Xristianlıq biziń eramızdıń I ásirinde Palestińada payda boldı.

Onıń payda bolıwı 2000 jıl aldın

Polestinadaǵı Vifleem awılında, usta Iosif hám onıń hayalı Mariyadan dúnyaǵa kelgen balası Isus (Isa) atı
menen baylanıslı. Házirgi jıl sanaw usı sáneden baslanadı. Ańızlarda aytılıwınsha Iisus dunyaǵa
kelmesten aldın Polestińa xalqına (Israil perzentlerine) olardıń bárshe gunalarınan azat etiw ushın hám óz
janın qurban etip basqalardıń gúnasın juwatuǵın, quday tárepinen jiberilgen káramatlı qutqarıwshı, onıń
wákili missiya dúnyaǵa tez arada keletuǵınlıǵı boljaw qılınǵan edi. Solay etip dunyaǵa belgilengen kúnde
Isus keledi. Onıń tuwılıwı menen sol waqtaǵı Izraildiń zalım hákimi Irod bul awılda tuwılǵan barlıq
balalardı óltiredi, biraq Iisus ata anası Egipetke alıp qashıwǵa úlgeredi. Solay kóp jıllar ol ózi haqqında
hesh maǵlıwmat bermeydi, biraq 30 jasqa jetkeńde Qudaydıń perzenti hám usınıń menen birge Iisus
Xristos atı menen ózinıń payǵambarlıq jumısın baslaydı. Ol mámleket boylap sayaxat etip kóplegen
káramatlar kórsetkeń ólilerdi tiriltkeń, kórlerdi, mayıplardı emlegen jilli adamlardı jinlerdi quwǵan h.t.b.
Iisus 3 jıl dawamında óz jumısın alıp baradı. Onıń xalıq arasında óziniń abırayınan qorıqqan Ierusalim
qalasınıń ruwxanıyleri onı sudǵa beredi hám Rim prokurorı Pontiy Pilat onıń ólim jazasına buyıradı. Onı
Golgofa tawında ulken atanaq aǵashqa tiriley shegelep qıynap óltiredi. Ólimniń úshinshi kúni ol tirilip,
azǵana waqıt óziniń shákirtleri arasında boladı. Sońınan olardıń kóz aldında aspanǵa ushıp ketedi.
Xristianlıqtıń tiykarın salǵan adamnıń dunyadaǵı turmısınıń qısqasha mazmunı usıdan ibarat.
Xristianlıqtıń da basqa dinlerge uqsap insan jámiyeti rawajlanıwınıń belgili basqıshında, jámiyetlık turmıs
salasında júz bergen ózgerislerdiń diniy qarslar salasında sáwleleniwi sıpatında payda boladı. Tariyx sonı
dálilleydi Rim qulshılıq imperiyası ıdıray baslaǵan feodal qatnaslar qáliplesip atırǵan bir waqıtta
xristianlıqtıń dáslepki bórtikleri payda bolǵan. Eramızdıń I-III ásirlerinde Rim jámiyetinde taralǵan
ulıwma krizis usıǵan tán oy pikirlerdi keltirip shıǵarǵan. Bunıń nátiyjesinde xristian dini hám onıń
káramatlı kúshleri tárepinen adamlardı zulımnan azat etiw haqqındaǵı “qutqarıwshı” ideyaları payda
boldı. Bunıń nátiyjesinde úmitsiz bolıp jasap atırǵan millionlap qullar xristian dininiń qutqarıwshı
ideyaların tán aladı. Usı mániste xristian dini dáslep qullardıń dini sıpatında payda bolǵan dep aytsaq
boladı. Frantsuz tariyxshısı Sharl Eimen bılay degen edi “Spartak jeńiliske ushıraǵanınan soń Isus jeńis
qıldı”. Waqıttiń ótiwi menen bul din hukimran toparlar dinine de aylandı. Bunıń tiykarǵı sebepleri
imperiya hálsizlenip barǵan sayın hukimdarlar hám imperiya xalıqın ajıratıp jiberiwshi emes, al olardı
birlestiretuǵın dinge mútáj boldı. Rim imperatorı Konstantin 324 jılı bul dindi mámleketlik din dep
járiyaladı. 325 jıl Konstantin kórsetpesi boyınsha dunya xristianlarınıń birinshi jıynalısı Nikey soborı
shaqırıldı. Bul sobordı xristianlıqtıń tiykarǵı dogmaları tastıyıqlandı, shirkew qaǵıydaları jazılǵan kitaplar
qabıl etildi. Xristian shirkewi mámlekettiń rásmiy shirkewi dep belgilendi. Shirkew Rim imeratorın
qudaydıń wákili dep járiyaladı.

Xristianlıq diniy taliymatınıń mazmunı tómendegilerden ibarat: -Quday muqaddes úshlıkte (troitsa)
kórinedi. Yaǵnıy quday úsh obrazda biraq jeke birew. Bul degeni quday quday-Ata. quday-Bala, quday-
Muqaddes ruwxtan ibarat. Biraq bul úsh obrazlı qudaylar kelip shıǵıw menen bir birinen ajıralıp turadı.
Máselen, quday-Ata tuwılıw jolı menen payda bolǵan. Quday emes, onı hesh kim jaratqan emes. Quday-
bala bolsa tuwılǵan quday - Muqaddes Ruwx bolsa quday Atadan payda bolǵan. Tiykarǵı doǵmalar
(aqidalar) -Quday-bala (Isus) qutqarıwshı missiya yaǵnıy quday jaratqan wákil. Ol káramatlı qutqarıwshı.
Xristianlıqtıń tiykarshısı Isa óltirilgennen keyin aspanǵa kóterilip ketken, ol keleshekte tiriler hám óliler
ústińen húkim shıǵarıw ushın aqiret kúni (Sudnıy den) qaytıp keledi. Isa hám káramatlı hám insanıy
tábiyatqa iye -Bibi Maryam qudaydıń anası, ol qızlıq belgisin saqlaǵan halda kótergen hám Isanı tuwǵan.
-Ikonalarǵa sıyınıw. -Quday hámme nárseden ústin turadı hám máńgi. Onı hesh kim jaratqan emes.
Quday dúnyanıń jaratıwshısı. Ol dúnyanı altı kúnde jaratqan. -Adamzat tuwılǵan waqıttan baslap gúnalı
Quday jaratqan bárshe tirishilktiń gúltajı insan edi. Sebebi Quday adamdı ózine uqsas jaratqan. Bul
uqsaslıqtiń tiykarǵı belgileri – bul insanǵa berilgen aqıl, oy-parasat, máńgi turmıs. Hár bir dúnya dinıniń
muqaddes kitabı bolǵanınday xristianlıqtıń da usınday kitabı bar, ol “Bibliya” dep ataladı. “Bibliya”
degen sóz grek tilinen alınǵan bolıp “Kitap” degen mánisti bildiredi. “Bibliya”nıń xristianlıq payda
bolmastan aldın jaratılǵan birinshi hám úlken bólegi “Eski wásiyat” dep ataladı hám Iudaizm dininiń,
muqaddes kitabı “Tavrot” esaplanadı. “Bibliya”nıń xistianlıq penen baylanıslı bolǵan ekinshi bólimi
“Jańa wásiyat” dep ataladı. Kitaplar atina “Wásiyat” sóziniń qosılıp isletiliwi “Quday menen adamlar
ortasındaǵı qatnaslar wásiyatnama menen tártipke salınıp turıladı” degen túsinik tiykar etip alınıw menen
bildiriledi. Usı mániste alǵanda “Jańa wásiyat”- Qudaydıń Isa dáldalshılıǵında adamlar menen jańa
wásiyatlasıw demek. “Jańa wásiyat” 27 kiatptan, yaǵnıy 4 Injil (Evangelie- jaqsı xabar), Appostollardıń
(Isanıń shákirtlerin xristianlıqtıń dáslepki taratıwshıları) ámellerin 21 tezis hám karamatlı alım Ioanıń
“Báxıynaması”nan ibarat. Diniy ideyalar payda bolıw menen bir qatarda xristiyan dininiń ibadat
maresimleride qáliplesip bargan. Xristian maresimleriniń eń zárúrli elementleri sırlı sıyınıw (tainstvo) dep
júritiledi. Bular qatarına shoqındırıw (suwǵa batırpı alıw ), miropomozaniye (shoqıntırılǵan adamǵa xosh
iyisli qatron-miropa súrtilgennen soú, «muqaddes ruh»tıń tınıshlıgı oǵan ótiwi); yevxaristiya yamasa
prichisheniye (nan hám vinonı Isanıń denesi hám qanı dep qıyalda sáwlelendirgen halda jew hám ishiw ),
táwbe etiw (dindardıń ruwxanıy járdeminde qudaydan keshirim sorawı hám óz gúnáların oǵan aytıp
beriwi), neke, ruxanıylıqqa duwa beriw, soborlastırıw, yaǵnıy bemoni múqaddeslestirilgen zaytun mayı-
yeleyge boyaw sıyaqlılar kiredi. Xristianlıqtıń bas sıyınıwı liturgiya (obednya, messa) bolıp, ol hár túrlı
sıyqırshılıq, muzıka shertiw, qosıq aytıw, «muqaddes» jazıwlardı oqıw, qáddin búgip tájim etiw, sham
hám shıralardı jaǵıw, xosh iyisli zatlardı chekiw menen qosıp alıp barılatuǵın diniy ámellerden biri.
«Muqaddes úshlık»tıń hár birin, Bibi maryamdı kótermelew «qudayga xosh kelgen áwliyelerge», quday
jarılqaganlarǵa da sıyınıwdı keltirip shıǵarǵan. Xristianlıqta butqa sıyınıw da zárúrli orındı iyeleydi. Ol
jaǵdayda pasxa (Isanıń tiriliwi), jol menen (yamasa pyatidesyatnisa), rojdestvo (Isanıń tuwılıwı ) hám
basqa bayramlarǵa úlken orın berilgen.Xristianlıqtıń bólinip ketiw sebepleri birinshi náwbette Rim
imperiyasındaǵı siyasiy ahwal, dúnyalıq tártipler men belgilenedi. Xristianlıqtıń bólinip ketiwiniń diniy
sebepleri de bar. Tariyxtan belgili 395 jılda, ishki kelispewshilıkler hám sırtqı hújimler nátiyjesinde Rim
imperiyası ekige bólinedi. -Batıs (Rim) hám Shıǵıs(Vizantiya) imperiya. 476 jılı bolsa Rim imperiyası
tolıǵı menen qulaydı. Rim imperiyasınıń qulawı, tábiyiy ráwishte, xristianlıqtıń keyingi táǵdirine tásir
etpey qalmadı. Batıs Rim imperiyası ıdıraw nátiyjesinde oraylasqan xákimiyat joqqa shıqtı. Payda bolǵan
mámleket ele hálsiz edi. Nátiyjede bul ahwal Rim shirkew basshısınıń abırayınıń sheksiz dárejede
ósiwine alıp keldi. Keyin ala Rim papası dep atala basladı. Shıǵıs Rim imperiyasında ahwal basqasha edi.
Bul jerde kúshli imperator xákimiyatińıń saqlanıp qalǵanlıǵı Shıǵıs imperiya shirkewinıń (Konstantińopol
shirkewi) sheklenbegen huqıqqa iye bolıw mumkinshiligin bermedi. Vizantiyada shirkew imperatorǵa
boysındırıldı. Nátiyjede Rim shirkewi Konstantińopol shirkewin ózine boysındıra almadı. Bunnan basqa
diniy táliymatlarda bayan etiwde, jańa dúzilgen shirkewlerdi qadaǵalaw máselesinde, dáramatlardı
bólistiriwde de bul eki shirkew ortasında kelispewshilıkler kelip shıqtı. Nátiyjede 1054 jılı Rim papası
Lev IX hám Konstantinopol patriarxı Kirudariy bir birine ant jasadı. Xristianlıq áne usı sáneden baslap
ekige bólinip ketti. Olardıń biri Rim papasına boysınıwshı Katolik (ulıwma jáhan) shirkewi, ekinshisi
Konstantinopol patriarxına boysınıwshı Pravoslavie (shın isenim) shirkewi dep ataladı. Xristian dini bir
neshe bólimlerge bólinedi. Olardıń eń irileri joqarıda kórsetilgenindey Katolitsizm hám Pravoslavie.
Katolıkler hám pravoslavlar “Muqaddes úshlıkke” isenedi hám bul dinniń basqada tiykarǵı qaǵıydaların
tán aladı. Biraq olar arasındaǵı ayırmashılıqlar da bar. Katolıkler muqaddes RuxQuday hám Quday-
Atadan hám Quday baladan kelip shıqqan dep esaplasa, pravoslavlar muqaddes-rux tek ǵana Quday-
Atadan kelip shıqqan dep esaplaydı. Katolitsizm “Bibliya”nıń “Injil”di (tek ǵana latin tilinde jazılǵan)
hám muqaddes ańızlardı yamasa appostollar qaǵıydalar jıyındısın diniy táliymat derekleri dep esaplaydı.
Jánede katolik shirkewi Injildi tek ǵana ruxaniyler bayan etiw mumkin dep seaplaydı. Katolitsizmnıń jáne
bir ayırmashılıǵı bul Rim papasınıń jalǵızlıǵı haqqındaǵı doǵma. Ol boyınsha papa katolik shirkewinıń
baslıǵı, Isanıń wákili hám appostol Petrdiń orınbasarı bolıp esaplanadı. Katolık shirkewinıń jáne bir
ózgesheligi bul XIII ásirde islep shıǵılǵan “sawap isler” haqqındaǵı táliymat. Bul taliymat boyınsha hár
adam óz gúnasın juwıw ushın shirkewden keshirim satıp alıwǵa bolatuǵın edi. Papalar usı taliymat
tiykarında orta ásirlerde gúnalardı keshiriw haqqındaǵı jarlıqlar (indulgentsiya) menen sawda etiwde alıp
bardı. Katolıklerdiń diniy máresimleride ózgeshe, mısal ushın balanı shoqındırǵanda, olar
pravoslavlarday suwǵa batırıp almaydı al onıń ústinen suw quyadı. Shoqıntırılǵannan keyin xosh-iyisli
may balalıǵında emes, pravoslavlarday, al er jetkeńnen keyin súrtiledi. Adamlar nan hám vino menen
emes, tek ǵana nan menen prichashenie qıladılar (prichashenie degende Isanıń kelbeti hám qanı qosılǵan
nan hám vinonı tatıw). Shoqınǵanda úsh barmaq menen emes, bes barmaq penen ámelge asırıladı (Atanaq
xristianlıqta muqaddes belgi, diniy sıyınıw predmeti). Katolıklerdiń meresimi dábdebeli bolıw menen
ajıralıp turadı. Katolitsizmniń nızamlastırılǵan qaǵıydaları basqalardan ayırmashılıǵı: I. diniy sıyınıw
tiykarınan latın tilinde ámelge asırıladı. (Vatikan olardı milliy tilde ótiriwge ruxsat etti). II. Ruxaniylerdiń
úylenbesligi (pravoslavlarda tek ǵana monaxlar) III. Diniy mártebeden shıǵıw múmkin emes. IV.
Kardinallar institutı orın alǵanı (Kardinal Rim papasınan keyingi joqarı ruxaniy). Olar tek Papa tárepinen
tayınlandı, al Kardinallar awqamı Papanı saylaydı. Házirgi kúnde Vatikan dúnya katolık shirkewinıń
orayı. Ol Petr ibadatxanası hám XV ásirden baslap Papalar saylanatuǵın Sikstin qalası jaylasqan
appostollar sarayı binalar birlespesi. 1929 j papa Piy XI menen Italiya húkimetinıń baslıǵı Musolini
ortasında dúzilgen shartnamaǵa muwapıq Vatikan qala-mámleket statusına iye boldı. Onıń territoriyası 44
gektardan turadı. Inkvizitsia(лaт. inguisitio — izlew) — katoliк shirkewiniń sud-tergew shólkemi, 13-
ásirde bidatshilarǵa qarsı gúresiw maqsetinde dúzilgen. Rim papasuna boysinadi. Pravoslavie shirkewiniń
katolik shirkewinen ayırmashılıǵı, pravoslaviyada birden bir diniy oray, shirkewlerdiń birden bir baslıǵı
joq. Bul jaǵday dúnyalıq sebeplerden basqa, pravoslaviyade dáslepki xristianlıqtıń politsentrik dástúr
ámel qılǵan. Házirgi waqıtta pravoslaviyada 15 avtokefal (ǵárezsiz) shirkew bar. Bular Konstantinopol,
Aleksandriya, Antioxiya, Ierusalim, Rus, Gruziya. Serb, Rumın. Bolgar, Kipr, Ellada, Alban, Polyak.
Chex hám Amerika shikewleri. Bul shirkewler túrli jámiyetlık sharayatlarda is kórgenligi ushın túrli
siyasiy baǵdarlarına iye bolıp, zamannıń aktual máselelerine túrli qatnaslar beriledi. Pravoslaviyada hár
bir adamnıń 3 tuwılǵan kúni boladı degen taliymat alǵa súriledi. Birinshi kún –bul adamnıń tuwılǵan kúni
biraq bul áhmiyetli kún emes, sebebi ol adam jaqsı adam yamasa jaman adam bolama bul belgisiz.
Ekinshi tuwılǵan kúni-bul onıń shoqıntırılǵan kúni. Bul birinshi kunnen áhmiyetlirek. Sebebi ekinshi kúni
adam mági jasaw huqıqın aladı. Biraq ol jaqsı xristian bolama bul belgisiz. Sońǵı eń áhmiyetli tuwılǵan
kún- bul adamnıń ólgen kúni. Sebebi bul kúni adamnıń táǵdiri yaǵnıy onıń máńgi azap shegiw ushın
dozaqqa tusiw yamasa máńgi házlıkte jasaw ushın beyishke túsiw máselesi sheshiledi. Pravoslaviyada
xristianlıqıń 7 sırlı meresimi ózgeshe orın iyeleydi. Bular shoqındırıw, nan hám vino tartıw, ruxaniy
ataǵın beriw, táwbe etiw, mira súrtiw,muqaddes zaytun mayın súrtiw, neke meresimi.