қалам берсе, ............. Ернар кітап бермесе,
.............. Мен үйге кірсем,.............. Сен көрсең, .................. Сіз
шақырсаңыз, ....................
 Диалогты оқыңыз, құрастырыңыз.

Телефонмен сөйлесу
- Алло, Мұхтарды телефонға шақырыңызшы.
- Тыңдап тұрмын.
- Мұхтар сәлеметсің бе? Халің қалай?
- Сен біздің үйге келесің бе?
- Сен шақырсаң барамын.
- Онда сен тез кел.
- Жай ма?
- Сен келсең біз киноға барамыз.
- Билетің болса барайын.
- Қап, билетті кеше алсамшы!
- Кинотеатр үйіңнің қасында ғой, қазір барып ал.
- Жарайды, кел, күтемін.
 ҚАЛАУ РАЙЫ (İSTEK KİPİ)

Етістіктің қалау рай түрі сөйлеушінің қимыл, іс-әрекеті

қалауын, оған ынтасын, тілек, ниетін білдіреді.
Етістікке -ғы, -гі, -қы, -кі жұрнағына тәуелдік жалғауы
жалғанып, кел көмекші етістігінің тіркесуі арқылы
жасалады.
• Менің бар-ғы-м келеді Біздің бар-ғы-мыз келеді.
• Сенің бар-ғы-ң келеді Сендердің бар-ғы-ларың келеді
• Сіздің бар-ғы-ңыз келеді Сіздердің бар-ғы-ларыңыз келеді
• Оның бар-ғы-сы келеді Олардың бар-ғы-лары келеді
 ҚАЛАУ РАЙ. ЖЕКЕШЕ ТҮРІ

Соңғы
дыбыс Дауысты, Жіктік Көмекші
Қатан мысалдар
үнді, ұян жалғауы етістік
Жақ

-ғы -қы +м бар-ғым, айт-қым

І. Менің
-гі -кі +м кел-гім, кет-кім

-ғы -қы +ң бар-ғың, айтқың

ІІ. Сенің келді,
-гі -кі +ң кел-гің, кет-кің келеді,
барғыңыз,
-ғы -қы +ңыз
айтқыңыз
келіп
ІІ Сіздің
-гі -кі +ңіз келгіңіз, кеткіңіз
жүр
бар-ғысы, айт-
-ғы -қы +сы
ІІІ Ол қысы
-гі -кі +сі кел-гісі, кет-кісі
 ҚАЛАУ РАЙ. КӨПШЕ ТҮРІ

Соңғы дыбыс
Дауысты, Жіктік
Қатан мысалдар Көмекші етістік
үнді, ұян жалғауы
Жақ
бар-ғымыз, айт-
-ғы -қы +мыз
І. Біздің қымыз
-гі -кі +міз кел-гіміз, кет-кіміз
бар-ғыларың,
-ғы -қы +ларың
ІІ. айтқыларың
Сендердің
-гі -кі +лерің
кел-гілерің, кет-
кілерің
келді,
-ғы -қы +ларыңыз
барғыларыңыз келеді,
ІІ Сіздердің
айтқыларыңыз келіп жүр
келгілеріңіз,
-гі -кі +леріңіз
кеткілеріңіз
бар-ғылары, айт-
-ғы -қы +лары
қылары
ІІІ Олардың
-гі -кі +лері кел-гілері, кет-кілері
 Сұрақтарға жауап беріңіз
Сенің қайда барғың келеді? Сенің не ішкің келді? Сенің тамақ ішкің
келе ме? Емтиханды қашан тапсырғың келеді? Үйге қайтқың келе
ме? Сенің інің кім болғысы келеді? Жазда ауылда жұмыс істегің
келе ме? Сенің дәрігер болғың келе ме, мұғалім болғың келе ме?
Демалыста қайда барғың келеді?

Көп нүктенің орнына қажетті қалау райдың жұрнақтарын қойыңыз.

Нығметтің ауылға бар.... келіп жүр. Сәрсеннің өлең айт........ келді.
Сенің театрға бар...... келді. Біздің үйге бар...... келді. Менің жауап
бер.......... келеді. Мұғалімнің менен сұра....... келмейді. Бұл
мұғалімнің лекциясын тыңда....... келеді. Бұл фильмді көр.......
келмейді. Бұл мектепте оқы...... келмейді. Асханаға бар......
келеді. Менің қазір тамақ іш...... келеді. Мен мұғалім бол....
келмейді, мен дәрігер бол.... келеді.
АДАМНЫҢ ДЕНЕ МҮШЕЛЕРІ (İnsan organları)
1 Бас baş
2 Көз göz
3 Мұрын burun
4 Ауыз ağız
5 Құлақ kulak
6 Мойын boyun
7 Арқа sırt
8 Көкірек göğüs
9 Бел bel
10 Білек bilek
11 Саусақ parmak
12 Қол el
13 Тізе diz
14 Балтыр baldır
15 Аяқ ayak
16 Табан taban
 Мәтінді оқыйық.
• Адамның дене мүшелеріне: бас, мойын, қол, аяқ, тізе,
шынтақ (dirsek), саусақ, кеуде, қарын (karın), иық (omuz)
жатады. Мұны адамның қаңқасы (iskelet) дейді. Адамның
бас мүшесінде бет (yüz), көз, құлақ, мұрын, ауыз, маңдай
(alın), иек (çene), самай (şakak), қас (kaş), ерін (dudak), тіс,
таңдай (damak) сияқты мүшелері орналасқан. Адамдар
баспен ойлайды, көзбен көреді, мұрынмен дем алады,
құлақпен естиді, ауызбен тамақтанады, аяқпен жүреді,
қолмен ұстайды. Бұлардың бәрі көзбен көруге болатын
мүшелер. Көзбен көруге болмайтын мүшелер де бар.
Оларды дәрігерлер жақсы біледі. Оларға жүрек, асқазан
(mide), өкпе (akciğer), бүйрек (böbrek), бауыр (karaciğer)
жатады. Дене мүшелерін таза ұстау керек. Беті-қолды
сабынмен жуып, тісті тіс щеткасымен тазалап отыру керек.
Шашты шампуньмен жиі жуып тұру керек.
 Сұрақтарға жауап берейік.

• Адамның дене мүшелеріне нелер жатады?

• Адамның бас мүшесіне нелер жатады?
• Адамның көзбен көруге болатын дене мүшелерін
атаңыз.
• Көзбен көруге болмайтын мүшелерді атаңыз.
• Нені таза ұстау керек?
• Бет-қолды немен жуу керек?
• Тісті немен тазалап отыру керек?
• Шашты не істеу керек?
 ЕМХАНАДА Hastanede
• Кешке біз далада көп жүрдік. Үйге кеш қайттық. Түнде
Әділ нашар ұйықтады, денесінің қызуы (ateş) жоғары
болды. Таңертең біз дәрігерді шақыртайық деп едік,
бірақ ол: «Дәрігерге өзім барамын», - деді.
Емханада тіркеушіден (kayıt yapan sekreter) сұрады:
• Дәрігер қабылдайды ма?
• Қай дәрігер?
• Терапевт (Dahiliye)
• Сіздің аты-жөніңіз кім?
• Фамилиям – Орынбасар, атым Әділ.
• Бесінші бөлмеге барыңыз.
Әділ дәрігерге кірді.
- Рұқсат па?
- Рұқсат.
- Сәлеметсіз бе?
- Сәлемет пе? Отыр, фамилияң кім?
- Орынбасар.
- Қай жерін ауырады?
- Басым және тамағым (damak) ауырады.
- Жөтел, тұмау бар ма? (Öksürük, nezle var mı?)
- Жоқ, түшкірмеймін де. (Yok, hapşırmıyorum da.)
- Тамағыңды көрсет, тексерейін. Киімінді шеш, өкпеңді және
жүрегіңді тыңдаймын, қызуыңды өлшеймін.
- Суық тиді ме? Тұмау емеспін бе?
- Сен баспа (anjin) ауруымен ауырыпсың. Қазір саған рецепт
(reçete) жазып беремін. Дәріні дәріханадан аласың (İlacı
eczaneden alacaksın). Күніне үш рет дәріні ішу керек, төсекте
жатып емделу керек. Бал қосқан сүт ішу керек. Жұма күні
емханаға тағы (yine de) кел. Жазыл (İyileş. Geçmiş olsun
anlamında). Денсаулықты сақтау керек.
 Дәрігердің қабылдауында
- Сіздің қай жеріңіз ауырады?
- Басым айналады (dönüyor).
- Қашаннан бері? Ne zamandan beri?
- Кешеден бері.
- Ешқандай (hiçbir) дәрі ішкен жоқсыз ба?
- Жоқ.
- Тіліңізді көрсетіңіз. Терлеп тұрып сыртқа бас киімсіз шыққан
жоқсызба? (Terleyerek dışarıya şapkasız çıkmadınız mı?)
- Есімде жоқ (Hatırımda yok).
- Үйіңізде тұмаумен ауырған жоқ па?
- Жоқ.
- Мен сізді анализ (tahlil) тапсыру үшін 124-бөлмеге
жіберемін. Түстен кейін анализдің қорытындысын (sonuç)
әкеліңіз.
- Рахмет. Сау болыңыз.
 Мына сөздерді пайдаланып, сөйлем құраңыз.
Үлгі: Тісің ауырса, стоматологқа(тіс дәрігеріне) бару керек.

Егер кімге? Не істеу керек?

мұрның +ауырса + терапевт-ке + бару керек.

көзің педиатр-ға (бала дәрігері)
колың окулист-ке (көз дәрігері)
аяғың лор-ға (құлақ, мұрың,
құлағың тамақ)
басың стоматолог-қа
балаң хирург-ке (cerrah)
тамағың кардиолог (жүрек дәрігері)
өкпең
жүрегің
 Мақал-мәтелдер
• Денсаулық – зор байлық.
• Ата-ананың қадірін, балалы болғанда білерсің
Денсаулықтың қадірін ауырғанда білерсің.
• Денің сау болса, Sağlığın iyi ise,
Жарлымын деме. Fakirim deme.
Жолдасың көп болса, Arkadaşın çok ise,
Жалғызбын деме. Yalnızım deme.
Жұмбақ
• Көреді бәрін өзгенің (başka),
Көрмейді бірақ өздерін.
/Көз/
• Жесең тісіне, жемесең түсіне кіреді.
/Ет/
 Көмекші есімдер

• алды-алдында önünde арты-артында arkasında

• асты-астында altında үсті-үстінде üstünde
• арасы-арасында arasında іші-ішінде içinde
• беті-бетінде yüzünde шеті-шетінде kenarında
• қасы-қасында yanında жаны – жанында yanında
• арқасы-арқасында arkasında
• төбесі - төбесінде tepesinde
• айналасы – айналасында çevresinde
• сырты – сыртында sırtında, dışında
Асхана(yemekhane) кітапхана-
ның жанында.
Жолдың екі жағында кітапхана,
дүкен(dükkan), банк, кинотеатр
(sinema) бар.
• Дәріхана қайда?
• Аялдама(durak) қай жерде?
• Банктің алдында не бар?
• Пошта мен дәріхананың
арасында не бар?
• Дүкеннің арқасында не
орналасқан?
• Дәріхананың қарсысында не
бар?
• Саябақтың ішінде балалар не
істеп жүр?
 Сағат неше (қанша) болды?
• Сағат бір 01.00 Сағат жеті 07.00
• Сағат үш 03.00 Сағат он екі 12.00

1 тәулікте 24 сағат, 1 сағатта 60 минөт, 1 минөтта 60 секунд бар

Сағат ... –ден/-дан, -тан .... кетті. İlk yarım saat için
• Сағат бірден бес (минөт) кетті. 01.05
• Сағат төрттен он сегіз (минөт) кетті. 04.18
• Сағат сегізден жиырма бес кетті. 08.25
• Сағат он жарым болды. 10.30
30 минөт – жарты сағат, жарым
Сағат ... –ға/-ге, -ке ... қалды/бар. Son yarım saat için
• Сағат екіге жиырма бес минөт қалды/бар. 01.35
• Сағат үшке жиырма минөт бар. 02.40
• Сағат алтыға он минөт қалды. 05.50
• Сағат сегізге жарты сағат бар. 07.30
 Төменде берілген сағаттарды жазыңыз.

01.15 ...... 04.55 ......

10.45 ...... 08.30 ......
05.10 ...... 13.25 ......
07.35 ...... 03.00 ......
09.33 ...... 02.18 ......
 Септiк жалғаулары (Hal ekleri)

• Септік жалғауы – сөздердің мағыналарын

түрлендіріп, оларды басқа сөздермен
байланыстыратын қосымша. (Hal ekleri sözlerin
manalarını değiştirerek, başka sözleri ile bağlıyan eklerdir).

• Мысалы: Мен базарға барамын. Мен

көшеге шықтым. Балалар далада ойнап
жүр. Сен сабақ оқып отырсың.
Септіктер (Haller) Сҧрақтары (Soruları) Жалғаулары (Ekleri)

кім? не? кімдер?

1. Атау (Yalın hali) -
нелер? kim? ne?
кімнің? ненің? -ның/-нің, -дың/-дің,
2. Ілік (İlgi hali)
kimin? neyin? -тың/-тің
3. Барыс (Yaklaşma кімге? неге? қайда? -ға/-ге, -қа/-ке, -а/-е,
hali) kime? neye? nereye? -на/-не
4. Табыс (Yapma кімді? нені? kimi? -ны/-ні, -ды/-ді, -ты/-
hali) neyi? ті, -н
кімде? неде? қайда?
5. Жатыс (Bulunma -да/-де, -та/-те, -
қашан? kimde?nede?
hali)
nerede? ne zaman?
нда/-нде
кімнен?неден?қайдан?
6. Шығыс -дан/-ден, -тан/-тен,
қашаннан? kimden?
(Uzaklaşma hali) -нан/-нен
neden? nereden?
7. Көмектес (Vasıta кіммен? немен?
-мен, -бен, -пен
hali) kiminle? neyle?
 Атау септік (Yalın hali)

• Атау септігі – заттың, іс-әрекеттің атауын білдіреді.

• Сұрақтары: Кім? Не? Кімі? Несі? Кімдер? Нелер?

• Кім? Не? – адам, қыз, ағаш.

• Кімі? Несі? Әженің немересі, мұғалімнің қаламы.
• Кімдер? Нелер? Балалар, дүкендер (dükkanlar)
Ауылдың (köy) шетінде көл (göl) бар. Көлдің
жағасында(yaka) жалбыз (nane) өседі. Көлде балықтар,
үйректер (ördek) бар. Қыс келді. Кеше кешке қар жауды.
Күн өте (çok) суық (soğuk).
 Ілік септік(İlgi hali)
• Ілік септігі – заттың, іс-әрекеттің біреуге меншікті екенін
білдіреді. Bu hal ismin başka bir isimle münasebeti olduğunu, aitliği ifade
eden haldir.
Сұрақтары: Кімнің? Ненің? Kimin? Neyin?
• Son ses Ek Örnek
• Sesli, м, н, ң -ның/-нің бала-ның, күн-нің
• з, ж, й, р, л, у -дың/-дің ай-дың, жер-дің
• Sert sessiz,б, в, г, д -тың/-тің бастық-тың, есік-тің

• Мысалы: Бұл кімнің досы? Бұл Айгүлдің досы.

• Пәтердің іші кең бе? Иә, пәтердің іші кең.
• Гүл ненің ішінде тұр? Гүл судың ішінде тұр.
• Айжанның туған күні қашан? Оның туған күні ертең.
• Қазақ тілінде ілік септігіндегі сөздер көп жағдайда
көмекші есімдермен тіркеседі.
Үстелдің

үсті асты арты алды жаны

Кітаптың

іші сырты беті арасы

• Ілік септігіндегі сөздер өзінен кейін келетін сөздің тәуелдік
жалғауында келуін қажет етеді. İlgi halindeki sözler sonraki
kelimede iyelik eklerin eklenmesini ister.
Менің бөлме+м. Досымның дәптер+і. Қыстың
аяз+ы.
• Төмендегі сөздерге ілік септігінің жалғауын
жалғаңыз.
Мұғалім, әке, қарындас, гүл, сурет, қағаз, тарақ,
қаз, қоян, сағат, өлең, отан, сәби.

• Көп нүктенің орнына ілік септігінің жалғауын

жалғаңыз.
Асан ..... үйі біз.... үйге жақын. Қаз....... және
үйрек....... еттері дәмдi болады. Терезе........
алдында гүл өсіп тұр. Әсет..... кітабы қызық екен.
Омар....... інісі келді. Әсел балық...... суретін
салды. Ахмет Асан...... баласы. Көл....... жағасы.
Әлім...... әжесі ертек айтты.
 Азық-түлік дүкені
• Сен қайда бара жатырсың?
• Мен дүкенге бара жатырмын.
• Онда неге (niye) бара жатырсың?
• Мен бұл дүкенге күнде келіп жүрмін. Қазір
дүкенге азық-түлік (yiyecek veya gıda ürünleri)
алуға келе жатырмын. Себебі, үйге нан (ekmek),
май (yağ), қант (şeker), шай (çay), ұн (un) және
күріш (pirinç) керек. Кезекте (sıra) адамдар көп
(çok). Сүт (süt) пен айран қазір дүкенде жоқ.
Маған жолда базарға барып, көкөніс (sebze) пен
жеміс (meyve) алу керек.
• Сен дүкенге бара жатырсың ба?
• Онда неге бара жатырсың?
• Қазір үйге не керек?
• Сен дүкенге не алуға келе жатырсың?
• Кезекте адам көп пе?
• Дүкенде айран бар ма?
• Сен жұмыртқа (yumurta) аласың ба?
• Саған жолда қайда бару керек және не алу
керек?
 Көкөніс базарында

• Мынау қарбыз қанша тұрады?

• Бұл қарбыз жүз теңге тұрады.
• Пияздың килосы қанша?
• Пияздың килосы елу теңге. Сізге неше кило
керек?
• Маған екі кило пияз, үш кило сәбіз өлшеңіз.
• Барлығы екі жүз жиырма теңге болды.
• Рахмет, сау болыңыз.
• Сен қандай жемісті жақсы көресің?
• Сенің бағың бар ма?
• Бағыңда қандай жеміс өседі?
• Сен базарға барасың ба?
• Базардан қандай көкөніс сатып алдың?
• Қауын-қарбыз қашан піседі?
• Сен анар мен жүзімді жақсы көресің бе?
 Барыс септігі (Yaklaşma hali)
• Барыс септігі іс-әрекеттің бағытын, мекен-жайын, мақсатын, себебін,
уақытын білдіреді. Yaklaşma hali, hareketin yönünü, yerini, amacını, nedenini,
zamanını bildirir.
• Сұрақтары: Кімге? Неге? Қайда? Kime? Neye? Nereye?
• Жалғаулары: -ға/-ге, -қа/-ке, -а/-е, -на/-не

Соңғы дыбыс
(Son ses) Sesli ve м, н, Sert sessizler ve І, ІІ şahıs iyelik ІІІ şahıs iyelik
ң, р, л, й, у, з б, в, г, д ekinden sonra ekinden sonra
Буын(Hece)

-ға -қа -а -на

Жуан (Kalın)
бала-ға жұмыс-қа ағам-а досы-на
Жіңішке -ге -ке -е -не
(İnce) күн-ге бет-ке інім-е әкесі-не
• Оқыныз.
– Кімге көйлек сатып аламын?
– Әлияға көйлек сатып аламын.
– Кімге сыйлық алдың?
– Әйгерімге сыйлық алдым.
– Кімге сурет салып бердің?
– Жәнібекке сурет салып бердім.
– Сәуле қайда барады?
– Сәуле қаласына барады.
– Тігінші қайда келді?
– Тігінші үйіне келді.
– Шешем қайда кетті?
– Шешем ауылға кетті.
– Сен мектепке неге келдің?
– Мен мектепке білім алуға келдім.
– Сенің сөмкең неге толы?
– Менің сөмкем кітапқа толы.
– Біз баққа неге барамыз?
– Біз баққа алма жинауға барамыз.
 Көп нүктенің орнына барыс септігін қойыңыз.
Үйрек......, кітап......., қағаз......, жылқы......., Асан........,
күн.........., есік......, жеміс........, жаз......., баласы.........,
көзі........., дәптерің......., апам...... .

Сұрақтарға жауап беріңіз.

• Асан (қайда?) бара жатыр. Біз (қайда?) барамыз,
Айжан кітапханаға (неге?) келді. Ол кітапханадан
алған кітабын (кімге?) берді. Студент (қайда?) кірді.
Әкесі (кімге?) көп кітап сатып алды. Жақсы баға алу
үшін (неге?) дайындалу керек. Туған күніне (кімге?)
сыйлық алдым. Марат (кімге?) көмектесті. Кешке
(қайда?) кешікпей кел.
 Табыс септік (Yapma hali)

• Табыс септігі – іс-әрекеттің затқа тура бағытын көрсетеді.

Yapma hali: Bu hal fiillerin doğrudan doğruya isme olan tesirini ifade eden
haldir.
• Сұрақтары: Кімді? Нені? Kimi? Neyi?
• Жалғаулары: -ны/-ні, -ды/-ді, -ты/-ті, -н

Соңғы дыбыс Tonlu ünsüz,

(Son ses) Seslilerden Sert sessizler ІІІ şahıs iyelik
sedalı з, ж, р, л,
sonra ve б, в, г, д ekinden sonra
Буын(Hece) м, н, ң, у

-ны -ды -ты -н

Жуан (Kalın)
бала-ны ағам -ды жұмыс-ты досы-н
Жіңішке -ні -ді -ті -н
(İnce) әже-ні көз-ді бет-ті әкесі-н
 Мысалы: Алманы алдым (нені?). Бақытты көрдім. (кімді?)
Терезені аштым. Есікті жаптым. Әкем Асанды шақырды.
Маратқа көлді көрсеттім. Ол қолын берді.

Жақша ішіндегі сұраққа керекті сөздерден дұрысын тауып

орындаңыз.
(Нені?) ойыншықтармен (oyuncak) безендірдік. Ол (нені?)
ашты. Біз (нені?) оқығанбыз. (Кімдерді ?) қуана (sevinerek)
қарсы алдық. Оқушы жиынға (кімді?) шақырды. Мен
(кімді?) мектепке шығарып салдым. Біз досымыздың туған
(нені?) атап өттік.
• Керекті сөздер: кітапты, інімді,терезені, шыршаны (çam
ağacı), ақынды, қонақтарды (misafir), күнін.
 Табыс септігіндегі сөздерді қажет ететін етістіктер

Айту söylemek Ойлау düşünmek Ұнату beğenmek

Алу almak Тазалау temizlemek Жіберу göndermek
Апару götürmek Тапсыру iade etmek Орындау yerine getirmek
Ашу açmak Пісіру pişirmek Көшіру kopya çekmek
Әкелу getirmek Шақыру çağırmak Істеу yapmak
Беру vermek Ішу içmek Жариялау ilan etmek
Жеу yemek Тыңдау dinlemek Азайту azaltmak
Жазу yazmak Сұрау sormak Көбейту çoğaltmak
Жабу kapatmak Сатып алу satın almak Аяқтау bitirmek
Бітіру bitirmek Жақсы көру sevmek Бақылау kontrol etmek
Оқу okumak Жек көру nefret etmek Біріктіру birleştirmek
 Көп нүктенің орнына керекті сөздерді қойыңыз.
Мұғалім .................. шақырды. Оқушы .............................. сүртті.
Маған ...................... ертеңге дейін берші. Ғалия ....................
жуды. .................. жыртпай таза ұста. ................ сабынмен жу.
Менің інім ..................... жақсы көреді. Өзіңнен .................. сыйла.
Керекті сөздер: Розаны, кітабыңды, еденді, тақтаны, қолыңды,
оқулықты, үлкенді, ойыншықты, айранды.

Қарамен жазылған сөздерге сұрақ қойыңыз.

Атамды үйге шақырдым. Гүлнар оқулықты қаладан
әкелді. Сараны мектепте көрдім. Апамды жиналыста
мақтады. Жәшікке алманы толтырып салдық. Гүлмира
тазалықты тесеріп шықты. Талғат биені суарды. Арман
кітапты көп оқиды. Айжан есікті ашып, әжесін кіргізді.
 Біздің университет
Біздің университет Түркістан қаласында
орналасқан. Университет 1991 жылы ашылды. 1992
жылы Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ-түрік университеті болып қайта құрылды.
Университетте тарих-педагогика, экономика,
филология, заң, медицина, өнер тағы басқа
факультеттер бар. Мұнда әр елден келген
студенттер білім алуда. Университетте студенттер
үшін жатақхана, мәдениет орталығы, спорт кешені,
асхана жұмыс істейді. Мәдениет орталығында кең,
жарық және жылы оқу залы мен кітапхана бар.
Университетте белгілі ғалымдар қызмет етеді.
 Біздің университет Түркістан қаоасында орналасқан. Университет 1991
жылы ашылды. 1992 жылы Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ-түрік университеті болып қайта құрылды. Университетте тарих-
педагогика, экономика, филология, заң, медицина, өнер тағы басқа
факультеттер бар. Мұнда әр елден келген студенттер білім алуда.
Университетте студенттер үшін жатақхана, мәдениет орталығы, спорт
кешені, асхана жұмыс істейді. Мәдениет орталығында кең, жарық және
жылы оқу залы мен кітапхана бар. Университетте белгілі ғалымдар
қызмет етеді.

Сұрақтарға жауап беріңіз.

• Сіз қай университетте оқисыз?
• Университет қай жылы құрылды?
• Қандай факультеттер бар?
• Студенттерге қандай жағдай жасалған?
• Кітапхана қайда орналасқан?
• Университетте кімдер қызмет етеді?
 Өткен шақтың түрлері
• Өткен шақ етістіктері бұрын болған іс-
әрекетті білдіреді. Geçmiş zaman fiilleri daha önce
olmuş hareketleri bildirmektedir.
• Өткен шақ мағынасына қарай үшке
бөлінеді:
• Жедел өткен шақ Belirli Geçmiş Zaman
• Бұрыңғы өткен шақ Belirsiz Geçmiş Zaman
• Ауыспалы өткен шақ Değişmeli Geçmiş Zaman
 Жедел өткен шақ (Belirli Geçmiş Zaman)
• Жедел өткен шақ іс-әрекеттің жуықта, жақын арада істелгенін
білдіреді. Hareketin yakın geçmişte olduğunu ifade ediyor.
• Жедел өткен шақтың жұрнақтары болып табылатын
-ды,-ді, - ты, -ті -ден кейін жіктік жалғау жалғанады.
• Жедел өткен шақтың болымсыз түрінің жасалу жолдары:
1. Етістікке –ма/-ме, -па/-пе, -ба/-бе болымсыздық жұрнақтары
жалғану арқылы жасалады.
2. Етістікке -ған, -ген, -қан, -кен қосымшасы және жоқ сөзінің
тіркесуі арқылы жасалады.
• Мысалы,
Бардың ба? Бар+ма+дым
Бар+ған жоқпын
Келдіңіздер ме? Кел+ме+дік
Кел+ген жоқпыз
Кіріп шықтыңыз ба? Кіріп шық+па+дым
Кіріп шық+қан жоқпын.
 Жедел өткен шақ. Жекеше түрi
Son ses Дауысты, ұяң, Жіктік
Қатаң үнді жалғауы Olumlu Olumsuz
Жақ
Айт-ты-м. Айт-па-ды-м,
Айт-ты жаз-ды -м Жаз-ды-м жаз-ба-ды-м
І.Мен
Кет-ті-м, Кет-пе-ді-м,
Кет-ті кел-ді -м кел-ді-м кел-ме-ді-м
Айт-ты-ң, Айт-па-ды-ң,
Айт-ты жаз-ды -ң жаз-ды-ң Жаз-ба-ды-ң
ІІ.Сен
Кет-ті-ң, Кет-пе-ді-ң,
Кет-ті кел-ді -ң Кел-ді-ң Кел-ме-ді-ң
Айт-ты-ңыз, Айт-па-ды-ңыз
Айт-ты жаз-ды -ңыз Жаз-ды-ңыз Жаз-ба-ды-ңыз
ІІ.Сіз
Кет-ті-ңіз, Кет-пе-ді-ңіз
Кет-ті кел-ді -ңіз Кел-ді-ңіз Кел-ме-ді-ңіз
Айт-ты, Айт-па-ды
Айт-ты жаз-ды - жаз-ды Жаз-ба-ды
ІІІ.Ол
Кет-ті, Кет-пе-ді
Кет-ті кел-ді - кел-ді Ке-ме-ді
 Жедел өткен шақ. Көпше түрi
Соңғы Жіктік
дыбыс Қатаң Дауысты,
жалға Болымды Болымсыз
ұяң,үнді
Жақ уы
Айт-ты-қ, Айт-па-ды-қ,
Айт-ты жаз-ды -қ жаз-ды-қ жаз-ба-ды-қ
І.Біз
Кет-ті-к, Кет-пе-ді-к,
Кет-ті кел-ді -к кел-ді-к кел-ме-ді-к
Айт-ты-ңдар, Айтпадыңдар,
Айт-ты жаз-ды -ңдар жаз-ды-ңдар жаз-ба-ды-ңдар
ІІ.Сендер
Кет-ті-ңдер, Кет-пе-ді-ңдер,
Кет-ті кел-ді -ңдер кел-ді-ңдер кел-ме-ді-ңдер
Айт-ты-ңыздар, Айтпадыңыздар
Айт-ты жаз-ды -ңыздар жаздыңыздар жазбадыңыздaр
ІІ.Сіздер
Кет-ті-ңіздер, Кетпедіңіздер,
Кет-ті кел-ді -ңіздер кел-ді-ңіздер келмедіңіздер
Айт-па-ды,
Айт-ты жаз-ды - Айт-ты, жаз-ды
жаз-ба-ды
ІІІ.Олар
Кет-пе-ді,
Кет-ті кел-ді Кет-ті-, кел-ді
кел-ме-ді
 Жедел өткен шақтың жұрнағын қосыңыз.
Апару (götürmek), ашу (açmak), әңгімелеу (anlatmak), бару (gitmek), билеу (dans
etmek), болу (olmak), білу (bilmek), еру (peşinden gitmek), жабу (kapamak), жазу
(yazmak), көру (görmek), кіру (girmek), қарау (bakmak), қуану (sevinmek), нану
(inanmak), сену (güvenmek), пісу (pişirmek), табу (bulmak), сөйлеу (konuşmak).

Жедел өткен шақты табыңыз.

Берік биыл мектепті бітірді. Сіз осы мектепте оқығансыз. Балалар
демалыста ылғи ауылға баратын. Сендер қазақ тілі сабағында
сөйлесуді, оқуды және жазуды үйрендіңдер. Данияр клубта билеген.
Мен кішкентай кезімде өлең айтуды жақсы көретінмін. Біз Семей
облысында туылдық. Сіздер бұл киноны бұрын көргенсіздер. Сіз кеше
дене шынықтыру жасадыңыз ба, суық суға шомылдыңыз ба?

Жедел өткен шақтың болымсыз түріне айналдырыңыз.

Көрдің, алдым, сөйледіңіз, бердің, оқыды, ойнадық, ойландыңыздар,
жаздық, жеңдіңіз, жанды, киіндіңдер, үйрендіңіздер, создың, сендім,
тоңды, сөйлестік, үйретті, кестім, ұштыңыз, күттіңдер, көмектестің,
жаптым.
 Жатыс септік (Bulunma hali)
• Жатыс септігі 1) заттың немесе іс-әрекеттің орнын; 2) іс-әрекеттің
уақытын; 3) жас мөлшерді білдіреді. Bulunma hali hareket veya ismin
yerini, vaktini ve miktarını bildirmektedir.
• Сұрақтары: Кімде? Неде? Қайда? Нешеде? Қашан? Kimde?
Nede? Nerede? Kaçta? Ne zaman?
• Жалғаулары: -да/-де, -та/-те, -нда/-нде
Соңғы дыбыс
(Son ses) Дауысты р, Қатаң, б, в, г, д ІІІ şahıs aitlik eki
л,й,н,ң,у, з, ж

-да -та -нда

Жуан (Kalın) балада, жұмыста, досында,
далада сабақта хатында
-де -нде
Жіңішке -те
(İnce) өзенде,дәрігер әкесінде,
бетте, мектепте
де інісінде
 Оқыңыз.
Мұратта екі шар (balon) бар. (Кімде?) Гүл терезенің алдында тұр.
(Қайда?) Кітапта алма ағашының суреті бар. (Неде?) Оның ауылында
орман бар. (Қайда?) Жазда демаламыз. (Қашан?) Концерт сағат алтыда
басталады.

Оқыңыз.
• Кімде биыл көп жаңалықтар (yenilik) болды?
• Бізде биыл жаңалық көп.
• Неде бес саусақ бар?
• Бір қолда бес саусақ бар.
• Қайда балық көп?
• Көлде балық көп.
• Әлия атасы мен әжесіне қашан барады?
• Әлия атасы мен әжесіне жазда барады.
• Анаңыздың жасы нешеде?
• Анамның жасы алпыста.
 Сұрақтарға жауап беріңіз.
• Сіз шетелде (yurtdışı) болдыңыз ба?
• Қалада ауа-райы қандай?
• Оқу залында қажетті журнал, кітаптар бар ма?
• Сен қайда тұрасың?
• Сенің бөлмеңде (oda) не бар?
• Сіз қайда оқисыз?
• Газетте не жазыпты?
• Кітап қайда сатылады?
• Сендер қашан демаласыңдар?

Көп нүктенің орнына жатыс септігінің жалғауларын жалғаңыз.

Біздің қала ....... үлкен парк бар. Парк ....... кішкентай көл бар. Көл ........
қайықпен жүзуге болады. Асан қайық .......... отыр. Қала...... мұражай
(müze) бар. Түн ....... жаңбыр жауды. Үзіліс ...... біз далаға шықтық.
Кітапхана ......... кітап көп. Бақша ............ қауын, қарбыз өседі.
 Шығыс септік (Uzaklaşma hali)
• Шығыс септік іс-әрекеттің шыққан орнын және мезгілін
білдіреді. Hareketin başladığı yerini ve vaktini bildirir.
• Сұрақтары: Кімнен? Неден? Қайдан? Kimnen?
Neden? Nereden?
• Жалғаулары: -дан/-ден, -нан/-нен, -тан/-тен

Соңғы Tonlu ünsüzler м,

дыбыс Дауысты, з,
н, ң, ІІІ şahıs aitlik Sert, б, в, г, д
ж, р, л, й, у
Буын(Hece) ekinden sonra

-дан -нан -тан

Жуан (kalın) баладан, досынан, жұмыстан,
ападан ғалымнан азаматтан

Жіңішке -ден -нен -тен

(İnce) үйден, көзден әкесінен, інісінен есіктен, жүректен
• Оқыңыз, сұрақ қойыңыз.
• Серік қаладан (қайдан?) келді. Көйлекті жібек матадан (неден?)
тікті. Мұрат кітапханашыдан (кімнен?) кітап, журнал алды.
Оқушылар мектептен (қайдан?) шықты. Апамнан (кімнен?) хат
келді.
• Қарамен жазылған сөздерге сұрақ қойыңыз.
Ағаштан орындық, парта, шкаф жасайды. Бұл кітапты Назымнан
алдым. Матадан (kumaş) киімдер тігеді. Сүттен май, ірімшік,
айран жасайды. Ұннан (un) бауырсақ, нан (ekmek) пісіреді.
Арманнан Сәкен үлкен. Кешеден бастап қар жауды. Ертеңнен
бастап оқу басталады. Мақсат қорыққаннан (korktuğundan)
жылап жіберді.
• Нүктелердің орнына шығыс септігінің жалғауларын қойыңыз.
Бұл кітапты Амангелді ....... алдым. Әкем қырық...... асты.
Журналды оқытушы ....... сұрадым. Сәрсен демалыс......... келді.
Фабрикада жұмыс сағат сегіз........ басталады. Балшық....... кірпіш
жасайды. Мұхит теңіз....... үлкен. Әжең....... хабар бар ма? Асхат
бір жыл............ бері ауылда. Досымды кеше ....... бері көрмедім.
 Көмектес септік (Vasıta hali)
• Көмектес септік 1) бірлесіп істелінетін әрекетті, 2)бір
нәрсенің көмегі арқылы орындалатын әрекетті білдіреді.
Vasıta hali birlikte yapılan hareketi, bir şeyin yardımı aracılığıyla yapılacak
hareketi bildirir.
• Сұрақтары: Кіммен? Немен? Kiminle? Neyle?
• Жалғаулары: -мен, -бен, -пен

Соңғы
Sesli ve м, н, ң, Sert ünsüzler
дыбыс з, ж
р, л, й, у ve б, в, г, д
(son ses)
-мен/-менен
Жуан -пен/-пенен
баламен, -бен/-бенен
(Kalın) ұшақпен,
досыңмен, сөзбен, көзбен,
Жіңішке атпен,
қаламмен, гаражбен
(İnce) бастықпен
мәшине-мен
• Оқыңыз, сұрақ қойыңыз.
Ауылға әжеммен (кіммен?) бірге бардым. Асан қаладан
машинамен (немен?) келді. Әкем мұғаліммен (кіммен?)
сөйлесті. Менің сізбен (кіммен?) танысқым келеді. Әсетпен
(кіммен?) бірге ойна. Қолыңды сабынмен (немен?) жу.
• Көп нүктенің орнына көмектес септігінің жалғауын жалғаңыз.
Диқандар жерді трактор....... жыртады. Балалар балықты
қармақ...... аулайды. Оқушылар бояу....... сурет салды. Мұғалім
оқушылар......... жиналыс өткізді. Әкем атам...... әңгімелесті.
Ауланы сыпырғыш........(süpürge) сыпырды. Бекен ара........ ағаш
кесті. Киноға досым........ бардым.
• Қарамен жазылған сөздерге сұрақ қойыңыз.
Ахмет асханада Асанмен бірге тамақтанды. Қарды күрекпен
тазалады. Қалаға поезбен келді. Апам шекермен шай ішті.
Қаламмен, қарындашпен қағазға жазады. Бормен тақтаға
жазады. Қонақтарды гүлмен қарсы алды. Телефонда Маратпен
сөйлесті.
 ҚАЗАҚСТАН
Қазақстан Еуразия құрлығының (kara) орталық (merkez) бөлігінде
орналасқан. Қазақстан шекарасының (sınır) жалпы ұзындығы 15000
шақырымнан астам. Қазақстан жері батыстан шығысқа қарай үш жүз мың
километрге созылып жатыр.
Батысында және солтүстігінде Ресеймен, теңіз арқылы Әзірбайжан-мен,
Иранмен, оңтүстігінде Қырғызстан, Өзбекстан, Түркменстан, ал шығысында
Қытаймен шектеседі. Қазақстанның жері өте үлкен. Аумағы 2717,3 мың
шаршы шақырым. Халқының саны 17 миллионнан астам. Қазақстан көп
ұлтты (millet) мемлекет. Мұнда 130-дан астам ұлт өкілдері (vekil) тату-тәтті
өмір сүруде. Қазақстанның астанасы – Астана қаласы. Қазақстан жерінде
тарихи жерлер де баршылық. Оған дәлел болатын Отырар,Тараз,Түркістан
сияқты әлемге әйгілі қалалар.
Қазақстан табиғаты әр түрлі. Елдің солтүстігі орманды, оңтүстігі таулы болып
келеді. Орталық Қазақстанды жазық дала алып жатыр. Ең үлкен көлдері мен
теңіздеріне Балқаш мен Зайсан көлдері, Арал мен Каспий теңіздері жатады.
Қазақстан жер асты байлықтарға өте бай. Мұнда түсті металдар, көмір,
темір, мыс, мұнай, газ, алтын және басқа кен байлықтары мол кездеседі.
 Сұрақтарға жауап беріңіз.
• Қазақстанның жері қандай?
• Қазақстанның жері неше мың шақырым?
• Қазақстан қай елдермен шекарлас?
• Қазақстанның қанша халқы бар?
• Қанша ұлттың өкілі өмір сүреді?
• Қазақстанның астанасы қай қала?
• Қазақстанда тарихи қалалар бар ма?
• Қазақстанның табиғаты қандай?
• Қазақстанда теңіз бар ма?
• Қазақстанның қандай жер асты байлықтары бар?
Тапсырма: Түркия туралы мәтін құрастырыңыз.
 ТҮРКІСТАН

Түркістан – екі дүние есігі ғой, Türkistan – iki dünya eşiğidir

Түркістан ер түріктің бесігі ғой, Türkistan er Türkün beşiğidir.
Тамаша Түркістандай жерде туған Türkistan gibi güzel yerde doğmak
Түріктің Тәңір берген нәсібі ғой,- Tanrının Türk’e vermiş nasibidir.
 Түркістан
Түркістан тәуелсіздігіміздің (bağımsızlık) көк байрағы желбіреген (dalgalanmak)
бүгінгі таңда бүкіл түркі әлемінің Ақ ордасына айналып отыр (dönmek).
Орта ғасырларда (ХҮІ-ХҮІІІ ғғ.) Түркістан қаласы Орта Азия мен Қыпшақ
даласы халықтарының саяси орталығы (merkez) болған. Бұл қала Қазақ
хандығының ордасы болған, Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің Ақ сарайында
хандар жиналып (toplanmak), мәжіліс өткізген (istişare etmek, toplantı yapmak).
Орта ғасыр сәулет (mimari) өнерінің (sanat) озық (önde gelen) үлгілерінің бірі –
Қожа Ахмет Ясауи кесенесі (türbe). Ол тек қана (sadece) қазақ халқының ғана
емес, бүкіл түрік халықтарының тағдырымен (kader) байланысты. Сондықтан
(onun için) Түркістанға келгендер алдымен (önce) Ахмет Ясауи кесенесіне
барады. Қазіргі таңда Қ.А.Ясауи кесенесінде мұражай (müze) орналасқан.
Түркістанның түркі халықтар үшін маңызын (önem) жаңғырту (canlandırmak)
және ежелгідей (eskisi gibi) білім және мәдениет (kültür) орталығына айналдыру
(dönüştürmek) мақсатында (amacıyla) Түркістанда Ахмет Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университеті құрылды. Түркі әлемінің ортақ
университеті болу мақсатын көздеген (edinen) университетте 28 түркі елден
(ülke) келген студенттер білім алады және бүкіл әлемнен ғалымдарды (bilim
adamı, alim) жинайтын түркология конгрестері өткізіледі.
 Сұрақтарға жауап беріңіз.

• Түркістан қайда орналасқан?

• Түркі әлемі үшін Түркістан маңызды ма? Неге?
• Орта ғасырларда Түркістан кімнің саяси орталығы
болған?
• Түркістанның ең маңызды құрылысы не?
• Түркістанда қандай университет ашылды?
• Қандай мақсатпен ашылды?
 КЕЛЕР ШАҚ (GELECEK ZAMAN)

• Қазақ тілінде келер шақтың үш түрі бар

(Kazak dilinde Gelecek zamanın üç hali vardır):
1. Болжалды келер шақ (Tahminli gelecek zaman)
2. Мақсатты келер шақ (Amaçlı gelecek zaman)
3. Ауыспалы келер шақ (Değişmeli gelecek zaman).
 Болжалды келер шақ (Tahminli gelecek zaman)
Болжалды келер шақ - іс-әрекеттің болашақта болып-болмауын
болжап, күмән келтіріп айтылатын етістіктің шағы. Hareketin gelecekte
olup olmayacağını tahmin eden, ihtimal eden zamandır.

Жалғаулары: -ар, -ер, -р және жіктік жалғау жалғанады

Сұрақтары: не істейді?
Мысалы: Анаға қарап қыз өсер, атаға қарап ұл өсер.
Anaya bakarak kız büyür, dedeye bakarak oğlan büyür.

Болымсыз түрі (olumsuz şekli) етістікке –ма/-ме, -па/-пе, -ба/-бе

болымсыздық жұрнағынан кейін –с жұрнағы жалғану арқылы
жасалады.
• Айт+ар söyler айт+па+с söylemez
• Келіс+ер katılır,onaylar келіс+пе+с katılmaz, onaylamaz
• Бар+ар varır бар+ма+с varmaz
 Болжалды келер шақ. Жекеше түрі
(Tahminli gelecek zaman)

Соңғы Дауыссы Жіктік

Дауысты Болымды
дыбыс/ з жалғ
(Sesli)
Жақ (Sessiz) ауы
-ар -р -мын бар-ар-мын, ойна-р-мын
І.Мен
-ер -р -мін кел-ер-мін, сөйле-р-мін
-ар -р -сың бар-ар-сың, ойна-р-сың
ІІ.Сен
-ер -р -сің кел-ер-сің, сөйле-р-сің
-ар -р -сыз бар-ар-сыз, ойна-р-сыз
ІІ.Сіз
-ер -р -сіз келе-р-сіз, сөйле-р-сіз
-ар -р - бар-ар, ойна-р
ІІІ.Ол
-ер -р - келе-р, сөйле-р
 Болжалды келер шақ. Көпше түрі
(Tahminli gelecek zaman)

(Son ses)
Gelecek zaman eki (Ekler) Болымды
Жақ
Бар-ар ойна-р -мыз бар-ар-мыз, ойна-р-мыз
І.Біз
Кел-ер сөйле-р -міз кел-ер-міз, сөйле-р-міз
барарсыңдар,ойнарсыңда
бар-ар ойна-р -сыңдар
р
ІІ.Сендер
кел-ер сөйле-р -сіңдер келерсіңдер,сөйлерсіңдер
барарсыздар,ойнарсызда
бар-ар ойна-р -сыздар
ІІ.Сіздер р
кел-ер сөйле-р -сіздер келерсіздер, сөйлерсіздер
бар-ар ойна-р бар-ар, ойна-р
ІІІ.Олар
кел-ер сөйле-р кел-ер, сөйле-р
 Aşağıdaki fiillerden tahminli gelecek zaman yapınız.
Түсіну (anlamak), үйрету (öğretmek), жазу, ұйықтау (uyumak),
жеу(yemek), орналасу(yerleşmek),жүру(yürümek),беру(vermek).
Cümleleri tahminli gelecek zaman yapınız.
• Үлгі (Örneğin): Сен ертең сағат жетіде тұр. – Сен ертең сағат
жетіде тұрарсың.
Сен ертең сағат жетіде тұр, киін сонан соң асханаға кел, тамақ
іш. Сонан соң мектепке келіңдер. Сабақ сағат екіде аяқталады.
Сағат екіде мектепке мен де келемін. Сонан соң бәріміз киноға
барамыз. Киноға Жанар да барады. Кино шамамен сағат төртте
аяқталады. Ертең демалыс. Демалыс күні паркке барамыз.
Ata sözler (Мақал-мәтелдер).
• Ерлік пен бірлік жеңіске жеткізер. Cesaret ile birlik zafere ulaştırır.
• Ексең егін ішерсің тегін. Ekin ekersen bedava içersin.
• Арғымақтың белгісі арғанын білдірмес,
Асыл заттың белгісі, қайғырса да бүгілмес.
İyi arğımak zayıflığını göstermez, Asıl kişi üzülse de bükülmez.
 Орталық мұражайда (Merkezi Müzede)
• Алматы қаласында Қазақстан Республикасының
Орталық Мемлекеттік (devlet) мұражайы бар. Ол
Фурманов көшесінде орналасқан. Мұражай сейсенбі
күні істемейді. Басқа күндері таңертенгі сағат 10-нан
кешкі 6-ға дейін (kadar) ашық.
• Мұражай үш қабатты(kat). Мұражай ескі заманнан
бері қазіргі күнге дейінгі Қазақстан дамуын (gelişme)
қамтиды (kapsamak). Оның тарих, этнография тағы басқа
бөлімдері бар. Онда тарихи фильмдер де көп
көрсетіледі. Мұражай сәулеті(mimari) өте әдемі (güzel).Ол
шығыс өнерінің (sanat) үлгісімен салынды.
• Мен демалыс күні мұражайда болдым. Бұл күні де
адам көп келді. Мен мұражайдың ішін араладым.
Жақсы демалып, үйге қөнілді (sevinç, zevk) қайттым.
Сұрақтарға жауап беріңіз.

• Алматыда қандай мұражай бар?

• Ол қай көшеде орналасқан?
• Мұражай қай күндері жұмыс істейді?
• Мұражайда қандай бөлімдер бар?
• Мұражайға адам көп барады ма?
• Сен қашан мұражайға бардың?
• Мұражай саған ұнады (beğenmek) ма?
 Абай Құнанбаев
• Абай – қазақтың ұлы ақыны (şair), ірі философы, ағартушысы (eğitimci)
және данасы (dahi). Абай 1845 жылы Семей облысында (eyalet) туылған.
Әкесі Құнанбай ақылды, шешен (sözcü), бай (zengin), бірақ қатал (sert)
адам болған. Анасы – Ұлжан мейірімді (merhametli, şefkatlı), қамқор
(özenli) адам болған.
• Абай алдымен ауыл молдасынан үйренеді. Абайдың зеректігін (akıl,
atılgan) байқаған соң, Құнанбай оны Семейдегі медресеге берген.
Мұнда ол Шығыстың классикалық поэзиясымен танысып, сол үлгіде
бірнеше өлеңдер(şiir) жазды. Сонымен қатар, Абай орыс әдебиетімен
танысып, енді оған шығыс мәдениетімен бірге Еуропа мәдениеті де
әсер етті (etkilemek). Абай қысқы айларда Семейдегі кітапханаларға
арнайы баратын. Мұнда ол Пушкин, Лермонтов, Толстой
шығармаларымен (eser) танысты. Кейін өзі Пушкин, Лермонтов,
Крылов, Гетенің шығармаларын қазақ тіліне аударды.
• Абай халықты надандықтан (cahillik) алып шығудың жолы – оқу,
өнер(sanat) деп білді. Абай- қазақтың ғана емес, бүкіл адамзаттың
(insanlık) ақыны, ғаламат тұлға. Абайдың 150 жылдық тойы ЮНЕСКО
тарапынан салтанатты (tören) түрде атап өтілді.
Сұрақтарға жауап беріңіз
• Абай кім?
• Абай қашан туылды?
• Абай қайда туылды?
• Ол қайда оқыды?
• Ол кімнің шығармаларын қазақ тіліне аударды?
• Надандықтан шығу жолы неде?
• Абайдың 150 жылдығы қашан тойланды?
• Ғылым таппай мақтанба, Bilim bulmadan övünme
• Орын таппай баптанба. Yerini bulmadan gururlanma
• Құмарланып шаттанба, Kumarlanıp şenlenme
• Ойнап босқа күлуге; Oynayıp boşuna gülme.
• Бес нәрседен қашық бол, Beş şeyden uzak ol
• Бес нәрсеге асық бол, Beş şeye yakın ol
• Адам болам десеңіз. Adam olmak istesen
• Өсек, өтірік, мақтаншақ, Dedikodu,yalan söylemek, övünmek
• Еріншек, бекер мал шашпақ- Tembellik, boşuna mal saçmak
• Бес дұшпаның білсеңіз. Beş düşmanınız bilseniz.
• Талап, еңбек, терең ой, Talep, emek, derin fikir
• Қанағат, рақым – ойлап қой Kanaat, merhamet bir düşün
• Бес асыл іс, көнсеңіз. Beş asıl iş, razı olursanız