Językoznawstwo stosowane:

-bazowanie na kierunkach współczesnych

Kilka działów językoznawstwa, gałęzie, trendy myśleniowe (jak myśleć o języku)

Językoznawstwo stosowane – badania, które zmierzają do zastosowania języka

Wykorzystuje pewne dane wykorzystane przez językoznawców (glottodydaktyka – nauczanie,
zaburzenia mowy, komunikacja międzyludzka – marketing, leksykografia – tworzenie słowników,
tłumaczenia – synonimy)

Program: etnolingwistyka (kultura) i socjolingwistyka (społeczność)

Egzamin ustny – 2 części (1 – około 12 zagadnień, pojęć, 2 – część narzucona przez studentów,
zaproponować swój temat, przygotować konspekt, pokazać, że przeczytaliśmy coś ponad,
wypowiedź 3-minutowa), 2 oceny i średnia.
Będzie zerówka na ostatnich zajęciach
Obecność sprawdzana

Bibliografia:
-Grabias „Socjolingwistyka”

Jak się ma społeczeństwo do języka?

SPOŁECZEŃSTWO W ZWIERCIADLE JĘZYKA
W jaki sposób język odzwierciedla ducha naszego społeczeństwa?
(niewymagane)
Zmiany w języku są odbiciem zmian kulturowych
Do wszystkich języków napływają zwroty obcojęzyczne (sorry, t-shirt, ale cool). Napływają tak
naprawdę do wszystkich dziedzin
weekend, supermarket, all inclusive, sushi, spaghetti, pub, roaming
Zmiany wynikają z dysfuzji kulturowej (przepływ elementów kulturowych), uniformizacji świata
(upodabnianie się do kultur), kontaktów międzynarodowych, rozwoju turystyki, dominacji
ekspansji najbardziej rozwiniętych krajów zachodu → przejmowanie wzorców kultury zachodniej

Dlaczego anglicyzmy?
-Przekonanie o wyższej randze i użyteczności nazw angielskich (lata 90.) .Wnosiło nowy powiew,
nie było przestarzałe.
Kultura francuska broni się przez anglicyzmami. Komisja publikuje całą listę słów francuskich,
które należy używać zamiast angielskich. Przywiązanie do własnej kultury. Uczą dzieci w
podstawówce tych słów, starają się wymusić na innych używanie tych słów.

Kod uproszczony, zminimalizowany – pojawiają się formy lapidarne, skondensowane (spokojnie-

spoko, w porządku – w porzo, słowa wielofunkcyjne – fajny, wyrazowce – jebitny, żelbeton)

Społeczeństwo:
-dominacja cywilizacji obrazkowej, elektronicznej: cywilizacja wizyjna w zamian za cywilizację
słowa, mniejsza użyteczność umiejętności wypowiadania się
-pośpiech i ciągły brak czasu
-zalew informacji

Wulgaryzacja – napływ elementów kolokwialnych, żargonowych (żarcie, graty, kiblować, kiecka,

gacie)
Skąd się to bierze?
-awans społeczny ludzi ze środowisk robotniczych i wiejskich
-wulgaryzacja obyczajów → grubiaństwo, prostactwo
-skrajnie negatywny stosunek do rzeczywistości

10.10
Świat zakodowany w języku
(nie obowiązuje)

PL:podkowa → usytuowanie i sposób wykonania

ANG:horseshoe – postrzegane metaforycznie
zakodowana wizja świata
FR: fer a cheval (dosł. żelazo dla konia) → materiał, z którego przedmiot jest wykonany
Wł: ferro di cavallo → materiał
HISZP: herradura → herrar (podkuwać), hierro (żelazo)
Wydobywanie innego aspektu rzeczywistości (polski, angielski, języki romańskie)

PL: fortepian → głośność (forte i piano)

ANG: grand piano (duże pianino) → wielkość
HISZP: piano de cola (pianino z ogonem)
FR:piano a queue (pianino z ogonem)
Wielkość ukazana metaforycznie
WŁ:pianoforte

FR: maigre comme un coucou(kukułka)

ANG:as thin as a rake(grabie)
PL: chudy jak szkapa

Ang:cry like a baby

PL: płakać jak bóbr (Ezop)
FR: pleurer comme une madeleine (madlenka – typ ciastek) – nawiązanie do Marii Magdaleny

Każdy język ma zakodowany inny świat

Lapończycy: śnieg – padający, leżący, suchy, mokry, twardy

Aztekowie z Meksyku: śnieg = mróz = lód

5 odpowiedników „ja” w języku japońskim – zależy od sytuacji formalnej, nieformalnej, dla kobiet,
dla mężczyzn, poufale
laotański – 5 form w zależności od tego, z kim rozmawiamy

Różne społeczeństwa różnie interpretują świat

Gokotta (szwedzki) – wstanie z łóżka wczesnym rankiem z zamiarem wyjścia na zewnątrz i

posłuchania pierwszego śpiewu ptaków

Hanyauku (rukwangali) – chodzenie na palcach po ciepłym piasku

Komorebi (japoński) – rozproszone przez drzewa promienie słoneczne

petrichor (angielski) – przyjemny zapach ziemi po deszczu

Yuanfen (chiński) – siła, która nas przyciąga do siebie

Manabamate – brak apetytu spowodowany zakochaniem się

Cafune (portugalski brazylijski) – czułe przeczesywanie włosów ukochanej osoby

Ludzie mówiący różnymi językami w różny sposób interpretują i klasyfikują przedmioty, cechy i
zjawiska
Różne obrazy świata – ile możliwych obrazów?
Liczba języków drastycznie maleje (teraz około 6000)

Co decyduje o tym, że tak, a nie inaczej są klasyfikowane przedmioty?

-częstotliwość występowania w środowisku fizycznym
-tradycje, wierzenia, przekonania
-stosunek, sposób podejścia

Język – klucz do poznania innych sposobów interpretowania świata

Uczenie się nowego języka – wgląd w inny obraz świata

(trzeba umieć)
Socjolingwistyka – badania językoznawcze ściśle związane z tym, co się dzieje w społeczeństwie
język ↔społeczeństwo
mowa kobiet i mężczyzn

Socjolingwistyka – dyscyplina z pogranicza socjologii i językoznawstwa. Bada rolę języka w

społeczeństwie oraz współzależności zjawisk językowych i struktury społecznej. Rozpatruje język
w całym jego zróżnicowaniu w stosunku do struktury społecznej.
Nazwa → ok. 1950 roku (w USA)
Badania → od XIX wieku
Rozwój → ostatnie dziesięciolecia XX wieku
Punkt wyjścia dla teorii socjolingwistycznych → założenie: język jest zjawiskiem społecznym i w
związku z tym prawa socjologiczne, rządzące zjawiskami społecznymi można odnieść także do
języka.

Jakie pytania stawia sobie socjolingwista:

-W jaki sposób język różnicuje się w obrębie określonych zbiorowości ze względu na odmienne
sytuacje społeczne?
-Jakie język przybiera formy w różnych klasach czy warstwach społecznych i środowiskach
kulturowych tego samego społeczeństwa?

Każdy z nas staje w odmienionych sytuacjach społecznych, język jest zróżnicowany od tego.
Przynależność użytkowników języka do określonych grup społecznych. Stosunek między nadawcą
tekstu, a jego odbiorcą.

Socjologia języka (językoznawstwo socjologiczne) – bada związki między faktami językowymi, a

zjawiskami społecznymi, zajmuje się przede wszystkim środowiskowym zróżnicowaniem języka
narodowego.
Zbliżone, jeśli chodzi o obszar badań.

Która godzina?
Językoznawca: wypowiedź należąca do języka polskiego, posiada składnię, intonację, elementy
pierwszej i drugiej artykulacji – czysta analiza językoznawcza
Socjolog: wypowiedź należy do całego zbioru relacji, ktoś utrzymuje kontakt z kimś, relacja
między nadawca i odbiorcą
Socjolingwista: określenie stosunku między organizacją komunikatu, którą determinuje analiza
językoznawcza, a przeznaczeniem społecznym tego komunikatu

Która godzina?
Masz zegarek?
Przepraszam, czy mógłby mi Pan powiedzieć, która jest godzina?

Odczytane informacje: kim jest nadawca ( członek pewnej społeczności, wspólnoty; jego język
może wskazywać na jego pochodzenie, zawód, poziom życia, przynależność do jakiejś grupy) i kim
jest odbiorca i jakie są warunki komunikacji (relacje między nimi, kto do kogo, w jakiej sytuacji i w
jakim celu mówi)

17.10.

Kierunek badań I:
Dwa niezależne od siebie byty

Byt 1: Język Byt 2: Społeczeństwo

Przyczyna (dlaczego ktoś używa takich form)

Rezultat

Koncepcja klasyczna → społeczeństwo determinuje język (wpływa na język, kształtuje język)

różne warianty językowe pozwalają opisać warianty (zjawiska) socjologiczne (kulturowe) → Roger
Brown, Wiliam Labov
np. badania różnic na poziomie fonologicznym w języku mówionym mieszkańców Nowego Yorku
wykazały pewnie różnice społeczne (zawód, wykształcenie, dochody)
Kasia/ Pani Kasia/ Pani Kowalska/ Pani Katarzyna Kowalska/ Kowalska, itp.

Koncepcja relatywistyczna:
Wilhelm von Humboldt (niemiecki filozof i językoznawca, XIX w.) → Język organizuje świat,
który nas otacza. W języku zawarty jest swoisty ogląd świata, wewnętrzna forma, która pośredniczy
między językiem a opisywanym światem.

Rozwój idei Wilhelma von Humboldta: a/grupa „neo-humboldtowska” w Niemczech (Weisgerber,

Porzig, Trier)

Hipoteza Sapira (strukturalista) i Whorfa → język wpływa na sposób myślenia (mentalizm)

Struktury naszego języka ojczystego narzucają nam pewne zwyczaje myślowe.
Prekursorzy językoznawstwa kognitywnego (nieświadomi)

Wersja mocna mówi, że język determinuje sposób myślenia, a słaba – język wpływa na sposób
myślenia.

„Nie ma dwóch języków, który byłyby na tyle do siebie podobne, aby można było sądzić, że
wyrażają tę samą rzeczywistość społeczną” - Sapir → przykład tematu egzaminacyjnego

Koncepcja relatywistyczna → duch narodu → Etnolingwistyka – dziedzina badań lingwistycznych,

której przedmiotem są wzajemne związku między językami, myśleniem, zachowaniem się
człowieka i rzeczywistością, to znaczy między strukturą języka panującą powszechnie, a resztą
kultury społeczności posługującej się danym językiem → Zależności między danym typem kultury,
a określonymi typami języka, którymi mówią nosiciele tejże kultury.

Etnolingwistyka polska – Językoznawstwo polskie

Językowy obraz świat (Bartmiński, Tokarski) – kluczowe pojęcie tej szkoły

„Językowy obraz świata najogólniej mówiąc, to zbiór prawidłowości zawartych w kategorialnych

związkach gramatycznych (fleksyjnych, słowotwórczych i składniowych) oraz w semantycznych
strukturach leksyki,pokazujących swoiste dla danego języka sposoby widzenia poszczególnych
składników świata, panujących w nim hierarchii i akceptowanych przez społeczność językową
wartości”. (R. Tokarski, 1998)

książka „Kobiety, ogień i niebezpieczne rzeczy”

Podstawy rekonstrukcji językowego obrazu świata (R. Grzegorczykowa):

-fakty gramatyczne (np. kategoria męskoosobowości w polszczyźnie: szafy, drzewa, psy, kobiety
stały, ale mężczyźni stali) – kategoryzacja rzeczywistości

-fakty derywacyjne (skąd pochodzi dane słowo – dlaczego np. odkurzacz? - coś, co zbiera kurz)

-frazeologizmy (np. śmierć: gryźć ziemię, wyciągnąć nogi, pójść na łono Abrahama)

-swoistość kategoryzacji dokonywanej przez język (np. main-bras)

-zjawisko konotacji, tzn. kojarzenia przez mówiących pewnych cech i przekonań z nazywanymi
zjawiskami (np. demokracja, komunizm – w Polsce kojarzony negatywnie, we Francji nie)

denotuje – nazywa, odsyła do

24.10
Stereotyp - „subiektywnie determinowane wyobrażenie przedmiotu obejmujące zarówno cechy
opisowe, jak i wartościujące obraz, będące rezultatem interpretacji rzeczywistości w ramach
społecznych modeli poznawczych” - J. Bartmiński (1998)

wartościowanie → aksjologia

I kierunek badań – język i społeczeństwo to dwa byty

II kierunek badań: język i typ zachowania, fakt społeczny to jeden byt

MALINOWSKI Bronisław → teoria funkcjonalizmu antropologicznego
Założenie: każde, nawet najmniejsze zjawisko kulturowe posiada jakąś funkcję ważną dla całości
systemu społecznego
Język = rodzaj działania, a nie znak myśli.
Wypowiedzenie ma znaczenie tylko w określonym kontekście sytuacyjnym. (nie trzeba umieć)

Kontekst sytuacyjny

Szkoła Praska – koncepcja funkcjonalizmu praskiego

Teoria aktów mowy (pragmatyka) – kontekst – poziom lokucyjny, illokucyjny, perlokucyjny

Etnolingwiści amerykańscy – Dell Hathaway HYMES

Etnografia mówienia → mowa = system zachowań kulturowych

Użycie języka ważniejsze niż struktura języka

Znaczenie komunikatu ukryte w naturalnym kontekście
Mówienie aktywnością społeczną
Punkt wyjścia analizy: wspólnota językowa, a nie kod
Teren poszukiwań: akt mowy, a nie słowo (F. De Saussure) ani zdanie (N. Chomsky)
Cel: opis użycia języka w życiu społecznym (ukazanie ogółu norm, które stanowią podstawę
funkcjonowania interakcji w danym społeczeństwie)

Kompetencja komunikacyjna (D.Hymes) TO NIE kompetencja językowa (N.Chomsky) – k.

językowa to tylko jeden z elementów składowych kompetencji komunikacyjnej
To k. komunikacyjna jest konieczna, potrzebna

Kompetencja językowa (Chomsky) to zdolności umysłowe człowieka, pozwalające budować

dowolną liczbę zdań ze skończonego zbioru elementów językowych oraz odróżniać zdania
gramatycznie poprawne od niepoprawnych.
Jest taka sama dla wszystkich członków tej samej wspólnoty językowej (idealny lokutor – słuchacz)
Jest w dużej mierze uniwersalna.

D. Hymes → kompetencja językowa (N.Chomsky) to pojęcie niewystarczające, aby opisać akt

mowy

D. Hymes

Językowe zachowanie jednostki nie jest tylko sekwencją gramatycznie poprawnych zdań, ale
również zbiorem wypowiedzi uwarunkowanych społecznie i sytuacyjnie.
O zachowaniach językowych decyduje nie tylko gramatyka, ale również:
-role pełnione przez użytkowników języka w grupach społecznych
-sytuacje, w jakich rozmowy przebiegają.
Działanie tych czynników, podobnie, jak funkcjonowanie gramatyki, podlega dającym się opisać
regułom.

Zasada odpowiedniości - „mową rządzą reguły odpowiedniości wykraczające poza gramatykę” →

forma wypowiedzi ma związek z sytuacją - odpowiedniość zakłada również łączenie wiedzy o
sytuacjach społecznych z procesem tworzenia zdań – ta wiedza o relacji łączącej sytuacje społeczne
z zachowaniami językowymi = rodzaj KOMPETENCJI

Kompetencja komunikacyjna – wiedza o sposobach budowania wypowiedzi (sposobach

mówienia/ regułach używania języka) w różnych sytuacjach społecznych

Zastosowanie

07.11

uniwersalizm – przeciwieństwo relatywizmu (wszystko zależy od języka, którym mówimy)

Uniwersalizm – przedstawiciel: Anna Wierzbicka –> są pewne elementy wspólne wszystkim

językom
Anna Wierzbicka – urodzona w 1938 roku w Warszawie. Zaczęła studia w wieku 16 lat.
1972 – książka pt. „Semantic primitives”. Po raz pierwszy sformułowała program badań
porównawczych nad językami świata, stanowiący podstawę stworzonej przez nią teorii
naturalnego metajęzyka semantycznego.

Metajęzyk – mówienie o samym języku

semantyczny – skupienie na znaczeniu

„Kocha, lubi, szanuje – medytacje semantyczne” (1971)

„Co mówi Jezus? Objaśnienie przypowieści ewangelicznych w słowach prostych i uniwersalnych”
(2002)

Wyszła od filozofii – alfabet myśli ludzkiej – każdy posiada alfabet myślowy, aby formułować
myśli
Lista 14 uniwersalnych pojęć – dzisiaj 64 (mówi się, że prawie 70), podstawa pewnego języka
Zastosowanie – przy nauce innych języków

Teoria naturalnego metajęzyka semantycznego – założenie: za całą różnorodnością języków i

kultur kryje się jeszcze ograniczony zasób prostych i uniwersalnych słów, które Leibniz określił
mianem „alfabetu myśli ludzkich”

Naturalny metajęzyk semantyczny – język oparty na zbiorze pojęć elementarnych = mini-język

odwołujący się do najprostszych pojęć występujących we wszystkich językach jako konkretne
wyrazy o tym samym znaczeniu.
Składa się on z prostych i uniwersalnych elementów oraz prostej gramatyki, która opisuje zasady
ich łączenia. Ponieważ jest to język uniwersalny, może on służyć jako wspólna miara do opisu i
porównywania wszystkich języków i kultur.

Lata 70 → pierwsza lista 14 elementów

Krytyka: lista arbitralna i niewystarczająca → poszerzenie listy
Lata 80 → lista 35 elementów
Aktualnie → około 63 elementów

Jednostki elementarne i uniwersalne – niewielka liczba pojęć występujących we wszystkich

językach świata – nazywane często INDEFINIBLIA SEMANTYCZNE - „zrozumiałe same przez
siebie”

Pojęcia uniwersalne:
1. rzeczy i osoby: ja, ty, ktoś, coś
2. determinatory: ten, ten sam, inny
3. kwantyfikatory: jeden, dwa, niektóre, dużo, wszystko
4. ewaluatory: dobry, zły
5. deskryptory: duży, mały
6. predykaty mentalne: myśleć, wiedzieć, chcieć, czuć, widzieć
7. mowa: mówić, słowo, prawda
8. czynności, dzianie się, ruch, kontakt: robić, dziać się (zdarzać się), ruszać się, dotykać
9. miejsce, istnienie, posiadanie, identyfikacja: być (istnieć), mieć
10. życie i śmierć: żyć, umrzeć
11. czas: kiedy, teraz, chwila, potem
itp...
Definicje słownikowe:
– błędne koło
– są bardziej skomplikowane, niż same słowa

zasada redukcyjności – sprowadzanie znaczeń złożonych do prostych

MATKA:
X jest matką Y-a. =

(a) kiedyś, przed czasem obecnym, Y był bardzo mały

(b) Y kiedyś był wewnątrz ciała X-a
itp......

Problemy:
1. Polisemia (know – wiedzieć/znać – savoir/ connaitre)
2. Ekwiwalencja semantyczna a pragmatyczna (tajski: ja, ty - „niestosowne, chan – kobiety
[sytuacje nieformalne, zażyłość], - mężczyźni [wyższość, brak szacunku]
3. Alloleksja – kilka wyrazów konkretnego języka realizuje tę samą jednostkę (dziać się,
przytafiać)
4. Przynależność do różnych kategorii gramatycznych ( „To want” et „vouloir' –
czasowniki; „hoshii” - przymiotnik)

wydawnictwo „Universitas”
research gate - naukowa strona internetowa
google scolars? - strona do szukania książek

co ma wpływ na nasz język – region, społeczeństwo, rozwój aparatu artykulacyjnego, prozodia –

intonacja,
swój obraz kreujemy swoją mową

14.11

odmiany stylistyczne i społeczne

Wiliam Labov – amerykański językoznawsca, socjolingwista → społeczny charakter języka →

badania w społeczeństwie Nowego Jorku → język jako wskaźnik przynależności do pewnej
grupy społecznej

Poszukiwanie zależności między odmianami językowymi a społeczną pozycją lokatorów lub

sytuacją komunikacyjną

Badanie:
Próba – 200 osób
Kryteria – dowód, zawód, wykształcenie
Każdy podmiot jest proszony o:
– praktyczne posługiwanie się językiem
– względny przymus (wywiad, podczas którego kontrolujemy język)
– głośne czytanie tekstu
– odczytywanie listy słów
– odczytywanie par słów
→ uwaga przywiązywana do językowej poprawności jest coraz większa

Obserwacje:
-wszystkie klasy społeczne zmieniają wymowę w zależności od sytuacji
-jednak zasięg i charakter rozbieżności zmieniają się w sposób regularny w zależności od środowisk
-różnica pomiędzy językiem potocznym a starannym okazuje się dużo bardziej istotna dla robotnika
niż pracownika kadry zarządzającej – u takiej osoby język staranny jest używany dużo częściej

zmienność stylistyczna i społeczna

Wspólnota językowa – ogół tych, którzy pomimo różnorodności swoich praktyk podzielają te
same normy i te same oceny ← NORMA JĘZYKOWA = cecha scalająca

„Wspólnota językowa charakteryzuje się nie tylko wyraźną zgodą na użycie elementów języka co
wspólnym udziałem w ogóle norm” Labov W. 1972

SOCJOLINGWISTYKA → badania terenowe → badania faktycznego użycia języka w

konkretnych grupach społecznych → zróżnicowanie → wariacje
zmienność w zależności od danego środowiska społecznego
analizujemy konkretne wyrażenia, teksty, wypowiedzi np. na forach

Kod ograniczony i kod rozbudowany

Basil Bernstein – brytyjski socjolog – językowe zróżnicowanie warstw społecznych, ich

przyczyny i skutki – badania w zakresie niepowodzeń szkolnych – czy to, że mówimy inaczej może
mieć wpływ na nasze niepowodzenia w szkole?

Jakie są przyczyny zróżnicowania osiągnięć szkolnych dzieci i młodzieży pochodzących z różnych

klas społeczeństwa brytyjskiego.
Obserwacje → klasy robotnicza i średnia
Niepowodzenia szkolne dotyczą zazwyczaj uczniów wywodzących się z klasy robotniczej

Opisał dwa rodzaje kodów, jakie zauważył u dzieci

Sposób, w jaki mówimy, wpływa na nasz sposób myślenia

2 typy kodów: kod rozwinięty i kod ograniczony

Różnice:
– na poziomie formy wypowiedzi: proporcja użycia słów i środków niewerbalnych
(prozodycznych, pantomimicznych – gesty, skrótowce)
– na poziomie psychologicznym: stopień przewidywalności, tj. prawdopodobieństwo użycia
środków leksykalnych i składniowych w procesie komponowania tekstu

Kod ograniczony:
– przewaga informacji przekazywanych środkami niewerbalnymi nad informacją ujętą w
słowa
– przewidywalność leksykalna (sztywne, z góry ustalone formuły; intencja realizowana za
pomocą informacji, natężenia głosu, mimiki, gestu)
– przewidywalność syntaktyczna (zdania proste, formalnie skostniałe, eliptyczne,
skondensowane treściowo; treść odczytywana z kontekstu sytuacyjnego)

dysponuje zamkniętym zbiorem znaczeń, sztywnością składniową

Kod rozwinięty:
– przewaga słowa nad środkami niewerbalnymi
– rozbudowane konstrukcje składniowe
– staranna selekcja leksykalna
– przewidywalność leksykalna i syntaktyczna ograniczona do minimum

charakteryzuje się otwartością, elastycznością, bogatym słownictwem

Jakie są przyczyny zróżnicowania osiągnięć szkolnych dzieci i młodzieży pochodzących z różnych

klas społeczeństwa brytyjskiego?

Klasa średnia – używa zarówno kodu ograniczonego jak i kodu rozwiniętego

Klasy niższe – posługują się tylko kodem ograniczonym, wystarczającym do komunikowania się w
grupach familiarnych

Odpowiedź: relacje, jakie zachodzą pomiędzy językiem i wzorami komunikowania się, które
dziecko opanowało w swoim środowisku rodzinnym, a sposobami komunikowania się i językiem,
jakiego naucza szkoła → niedostosowanie kodu ograniczonego do podejmowania myślowych
operacji abstrakcyjnych.

„ (…) określona forma relacji społecznej lub – ogólniej – struktura społeczna generuje odrębne
formy lub kody językowe, a kody te przede wszystkim przekazują kulturę, czyniąc koniecznym
pewien typ zachowania” B. Bernstein, 1980

23 stycznia – zerówka
1 albo 2 albo 5 lutego – I termin egzaminu

21.11

Dialektologia (gr. dialektos + lógos, czyli sposób mówienia + słowo, nauka) – dział
językoznawstwa badający odmiany języków narodowych i ich terytorialne zróżnicowanie

Dialekt, idiolekt, gwara, żargon, język ogólny

Idiolekt – mowa pojedynczego użytkownika w danym okresie jej rozwoju, język osobniczy,
indywidualny, traktowany jako całość przyzwyczajeń mownych danego człowieka

Gwara, dialekt
W tradycji lingwistycznej polskiej: gwara < dialekt

Gwara – mowa ludności wiejskiej na niewielkim terytorium, zwykle z kilku lub kilkunastu wsi,
różniąca się od języka ogólnego i mowy sąsiednich okolic (np. gwara podhalańska)

Dialekt – zespół kilku lub kilkunastu gwar

Gwara – gwara ludowa (wiejska) – szerszy zakres użycia: gwara środowiskowa, gwara zadowowa

Gwary środowiskowe
Gwara miejsca – powstaje z zetknięcia dialektów ludowych z językiem ogólnonarodowym,
posługują się nią przede wszystkim niewykształcone warstwy mieszkańców miast → słownictwo
bogate i pełne ekspresji

Gwara uczniowska, studencka, subkultury hip-hopowej → wyrażenia o charakterze ekspresywnym,

nazywające pewne elementy rzeczywistości w swoisty, oceniający sposób

Socjolekt – gwara, którą posługuje się dane środowisko

Żargon (np. młodzieży szkolnej, studentów, sportowców, żołnierzy)– język określonej grupy
społecznej (nie terytorialnej), z reguły uważanej za niższą pod względem kulturalnym → ujemny
odcień emocjonalny

Gwara zawodowa (np. lekarzy) – nazywanie pewnych przedmiotów i czynności związanych z daną
profesją, wyrazy często nieznane osobom posługującym się językiem ogólnym → brak charakteru
ekspresywnego
→ profesjolekt

Gwary ludowe – różne od języka ogólnego – słownictwo, fonologia, fonetyka

Gwary środowiskowo-zawodowe – różne od języka ogólnego – słownictwo

Dialekty: małopolski, wielkopolski, mazowiecki, śląski, (kaszubski) – ten uznawany jest jako język

Podstawowe kryteria podziału na dialekty

Dwie wyraziste cechy fonetyczne:

a) mazurzenie – wymowa spółgłosek dziąsłowych sz, ż, cz, dż jako s, z, c, dz (copka, kosyk, zaba)
b) fonetyka międzywyrazowa:
udźwięczniająca, np. brad Ali, jezd już
nieudźwięczniająca, np. wós rusza, sat mamy

dialekt małopolski (mazurzenie + fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca):

– przechodzenie wygłosowego CH w K (w tyk saniak, na tyk torach, byłek, robiłek)
– ścieśnienie samogłosek A i E (trowa, grzych)

dialekt mazowiecki (mazurzenie + fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca):

– twarda wymowa L (lypa, dolyna, polytyka)
– występowanie miękkich spółgłosek wargowych przed samogłoskami (bźale, mniasto)
– stosowanie dawnej końcówki liczby podwójnej w liczbie mnogiej czasowników
(chodziliźwa – chodziliście, chodziwa – chodzicie, mieślista – mieliście)
– szeroki zakres bezokolicznika kończącego się na -ić zamiast na -eć (siedzieć, leżyć)

dialekt wielkopolski (brak mazurzenia + fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca):

– labializacja (wymową dyftongiczną samogłosek) (glóra, kłoza, łokno)
– dźwięczna wymowa w wyrazach typu swój, twardy, kwiat
– udźwięcznienie połączeń tylko łuk Marga (ług Marka), ryk jelenia (ryg jelenia)
– w trybie rozkazującym – końcówka -ma (siedźma!)

kaszubszczyzna (kaszubienie + fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca):

– kaszubienie -= zmiana spółgłosek ś,ź, ć, dź na s, z, c, dz (sedzec, scana, zemia)
– zanik ruchomego E (domk, paznokć)
dialekt śląski (większość Śląska mazurzy, nie zna mazurzenia tylko Śląsk południowy, na którym
występuje jabłonkowanie + fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca)

Jabłonkowanie (szikanie) – taka sama wymowa spółgłosek dziąsłowych sz, ż, cz, dź oraz
spółgłosek środkowojęzykowych ś, ź, ć, dź jako zmiękczonych dziąsłowych sz', ż', cz', dż' np.
sziaresziano – szare siano, cziarni czielak = czarny cielak

– szerokie wymawianie Ę : widzę tę nogę (widza ta noga)

– wąskie wymawianie Ą : wąski, piąty (wunski, piunty)
– końcówki czasownika w 1. os. l poj. czasu przeszłego - -ech, a w 1 os. l. mn. -chmy, byłech,
bylichmy

haja w kosmosie XD

Regionalizm – element językowy występujący na części obszaru języka narodowego, ograniczonej

do pewnego regionu:
– występują w języku wszystkich mieszkańców regionu (także warstwy wykształconej),
zarówno w mowie, jak i w piśmie
– są aprobowane przez normy języka ogólnego

Język ogólny (ogólnopolski, ogólnonarodowy, literacki, kulturalny) = obowiązujący na terytorium

danego państwa. Jest środkiem porozumiewania się we wszystkich dziedzinach życia dla
wszystkich członków społeczności narodowej, ma więc zasięg ogólnonarodowy. Podlega
kodyfikacji, jest upowszechniany przez szkołę, środki masowego przekazu, naukę.

Podlega kodyfikacji – jest nadzorowany, jest pewna norma, której należałoby przestrzegać

Język narodowy, urzędowy, oficjalny = taki, który państwo uznaje jako język komunikacji,
administracji, kultury, szkolnictwa → nauczany w szkole, używany przez ogólnopolskie media,
prasę, radio i telewizję

Polszczyzna:
1. oficjalna – używana przez osobę wypowiadającą się jako przedstawiciel pewnej grupy
społecznej, czy urzędu
2. nieoficjalna -charakteryzuje kontakty prywatne, w których wypowiadamy się w swoim
imieniu

– standardowa (język używany w codziennych kontaktach, nienacechowany pod żadnym

względem)
– potoczna (odmiana ekspresywna)

I termin egzaminu – 6 lutego 2018 o 0:30

05.12
Socjolekt – odmiana języka funkcjonującego w określonej grupie społecznej

literatura:
Stanisław Grabias
„Język w zachowaniach społecznych” 2003
„O ekspresywności języka” 1981
„Słownik gwary studenckiej” (1994, wspólnie z L. Kaczmarkiem i T. Skubalanką)

3 kategorie socjolektalne (organizują repertuar środków językowych):

– zawodowość (przydatność środków językowych w profesjonalnej działalności grupy)
– tajność (możliwość takiego kodowania informacji, aby w miarę potrzeby była ona dostępna
osobom wybranym), np. grupy przestępcze
– ekspresywność (językowe sposoby informowania o stosunku członków grupy do
rzeczywistości)

Zawodowość i ekspresywność

-Czy zasób leksykalny socjolektu dotyczy tylko życia profesjonalnego członków grupy społecznej
tworzącej socjolekt, czy też obejmuje także sfery nieprofesjonalne, sytuacje i czynności życia
ludzkiego w ogóle?

W każdym socjolekcie:
słownictwo związane z zawodowymi realiami grupy + słownictwo dotyczące człowieka i świata
w ogóle

Ilościowy stosunek jednej warstwy znaczeniowej do drugiej jest miernikiem zawodowości.

-Czy powstają wyrazy nazywające zjawiska nowe, dotychczas językowo nie ujęte, czy też
powielają nazwy istniejące już w zasobie leksykalnym języka polskiego?

Słownictwo warstwy zawodowej → konieczność nazywania swoistych zjawisk profesjonalnych,

desygnatów nie określanych wyrazami języka ogólnego:

łow. Jeleniarz – myśliwy polujący na jelenie

złodz. Doliniarz = złodziej kieszonkowy

żołn. Cekaemiarz = żołnierz z obsługi CKM

Słownictwo może dublować nazwy ogólne: stud. Pofajczyć / strzelić w płuca / chmurną / puścić
dymka = zapalić papierosa

– Czy wyrazy te odznaczają się skrótowością, czy też ujmują rzeczywistość peryfrastycznie
(opisowo)?

Skrótowość wypowiedzi:
j. wojskowy – w lewo skos = maszeruj ukośnie w lewą stronę
j. sportowy – półkrok = stać w niepełnym rozkroku
j. studencki – maszyny = wydział budowy maszyn

Peryfrastyczność:
j. żołnierski – upolować gwiazdę = awansować
j. studencki – siać kwiatem = przeklinać
j. złodziei – zapuścić żurawia = ukraść z kieszeni
j. przestępczy – zbierać balety = być pobitym
Przegląd socjolektów z punktu widzenia w/w kryteriów
Język łowiecki – prawie wszystkie wyrazy (ponad 2000) dotyczą realiów myśliwskich. Ujmują one
rzeczywistość bardziej szczegółowo niż polszczyzna ogólna
cewki = nogi sarny
badyle = nogi łosia, jelenia

Język marynarski – tendencja do skrótowości, szczególnie w rozkazach.

Lewo na burt = przesuń pióro w kierunku lewej burty

70% przykładów dotyczy realiów zawodowych

Język złodziejski – językowa twórczość podporządkowana jest życiu profesjonalnemu.

Metaforyczny charakter słownictwa.

Co się kradnie:
pajęczarz – bieliznę na strychu
błyskotnik / blita – biżuterię

Okoliczności dokonywania kradzieży, kiedy się kradnie, kogo się okrada itp.

Język złodziejski = język techniczny? NIE – metaforyczny charakter słownictwa złodziejskiego,

niewielki stopień precyzji znaczeniowej

Język więzienny – słownictwo dotyczy realiów życia codziennego życia – rzeczywistość sprowadza
się do sposobów zaspokajania podstawowych czynności fizjologicznych: jedzenia, picia, spania,
wydzielania i dewiacyjnych czynności seksualnych

błoto/chrupa = jedzenie
zajrzeć w oko = mieć stosunek homoseksualny
bzać = gwałcić
zlew = gardło

Pogardliwa postawa

Język studencki / uczniowski

Zasoby leksykalne:
– wyrazy związane z nauką i studiami (1/3 zasobu)
– wyrazy ogólne, dotyczące innych dziedzin życia (2/3 zasobu)

Najbogatsze są wyrazy związane z emocjonalnym życiem człowieka, jak miłość (sympatia,

zakochać się, pieszczoty), życie towarzyskie (lokal, zabawa).

→ Życie codzienne przeplata się z życiem studenckim.

Wyrazy nie mające odpowiedników w słowniku ogólnym stanowią wyjątek

np. wyrazy określające sytuację przed salą egzaminacyjną: bazar, czarny rynek, giełda, rynek,
targ.....

Znamienna cecha: nadmiar elementów leksykalnych, serio synonimów, wyrazów znaczeniowo

tożsamych, dających się w tekście bez zmiany sensu wymieniać → tautonimów
pieniądze – 46 synonimów
zjeść – 91 synonimów

Powielanie oficjalnych terminów, często zbyt długich

opisówka – gramatyka opisowa
maszyny – wydział budowy maszyn
derma – dermatologia

Metaforyczne i peryfrastyczne określenia

Metaforyczna, nadmiernie rozbudowana, nieprecyzyjna znaczeniowo leksyka studencka, z punktu

widzenia onomazjonologii niepotrzebna, bo powielająca wyrazy polszczyzny ogólnej przypomina
słownictwo poetyckie.

Jakim celom na służyć ta barwa, porównawalna tylko z wybuchem inwencji poetyckiej, twórczość
językowa?

O. Jespersen:
„ slang (…) jesy wynikiem twórczej igraszki, z której rodzi się coś nowego tam, gdzie faktycznie
nie było potrzeby niczego nowego (…) i gdzie nowe wyrazy pomyślane są w stosunku.............

Język studencki = język poetycki? NIE – slang dysponuje uboższymi środkami formalnymi niż
język poetycki, język poetycki → wyrażanie szerokiej gamy subtelnych uczuć, slang → dominuje
humor i niewyszukana emocja

Kryterium zawodowości (procentowo od największego do najmniejszego)

1. socjolekty legalnych grup zawodowych (łowiecki, marynarski, żołnierski)
2. socjolekty powstałe w grupach nielegalnych (złodziejski, więzienny)
3. socjolekty spojone inną więzią niż zawodowa (studencki, uczniowski)

Kryterium ekspresywności:
1. socjolekty legalnych grup młodzieżowych (studencki, uczniowski)
2. socjolekty społecznych grup działających nielegalnie (złodziejski, więzienny)
3. socjolekty legalnych grup zawodowych (myśliwski, lekarski)

Tajność – właściwość wszystkich socjolektów → cecha odróżniająca socjolekty od polszczyzny

ogólnej i potocznej
Socjolekty tajne w różnym stopniu:
socjolekty tajne (np. złodziejski)
socjolekty półtajne (myśliwski, studencki)

Tajność może służyć różnym celom:

cele zawodowe (żargon przestępczy)
językowa zabawa (kryptozabawowy język dzieci)

Socjolekty intencjonalne tajne TO NIE socjolekty, które w swej genezie celowej tajności nie
zakładają

Utajnianie wypowiedzi :
→ wykorzystywanie zapożyczeń z języków obcych
→ dodawanie swojskich lub obcych formantów słowotwórczych
→ dołączanie do struktury wyrazu cząstek maskujących, poprzedzanie sylab autentycznymi
sylabami sztucznymi
→ skracanie wyrazów
→ wymiana dźwięków lub sylab oraz utożsamianie wyrazów dźwiękowo podobych

Biorąc pod uwagę zawodowość, ekspresywność, tajność:

1. Socjolekty o prymarnej funkcji profesjonalno-komunikatywnej:
a) języki zawodowe – profesjolekty (łowiecki, marynarski)
– odmiany o charakterze jawnym, w którym dobór środków językowych podporządkowany
jest sprawnemu i ścisłemu przekazywaniu myśli

b) żargony (ochweśnicki, złodziejski, więzienny):

– intencjonalnie tajne odmiany języka, w których śtodki językowe porządkowane są takiemu
kodowaniu informacji, która byłaby dostępna tylko dla osób wybranych

2. Socjolekty o prymarnej funkcji ekspresywnej:

a) slang (studencki, uczniowski)
– intencjonalnie jawne, środowiskowe odmiany języka, w których dobór środków językowych
podporządkowany jest ekspresywności
b) odmiany językowy o charakterze krypotozabawowym (np. tzw. tajny język dzieci)

Kreowanie obrazu rzeczywistości

Socjolekty filtrują rzeczywistość podwójnie:

– ujmują tylko człowieka i bardziej lub mniej rozbudowane mikrośrodowisko społeczne, w
którym człowiek przebywa i działa
– dostrzegają i kreują te sfery rzeczywistości, które są naturalnym podłożem funkcjonowania
grupy

Socjolekt:
– unifikuje proces interpretowania doświadczeń
– wyznacza stosunek użytkowników języka do zjawisk otaczających grupę społeczną
– nakreśla sposoby postępowania członków grupy w stosunku do siebie, w stosunku do
innych grup społecznych i w stosunku do tych zjawisk rzeczywistości, które pozostają w
kręgu zainteresowań użytkowników socjolektu, są przyczyną i obiektem ich działań

12.12
Językowa struktura socjolektów
1.23
Leksyka socjolektalna: źródła → socjolekty korzystają z dwu ogólnych źródeł środków
językowych:
-różne odmiany języka narodowego
-języki obce

Leksyka socjolektalna: sposoby tworzenia → neologizm jako narzędzie w badaniu socjolektów

Neologizm socjolektalny a innowacja językowa:

neologizmy strukturalne
neologizmy znaczeniowe (neosemantyzmy)
neologizmy funkcyjne

Neologizmy strukturalne:
– tzw. neologizmy absolutne (nowa słowa, wchodzące w użycie nowe związki
frazeologiczne), np. o baratario, pustynia intelektualna = głupiec
– innowacje w zakresie formy, np. fiza = fizyka, zrobić kogoś w klacz = zrobić kogoś w konia
– innowacje w zakresie formy i znaczenia, np. kujownia = czytelnia, bo kuć = uczyć się –
nadajemy nowe znaczenie temu wyrazowi

Neologizmy znaczeniowe (neosemantyzmy):

metafora (podobieństwo znaczeń):
– globus = głowa
– laleczka = ładna dziewczyna
– szatan = sprytny

Metonimia (styczność znaczeń):

– kitel → lekarz – nazwanie lekarza za pomocą jego typowego ubrania
– peruka → włosy
– profil → twarz
– piszczel → noga
Następuje pewna przyległość pojęć.
Dzisiaj umyłam samochód.

Metafora – relacja między elementami pochodzącymi z dwóch różnych dziedzin

Metonimia – przyległość dwóch elementów pochodzących z tej samej dziedziny

Paronimia (podobieństwo nazwy; wyrazy o podobnym brzmieniu rdzeni):

– histeryk – historyk
– blankiet – bankiet
– walec – walet
– bronia – broń

Elipsa (styczność nazw):

– historyczna → gramatyka historyczna
– blacha – dobrze przygotowany do egzaminy, od „obkuty na blachę”
skrócenie nazwy, pominięcie pewnego elementu

Neologizmy funkcyjne – wyrazy przyjęte do slangu bez zmiany znaczenia przedmiotowo-

logicznego, ale spełniające w nim inną funkcję niż w odmianach macierzystych → przejście
wyrazy z odmian jednego typu do odmian drugiego typu (zazwyczaj z socjolektów profesjonalno-
komunikatywnych do socjolektów ekspresywnych) → zmiana funkcji wyrazu

Neologizmy funkcyjne: wyrazy gwarowe

stud. rychtować się = ubierać się
stud. galoty = spodnie → ładunek ekspresywny
stud. bajzel = nieporządek → zabarwienie negatywne

gwara → neutralne pod względem wartości ekspresywnej

wyrazy dziecięce → ekspresywne, pieszczotliwe wyrazy pełniące funkcję komunikacyjną
lulać = spać
papać = jeść

wyrazy książkowe → reprezentują wysoki styl polszczyzny

stud. wybranka = sympatia
stud. skonsumować = zjeść
→ ładunek ekspresywny (ironia)

wyrazy środowisk przestępczych → funkcja profesjolektalno – komunikatywna

stud. Filować = patrzeć
stud. Sięgawki = ręce w trakcie kradzieży

zapożyczenia z języków obcych → neutralne pod względem wartości ekspresywnej

bejbi = dziewczyna
men = mężczyzna
→ ładunek ekspresywny

Neologizm socjolektalny a nominacyjny system języka:

– neologizmy nominatywne
– neologizmy stylistyczne
– neologizmy o funkcji uwydatniającej
– neologizmy o funkcji ekspresywnej

werbel – wyrazisty i agresywny, ale nie bezczelny

standard – percepcja wzrokowa (kolorystyczne granie, ubarwianie)
brak jednoznacznych definicji stosowanych pojęć, wysoka precyzja opisu

analiza socjolektu zespołów muzycznych, gitarzystów

aspekt – prozodia, neologizmy, metafory, syntaksa....
opis przez nich dźwięków, odwołania do zmysłów itp
wzór – wydrukować i wziąć na egzamin
BIBLIOGRAFIA

19.12
ETYKIETA JĘZYKOWA jako przejaw edukacji społecznej i kulturowej

Etykieta językowa → zbiór specyficznych formuł i zwrotów grzecznościowych ogólnie

używanych w celu nawiązania, ustanowienia i podtrzymania kontaktu interpersonalnego

Etyka językowa → ludzie mówią różnymi językami, ale równocześnie poruszają się w przestrzeni
kulturowo-społecznej, która jest wyuczona i swoista dla danej kultury

Etykieta jest zjawiskiem uniwersalnym (występuje w każdym społeczeństwie), ale z drugiej strony
każde społeczeństwo wypracowuje swój własny system norm, które obowiązują w każdej grupie
społecznej

Etykieta językowa składa się z dwóch elementów:

– elementy językowe
– elementy niejęzykowe

Wyróżnia się kilka kodów:

 – kod foniczny i jego dwa subkody (suprasegmentalny i paraleksykalny) → subkod
suprasegmentalny – prozodia (intonacja – natężenie głosu, milczenie, akcent, tempo mowy,
melodia), subkod paraleksykalny (zastępują leksykę; środki, które towarzyszą mowie;
zachowania typu np. ziewnięcie, śmiech, chrząknięcie, płacz → nie musimy wszystkiego
wypowiadać
– kod kinezyczny (czyli język ciała, odgrywa wielką rolę, wchodzi w skład etykiety) z kodem
proksemicznym (przestrzeń kulturowa) → proksemika (Hall, koniec lat 50.) - dla
opisywania, posługiwania się przez ludzi przestrzenią w procesie komunikacji

dystans interpersonalny – Hall wyróżniał dystans intymny (od 0 do 40 cm), indywidualny (45-120
cm), społeczny (120-360 cm), strefa publiczna (3,6m do 6m)
dystans jest wyrazem sympatii lub jej braku, chęci wdarcia się w czyjąś strefę intymną

Proksemika to nauka zajmująca się postrzeganiem człowieka w przestrzeni społecznej i

indywidualnej, rozumianej jako wytwór kultury. Zajmuje się między innymi wpływem relacji
przestrzennych na relacje psychologiczne i sposób komunikacji.
Organizacja przestrzeni wpływa na sposób komunikowania się i sposób pracy w grupie.