Professional Documents
Culture Documents
१.५ दिगो विकास र वातावरणीय परिस्थिति 1
१.५ दिगो विकास र वातावरणीय परिस्थिति 1
१.५ दिगो विकास र वातावरणीय परिस्थिति 1
lbuf] ljsf;
eljiosf k':tfx?sf] hLjgofkgdf s'g} c;/ gkg]{ u/L jt{dfg k':tfsf cfjZostfx? kl/k"lt{
ug]{ u/L ul/g] ljsf; g} lbuf] ljsf; xf] .
lbuf] ljsf;sf] cjwf/0ffsf] ljsf; – ;g\ !(*) sf] bzsdf
Sustainable Development zAb k|of]u ug]{ k|yd JolQm – afaf{/f jf8{
;j{k|yd lbuf] ljsf; zAbsf] k|of]u – ;g\ !(*& df a|'6NofG8 sld;gsf] k|ltj]bg …xfd|f] ;femf
eljioÚ df
Jfftfj/0f / ljsf;;DaGwL ljZj cfof]u -a|'6NofG8 cfof]u_
1
o Uf7g – ;g\ !((*# -UNO 4f/f_
o gj]{sL tTsfnLg k|wfgdGqL u|f] xfn]{d a|'6NofG8sf] cWoIftfdf u7g ePsf],
o a|'6NofG8 cfof]usf] k|ltj]bgsf] gfd – Our Common Future-xfd|f] ;femf eljio_
o a|'6NofG8 cfof]un] cfkm\gf] k|ltj]bg UNO ;dIf ;g\ !(*& df k]z u/]sf] .
jftfj/0fLo eljio;DaGwL x]lN;lGs ;Dd]ng – ;g\ !(&!
dfgjLo kof{j/0f;DaGwL UN ;Dd]ng – ;g\ !(&@, :jL8]gsf] :6sxf]d
jftfj/0fLo ;d:ofnfO{ lnP/ cGt/fli6«o :t/df 5nkmn ePsf] klxnf] ;Dd]ng – ;g\ !(&@ sf]
:6sxf]d ;Dd]ng -o;n] !)( j6f ;'emfjx? ;lxtsf] sfo{of]hgf kfl/t u/]sf]_
;+o'Qm /fi6«;+3Lo kof{j/0f sfo{qmdsf] :yfkgf – ;g\ !(&@ l8;]Da/ !%
ljZj ;+/If0f ;+3 (IUCN) sf] :yfkgf – ;g\ !($*
;+o'Qm /fi6«;+3Lo ljsf; tyf jftfj/0f cfof]usf] u7g – ;g\ !(*#
bf];|f] ljZj jftfj/0f ;Dd]ng÷k[YjL ;Dd]ng – ;g\ !((@ h'\g #–!$, a|flhnsf] l/of] lb h]g]l/of]
l/of] ;Dd]ngsf] ;ldIff ub}{ l/of] ±% ;Dd]ng ePsf] – ;g\ !((&
hnjfo' kl/jt{g / lbuf] ljsf;;DaGwL afnL ;Dd]ng – ;g\ @))&
;x;|fAbL ljsf; nIosf] 3f]if0ff – ;g\ @)))
l/of] ±@) ;Dd]ng cfof]hgf ul/Psf] – ;g\ @)!@ df a|flhndf
g]kfndf jftfj/0f ;+/If0f;DaGwL ljifosf] cjwf/0ff s'g of]hgfb]lv ;'?jft ul/Psf] – 5}6f}+
g]kfndf lbuf] ljsf;;DaGwL gLlt cjnDag ul/Psf] – cf7f}+ of]hgfb]lv
k|fs[lts tyf ;f+:s[lts ;|f]t ;+/If0f kl/ifb\sf] :yfkgf – lj=;+= @)$&
g]kfndf hg;+Vof tyf jftfj/0f dGqfnosf] :yfkgf – lj=;+= @)%@
jftfj/0f ;+/If0f kl/ifbsf] :yfkgf – lj=;+= @)%)
g]kfndf /fli6«o ;+/If0f /0fgLlt nfu" ePsf] – ;g\ !((*
Ph]G8f @! df cfwfl/t lbuf] ljsf; sfo{qmd ;~rfng ePsf g]kfnsf lhNnf – bfª, ;'v]{t /
s}nfnL
k[YjLsf] cf]hf]g tx ljgfz ug]{ d'Vo UofF; – Snf]/f]km\nf]/f] sfj{g
;f}o{ zlQm4f/f vfg]kfgL z'l4s/0f ug]{ ljlw – ;f]l8; k|ljlw
lbuf] ljsf; nIo (SDGS) -;g\ @)!^ – @)#)_
!(# j6f /fi6« ;xefuL ;+o'Qm /fi6«;+3Lo &) cf}+ dxf;efaf6 ;g\ @)!% ;]D6]Da/ @% df
cg'df]bg ePsf,
;g\ @)!^ af6 ;'? eP/ ;g\ @)#) df ;lsg],
!&j6f nIo / !^( j6f uGtJo / @#( j6f ;"rsx? /x]sf .
lbuf] ljsf;sf !& nIox? M
!= ;a} 7fpFdf ;a} k|sf/sf ul/aLsf] cGTo ug]{,
2
@= ef]sd/Lsf] cGTo ug]{, vfB ;'?Iff, kf]if0f :t/df ;'wf/ / lbuf] s[lif ljsf;sf] k|fjwfg,
#= ;a}sf nflu :j:y hLjgsf] ;'lglZrttf,
$= ;a}sf nflu ;dfj]zL / ;dtfd"ns u'0f:t/Lo u'0f:t/Lo lzIffsf] ;'lgl:rttf Pj= hLjg
ko{Gt l;sfO{sf] cj;/,
%= n}+lus ;dfgtf / dlxnf tyf aflnsfsf] ;zlQms/0f,
^= ;a}sf nflu vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{sf] lbuf] pknAwtfsf] ;'lglZrttf,
&= ;a}sf nflu e/kbf]{ / wflgg ;Sg] cfw'lgs phf{sf] kx'Frsf] ;'lglZrttf,
*= e/kbf]{, ;dfj]zL / lbuf] cfly{s j[l4 Pj+ ;a}sf nflu pTkfbgzLn /f]huf/L,
(= k|lt/f]wL k"jf{wf/ lgdf{0f, lbuf] / ;dfj]zL cf}Bf]lusLs/0fsf] k|jw{g / gjk|jt{g,
!)= b]zleq / b]zx?aLrsf] c;dfgtfsf] Go"gLs/0f,
!!= ;x/ tyf dfgj j:tLnfO{ ;dfj]zL, ;'/lIft, k|lt/f]wL / lbuf] t'Nofpg],
!@= lbuf] pTkfbg / pkef]usf] ;'lglZrttf,
!#= hnjfo' kl/jt{g / o;sf c;/x?sf] Go"lgs/0fsf nflu tTsfn kxn ug]{,
!$= lbuf] ljsf;sf nflu ;d'b|, ;d'b|L lsgf/ / ;d'b|L ;|f]tsf] ;+/If0f / lbuf] pkof]u,
!%= lbuf] jg Joj:yfkg / h}ljs ljljwtfsf] ;+/If0f,
!^= zfGt / ;dfj]zL ;dfhsf] k|jw{g, Gofodf ;a}sf] kx'Fr / ;a} txdf ;dfj]zL ;+:yfsf]
lgdf{0f,
!&= lbuf] ljsf;sf] sfof{Gjog ;+oGqsf] ;anLs/0f / ljZj ;fem]bf/L lgdf{0f .
Jfftfj/0fLo kl/l:ylt
kfl/l:ylts k4lt @ k|sf/sf 5g\
o :ynLo kfl/l:ylts k4lt
o hnLo kfl/l:ylts k4lt
;j{k|yd kfl/l:ylts k|0ffnL (Ecosystem) zAbsf] k|of]u ug]{ JolQm – A.G. Tansley, ;g\ !(#%
;j{k|yd (Ecology) zAbsf] k|of]u ug]{ JolQm – cg]{i6 Xofs]n
xl/t u[x k|efj (Green House Effect)
o cjwf/0ff Nofpg] j}1flgs – k|mfG;sf j]l/g lhg km]l/o/, ;g\ !(@^
o jftfj/0fdf Green House Effect ePsf] tYo kQf nufpg] j}1flgs – :jL8]gsf
/;fogzf:qL cfly{g;, ;g\ !(*^
…dfgj tyf hLj ;d"xÚ gfds sfo{qmd rnfpg] ;+:yf – UNESCO
3
CFC (CFCL3) UofF; pTkfbg ug]{ j}1flgs – 8f= yf]d; ldh, ;g\ !(#)
g]kfndf sl/a @( d]l6«s 6g CFC UofF;sf] k|of]u x'g] cg'dfg ul/Psf] 5,
uf]a/ UofF;df ldy]gsf] dfqf – %)–&) k|ltzt
hnk|sf]kaf6 pTkGg x'g] Ifltsf lx;fan] g]kfn ljZjsf] sltcf}+ :yfgdf kb{5 – #) cf}+
g]kfnsf slt lhNnfdf r'/] hnfwf/ ;+/If0f sfo{qmd ePsf] 5 – !# lhNnf
g]kfndf jif]{gL s'g b/n] tfkqmd a9]sf] 5 – )=)^ l8u|L ;]lN;o;
;jf/L ;fwgsf] w'Fjfsf] dfqf gfKg] OsfO – HSU (Hartej Smoking Unit)
k|s[ltsf] s'lrsf/ wgL lrlgg] r/f – lu4
Knfli6s afNbf pTkfbg x'g] UofF; – CFC
g]kfnd} klxnf]k6s lu4 dxf]T;j dgfO{Psf] – gjnk/f;Lsf] ltnsk'/ -lj=;+= @)^& c;f]h !)_
df
hnjfo' kl/jt{g ;DaGwL Cop-23 ;Dd]ngsf] cfof]hgf – ;g\ @)!& gf]e]Da/ ^–!& -af]g,hd{gL_
af3;DaGwL s]xL hfgsf/L M
o ljZjdf kfOg] cf7 k|hfltsf af3dWo] # -afnL, hfef / Sofl:kogk|hfltsf af3 ;g\
!(*) sf] bzsd} nf]k eO{;s]sf,
o cGt/fli6«o af3 lbj; – h'nfO{ @(
o /fli6«o af3 lbj; – ;fpg !#
o g]kfndf Sofd]/f 6\oflkª\af6 lj=;+= @)^% df klxnf]k6s af3sf] u0fgf ul/Psf],
o xfn ljZjdf ;a}eGbf a9L kfOg] af3sf] k|hflt – /f]on a+ufn
o ;g\ @)@@ ;Dd g]kfndf jo:s af3sf] ;+Vof @%) k'¥ofpg] nIo 5,
o Aff3 ;+/If0fsf nflu /fli6«o af3 ;+/If0f ;ldlt u7g ul/Psf] – lj=;+= @)^&
o o; ;ldltsf] cWoIf k|wfgdGqL x'g]
o /fli6«o af3 lbj;sf] lbg k|To]s jif{ a}7s a:g] .
ljZj jftfj/0f lbj; – h'g %
jftfj/0fLo tfkqmdsf] 36\bf] lgod – x/]s !)) ld6/sf] prfOdf )=^) 36\b} hfg],
:j:y jftfj/0fsf nflu cfjZos jgIf]q – $# k|ltzt
ljleGg jftfj/0fLo cfGbf]ng;Fu ;DalGwt JolQm M
o gd{bf arfp cfGbf]ng – d]3f kf6]s/
o lrksf] cfGbf]ng – ;'Gb/nfn ax'u'0ff
o lu|gj]N6 df]ed]G6 – afª\uf/L dfyfO{
k[YjLdf x/]s jif{ @ s/f]8 ^) nfv 6g df6f] Ifo x'g] u/]sf] 5,
g]kfndf jftfj/0f kl/ifbsf] cWoIf k|wfgdGqL x'g] Joj:yf 5,
slt 8]l;jneGbf dflysf] Wjlg dfgj :jf:Yosf nflu xflgsf/s x'G5 – ^% 8]l;jn
EIA – Environment Impact Assessment -jftfj/0fLo k|efj d"Nofª\sg_ – s'g} cfof]hgf jf
kl/of]hgf ;~rfng ug'{k"j{ To;n] jftfj/0fdf xflg gk'¥ofcf]; egL ul/g] d"Nof+sg,
4
Jftfj/0fLo gLlt tyf sfo{qmdx?nfO{ ;dfj]z ul/Psf] g]kfnsf] klxnf] of]hgf – 5}6f}+
g]kfndf jftfj/0f zLif{sdf /sd ljlgof]hg ug{ yflnPsf] cfjlws of]hgf – cf7f}+
g]kfndf ;jf/L k|b'if0f dfkb08sf] lgwf{/0f – lj=;+= @)%^
Green Peace sf] :yfkgf – ;g\ !(&!
s'g s'/f s];Fu ;DalGwt M
!= Hugo Frame-work Action 2005-2015 k|fs[lts k|sf]k Go"lgs/0f
@= ldgfdftf dxf;GwL :jf:Yo If]qdf kf/f]o'Qm pks/0fsf] k|o f]udf /f]s
nufpg]
#= jf;]n dxf;GwL ljleGg lsl;dsf kmf]xf]/d}nfsf] plrt Joj:yfkg
$= jftfj/0fLo k|efj d"Nofª\sg (EIA) s'g} cfof]hgf jf kl/of]hgf ;~rfng ug'{k"j{ To;n]
jftfj/0fdf xflg gk'¥ofcf]; egL ul/g] d"Nof+sg
%= o'/f]–! ;jf/L k|b'if0sf] dfkb08
^= Ph]08f–@! Jftfj/0f / ljsf;
ljZjsf ljleGg d'n'sx?sf] jftfj/0f;DaGwL vf]h
&= Earth Watch cg';Gwfg ug]{ sfo{x?df ;xof]u k'¥ofpFb} cfPsf]
Ps u}/;/sf/L ;+:yf
*= PPP – Polluter Pays Principle k|b'if0f km}nfpg]n] g} k|b'if0f lgoGq0fsf nflu sfo{
ug'{k5{ eGg] dfGotf÷l;4fGt
(= ISO-9000 j:t'sf] u'0f:t/ lrGx;Fu ;DalGwt
!)= ISO-14000 Jfftfj/0f Joj:yfkg;Fu ;DalGwt
kof{j/0fLo ;+/If0f
;j{k|yd Ecology zAb k|of]u ug]{ JolQm – cg]{i6 Xofs]n
6
s[lqd lsl;dsf] k|fs[lts jftfj/0f l;h{gf u/L hLjhGt'sf] ;+/If0f ug]{ sfo{ – k/:yfgLo
;+/If0f
afUdtL ;kmfO cleofgsf] ;'?jft – lj=;+= @)&) h]7 %
Climate Care -a]nfot_ / Future Forest (England) s];Fu ;DalGwt – sfa{g Jofkf/
cf]s] 6]S;–!)) – jftfj/0fLo u'0f:t/ dfkb08 hgfpg] cGt/fli6«o VoftL k|fKt k|df0f lrGx
jfo' k|b'if0f s]df gflkG5 <
o kLPd–!) – gfsaf6 ;lhn} k:g] k|b'if0fsf] dfqf
o kLPd–@=% – w'nf]sf] s0fx?
g]kfnsf] lghL jgnfO{ /fli6«os/0f ul/Psf] – lj=;+= @)!#
k[YjL lbj; – clk|n @@
g]kfn ;/sf/ / Ol;df]8sf] cfof]hgfdf lxdfn ePsf b]zx?sf] k|yd cGt/fli6«o ;Dd]ng ;DkGg
ePsf] – lj=;+= @)^* r}q @# / @$, sf7df8f}+
jftfj/0f;DaGwL ljljw ljifodf dxTjk"0f{ hfgsf/L
qm=;+= ljifo ljljw hfgsf/L
cfof]hgf ePsf] – ;g\ !((@ h'g #–!$, a|flhnsf] l/of] lb h]g]l/of
cfof]hgf ug]{ – /fi6«;+3Lo jftfj/0f sfo{qmd (UNEP)
gf/f – Psdfq k[YjLsf] :ofxf/ / pkof]u u/f}+
ljZjsf] xfn;Ddsf] ;a}eGbf 7"nf] ;Dd]ng -!&* /fi6«sf k|ltlglwx?
;xeflu ePsf_
!= k[YjL ;Dd]ng g]kfnaf6 ;xeflu x'g] – tTsflng k|=d= lul/hfk|;fb sf]O/fnf
;Dd]ngn] xl/tu[x k|efj ;lGw kfl/t u/]sf],
h'g * nfO{ ;d'Gb| lbj;sf] ?kdf dgfpg] lg0f{o u/]sf],
k[YjL ;Dd]ngn] kfl/t u/]sf ljifox? M
h}ljs ljljwtf (Bio-diversity)
Ph]08f–@! (Agenda-21) (!@) j6f sfo{of]hgf ;d]l6Psf)
df};d kl/jt{g (Climate Change)
jg ;+/If0f;DaGwL l;4fGt (Forest Principle)
@= kof{j/0fLo o;sf] cjwf/0ff ;g\ !(*# df d]lS;sf]sf ko{6gljb Pj+ kof{j/0fljb
ko{6g x]S6/ ;]jfnf]; nf:s'/]g NofPsf
k[YjLsf] ;txaf6 sl/a @%–$) ls=ld= prfO;Dd /x]sf] tx
of] k[YjLsf] ;'/Iff sjr xf] , o;n] ;"o{sf k/fj}hgL ljls/0fx?nfO{ l;w}+
k[YjLdf cfpgaf6 /f]S5 .
cf]hf]g tx ljgfzsf] k|d'v sf/0f – Snf]/f]km\nf]/f] sfj{g (CFC)
cf]hf]g txdf /x]sf] UofF;sf] uGw – xNsf lk/f]
cf]hf]g txsf] ;'/Iffsf] nflu ePsf] klxnf] cGt/fli6«o ;Demf}tf – ;g\
#= cf]hf]g tx !(*& l8;]da/ @$, Sofg8fsf] dlG6«ondf
7
cf]hf]g tx kQf nufpg] – J.C. Ferman
cf]hf]g tx kftlnb} uPsf] s'/f k|sfzdf Nofpg] – z]/p8 /f]Nof08
cf]hf]g txdf Kjfn k/]sf] s'/f kQf nfu]sf] – ;g\ !(*% df
cG6fs{l6sfsf] cGtl/Ifdf b]lvPsf] cf]hg txdf /x]sf] Kjfnsf] gfd –
xf]lnj] (Holyway)
cf]hf]g txdf Kjfn k/]sf] s'/f k'li6 ug]{ e" –pku|x – gf;fsf] lgDa; – &
cf]hf]g tx ;+/If0f lbj; – ;]K6]Da/ !^
$= xl/tu[x k|efj o;sf] cjwf/0ff Nofpg] – k|mfG;sf j}1flgs j]l/g lhg km]l/o/, ;g\
!(@^
xl/tu[x ePsf] egL kQf nufpg] – cly{g;
xl/tu[x UofF;sf] pTkfbg 36fpg] Pj+ k|;f/0fnfO{ /f]s]/ hnjfo' kl/jt{g
%= Sof]6f] ;DaGwL ;d:of ;Daf]wg ug{ hfkfgsf] Sof]6f] ;x/df ;g\ !((& df
k|f]6f]sn ljZjsf !$! /fi6«4f/f cg'df]lbt b:tfj]h
;g\ @))% km]a|'c/L !^ df ljZje/ sfof{Gjogdf cfPsf] .
k'0f{ ?k – Convention on International Trade and Endangered
^= ;fOl6; species of world Fauna and Flora
(CITES) of] dxf;GwL ;g\ !(&% h'nfO{ ! b]lv nfu" ePsf],
;g\ !(&% df g]kfnn] o; ;lGwdf x:tfIf/ u/]sf] .
Jftfj/0f ;+/If0f ug]{ sfo{df ;+nUg cGt/fli6«o u};;,
:yfkgf – ;g\ !(&!
&= u|LgkL; sfof{no – g]b/Nof08sf] cfD;6/8d
(Green
Peace)
o;n] jftfj/0f ljgfz;DaGwL 5fofª\sg ul/Psf] lel8of] 6]ksf] gfd –
Rainbow Warrior
g]kfnsf] lbuf] ljsf; ;DaGwdf ;"rgf k|jfx ug]{ p2]Zon] ICIMOD n]
*= Nepal Net OG6/g]6dfkm{t ;+rfng u/]sf] sfo{qmd,
;g\ !((* b]lv ;~rflnt .
8
cGt/fli6«o kj{tLo ;+u|xfno kf]v/f, sf:sL
hLg a}+s v'dn6f/, nlntk'/
h}ljs ljljwtf ;"rgf s]Gb| l6sf}nL, lrtjg
xfQL k|hgg s]Gb| lrtjg /fli6«o lgs'~hsf] vf];f]{
lu4 k|hgg s]Gb| s;/f, lrtjg
uf]xL k|hgg s]Gb| lrjtg / alb{of /fli6«o lgs'~h
d[u cWoog s]Gb| uf]bfj/L, nlntk'/
h}ljs ljljwtf
k[YjLdf kfOg] ;Dk"0f{ hLjx?sf] lsl;d / ltgdf kfOg] ljljwtf – h}ljs ljljwtf
h}ljs ljljwtfnfO{ # k|sf/df ljefhg ul/G5
o kfl/l:ylts k|0ffnL ljljwtf
o k|hflt ljljwtf
o cfg'jf+lzs ljljwtf
h}ljs ljljwtfaf/] ;j{k|yd rrf{ ug]{ JolQm – O{=cf]= ljN;g, ;g\ !(*&
h}ljs ljljwtf zAb k|of]udf cfPsf] – ;g\ !(*) sf] bzsdf
h}ljs ljljwtfsf] pTklQ ePsf] – ;f9] # ca{ jif{ klxn]
h}ljs ljljwtf lbj; – d] @@ -;g\ @))) eGbf cl3 l8;]Da/ @( df dgfOg]_
h}ljs ljljwtfsf] lx;fan] ljZjs} wgL /fi6« – OG8f]g]l;of
h}ljs ljljwtfsf] lx;fan] g]kfn ljZjsf] @% cf}+ / Pl;ofsf] !! cf}+ wgL /fi6« xf],
g]kfnsf] k|ltlglw;efn] h}ljs ljljwtfsf] dxf;lGwnfO{ cg'df]bg u/]sf] – ;g\ !((# gf]e]Da/ @#
g]kfndf h}ljs ljljwtf dxf;lGw nfu" ePsf] – ;g\ !(($ km]a|'c/L @@
h}ljs ljljwtf ;"rgf s]Gb| sxfF /x]sf] – l6sf}nL, lrtjg
g]kfndf sa'lnotL jgsf] cjwf/0ff cfPsf] – cf=j= @)$*÷$(
g]kfndf ;fd'bflos jg ljsf; sfo{qmdsf] yfngL ePsf] – cf=j= @)$(÷%)
k[YjLdf slt lsl;dsf k|hflt /x]sf] cg'dfg 5 – %) nfvb]lv # s/f]8;Dd -klxrfg eO;s]sf
k|hflt – !^ nfv_
h]=km= 8f]a|]d]h4f/f g]t[Tj ul/Psf] k|mfG;sf j}1flgsx?sf] ;j]{If0fcg';f/ g]kfndf /x]sf
kfl/l:ylts k|0ffnL – !!*
g]kfndf ;aeGbf a9L 3fF;] d}bfg ePsf] If]q – lxdfnL If]q
h}ljs ljljwtfsf] ;+/If0f;DaGwL cjwf/0ffn] cGt/fli6«o ?kdf Jofks dxTj kfPsf] – ;g\
!((@ -k[YjL lzv/ ;Dd]ngkl5_
9
;g\ !((@ h'g #–!$ ;Dd a|flhndf ePsf] k[YjL lzv/ ;Dd]ngdf kfl/t ul/Psf] h}ljs
ljljwtf ;lGwdf x:tfIf/ ug]{ /fi6« – !%%
h}ljs ljljwtfsf] Jofkfl/s k|of]hgsf nflu ul/g] vf]h – jfof]8fOel;{6L k|f]:k]lS6ª
cfkm\gf] pTklQ :yfgdf dfq kfOg] jg:klt jf jGohGt' – /}yfg] k|hflt
ljZj ;+/If0f ;+3n] nf]k / b'n{e x'g nfu]sf hLjnfO{ lgDg % efudf jlu{s/0f u/]sf] 5,
o ljnf]k – ljut %) jif{b]lv cfkm\gf] k|fs[lts jf;:yfgdf ge]l6Psf k|hflt
o ;+s6fkGg – jt{dfg cj:yf sfod /x] nf]k x'g ;Sg] cj:yfdf /x]sf k|hflt
o clt ;+j]bgzLn – plrt ;+/If0fsf] pkfo gckgfP ;+s6fkGg cj:yfdf k'Ug ;Sg]
k|hflt
o b'n{e – Go"g ;+Vofdf pknAw k|hflt
o ;De:t – s]xL :yfgdf a9L ;+Vofdf kfOPtfklg s"n ;+Vof lgs} 36]sf] k|hflt
g]kfnn] /fli6«o ;Dkbf ;+/If0f sfo{gLlt :jLs[t u/]sf] – ;g\ !(** -lj=;+= @)$%_
Ps cfk;df k|hgg ug{ ;Ifd hLjx?sf] ;d"x – k|hflt
h}ljs ljljwtf;Fu ;DalGwt k|l;4 k':ts 'The Diversity of Life' sf n]vs – O{=cf]= ljN;g
s'v'/fsf] j+zf0f'ut >f]t – n'OFr]
;b/ lrl8ofvfgfsf] :yfkgf – lj=;+= !((* a}zfv @&
g]kfndf ;a}eGbf a9L of;f{u'Daf ;+sng x'g] lhNnf – 8f]Nkf
r/fsf] ;+;f/ eg]/ lrlgg] jGohGt' cf/If – sf]zL6Kk' jGohGt' cf/If
DNA Bank – b'n{e tyf nf]k x'Fb} uPsf hfltx?sf] j+zf0f' ;'/lIft ug]{ p2]Zon] :yflkt ;+:yf
cGt/fli6«o /]8 kf08f lbj; – ;]i6]Da/sf] t];|f] zlgjf/
g]kfndf jGohGt' ;Ktfx dgfpg yflnPsf] – lj=;+= @)%# b]lv
g]kfndf ;a}eGbf a9L r/fx? kfOg] :yfg – c?0f pkTosf
cGt/fli6«o k|f0fL lbj; – cS6f]a/ #
lxdlrt'jf slt ld6/sf] prfOdf kfOg] – #)))–$))) ld6/
g]kfnsf] s'g 7fpFdf gLn e]8f kfOg] – d':tfªsf] bfdf]b/ s'08 jl/kl/
df5f gkfOg] ljZjsf] Psdfq gbL – hf]8{g gbL
g]kfndf ;a}eGbf a9L /]8kf08f kfOg] lhNnf – tfKn]h'ª
g]kfnsf] lghL jgh+unnfO{ /fli6«os/0f ul/Psf] – lj=;+= @)!#
g]kfnL jg:kltsf lktf – k|mflG;; a'vfgg -g]kfnsf] jg:klt If]qdf cg';Gwfg ug]{ klxnf]
JolQm_
cfwf ;do ls/f / cfwf ;do jg:klt x'g] cf}iflwo u'0fo'Qm jg:klt – of;f{u'Daf
g]kfnsf] ;a}eGbf 7"nf] 3fF;] d}bfg – z'SnfkmfF6f 3fF;] d}bfg
g]kfndf bL3{sfnLg jg ljsf; u'?of]hgf ;'? ul/Psf] – ;g\ !(*( b]lv
g]kfndf ;fd"bflos jg sfo{qmd nfu" ul/Psf] – lj=;+= @)#%
10
g]kfndf jg hfFr c8\8fsf] :yfkgf – lj=;+= !((!
ljZjdf kfOg] jg:klt dWo] g]kfndf slt k|ltzt kfOg] – @=@ k|ltzt
/fli6«o k|s[lt ;+/If0f sf]ifsf] :yfkgf – lj=;+= @)#( sflQs #
of] ;g\ !(&! sf] km]a|'c/Ldf O/fgsf] /fd;f/ eGg] 7fpFdf l;d;f/ ;+/If0f;DaGwL ;Dd]ngn]
kfl/t u/]sf] dxf;lGw xf],
of] ;g\ !(&% l8;]Da/ b]lv nfu" ePsf] kfOG5,
;g\ @)!* d] ;Dddf ljZjsf @#)# eGbf a9L l;d;f/ If]qx? /fd;f/df ;"lrs[t ePsf 5g\,
;a}eGbf a9L ;+Vofdf /fd;f/ ;"rLdf k/]sf :yfgx? – la|6]gsf, !&) :yfg
;a}eGbf 7"nf] If]qkmn /fd;f/ ;"rLdf ;d]l6Psf] b]z – af]lnleof, !,$*,))) ju{ ls=ld=
g]kfnn] /fd;f/ dxf;lGwnfO{ cg'df]bg u/]sf] – ;g\ !(*& l8;]Da/ !& -g]kfnn] ;g\ !(**
clk|n & df ;b:otf kfPsf] lyof]_
/fd;f/ ;"rLdf kg]{ g]kfnsf] klxnf] e" –If]q – sf]zL6Kk' jGohGt' cf/If, !&% ju{ ls=ld= -;g\
!(*& l8;]Da/ !&_
/fd;f/ dxf;lGwsf] k|wfg sfof{no – UNof08, :jL6h/Nof08
g]kfnsf sl/a !! k|ltzt hg;+Vof l;d;f/ If]qdf lge{/ /x]sf] cg'dfg 5,
ljZj l;d;f/ lbj; – km]a|'c/L @, ;g\ !(*% b]lv dgfpg yflnPsf] -g]kfndf eg] ;g] !((! b]lv
dgfpg yflnPsf]_
Ramsar Wetland Conservation Awad sf] :yfkgf – ;g\ !((^ -k|To]s #÷# jif{df JolQm jf
;+:yfnfO{ Psn jf ;+o'Qm ?kdf k|bfg ul/g]_
g]kfnsf] ;a}eGbf 7"nf] l;d;f/ If]q – sf]zL6Kk', !&% ju{ ls=ld=
g]kfnsf] ;a}eGbf ;fgf] l;d;f/ If]q – dfO{kf]v/L, )=( ju{ ls=ld=
;fdfGotof l;d;f/df x'g] kfgLsf] ulx/fO{ – ^ ld6/
/fd;f/ ;"rLdf ;"rLs[t g]kfnsf l;d;f/ If]qx? M
qm=;+= l;d;f/ If]qsf] gfd ;"rLs[t ePsf] ldlt ;g\ If]qkmn ju{ ls=ld=
!= sf]zL6Kk' jGohGt' cf/If, ;'g;/L !(*& l8;]Da/ !& !&%
@= aL; xhf/L / jl/kl/sf tfn, lrtjg @))# cui6 !# #@
#= 3f]8f3f]8L tfn, s}nfnL @))# cui6 !# @%=^#
$= hulbzk'/ tfn, slknj:t' @))# cui6 !# @=@%
%= uf]Sof] tyf cGo tfnx?, ;f]n'v'Da' @))& ;]K6]Da/ @# &&=&)
^= z]–kmf]s;f]08f] tfn @))& ;]K6]Da/ @# $=($
&= /f/f tfn, d'u' @))& ;]K6]Da/ @# !%=*#
*= uf];fOFs'08 / cGo tfnx? @))& ;]K6]Da/ @# !)=#)
11
(= dfO{kf]v/L, Onfd @))* cS6f]a/ @) )=(
!)= kf]v/f pkTosfsf ( j6f tfn -km]jf, @)!^ km]a|'c/L @ @^!
j]ugf;, ?kf, sdnkf]v/L, vf:6], u'Fb],
Go'/]gL, lbkfª / d}bL_
g]kfnsf /fli6«o lgs'~h, jGohGt' cf/If, ;+/lIft If]q / dWojtL{ If]q
kfs{ P08 lkk'n k|f]h]S6 sfo{qmd s];Fu ;DalGwt – cf/If glhssf dflg;nfO{ h+unL
hLjhGt'af6 x'g ;Sg] xfgL sd ug'{
rf/sf]z] emf8L lrtjg /fli6«o lgs'~hdf kb{5,
h+unL hgfj/af6 dflg; tyf v]tLaf/Lsf] /Iff ug{ /fli6«o lgs'~h, cf/If cflbdf nufOg]
ljB'tLo tf/af/ – On]lS6«s km]lG;ª
3l8ofn uf]xL ;+/If0f cfof]hgf ;~rfng ul/Psf] /fli6«o lgs'~h – lrtjg /fli6«o lgs'~h
;a}eGbf kl5 :yfkgf ul/Psf] /fli6«o lgs'~h – k;f{ /fli6«o lgs'~h-lj=;++ @)&$÷#÷!( df
cf/Ifaf6 /f=lg=df kl/0ft_
ljZj ;Dkbf ;"rLdf ;"rLs[t ePsf g]kfnsf /fli6«o lgs'~hxf/?
o ;u/dfyf /fli6«o lgs'~h – ;g\ !(&(
o lrtjg/fli6«o lgs'~h – ;g\ !(*$
g]kfndf xfn
o /fli6«o lgs'~h – !@
o jGohGt' cf/If – !
o lzsf/ cf/If – !
o ;+/lIft If]q – ^
o dWojtL{ If]q – !#
g]kfnsf] s"n e"efudWo] @#=#(Ü e"efu ;+/lIft If]qn] cf]u6]sf] 5
.
12
/fli6«o lgs'~hx? M
qm=;+= /fli6«o lgs'~hsf] gfd If]qkmn :yfkgf lhNnfx? yk hfgsf/L
ju{ ls=ld= lj=;+=
!= lrtjg /fli6«o lgs'~h (%@=^# @)#) lrtjg, dsjfgk'/ ;aeGbf k'/fgf],
k;f{ / gjnk/f;L ;g\ !(*$ df ljZj
;Dkbf ;"rLdf
;"lrs[t, Psl;u]+ u}+8f
/ 3l8ofn uf]xLsf
nflu k|Voft
@= z'SnfkmfF6f /fli6«o #)% @)#! s~rgk'/ lj=;++ @)&#÷(÷& df
lgs'~h cf/Ifaf6 /f=lg=df
kl/0ft
#= nfª6fª /fli6«o lgs'~h !&!) @)#@ /;'jf, l;Gw'kfNrf]s /ftf] kf08fsf nflu
/ g'jfsf]6 k|Voft, lxdfnL If]qsf]
klxnf] /f=lg=
$= /f/f /fli6«o lgs'~h !)^ @)#@ d'u' / h'Dnf ;j}eGbf ;fgf] /f=lg=
%= alb{of /fli6«o lgs'~h (^* @)#@ alb{of s[i0f;f/sf nflu
k|l;4
^= ;u/dfyf /fli6«o lgs'~h !!$* @)#@ ;f]n'v'Da' ljZjsf] ;a}eGbf
prfOdf kg]{,
;g\ !(&( df ljZj
;Dkbf ;"rLdf
;'lrs[t
&= z]–kmf]S;f]08f] /fli6«o #%%% @)$) d'u' / 8f]Nkf ;j}eGbf 7"nf] /f=lg=,
lgs'~h ltAatL v/fof]sf]
nflu k|Voft
*= k;f{ /fli6«o lgs'~h ^#&=#( @)$) lrtjg, k;f{ lj=;++ @)&$÷#÷!( df
/ dsjfgk'/ cf/Ifaf6 /f=lg=df
kl/0ft
(= vKt8 /fli6«o lgs'~h @@% @)$@ aemfË, afh'/f, h+unL s's/ /
8f]6L / c5fd lj/fnf]sf] nflu k|Voft
!)= dsfn'–a?0f /fli6«o !%)) @)$( ;+v'jf;ef / ljZjs} ;a}eGbf ulx/f]
lgs'~h ;f]n'v'Da' c?0f pkTosf kg]{
13
!!= lzjk'/L gfufh'{g /fli6«o !%( @)%* sf7df8f}+, g'jfsf]6 ;g\ @))@ df
lgs'~h l;Gw'kfNrf]s cf/Ifaf6 lgs'~hdf
kl/0ft
!@= afFs] /fli6«o lgs'~h %%) @)^& afFs], ;Nofg, Aff3, lrt'jf, xflQ
bfª / alb{of kfOg]
jGohGt' cf/If M
qm=;+= jGohGt' cf/Ifsf] If]qkmn :yfkgf lhNnfx? yk hfgsf/L
gfd ju{ ls=ld= lj=;+=
!= sf]zL6Kk' jGohGt' !&% @)#@ ;'g;/L / pbok'/ cgf{sf] nflu
cf/If k|Voft
lzsf/ cf/If M
qm=;+= lzsf/ cf/Ifsf] gfd If]qkmn :yfkgf lhNnfx? yk hfgsf/L
ju{ ls=ld= lj=;+=
!= 9f]/kf6g lzsf/ cf/If !#@% @)$! DofUbL, afUn'ª g]kfnsf] Psdfq
/ ?s'd lzsf/ cf/If
;+/lIft If]q M
qm=;+= /fli6«o lgs'~hsf] gfd If]qkmn :yfkgf lhNnfx? yk hfgsf/L
ju{ ls=ld= lj=;+=
!= cGgk"0f{ ;+/lIft If]q &^@( @)$( sf:sL, DofUbL, ndh'ª, /fli6«o k|s[lt
dgfª / d':tfª ;+/If0f sf]if
@= s~rgh+3f ;+/lIft If]q @)#% @)%$ tfKn]h'ª
#= dgf:n' ;+/lIft If]q !^^# @)%% uf]/vf / dgfª
$= s[i0f;f/ ;+/lIft If]q !^=(% @)^^ alb{of
%= clkgKkf ;+/lIft If]q !()# @)^& bfr{nf
^= uf}/Lz+s/ ;+/lIft If]q @!&( @)^& bf]nvf, /fd]5fd /
l;Gw'kfNrf]s
hnjfo' kl/jt{g
;dosf] cGt/fndf k[YjLsf] jfo'd08nsf] tfkqmd, xfjfsf] jxfj / jiff{t \df x'g] 36a9sf sf/0f
k[YjL tyf o;sf] s'g} efudf cf};t df};ddf x'g] km]/abn – hnjfo' kl/jt{g
!)÷!)÷!) cleofg – hnjfo' kl/jt{g lj?4sf] cleofg
g]kfndf hnjfo' kl/jt{g;DaGwL u|]h'P6 ;Dd]ng ;DkGg ePsf] – lj=;+= @)^& sflt{s @(–d+l;/
@
hnjfo' kl/jt{gsf sf/0f lxdfnL If]qdf k/]sf] c;/af/] ljZjsf] Wofgfsif{0f ug{] p2]Zon]
;u/dfyfsf] cfwf/ lzlj/ sfnfkTy/df dlGqkl/ifbsf] a}7s ;DkGg ePsf] – lj=;++ @)^^ d+l;/
!(
g]kfn ;/sf/n] k|wfgdGqLsf] cWoIftfdf hnjfo' kl/jt{g ;DaGwL kl/ifb u7g ug]{ lg0f{o u/]sf]
– lj=;+= @)^^ sflQ{s !@ -o;n] !) a'Fb] 3f]if0ffkq hf/L u/]sf]_
hnjfo' kl/jt{gsf] sf/0f ;d'Gb| ;txdf ePsf] b]zx? 8'Ag] vt/f ;DaGwdf ljZjsf] Wofg
cfslif{t ug{ dflNbE;n] kfgLd'gL dGqLkl/ifbsf] a}7s cfof]hgf u/]sf] – ;g\ @))( cS6f]a/ !^
hnjfo' kl/jt{gsf] sf/0f kj{tLo d'n'sn] a]xf]/]sf ;d:ofsf ljifodf hnjfo' kl/jt{g ;DaGwL
cGt/fli6«o kj{tLo ;Dd]ng ;DkGg ePsf] – lj=;+= @)^* r}q @# / @$, sf7df8f}+, g]kfn
15
hnjfo' kl/jt{g ;DaGwL ;+o'Qm /fi6«;+3Lo dxf;lGw, !((@ nfu" ePsf] – ;g\ !(($ dfr{ !$
cDn jiff{ ePsf] egL kQf nufpg] j}1flgs – ;a6{ /fª\; l:dy
hnjfo' kl/jt{g ;DaGwL Cop-23 ;Dd]ngsf] cfof]hgf – ;g\ @)!& gf]e]Da/ ^–!& -af]g,hd{gL_
k[YjLsf] tfkdfgsf] j[l4 gfKg] sfd z'? ul/Psf] – ;g\ !(^) b]lv
gf;fsf] lgDj;–& e"–pku|xn] ;j{k|yd cf]hf]g txsf] Kjfnaf/] hfgsf/L lbPsf] – ;g\ !(*%
hnjfo' kl/jt{gsf] d'Vo sf/0f – ljZjJofkL pi0ftf
;a}eGbf a9L xl/tu[x UofF;sf] pT;h{g ug]{ /fi6« – cd]l/sf / rLg
g]kfn ;/sf/n] CFC UofF;sf] k|of]u aGb ug]{ lg0f{o u/]sf] – ;g\ @)!)
hg;f+lVosL
hg;+Vofsf] cfsf/, ljt/0f, agfj6 / kl/jt{g;DaGwL cWoog ug]{ zf:q – hg;f+lVosL
hg;f+lVosLo k|d'v tTjx? – hGd, d[To' / a;fOF;/fO
g]kfndf ;j{k|yd hgu0fgf lng] ;+:yf – ;]G;; uf]Zjf/f -lj=;+= !(^*_
g]kfndf ;j{k|yd hGd, d[To'[, ljjfx, a;fO;/fO{ cflbsf] btf{ k|0ffnLsf] ;'?jft – lj=;+= @)#$
a}zfv !
g]kfndf klxnf] k6s cGwf, ckf+u, n'nf, n+u8f ;DaGwL lj:t[t tYofÍ lnO{Psf] – lj=;+= @)%* -
bzf}+ hgu0fgf_
hg;+Vof j[l4b/ C0ffTds ePsf hgu0fgfx? – bf];|f] / t];|f]
xfn ljZjsf] hg;+Vof j[l4b/ – !=)(Ü
ljZj hg;+Vof lbj; – h'nfO{ !! -;g\ !(*& b]lv dgfpg yflnPsf]_
lj=;+= @)^* sf] hgu0fgfcg';f/ xfnsf] j[l4b/ sfod /x]df g]kfnsf] hg;+Vof bf]Aa/ x'g nfUg]
;do – %@ jif{
g]kfnsf] ckgfO{Psf] hgu0fgf ljlw – x]8 sfpG6
g]kfndf hgu0fgfsf] ljifonfO{ /fli6«o of]hgfdf ;dfj]z ug{ yflnPsf] – t];|f] of]hgf
g]kfnsf] cGt/fli6«o dfkb08sf]] klxnf] j}1flgs hgu0fgf – lj=;+= @)!* sf] hgu0fgf
hg;+Vof / ljsf;;DaGwL klxnf] cGt/fli6«o ;Dd]ng – ;g\ !(%$, O6fnL
g]kfndf hg;+Vof;DaGwL ;Dk"0f{ tYofÍsf] ;+sng, JofVof, ljZn]if0f tyf k|sfzg ug]{ d'Vo
lgsfo – s]lGb|o tYofÍ ljefu
s]lGb|o tYofÍ ljefun] ldlt @)&@÷)$÷)! Dff :yfkgf u/]sf] hg;+Vof 38Ldf hg;+Vofsf]
k|If]k0f ug{ k|of]u u/]sf] tl/sf – Exponential Method
ljZjsf] hg;+Vof & ca{ k'u]sf] – ;g\ @)!! cS6f]a/ #!
g]kfndf hgu0fgf k|To]s !)÷!) jif{df x'G5,
lj=;+= @)^* sf] hgu0fgf slt cf}+ – P3f/f}+
16
/fli6«o hgu0fgf, @)^* lj=;+= @)^* c;f/ #–!# df ePsf],
/fli6«o hgu0fgf, @)^* sf] gf/f – hgu0fgfdf sf]xL g5'6'g, sf]xL gbf]xf]l/pg
g]kfndf lj=;+= @)@* ;fndf ;+rflnt ;ftf}+ hgu0fgfsf] nut k|zf]wgsf nflu klxnf] k6s
k|of]u ul/Psf] sDKo'6/sf] gfd –IBM-1401
hg;+Vof j[l4b/ C0ffTds b]lvPsf] hgu0fgf – bf];|f] / t];|f]
19
df]afOn kmf]g k|of]u ug]{ kl/jf/ ^$=^#Ü
zf}rfno ;'ljwf cfkm" a:g] 3/df zf}rfno ;'ljwf gePsf] kl/jf/– #*=!&
Ü
zx/L If]qdf – (=)(Ü
u|fdL0f If]qdf – $%=!!Ü
;]lK6s 6\ofÍdf hf]l8Psf] km\n; ePsf] zf}rfno k|of]u ug]{
kl/jf/ – ##=$%Ü
;fwf/0f zf}rfno k|of]u ug]{ – !(=$&Ü
;fj{hlgs 9ndf hf]l8Psf] km\n; ePsf] zf}rfno k|of]u
ug]{ kl/jf/ – *=@&Ü
dlxnfsf] gfddf 3/ jf hUuf !(=&!Ü
/fv]sf] kl/jf/
;a}eGbf a9L hg;+Vof ePsf % sf7df8f}+, df]/ª, ?kGb]xL, emfkf / s}nfnL
lhNnfx? -a9Laf6 sdsf] qmd_
;a}eGbf sd hg;+Vof ePsf % dgfª, d':tfª, 8f]Nkf, /;'jf / x'Dnf
lhNnfx? -sdaf6 a9Lsf] qmd_
a9L hg3gTj ePsf % lhNnfx? sf7df8f}+, eQmk'/, nlntk'/, ?kGb]xL / wg'iff
-a9Laf6 sdsf] qmd_
sd hg3gTj ePsf % lhNnfx? dgfª, d':tfª, 8f]Nkf, x'Dnf / d'u'
-sdaf6 a9Lsf] qmd_
;x/Ls/0f
g]kfnsf] ;x/Ls/0fsf] Oltxf;nfO{ lgDg # sfnv08df ljefhg ug{ ;lsG5 M
o kf}/fl0fs sfn, O{=;+= !@)) ;Dd
o dWosfn, O{=;+= !&^( ;Dd
o cfw'lgs sfn !&^( kl5 xfn;Dd
a9L gu/x?sf] ljsf; ePsf] If]q – t/fO{ If]q
;aeGbf a9L ;x/Ls/0f ePsf] If]q – dWodf~rn
@)^* sf] hgu0fgf cg';f/ ;x/L If]qdf a:g] hg;+Vof – !&=)&Ü
@)^* sf] hgu0fgf cg';f/ g]kfndf ;x/L If]qsf] hg3gTj – !#*! hgf k|ltju{ ls=ld=
g]kfndf ;x/Ls/0fsf] j[l4b/ – &=@ k|ltzt
@)^* sf] hgu0fgf cg';f/ sf7df8f}+sf] hg3gTj – $$!^ hgf k|ltju{ ls=ld=
20
@)^* sf] hgu0fgf cg';f/ ljut !) jif{df j[l4 ePsf] sf7df8f}+sf] hg;+Vof – ^,^@,#(% -
^!=@#Ü_
@)^* sf] hgu0fgf cg';f/
o lxdfnL If]qsf] zx/L hg;+Vof – !=!Ü
o kxf8L If]qsf] zx/L hg;+Vof – %$=^Ü
o t/fO{ If]qsf] zx/L hg;+Vof – $$=#Ü
@)^* sf] hgu0fgf cg';f/ ljsf; If]qut ;x/L hg;+Vof -qmdzM a9Lb]lv sd_ M
o dWodf~rn – %)=@Ü
o k"jf{~rng – !*=#Ü
o klZrdf~rn – !^=(Ü
o ;'b"/klZrdf~rn – &=$Ü
o dWoklZrdf~rn – &=!Ü
@)^* sf] hgu0fgf cg';f/ ;a}eGbf a9L / sd hg3gTj ePsf] ljsf; If]q M
o dWodf~rn ljsf; If]q – @*)& hgf k|ltju{ ls=ld=
o ;"b'/klZrdf~rn ljsf; If]q – %$& hgf k|ltju{ ls=ld=
xfn g]kfndf :yfgLo txsf] ;+Vof M
o dxfgu/kflnsf – ^
o pkdxfgu/kflnsf – !!
o gu/kflnsf – @&^
o ufpFkflnsf – $^)
o ufpFkflnsf – $^)
ufpFkflnsfljlxg lhNnf – sf7df8f}+ / eQmk'/
gu/kflnsf gePsf lhNnf – %-dgfª, d':tfª, /;'jf, k"lj{ ?s'd / x'Dnf_
@÷@ j6f pkdxfgu/kflnsf ePsf lhNnf – # j6f -;'g;/L, af/f / bfË_
a/fa/ If]qkmn ePsf gu/kflnsf – ag]kf / w'lnv]n -%% ju{ ls=ld=_
;f]af; -a;fOF;/fO_
s'g} lglZrt ;dofjlwleq Ps ef}uf]lns If]qaf6 csf]{ ef}uf]lns If]qdf ;g]{ jf hfg] k|lqmof g}
a;fOF;/fO xf],
a;fOF;/fOsf tTj – cfsif{s tTj / ljsif{s tTj
a;fOF;/fOsf k|sf/ M
o ;dosf] cfwf/df
:yfoL – !) jif{ jf ;f]eGbf a9L ;dosf] a;fOF;/fO
c:yfoL – % jif{b]lv !) jif{;Ddsf] cjlwsf] a;fOF;/fO
21
cfjlws – ! jif{df slDtdf ^ dlxgf;Ddsf] ;dodf cfkm\gf] :yfoL jf;:yfg
aflx/ uP/ a:g' .
o :yfgsf] cfwf/df
cfGtl/s a;fOF;/fO – b]zleqs} ef}uf]lns l;dfleq ul/g] a;fOF;/fO,
cGt/fli6«o a;fOF;/fO – Ps b]zaf6 csf]{ b]zdf ul/g] a;fOF;/fO, of] klg @
k|sf/sf] x'G5,
cfk|jf; – a;f]af;sf] p2]Zon] k/b]zdf leqg] k|lqmof,
k|jf; – hGdb]z 5f]8]/ csf]{ b]zdf hfg] k|lqmof .
@)^* sf] hgu0fgf cg';f/ cfkm" hGd]sf] lhNnf 5f8\g'sf sf/0fx? M
o ljjfx – @#=%(Ü
o k/lge{/tf – @)=#^Ü
o s[lif – !$=(Ü
o lzIff – !#=#*Ü
o gf]s/L – !)=*^Ü
o Jofkf/ – %=($Ü
o 4G4 – )=%^Ü
o cGo – $=^%Ü
22