Chuong 3 - Tich Phan Kep

1.
Định nghĩa, cách tính tích phân kép
2. Tọa độ cực
3. Ứng dụng hình học

Nhắc lại
= lim
n→∞
Bài toán: Tìm diện tích.
 
b n
 f  x  dx  lim  f
n i 1
xi x
*
3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 2

Đại học Công nghệ - ĐHQGHN
Định nghĩa
Cho hình trụ được giới hạn trên bởi mặt bậc hai f  f ( x, y )  0,
giới hạn xung quanh bởi những đường thẳng song song Oz, tựa trên biên D,
giới hạn dưới bởi miền D = [a,b]x[c,d] (đóng, bị chặn).
Bài toán: Tìm thể tích hình trụ.

Định nghĩa

Định nghĩa

Định nghĩa

Định nghĩa

Định nghĩa
Cho hình trụ được giới hạn trên bởi mặt bậc hai f ( x, y )  0 ,
giới hạn dưới bởi miền D = [a,b]x[c,d] (đóng, bị chặn).
giới hạn xung quanh bởi những đường thẳng song song Oz, tựa trên biên D.
Bài toán: Tìm thể tích hình trụ.
1) Chia D một cách tùy ý ra thành n hình chữ nhật rời nhau: D1, D2, ..., Dn .
Có diện tích tương ứng là S D1 , S D2 ,..., S Dn .
2) Trên mỗi miền lấy tùy ý một điểm M i ( xi , yi )  Di

n
3) Thể tích của vật thể: V   f ( M i )  S D  Vn (tổng Riemann)
i
i 1
4) V  lim Vn
n

Định nghĩa
Cho f = f (x,y) xác định trên miền đóng và bị chặn D (tổng quát).
Do đó, D có thể được bao kín trong một miền chữ nhật C. y
Xác định hàm F(x,y) như sau: D

 f ( x, y ) ( x, y )  D C
F ( x, y )  
 0 ( x, y )  D x
 n 
Nếu giới hạn: I  lim   F  M i   SCi  tồn tại hữu hạn, thì ta nói hàm f(x,y)
n 
 i 1 
khả tích trên miền D. Ký hiệu:
I   f  x, y  dxdy   f  x, y  dA
D D
Tính chất
1) Hàm liên tục trên miền đóng, bị chặn thì khả tích trên miền này.
2) S D   dxdy
D
3)   f ( x, y )dxdy   f ( x, y )dxdy
D D
4)   f ( x, y )  g ( x, y )  dxdy   f ( x, y )dxdy   g ( x, y )dxdy

D D D
5) Nếu D được chia làm hai miền D1 và D2 rời nhau:

 f ( x, y )dxdy   f ( x, y )dxdy   f ( x, y )dxdy
D D1 D2
6) ( x, y )  D, f ( x, y )  g ( x, y )   fdxdy   gdxdy
D D
Ví dụ
Cho vật thể được giới hạn trên bởi mặt bậc hai f ( x, y )  16  x 2  2 y 2
giới hạn dưới bởi hình vuông: R  [0,2]  [0,2]
giới hạn xung quanh bởi những đường thẳng song song Oz, tựa trên biên R.
Ước lượng thể tích của vật thể trong các trường hợp sau:
a) Chia R thành 4 phần bằng nhau;
b) Chia R thành 16 phần bằng nhau;
c) Chia R thành 64 phần bằng nhau;
d) Chia R thành 256 phần bằng nhau;
e) Tính thể tích của vật thể.

Ví dụ
4
V  Vn   f  M i   S Di
i 1
S Di  1, i  1,..., 4.
V  f (1,1)  f (1, 2)  f (2,1)  f (2, 2)
V  13  7  10  4  34.
Ví dụ
𝑚 = 𝑛 = 4, 𝑉 ≈ 41.5 𝑚 = 𝑛 = 8, 𝑉 ≈ 44.875
Ví dụ
𝑚 = 𝑛 = 16, 𝑉 ≈ 46.46875
Cách tính (Định lý Fubini): Cho f (x,y) liên tục trên miền đóng và bị chặn D.
tích phân lặp
y = y2(x)
1) Giả sử D xác định bởi:
a  x  b

 y1 ( x)  y  y2 ( x)
y = y1(x)
a b
b y2  x  b y2  x 
 f  x, y  dxdy   dx  f  x, y  dy
D a y1  x 

a
 f  x, y  dy dx
y1  x 

Định lý Fubini: tích phân lặp
b g2 ( x )
 a xb  I   f  x, y  dxdy   dx  f  x, y  dy
R:
 1
g ( x )  y  g 2 ( x ) R a g1 ( x )
b g2 ( x )
  f  x, y  dydx
a g1 ( x )
y
g2(x)
g1(x)
a b x
Cách tính (Định lý Fubini): tích phân lặp x = x1(y)
d
2) Giả sử D xác định bởi:
c  y  d

 x1 ( y )  x  x2 ( y )
x = x2(y)
d x2  y  d x2 ( y )
 f  x, y  dxdy   dy  f  x, y  dx
D c x1  y 

c
 f  x, y  dx dy
x1 ( y )

Định lý Fubini: tích phân lặp
d h2 ( y )
 c yd  I   f  x, y  dxdy   dy  f  x, y  dx
R:
h1 ( y )  x  h2 ( y )
R c h1 ( y )
d h2 ( y )
  f  x, y  dxdy
c h1 ( y )
c
h1(y) h2(y)
x
Giải câu e)
0  x  2
2 
0  y  2
   
2 2
Tính thể tích của vật thể: V   16  x  2 y dxdy   dx  16  x 2  2 y 2 dy
2 2
R 0 0
2 3 2
y 2
 2 16 
  (16  x ) y  2  dx    32  2 x   dx  48
2
0 3 0 0 3

Tính tích phân kép I   xydxdy , trong đó D là miền phẳng giới hạn bởi:
D
y  2  x 2 , y  x.
2  x  1

 x  y  2  x 2
1 2 x 2
I    xy  dxdy   dx   xy  dy
D 2 x
2  x 2
1 2 x 2
1 y 2
    xy  dy dx    x  dx
2 x 2  2  x
1  (2  x 2 ) 2 x2  9
  x  x  dx  .
2  2 2  8
Tính tích phân kép I   ( x  y )dxdy , trong đó D là tam giác OAB, với:
D
O(0,0), A(1,1), B(2,0).
Vẽ miền D. 0  x  2

0  y  ?
Cần chia D thành hai miền: D1 và D2 .
I    x  y  dxdy    x  y  dxdy
D1 D2
D1 D2 1 x 2 2 x
    x  y  dydx     x  y  dydx
0 0 1 0
1 5 4
   .
2 6 3
Nếu lấy tích phân theo biến x trước, biến y sau thì không cần chia miền D.
Tính tích phân kép I   y  x 2
dxdy
D
D là miền phẳng giới hạn bởi: 1  x  1,0  y  1.
Vẽ miền D.  I   y  x 2 dxdy   y  x 2 dxdy

D1 D2
D  D1  D2
  
  y  x 2 dxdy   x 2  y dxdy
D1 D2

D1
   
1 1 1 x2
   y  x 2
dydx    x 2
 y dydx
D2 D2 1 x 2 1 0
8 1 11
   .
15 5 15

Tính tích phân kép I   ydxdy
D
D là miền phẳng xác định bởi: x  y  y , y   x  1 , x  1, y  1.
3 2
Vẽ miền D. 0  y  1
D1  
1  y  x  y  y
3
D  D1  D2
1  y  0
D2  
 1  x  y  y 3
 I   ydxdy   ydxdy
D1 D2
D1
1 y  y3 0 y  y3
  ydxdy    ydxdy
D2 0 1 y 1 1
7 11  4
   .
30 30 30
Ví dụ
1 1
x2
Tính tích phân kép I    e dxdy
0 y
1
x2
Tích phân  e dx không tính được (qua các hàm sơ cấp).
y
Đổi thứ tự lấy tích phân:
1) Xác định miền D.
2) Vẽ miền D.
3) Thay đổi thứ tự.

Ví dụ
0  y  1
Vẽ miền D : 
y  x 1
0  x 1
Thay đổi cận miền D : 
0  y  x
1
1 x 2 1 2 x
1 2 1 e 1
I    e x dydx   e x  y dx   xe x dx  e x
2
0

0 0 0 0 2 0 2

 
1 1
Tính tích phân kép I    sin x3  1 dxdy
0 y
 
1
Tích phân  sin x3  1 dx không tính được (qua các hàm sơ cấp).
y
 0  y  1
Vẽ miền D : 
 y  x  1
 0  x 1
Thay đổi cận miền D : 
 0  y  x 2
 
1 x2 1
x2
I    sin x  1 dydx   sin( x
3 3
 1)  y 0 dx
0 0 0
1  cos1
 
1
  x sin x  1 dx 
2 3
0 3
Ví dụ
1 y2  y
Thay đổi thứ tự lấy tích phân I    f  x, y  dxdy
0 0
 0  y 1
D:
 0  x  y 2
y
Vẽ miền D, thay đổi cận miền D:
 0 x2

D :  1  1  4 x
  y 1
 2
2 1
I   f  x, y  dydx
0 1 1 4 x
2
Ví dụ
12 1 y 2
Đổi thứ tự lấy tích phân: I    f  x, y  dxdy

0 2 y y2
0  y  1 2
D:  3 1
 2 y  y 2
 x  1  y 2
 , A
 2 2
Vẽ miền D
D1 D 2
Thay đổi cận miền D (thay đổi thứ tự lấy tích
phân), phải chia D thành 2 miền: D  D1  D2
Ví dụ
0  x  3 2
Trong đó: D1 : 
 0  y  1  1  x 2
 3 2  x  1
D2 : 
0  y  1  x
2
 3 1
 , A
 2 2
 I   f  x, y  dxdy   f  x, y  dxdy
D1 D2
D1 D 2
3 2 1 1 x 1 x 2
2
1
   f  x, y  dydx    f  x, y  dydx
0 0 3 2 0

3 2 4 y 2
 3 12 y 2
 3  y  3
D:
 12  y 2
 x  2  4  y 2
D
Vẽ miền D.
Thay đổi cận miền D (thay

đổi thứ tự lấy tích phân), phải
chia D thành 3 miền:
D  D1  D2  D3

3 2 4 y
2

 3 12 y 2
Trong đó:
 3 x  2 3 D1
D1 : 
 12  x  y  4 x  x
2 2
D3
 3 x  2 3
D2 : 
 4 x  x  y   12  x
2 2
 2 3x4 D2
D3 : 
 4 x  x  y  4 x  x
2 2

3 2 4 y
2

 3 12 y 2
 3 x  2 3  3 x  2 3
D1 :  D2 : 
 12  x  y  4 x  x      
2 2

2 2
4 x x y 12 x
 2 3x4
D3 : 
 4 x  x  y  4 x  x
2 2
 I   f  x, y  dxdy   f  x, y  dxdy   f  x, y  dxdy

D1 D2 D3
2 3 4 x  x2 2 3  12  x 2 4 4 x x2
   f  x, y  dydx    f  x, y  dydx    f  x, y  dydx
3 12  x 2 3  4 x  x2 2 3  4 x x2

Đổi biến tổng quát
Tổng quát, xét phép đổi biến T từ mặt Ouv sang mặt Oxy:
𝑇(𝑢, 𝑣) = (𝑥, 𝑦)
với x và y liên hệ với u và v bởi:
𝑥 = 𝑔 𝑢, 𝑣 ; 𝑦 = ℎ(𝑢, 𝑣)
Có thể viết: 𝑥 = 𝑥(𝑢, 𝑣), 𝑦 = 𝑦(𝑢, 𝑣).
Giả sử T là một phép biến thỏa mãn: g và h có đạo hàm riêng bậc nhất liên
tục.
Nếu 𝑇(𝑢1, 𝑣1) = (𝑥1, 𝑦1), thì (𝑥1, 𝑦1) được gọi là ảnh của điểm
(𝑢1, 𝑣1).
Nếu không có 2 điểm nào có cùng chung 1 ảnh và ngược lại, thì ta gọi
T là đổi biến 1-1.

Nếu T là đổi biến 1-1, nó sẽ có một phép biến đổi ngược 𝑇 −1 từ mặt Oxy
sang mặt Ouv.
Do đó, ta có thể tìm u và v theo x và y :

𝑢 = 𝐺(𝑥, 𝑦), 𝑣 = 𝐻(𝑥, 𝑦)
Xét một hình chữ nhật nhỏ S trong mặt Ouv: ảnh của S là miền R trong mặt
Oxy. Một điểm trên cạnh biên của nó sẽ là:
(𝑥0, 𝑦0) = 𝑇(𝑢0, 𝑣0)

Ta có vector vị trí của điểm (u, v):

𝒓(𝑢, 𝑣) = 𝑥 𝒊 + 𝑦 𝒋 = 𝑔(𝑢, 𝑣) 𝒊 + ℎ(𝑢, 𝑣) 𝒋
Phương trình của cạnh dưới của S là: 𝑣 = 𝑣0
Ảnh của nó được cho bởi hàm vector 𝒓(𝑢, 𝑣0).

Nếu một đường cong trong mặt phẳng cho bởi hàm vector:
𝒓(𝑡) = 𝑥(𝑡) 𝒊 + 𝑦(𝑡) 𝒋
với 𝑡 là tham số thì vector tiếp tuyến tại 𝑡0 đối với đường cong không gian
này sẽ là: x y
rt  xt0 i  yt0 j  i j
t t

Do đó vector tiếp tuyến tại (𝑥0, 𝑦0) đối với đường cong ảnh này sẽ là:
x y
ru  gu (u0 , v0 ) i  hu (u0 , v0 ) j  i j
u u

Tương tự, vector tiếp tuyến tại (𝑥0, 𝑦0) đối với đường cong ảnh của cạnh trái
của (𝑢 = 𝑢0) là:
x y
rv  g v (u0 , v0 ) i  hv (u0 , v0 ) j  i  j
v v

Ta có thể xấp xỉ miền ảnh 𝑅 = 𝑇(𝑆) bởi một hình bình hành xác định
bởi các vector cát tuyến:
a  r (u0  u , v0 )
 r (u0 , v0 )
b  r (u0 , v0  v)
 r (u0 , v0 )

Tuy nhiên,
r (u0  u , v0 )  r (u0 , v0 )
ru  lim
u 0 u
Nên, r (u0  u , v0 )  r (u0 , v0 )  u ru .
Tương tự, r (u0 , v0  v)  r (u0 , v0 )  v rv .

Điều này có nghĩa là ta có thể xấp xỉ R bởi một hình bình hành xác định
bởi 2 vector ∆𝑢. 𝒓𝑢 và ∆𝑣. 𝒓𝑣 .

Vậy, có thể xấp xỉ diện tích của R bởi diện tích của hình bình hành này:
|(∆𝑢 𝒓𝑢) × (∆𝑣 𝒓𝑣)| = |𝒓𝑢 × 𝒓𝑣| ∆𝑢 ∆𝑣
Tích có hướng của 2 vector:
i j k x y x x
x y u u u v
ru  rv  0  k k
u u x y y y
x y v v u v
0
v v
Jacobian của biến đổi T cho bởi 𝑥 = 𝑔(𝑢, 𝑣) và 𝑦 = ℎ(𝑢, 𝑣) là:

x x
 ( x, y ) u v x y x y
  
 (u, v) y y u v v u
u v
Với ký hiệu này ta có thể xấp xỉ một diện tích ∆A của R:
 ( x, y ) ở đây Jacobian được

A  u v
 (u , v) tính tại (u0, v0).

Tiếp theo, ta chia miền S trong mặt Ouv thành các hình chữ nhật nhỏ 𝑆𝑖𝑗
và gọi ảnh của nó trong mặt Oxy là 𝑅𝑖𝑗.

Áp dụng công thức xấp xỉ đối với 𝑅𝑖𝑗 ở trên, ta có xấp xỉ của tích phân
2 lớp của f trên miền R như sau.
 f ( x, y) dxdy
R
  f ( xi , y j ) A
 ( x, y ) ở đây Jacobian được
 f ( g (ui , v j ), h(ui , v j )) u v
 (u, v) tính tại (𝑢𝑖 , 𝑣𝑗 ).
Chú ý đây chính là tổng Riemann của tích phân:
 ( x, y )

S
f ( g (u , v), h(u, v))
 (u, v)
du dv

Định lý:
Giả sử có phép đổi biến: 𝑥 = 𝑥 𝑢, 𝑣 , 𝑦 = 𝑦 𝑢, 𝑣 ; sao cho phép đổi biến
này là 1-1 (có thể trừ trên biên), và 𝐽 ≠ 0 (có thể 𝐽 = 0 tại một số điểm
hữu hạn), khi đó:
 f  x, y  dA   f  x, y  dxdy   f  x u, v  , y u, v    J  dudv

Dxy Dxy Duv
  x, y  xu xv
Trong đó: J  
  u , v  yu yv

Ví dụ
Tính tích phân kép I   xdxdy , trong đó D là miền tam giác có các đỉnh:
D
O  0,0  , A 1,1 , B  2, 4  , sử dụng phép đổi biến: x  t  st , y  t  3st
OA : y  x  s  0  t  0 xs xt t 1  s
J   2t
AB : 3 x  y  2  0  t  1 ys yt 3t 1  3s
OB : y  2 x  s  1  t  0  I   xdxdy    t  st   J  dsdt
D Dst
 2   t  st   t  dsdt
Dst
 2   t  st   t  dsdt
Dst
1 1
 2    dtds  1
2 2
t st
0 0
Ví dụ
Tính I    x  y   e x2  y 2
dxdy , D là miền phẳng giới hạn bởi các đường:
D
x y 0, x y 2, x y 0, x y 3
 vu x y 0u 0 ; x y 0v0
 x
x  y  u  2 x y  2u  2 ; x y 3v 3
Đặt:  
x  y  v y  v u

𝐷𝑢𝑣 là miền được giới hạn bởi các đường:
2
𝑢 = 0, 𝑢 = 2, 𝑣 = 0, 𝑣 = 3
xu xv 1 2 1 2 1
J  
yu yv 1 2 1 2 2
7
3 2 6
1 1 e
I   v  euv   dudv   0 v  e  dudv  4
uv
Duv
2 20
Ví dụ
Tính tích phân I    x  y   x  y dxdy , D   0, 2   0, 2

2022 2023
 vu x  0vu  0 ; x  2vu  4

x  y  u  x  2 y  0  vu  0 ; y  2  vu  4
Đặt:  
x  y  v y  v u 𝐷𝑢𝑣 là miền được giới hạn bởi các đường:
 2 𝑣 + 𝑢 = 0, 𝑣 + 𝑢 = 4, 𝑣 − 𝑢 = 0, 𝑣 − 𝑢 = 4
xu xv 1 2 1 2 1
J  
yu yv 1 2 1 2 2
1
 I   v 2022
u 2023
  dudv  0
Duv
2
Do 𝑓 𝑢, 𝑣 là hàm lẻ đối với biến
𝑢, miền 𝐷𝑢𝑣 đối xứng qua trục 𝑂𝑣
Định nghĩa
Mối liên hệ giữa tọa độ cực và tọa độ Descartes:

y
 x  r cos 
 , 0    2
 y  r sin 
xr x cos   r sin  y  M  x, y 
J  r J r
yr y sin  r cos  r
 x
Chú ý: x  y  r
2 2 2
x
Ví dụ. Phương trình đường tròn tâm 0, bán kính bằng 2: x 2  y 2  4
Phương trình đường tròn này trong tọa độ cực là: r  2.

Ví dụ
• Phương trình đường tròn tâm (1,0), bán kính bằng 1: x 2  y 2  2 x
Phương trình đường tròn này trong tọa độ cực là: r 2  2r cos   r  2cos 
• Phương trình đường tròn tâm (0,1), bán kính bằng 1: x 2  y 2  2 y
Phương trình đường tròn này trong tọa độ cực là: r 2  2r sin   r  2sin 
• Phương trình đường thẳng x = 2

2
Phương trình đường thẳng này trong tọa độ cực là: r cos   2  r 
cos 
Ví dụ
a) R   r ,   : 0    2 ,0  r  1 b) R   r ,   : 0     ,1  r  2

I   f ( x, y )dxdy
R
Qua phép đổi biến:
 x  r cos 

 y  r sin 
Chia [a,b] thành m phần.
Chia [ , ] thành n phần.

 ri 1  r  ri
Miền Rij : 
 j 1     j
Trên Rij lấy một điểm (ri* , *j )
1 1
ri*  (ri 1  ri ) ; i  (i 1  i )
*
2 2
Diện tích miền Rij là:
1 2 1 2
Aij  ri    ri 1  
2 2
  ( j   j 1 )
1
 1

Aij    ri  ri 1     ri  ri 1    ri  ri 1   ri*  r  
2
2 2
2
Tọa độ cực của điểm Rij là: (ri*  cos *j , ri*  sin  *j )
m n
Tổng Riemann: Vmn    f (ri*  cos  *j , ri*  sin  *j )  Aij
i 1 j 1
m n
   f (ri*  cos *j , ri*  sin  *j )  ri*  r  
i 1 j 1
m n
Đặt g (r , )  r  f (r  cos , r  sin  ) Vmn    g (ri* , *j )  r  
i 1 j 1
m n 
 f ( x, y )dxdy  lim    f (ri  cos  j , ri  sin  j )  ri  Aij 
* * * * *
R m ,n  i 1 j 1 
m n  b
 lim    g (ri* , *j )  r       g (r , )drd
m,n  i 1 j 1  a
 b
 f  x, y  dxdy    f  r  cos  , r  sin    r  drd
R  a
Ví dụ
12 1 y 2
Chuyển tích phân   f  x, y  dxdy

0 2 y y2
sang hệ toạ độ cực  3 1
 , A
0  y  1 2  2 2
D:
 2 y  y 2
 x  1  y 2 E D
Vẽ miền D. Gọi F  D  E
 I   f  x, y  dxdy   f  x, y  dxdy
F E
Đổi biến sang hệ toạ độ cực:

x  r cos  , y  r sin  , J  r
Ví dụ
tan   y x  1 3   6
Từ x  2 y  y 2  r  2sin 
Từ x  1  y 2  r  1  3 1
 , A
0     6 0     6  2 2
Fr :  ; Er : 
0  r  1 0  r  2sin  E D
 6
 I   f  x, y  dxdy   f  x, y  dxdy
F E
 6 1
   f  r cos  , r sin    r  drd 
0 0
 6 2 sin 

0
 f  r cos  , r sin    r  drd
0
Ví dụ
1 4  x2 2 2 4  x2
x x2
Tính tích phân: I    x y
2 2
dy dx    x y
2 2
dy dx
0 1  x2 1 0
0  x  1 1  x  2
D1 :  ; D2 : 
 1  x  y  4  x 0  y  4  x
2 2 2
Vẽ miền D1 và D2 . Gọi D  D1  D2
D1
x2
 I   2 dxdy
x y 2
D D2
Đổi biến sang hệ toạ độ cực:
x  r cos  , y  r sin  , J  r
Ví dụ
Từ y  1  x 2  r  1
D1
Từ y  4  x  r  2 2
0     2 D2
Dr : 
1  r  2
 2
r 2 cos 2 
2
I  0
1 r 2  r  drd
 2 2
 3 3
  cos  d   r dr   
2
0 1
4 2 8

Ví dụ
Tính tích phân kép I   ( x  y )dxdy , trong đó D là miền phẳng giới hạn bởi:
D
x 2  y 2  1, x 2  y 2  4, y  0, y  x
 x  r cos 

 y  r sin 
 
0   
Dr :  4
1  r  2

Ví dụ
I    x  y  dxdy
D
 4 2  4 2
                  drd
 2
r cos r sin r drd cos sin r
0 1 0 1
 4 3 2
r
   cos   sin    d
0 3 1
 4
8 1
   cos   sin       d
0 3 3
7

3
Tính I   4  x 2  y 2 dxdy , trong đó D là miền phẳng giới hạn bởi:
D
x 2  y 2  4, y  x, y  x 3 ( x  0, y  0)
 x  r cos 

 y  r sin 
 
  
Dr :  4 3
 0  r  2
 3 2
I   4  r 2
 r  drd
 4 0
2

9
Tính I   x 2  y 2 dxdy , trong đó D là miền phẳng xác định bởi:
D
x 2  y 2  2 x , y   x.
 x  r cos 

 y  r sin 
  
  
Dr :  2 4
 0  r  2cos 
 4 2cos 
I   r  r  drd
 2 0
2cos 
 4 r 3  4 8
16  10 2
  d   cos  d 
3
 2 3 0  2 3 9
Tính I   ( x  1)dxdy , trong đó D là miền phẳng xác định bởi:
D
x2  y 2  2 x ; x2  y 2  4 x ; y   x ; y  x 3
 x  r cos 

 y  r sin 
  
  
Dr :  4 3
 2cos   r  4cos 
 3 4cos 
I    r cos   1  r  drd
 4 2cos 
37  35 67 3
 
6 24
Tính I   ( x  y )dxdy , trong đó D là miền phẳng xác định bởi:
D
x2  y 2  2 x ; x2  y 2  2 y
 x  r cos  0     2
  D:
 y  r sin  0  r  ?
 
0   
D  D1  D2 ; D1 :  4
0  r  2sin 
 
   D 2 D1
D2 :  4 2
 0  r  2cos 
I    x  y  dxdy    x  y  dxdy
D1 D2
 1  1
    
 4 2  4 2
Tính I    2 x 2  xy  2 y 2  dxdy , trong đó D là miền phẳng giới hạn bởi:
D
2 x  xy  2 y 2  2 , dùng phép đổi biến: x  u
2
6 v 10 , y   u 6 v 10
2 x 2  xy  2 y 2  2  u 2  v 2  4 xu xv 1 6 1 10 1
J  
yu yv 1 6 1 10
Duv   u , v  : u 2  v 2  4 15
u 2  v2
 I    J  dudv
Duv
2
u  r cos  0    2
Đặt:   Dr :
 v  r sin  0  r  2
2
4
2
1 1
I   
2 15 Duv
 u 2
 v 2
 dudv 
1

2 15 Dr
r 2
 r  drd 
1

2 15 0 0 r  drd  15
3

Ví dụ

e
 x2
Tính I  dx

 
  
   x2  y 2 
Ta có: I    e dx     e dy    e
x  y2
2
2
dxdy
      R2
 x  r cos  0    2
Chuyển sang hệ toạ độ cực:  , J  r ; Dr  
 y  r sin  0  r  
2  
 1  r 2 
 e  r  drd   e  r  drd  2   e   
 r2  r2
I  2
Dr 0 0 2 0
I  
Tọa độ cực suy rộng
Trường hợp 1. Miền phẳng D là hình tròn: ( x  x0 )  ( y  y0 )  a

2 2 2
 x  x0  r cos 
Dùng phép đổi biến: 
 y  y0  r sin 
Khi đó định thức Jacobi:
xr x cos   r  sin 

J  r
yr y sin  r  cos 
Khi lấy cận của r , ta coi như gốc tọa độ dời về tâm hình tròn.
Tọa độ cực suy rộng
x2 y 2
Trường hợp 2. Miền phẳng D là Ellipse: 2  2  1; a  0, b  0
a b
x
 a  r cos 
Dùng phép đổi biến: 
 y  r sin 
 b
Khi đó định thức Jacobi:
xr x a  cos   ar  sin 
J   a br
yr y b  sin  br  cos 
0    2
Khi đó cận của r , : 
0  r  1
Tính I   (2 x  y )dxdy , trong đó D là miền phẳng xác định bởi:
D
( x  1)2  ( y  2)2  4; x  1.
Gốc tọa độ dời về đây

 x  1  r cos 

 y  2  r sin 
   
  
Dr :  2 2
0  r  2
 2 2
  2 1  r cos     2  r sin     r  drd 
32
I    8
 2 0 3
Ví dụ
Tính tích phân I   ydxdy, D xác định bởi: x 2  y 2  4 x , x  y  2

D
 x  2  r cos    3 
Đặt:  ; J r  Dr   r ,   :   ,0  r  2 
 y  r sin   4 4 
3 4 2
I 

  r sin   r  drd
4 0
3 4 2
8 2
  sin  d   r dr  2
 4 0
3
Tính I   ( x  1)dxdy , trong đó D là miền phẳng xác định bởi:
D
x2 y 2
  1; y  0; x  0
9 4
x
 3  r cos 

 y  r sin 
 2

 
0   
Dr :  2
 0  r  1
 2 1
3
I     3  r cos   1  3  2  r  drd  6 
0 0 2
Tính I   xdxdy , trong đó D là miền phẳng xác định bởi:
D
x2
 y 2  1; y  0; y  x
3

 x 0   
  r cos  Dr :  3
 3 0  r 1
 y  r sin 

sin  y r
tg   
cos  x r 3  
Vì đường y = x nên tg  3

 
3
 3 1 3
I    3  r cos   3 1  r  drd 
0 0 2
Tính diện tích miền phẳng
Diện tích miền phẳng D: S D   dA   dxdy

D D
Tính diện tích miền D giới hạn bởi: x 2  y 2  2 y ; x 2  y 2  6 y ; y  x 3 ; x  0

toa do cuc
Diện tích miền D: S D   dxdy   r  drd
D Dr
Dr   r ,   :  3     2, 2sin   r  6sin  
6sin 
 2 6sin   2 r2
 SD    r  drd   d
 3 2sin   3 2 2sin 
 2
  16sin 2  d  2 3  4 3
 3
Tính diện tích miền phẳng
Tính diện tích miền D giới hạn bởi: r  cos 2

toa do cuc
Diện tích miền D: S D  4  dxdy  4  r  drd 
D1 D1r 
4
D1r   r ,   :  4     4,0  r  cos 2 
D1
 4 cos 2  4 2 cos 2
r
 SD  4   r  drd  4  d
 4 0  4 2

0

 4  4 
 2  cos 2 d  
2
1  cos 4  d  4
 4  4 2
Ví dụ
Tính diện tích miền D giới hạn bởi: x 2  y 2  4 ; x 2  y 2  3 x
4 2 5 5
Giao điểm A  ,   tan 1 
3 3  2

Diện tích miền D: S D  2 S D1  S D2  D2
D1
 2  dxdy  2 dxdy
D1 D2
Chuyển sang hệ toạ độ cực, đặt:

x  r cos  , y  r sin  , J  r
0    1 1     2
D1r  ; D2 r  
0  r  2 0  r  3cos 
Ví dụ
1 2  2 3cos 
 SD  2   r  drd  2   r  drd
0 0 1 0
1 2 2  2 2 3cos 
r r 9 
 2  d  2   d  41    1  sin 1 cos 1 
0
2 0 1 2 0
2 2 

9 arctan 5 2


 5

4 2

Ví dụ
x 4  x3  1
Tính tích phân I   4 dxdy , D xác định bởi: x 2
 y 2
1
D
x  y 24
x3dxdy
Ta có  4  0 , vì miền D đối xứng qua Oy, hàm dưới dấu tích phân
x  y 2
4
D là hàm lẻ đối với biến x
Nhận xét: vì miền D cũng đối xứng qua đường thẳng y = x, hàm dưới dấu tích
phân là hàm chẵn đối với các biến x, y suy ra:
x4  1 y4  1
 I   4 dxdy   4 dxdy
D
x  y 2
4
D
x  y 2
4

Do đó 2 I   dxdy  S D    I 
D
2
Tính thể tích vật thể
Để tính thể tích khối  :
1. Xác định mặt giới hạn bên trên: z  z2 ( x, y )
2. Xác định mặt giới hạn bên dưới: z  z1 ( x, y )
3. Xác định hình chiếu của  xuống Oxy: Dxy  PrOxy 
V    z2  x, y   z1  x, y   dxdy
Dxy
Chú ý: 1. Có thể chiếu Ω xuống Oxz, hoặc Oyz. Khi đó mặt phía trên, mặt
phía dưới phải theo hướng chiếu xuống.
2. Để tìm hình chiếu của Ω xuống Oxy, ta khử z trong các phương trình
của Ω.
Tính thể tích vật thể giới hạn bởi: z  ( x  1)  y ; 2 x  z  2
2 2
Mặt phía trên: z  z2 ( x, y )  2  2 x
Mặt phía dưới: z  z1 ( x , y )  ( x  1) 2

 y 2
Hình chiếu: khử z trong 2 phương trình:
( x  1) 2  y 2  2  2 x  x 2  y 2  1
Hình chiếu
 D   x, y  : x 2  y 2  1
V    z2  z1  dxdy
D
Ví dụ
D
 
V    2  2 x   x 2  2 x  1  y 2  dxdy
 

  1  x 2  y 2 dxdy
D

 x  r cos 
Đổi sang tọa độ cực:  , Dr   r ,   : 0    2 ,0  r  1
 y  r sin 
1
2 1 2  r 
 
2 4
r
V    1 r 2
 r  drd      d
0 0 0  2 4
0


2
Tính thể tích vật thể giới hạn bởi: z  x 2  y 2 ; y  x 2 ; y  1; z  0
Mặt phía trên: z  x  y
2 2
Mặt phía dưới: z  0

Hình chiếu của vật thể xuống Oxy là
miền D được giới hạn bởi các đường:
𝑦 = 𝑥 2, 𝑦 = 1


V   x 2  y 2  0 dxdy
D

 1  x  1
D: 2
x  y  1
D
 
1 1
V   x 2
 y 2
dydx
1 x 2
1
1  2 y  3
   x y   dx
1  3  2
x
1  2 1   4 x 6   88
   x     x    dx 

1  3  3   105
Tính thể tích vật thể giới hạn bởi: z  2 x 2
 y 2
 1, x  y  1 và các mặt tọa độ.
Mặt phía trên: z  2 x 2  y 2  1
Mặt phía dưới: z  0
Hình chiếu Dxy : miền tam giác màu đỏ.
0  x  1
Dxy  
0  y  1  x Dxy
V    2 x 2  y 2  1  0  dxdy
Dxy
1 1 x
   2 x  y  1 dydx  4
2 2 3 Mặt dưới
0 0
Tính thể tích vật thể giới hạn bởi: z  4  y 2 ; z  y 2  2 ; x  1; x  2.
z
Có thể chiếu xuống Oxy tương tự các ví
dụ trước.
Chiếu vật thể xuống mp Oyz:
Mặt phía trên: x2  y, z   2
Mặt phía dưới: x1  y, z   1
y
x
Thể tích vật thể cần tính:
z
V    x2  y, z   x1  y , z   dydz
D yz
Dyz
1 4 y 2
    2  (1) dzdy
1 2 y 2
1
4 y 2
  3z 2 y 2
dy
1
y
 
1
 3  4  y 2  2  y 2 dy  8
1

Tính diện tích mặt cong
Mặt S cho bởi phương trình 𝑧 = 𝑧(𝑥, 𝑦), D là hình chiếu của S xuống Oxy.
Chia miền D thành n miền con D1, D2, ..., Dn. Khi đó tương ứng, S được
chia thành các mặt con S1, S2, ..., Sn .
Diện tích tương ứng: ∆𝑆1 , ∆𝑆2 , ⋯ , ∆𝑆𝑛 .
Lấy điểm tùy ỳ Pi ( xi , yi ,0)  Di .
Tương ứng với điểm M i ( xi , yi , zi )  Si .

Gọi Ti là mặt tiếp diện với Si tại Mi .
Và Ti là mảnh có hình chiếu xuống Oxy là Di

Tính diện tích mặt cong
Với Di nhỏ, ta coi diện tích của Ti là diện tích gần đúng của mảnh Si :
n n
S   Si   S (Ti )
i 1 i 1
Gọi  i là góc giữa hai mảnh Di và Ti : S ( Di )  S (Ti )  cos  i
Ta có  i là góc giữa pháp tuyến tại Mi với mặt S và trục Oz.

Véctơ pháp của S tại Mi : n  M i    zx ( xi , yi ),  z y ( xi , yi ),1 
1
cos  i 
 zx ( xi , yi )
2
  zy ( xi , yi )   1
2

n n
 S   S Ti     zx ( xi , yi )   z y ( xi , yi )   1  S  Di 
2 2
i 1 i 1
n 
 zx     1  S  Di  
2
 zy
2
S  lim  
n  i 1 
Mặt S : z = z(x,y), hình chiếu S xuống mp Oxy là Dxy , diện tích mặt S :
 1   zx    zy  dxdy

2 2
Dxy

Tính diện tích phần mặt paraboloid z  1  x 2  y 2 nằm trong hình trụ:
x2  y 2  1
Hình chiếu của S xuống Oxy: D    

x , y : x 2
 y 2

1
Phương trình mặt S: z  1  x 2  y 2  zx  2 x ; zy  2 y
Diện tích phần mặt paraboloid:
 
S   1   zx   zy dxdy
2 2
D
toa do cuc 2 1
  1  4 x 2  4 y 2 dxdy    1  4 r 2
 r  drd
D 0 0
(5 5  1)

6

Chuong 3 - Tich Phan Kep

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Chuong 3 - Tich Phan Kep

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1.

Định nghĩa, cách tính tích phân kép

3. Ứng dụng hình học

Bài toán: Tìm diện tích.

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 2

giới hạn dưới bởi miền D = [a,b]x[c,d] (đóng, bị chặn).

Bài toán: Tìm thể tích hình trụ.

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 3

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 4

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 5

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 6

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 7

2) Trên mỗi miền lấy tùy ý một điểm M i ( xi , yi )  Di

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 8

Xác định hàm F(x,y) như sau: D

4)   f ( x, y )  g ( x, y )  dxdy   f ( x, y )dxdy   g ( x, y )dxdy

5) Nếu D được chia làm hai miền D1 và D2 rời nhau:

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 11

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 15

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 17

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 19

Vẽ miền D.  I   y  x 2 dxdy   y  x 2 dxdy

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 22

Đổi thứ tự lấy tích phân:

1) Xác định miền D.

3) Thay đổi thứ tự.

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 25

Đổi thứ tự lấy tích phân: I    f  x, y  dxdy

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 29

Thay đổi cận miền D (thay

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 30

Thay đổi thứ tự lấy tích phân I    f  x, y  dxdy

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 31

Thay đổi thứ tự lấy tích phân I    f  x, y  dxdy

 I   f  x, y  dxdy   f  x, y  dxdy   f  x, y  dxdy

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 32

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 33

Do đó, ta có thể tìm u và v theo x và y :

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 35

Ta có vector vị trí của điểm (u, v):

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 36

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 37

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 38

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 39

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 40

Tương tự, r (u0 , v0  v)  r (u0 , v0 )  v rv .

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 41

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 42

Tích có hướng của 2 vector:

Jacobian của biến đổi T cho bởi 𝑥 = 𝑔(𝑢, 𝑣) và 𝑦 = ℎ(𝑢, 𝑣) là:

Với ký hiệu này ta có thể xấp xỉ một diện tích ∆A của R:

 ( x, y ) ở đây Jacobian được

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 44

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 45

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 46

 f  x, y  dA   f  x, y  dxdy   f  x u, v  , y u, v    J  dudv

3/2/2023 TS. Nguyễn Văn Quang 47

Tính tích phân I    x  y   x  y dxdy , D   0, 2   0, 2

 vu x  0vu  0 ; x  2vu  4

Mối liên hệ giữa tọa độ cực và tọa độ Descartes:

Ví dụ. Phương trình đường tròn tâm 0, bán kính bằng 2: x 2  y 2  4

Phương trình đường tròn này trong tọa độ cực là: r  2.

• Phương trình đường tròn tâm (1,0), bán kính bằng 1: x 2  y 2  2 x