Akademia Górniczo-Hutnicza

im. Stanisława Staszica w Krakowie

Wydział Elektrotechniki, Automatyki, Informatyki
i Inżynierii Biomedycznej
Katedra Elektrotechniki i Elektroenergetyki

Analiza przepięć przenoszonych

przez uzwojenia transformatorów energetycznych
Analysis of overvoltages transferred through power transformer windings

mgr inż. Maciej Kuniewski

Rozprawa doktorska

promotor: dr hab. inż. Jakub Furgał, prof. n.

Kraków, 2013
 Podziękowania

Mojemu Promotorowi Panu Profesorowi Jakubowi Furgałowi

składam podziękowanie za wskazanie kierunku mojej pracy naukowej
w dziedzinie przepięć i transformatorów ,
przekazanie swoich doświadczeń , kierowanie pracą doktorską
oraz wszelką pomoc w jej realizacji

Pragnę podziękować również Pani Profesor Barbarze Florkowskiej

za cenne wskazówki i poświęcony czas

Podziękowania należą się również kolegom z zespołu w składzie

P. Pająk, J. Roehrich, P. Zydroń
za wsparcie i pomoc przy realizowaniu badań

Dziękuję Mojej Rodzinie za wsparcie przy pisaniu rozprawy

2
 Spis treści
WSTĘP ................................................................................................................................................... 7

1. WPROWADZENIE, CEL I ZAKRES PRACY ......................................................................... 8

2. CHARAKTERYSTYKA PRZEPIĘĆ W UKŁADACH ELEKTROENERGETYCZNYCH

I OCHRONA PRZEPIĘCIOWA TRANSFORMATORÓW ................................................ 12

2.1. Podział przepięć i przyczyny ich powstawania ............................................................ 12

2.2. Mechanizm przenoszenia przepięć przez uzwojenia transformatorów ........................ 14

2.3. Ochrona przepięciowa transformatorów ...................................................................... 17

3. MODELOWANIE TRANSFORMATORÓW ENERGETYCZNYCH DO CELÓW

ANALIZY PRZEPIĘĆ PRZENOSZONYCH ........................................................................ 23

3.1. Charakterystyka ogólna modeli transformatorów ........................................................ 23

3.2. Modele transformatorów w programie Electromagnetics Transients Program-

Alternative Transients Program (EMTP-ATP) ............................................................ 24

3.3. Model wysokoczęstotliwościowy transformatorów ..................................................... 28

3.3.1. Podstawy teoretyczne ............................................................................................ 28
3.3.2. Metoda dopasowania charakterystyk częstotliwościowych .................................. 31
3.3.3. Aproksymacja charakterystyk częstotliwościowych metodą dopasowania
wektorowego ......................................................................................................... 33
3.3.4. Struktura modelu wysokoczęstotliwościowego i wyznaczanie parametrów jego
elementów ............................................................................................................. 40

4. METODY WYZNACZANIA FUNKCJI PRZENOSZENIA TRANSFORMATORÓW .... 46

4.1. Metoda z zastosowaniem udaru napięciowego (LVI) .................................................. 46

4.2. Metoda z zastosowaniem wymuszenia sinusoidalnego (SRFA) .................................. 48

4.3. Stanowisko do rejestracji funkcji przenoszenia transformatorów metodą SFRA ........ 49

4.3.1. Charakterystyka ogólna stanowiska pomiarowego ............................................... 49
4.3.2. Metody rejestracji prądu ....................................................................................... 52
4.3.3. Układy do rejestracji charakterystyk częstotliwościowych funkcji przenoszenia 56
4.3.4. Wyznaczanie parametrów sygnałów w metodzie SFRA ...................................... 59
4.3.5. Weryfikacja stanowiska pomiarowego ................................................................. 65

5. ANALIZA PRZEPIĘĆ PRZENOSZONYCH PRZEZ TRANSFORMATORY ................. 67

5.1. Badania przepięć przenoszonych przez transformatory ............................................... 67

5.1.1. Przepięcia przenoszone udarowe........................................................................... 68

3
 5.1.2. Zależności częstotliwościowe przepięć przenoszonych ........................................ 72
5.1.3. Przepięcia przenoszone łączeniowe ...................................................................... 75

5.2. Symulacje przepięć przenoszonych przez uzwojenia transformatorów ....................... 78

5.2.1. Charakterystyka zastosowanych modeli transformatorów .................................... 78
5.2.2. Weryfikacja modelu transformatora ...................................................................... 84
5.2.3. Przepięcia przenoszone przez transformator podczas oddziaływania udarów
napięciowych o zróżnicowanych stromościach .................................................... 86
5.2.4. Charakterystyki częstotliwościowe przepięć przenoszonych................................ 92
5.2.5. Symulacje przepięć przenoszonych podczas załączania transformatora .............. 95

5.3. Analiza wpływu urządzeń połączonych z transformatorem na przepięcia przenoszne ... 100
5.3.1. Badania wpływu linii elektroenergetycznych na przepięcia przenoszone .......... 100
5.3.2. Analiza przepięć łączeniowych przenoszonych przez transformatory................ 104
5.3.3. Analiza przepięć piorunowych przenoszonych przez transformatory ................ 111

6. PODSUMOWANIE .................................................................................................................. 117

7. LITERATURA .......................................................................................................................... 120

ZAŁĄCZNIK 1: CHARAKTERYSTYKI AMPLITUDOWO- FAZOWE UKŁADÓW RLC .. 128

4
 Wykaz ważniejszych oznaczeń

Cw1 , Cw2 – pojemności własne odpowiednio uzwojenia 1 i 2, F,

Cg1 , Cg2 – pojemności doziemne odpowiednio uzwojenia 1 i 2, F,
C12 – pojemność między uzwojeniami 1 i 2, F,
L1, L2, L12 – indukcyjności własne odpowiednio uzwojenia 1 i 2 oraz indukcyjność wzajemna
między uzwojeniami, H,
UT1 – wartość szczytowa napięcia doziemnego strony pierwotnej transformatora, V,
UT2 – wartość maksymalna przepięcia przenoszonego na stronę wtórną
transformatora, V,
q – współczynnik, zależny od indukcyjności rozproszenia uzwojenia wtórnego,
dołączonego do niego obciążenia pojemnościowego oraz od stromości udaru
napięciowego i ułożenia uzwojeń na rdzeniu, - ,
hu – współczynnik, zależny od przebiegu przepięcia powstającego w układzie
elektroenergetycznym, - ,
J – współczynnik, zależny od połączeń uzwojeń, - ,
ϑ – przekładnia transformatora, - ,
Cw1n , Cw2n – pojemności rozproszone własne dla uzwojenia odpowiednio 1 i 2 dla i–tego
fragmentu uzwojenia (i = 1…n), F,
Cg1n , Cg2n – pojemności rozproszone doziemne dla uzwojenia odpowiednio 1 i 2 dla i–tego
fragmentu uzwojenia (i = 1…n), F,
C12n, – pojemność rozproszone między uzwojeniami 1 i 2 dla i–tego fragmentu
uzwojenia (i = 1…n), F,
L1n, L2n, L12n – indukcyjności rozproszone własne dla uzwojenia odpowiednio 1 i 2 oraz
indukcyjność rozproszona wzajemna między i–tymi fragmentami uzwojenia (i =
1…n), H,
z – przekładnia dzielnika pojemnościowego zależna od pojemności uzwojeń, - ,
U2z – przepięcie dorywcze po stronie wtórnej, powstające podczas zwarcia doziemnego
po stronie pierwotnej, V,
U1z – napięcie doziemne w punkcie neutralnym uzwojenia pierwotnego podczas
zwarcia doziemnego, V,
kh – współczynnik, uwzględniający wpływ wyższych harmonicznych i innych
czynników decydujących o trwałości pracy ogranicznika, –,
Us – wartość skuteczna najwyższego napięcia sieci, kV.
Ueq – wartość równoważna przepięcia dorywczego, V,
tz – czas trwania przepięcia dorywczego, s,
kz – współczynnik zwarcia doziemnego, –.
R1 , R2 – rezystancja uzwojenia 1 i 2, Ω,
L1 , L2 – indukcyjność rozproszenia uzwojenia 1 i 2, H,
RFe – rezystancja reprezentująca straty w materiale rdzenia, Ω,
Lμ – indukcyjność magnesująca rdzeń, H,
U1,U2 – napięcie między zaciskami uzwojenia 1 i 2, V,
i1, i2 – prąd w uzwojeniach 1 i 2, A,
N1,N2 – liczba zwojów uzwojenia 1 i 2, -,
Φ – strumień magnetyczny w rdzeniu, Wb,
P – reluktancja rdzenia, Wb/A.

5
 A – iloraz napięć na uzwojeniach przy zasilaniu uzwojenia pierwotnego, V/V,
B – transadmitancja (iloraz prądu i napięcia, przy zasilaniu uzwojenia pierwotnego,
pomiar prądu w uzwojeniu wtórnym), Ω-1,
C – transadmitancja (iloraz prądu i napięcia, przy zasilaniu uzwojenia wtórnego,
pomiar prądu w uzwojeniu pierwotnym), Ω-1,
D – iloraz prądów w uzwojeniach, (przy zasilaniu uzwojenia pierwotnego), A/A,
Z11 – impedancja uzwojenia pierwotnego (uzwojenie wtórne rozwarte) , Ω,
Z12 – transimpedancja przy zasilaniu uzwojenia wtórnego (iloraz napięcia i prądu,
pomiar prądu w uzwojeniu wtórnym a napięcia w uzwojeniu pierwotnym) , Ω,
Z21 – transimpedancja przy zasilaniu uzwojenia pierwotnego (iloraz napięcia i prądu,
pomiar prądu w uzwojeniu pierwotnym a napięcia w uzwojeniu wtórnym) , Ω,
Z22 – impedancja uzwojenia wtórnego (uzwojenie pierwotne rozwarte) , Ω,
Y11 – admitancja uzwojenia pierwotnego (uzwojenie wtórne zwarte) , Ω-1,
Y12 – transadmitancja (iloraz prądu i napięcia, zasilane uzwojenie wtórne, pomiar prądu
w uzwojeniu pierwotnym) , Ω-1,
Y21 – transadmitancja (iloraz prądu i napięcia, zasilane uzwojenie pierwotne, pomiar
prądu w uzwojeniu wtórnym) , Ω-1,
Y22 – admitancja uzwojenia wtórnego (uzwojenie pierwotne zwarte) , Ω-1,
Yii – suma admitancji uzwojeń dołączonych do węzła i, Ω-1,
Yij – admitancja między węzłami i i j ze znakiem ujemnym, Ω-1,
zn – zera, Hz,
pn – bieguny, Hz,
cn – residua, Hz,

6
 Wstęp
Problematyka przepięć i ochrony przed przepięciami jest dziedziną Techniki Wysokich
Napięć ujmującej kompleksowo zagadnienia narażeń napięciowych układów izolacyjnych
urządzeń elektrycznych w warunkach eksploatacji. Stopniowanie wytrzymałości elektrycznej
układów izolacyjnych w celu ograniczenia skutków zjawisk przepięciowych, należy do
zespołu przedsięwzięć technicznych w ramach tzw. koordynacji izolacji. Obiektami
o szczególnym znaczeniu w procedurze koordynacji izolacji, spełniającymi ważną rolę
w realizowaniu niezawodności zasilania energią elektryczną, są transformatory. Wzrost
produkcji transformatorów i modernizacja ich konstrukcji o coraz wyższych parametrach
znamionowych, a także ich znaczenia w systemach przesyłu i rozdziału energii elektrycznej,
były nieodłącznym elementem rozwoju elektroenergetyki w szczególności w II połowie
ubiegłego wieku. Intensywnie rozwijane prace badawcze dotyczące transformatorów
obejmują zarówno sfery ich projektowania, technologii i badań diagnostycznych, jak
i odporności na narażenia eksploatacyjne, z wykorzystaniem możliwości jakie stwarza
modelowanie komputerowe.
Analizy teoretyczne i badania eksperymentalne w dziedzinie narażeń przepięciowych
transformatorów i maszyn elektrycznych są jednym z kierunków prac naukowych
w Laboratorium Wysokich Napięć Katedry Elektrotechniki i Elektroenergetyki AGH,
realizowanym od przeszło 15 lat we współpracy z Centrum Badawczym ABB w Krakowie
Obejmowały swym zakresem badania zjawisk przepięciowych, metody diagnostyki
eksploatacyjnej, a także modelowanie stanów przejściowych w transformatorach i innych
obiektach elektroenergetyki. Prace dotyczyły w szczególności aspektów wysoko-
częstotliwościowych (modelowanie, pomiary) badań tych urządzeń z zastosowaniem funkcji
przenoszenia w dziedzinie częstotliwości. Problematyka rozprawy doktorskiej pt. „Analiza
przepięć przenoszonych przez uzwojenia transformatorów energetycznych” jest kontynuacją
badań w omawianej dziedzinie. Część zagadnień związanych z pomiarami charakterystyk
częstotliwościowych transformatorów była realizowana przez autora w jego pracy
magisterskiej pt. „Badania uszkodzeń uzwojeń transformatorów energetycznych” wykonanej
na Wydziale Elektrotechniki, Automatyki, Informatyki i Elektroniki Akademii Górniczo-
Hutniczej w Krakowie w 2010 roku. W rozprawie doktorskiej usystematyzowana została
problematyka przepięć przenoszonych, przedstawiono metodę konstruowania modeli
transformatorów do celów analizy zjawisk przepięć przenoszonych, analizowano skuteczność
stosowania ochrony z zastosowaniem beziskiernikowych ograniczników przepięć
w odniesieniu do przepięć przenoszonych między uzwojeniami.
Wyniki badań eksperymentalnych przedstawionych w pracy są podstawą weryfikacji
zaprezentowanych wyników symulacji i analiz teoretycznych

7
 1. Wprowadzenie, cel i zakres pracy
Ciągłe dążenie do zwiększania niezawodności dostaw energii elektrycznej powoduje, iż
szczególna uwaga jest zwracana na takie rozwiązania układów elektroenergetycznych, które
do minimum ograniczają prawdopodobieństwo wystąpienia awarii. Jednym z podstawowych
zadań realizowanych w elektroenergetyce jest zapewnienie ciągłości pracy układów przesyłu
i rozdziału energii elektrycznej. Duży wpływ na niezawodność pracy układów
elektroenergetycznych ma niezawodność pracy transformatorów. Zastosowanie rozwiązań
konstrukcyjnych, zapewniających utrzymanie odpowiedniej wytrzymałości elektrycznej
układów izolacyjnych, wynikającej ze spodziewanych narażeń, ma podstawowe znaczenie dla
spełnienia tych wymagań. Produkcja transformatorów o coraz wyższych napięciach
znamionowych skutkuje w występowaniu coraz wyższego roboczego natężenia pola
elektrycznego, biorąc pod uwagę czynniki techniczne i ekonomiczne należy optymalizować
rozwiązania konstrukcyjne transformatorów tak, aby różnica pomiędzy roboczym natężeniem
pola a wytrzymałością elektryczną, użytych materiałów izolacyjnych, była jak największa.
Optymalizacja układów izolacyjnych wymaga szczegółowej analizy oddziaływujących na nie
narażeń eksploatacyjnych. Do zespołu narażeń eksploatacyjnych, determinujących
wymagania wytrzymałości elektrycznej wysokonapięciowych układów izolacyjnych, należą
narażenia przepięciowe.
Problematyka narażeń przepięciowych jest szeroko analizowanym zagadnieniem
badawczym. Można w niej wyróżnić trzy grupy związane z rodzajem czynnika zewnętrznego
powodującego przepięcie:
- przepięcia powodowane wyładowaniami piorunowymi,
- przepięcia powodowane zjawiskami towarzyszącymi operacjom łączeniowym,
- przepięcia powodowane występowaniem stanów awaryjnych podczas eksploatacji
urządzeń elektrycznych.
Zespół zróżnicowanych przebiegów przepięciowych, propagujących przez
uzwojenia transformatorów energetycznych, narażających układy izolacyjne uzwojeń
i urządzeń połączonych z transformatorami pracujących na różnych poziomach napięć,
określono mianem przepięć przenoszonych.
Przepięcia są przenoszone przez transformatory w wyniku sprzężeń indukcyjnych
i pojemnościowych między uzwojeniami. Przebiegi czasowe i wartości szczytowe przepięć
przenoszonych przez transformatory zależą głównie od przebiegów i wartości maksymalnych
przepięć pojawiających się na zaciskach wejściowych uzwojenia sprzężonego z innymi
uzwojeniami transformatora, z uwzględnieniem działania ograniczników przepięć, czasu
trwania narażenia, konstrukcji transformatora i jego parametrów elektrycznych oraz układu
połączeń, impedancji falowej linii dołączonych do transformatora i charakterystyk obciążenia.
Ciągły wzrost zapotrzebowania na energię elektryczną oraz ograniczenia techniczne

8
rozwiązań konstrukcyjnych układów izolacyjnych transformatorów powoduje, iż
problematyka przepięć przenoszonych posiada duże znaczenie praktyczne. Niezbędne są
szczegółowe analizy narażeń przepięciowych układów izolacyjnych transformatorów
energetycznych i urządzeń połączonych z transformatorami od przepięć przenoszonych oraz
analizę skuteczności stosowanej ochrony przepięciowej urządzeń wysokich napięć
[15,27,35,59,87,104,109,119,120]. Przepięcia przenoszone stanowią także narażenie urządzeń
niskonapięciowych. Przepięcia powstające w sieciach średnich napięć są przenoszone do
instalacji elektrycznych obiektów budowlanych przez transformatory rozdzielcze. Ze względu
na zwiększającą się liczbę urządzeń elektrycznych i elektronicznych, podłączonych do sieci
niskiego napięcia, które charakteryzują się małą odpornością na oddziaływanie przepięć,
przy jednoczesnym wzroście wymagań odnośnie do niezawodności pracy takich urządzeń,
analiza przepięć przenoszonych przez uzwojenia transformatorów rozdzielczych nabiera
istotnego znaczenia.
Możliwości prowadzenia analizy przepięć przenoszonych przez transformatory na
podstawie wyników badań eksperymentalnych są ograniczone, głównie ze względu na
wartości maksymalne przepięć i przypadkowy charakter ich występowania. W normach
międzynarodowych, dotyczących zagadnień koordynacji izolacji [97,98], zamieszczono
metodę obliczeń przepięć przenoszonych przez uzwojenia transformatorów, której podstawą
są równania umożliwiające obliczanie wartości maksymalnych przepięć przenoszonych.
Równania zawierają jednak współczynniki, których wartości zależą od konstrukcji
transformatorów i konfiguracji układów elektroenergetycznych. Obliczenia prowadzone
z zastosowaniem tej metody umożliwiają wyznaczenie tylko przybliżonych wartości
maksymalnych przepięć. Ustalenie wartości współczynników wykorzystywanych
w obliczeniach wyżej wymienionej metody wymaga bowiem szczegółowych informacji
dotyczących konstrukcji transformatorów. Metoda obliczeń przepięć przenoszonych przez
transformatory zamieszczona w normie [98] nie uwzględnia, także wpływu zjawisk
rezonansowych wewnątrz uzwojeń na przepięcia przenoszone.
Prace badawcze, dotyczące przepięć przenoszonych przez transformatory energetyczne,
są prowadzone w wielu ośrodkach naukowo-badawczych [45,53,54,62,81,108]. Zagadnienia
przepięć przenoszonych są także treścią prac prowadzonych w ramach Grupy Roboczej
A2/C4.39 CIGRE powołanej w 2008 r., obejmującej swym zakresem problemy interakcji
transformatorów energetycznych z systemami elektroenergetycznymi [81,108].
Podstawą analiz narażeń przepięciowych urządzeń w układach elektroenergetycznych
są obecnie głównie wyniki symulacji komputerowych zjawisk przejściowych. Wyznaczenie
przepięć przenoszonych przez transformatory wymaga stosowania modeli transformatorów
uwzględniających zjawiska fizyczne zachodzące w uzwojeniach w warunkach oddziaływania
przepięć o zróżnicowanych przebiegach, powstających w układach elektroenergetycznych.
Modelowanie transformatorów energetycznych w warunkach szybkozmiennych stanów
przejściowych wymaga uwzględnienia mechanizmów zjawisk w złożonych układach
elektrycznych RLC o parametrach zależnych od częstotliwości, jakie stanowią uzwojenia.
Prace badawcze prowadzone w tej dziedzinie koncentrują się gównie na doskonaleniu
struktury modeli i metod wyznaczania ich parametrów [14,55,58,75,137].

9
 Efektywna ocena mechanizmów narażeń powodowanych przez przepięcia przenoszone
przez uzwojenia transformatorów energetycznych wymaga stosowania takich modeli
transformatorów, które mogą być implementowane w programach komputerowych
stosowanych w symulacjach stanów nieustalonych pojawiających się w układach
elektroenergetycznych na wszystkich poziomach napięć, umożliwiających równoczesne
formułowanie wniosków zarówno o charakterze poznawczym, jak i użytkowym. Wnioski
wyciągnięte z przeprowadzonych symulacji, mają zastosowanie w praktycznych
rozwiązaniach koordynacji izolacji i umożliwiają ocenę narażeń układów izolacyjnych
transformatorów i urządzeń zasilanych.
Do tej grupy problemów wpisuje się niniejsza rozprawa doktorska, stanowiąca
rozszerzenie dziedziny analizy przepięć i ochrony przepięciowej w szczególności od przepięć
przenoszonych przez transformatory i oddziaływujących na ich układy izolacyjne własne
i izolację urządzeń zasilanych przez transformatory, pracujące na różnych poziomach napięć.

Teza rozprawy doktorskiej jest następująca:

- skonstruowanie wysokoczęstotliwościowego modelu transformatora
energetycznego umożliwia rozszerzenie zakresu wykonywanych symulacji
i analiz przepięć przenoszonych i oceny skuteczności ochrony przepięciowej
samych transformatorów, jak i urządzeń zasilanych przez te obiekty.

W celu potwierdzenia tezy wykonano symulacje przepięć przenoszonych

o zróżnicowanych przebiegach przez uzwojenia transformatora energetycznego, wykonane
z wykorzystaniem opracowanego modelu wysokoczęstotliwościowego zaimplementowanego
w programie komputerowym Electromagnetic Transients Program-Alternative Transients
Program (EMTP-ATP). Uzyskane wyniki symulacji porównano z obliczeniami, wykonanymi
z użyciem modeli transformatorów stosowanych powszechnie do symulacji stanów
przejściowych w układach elektroenergetycznych. Wyniki przeprowadzonych symulacji
porównano z wynikami badań eksperymentalnych, wykonanych dla trójfazowego
transformatora rozdzielczego.
Zakres rozprawy doktorskiej obejmuje:
- charakterystykę stosowanych modeli transformatorów energetycznych,
- opracowanie wysokoczęstotliwościowego modelu transformatorów
uwzględniającego zjawiska przejściowe występujące w uzwojeniach w szerokim
zakresie częstotliwości,
- wykonanie badań laboratoryjnych przepięć przenoszonych przez uzwojenia
transformatora rozdzielczego,
- analizę przepięć przenoszonych przez transformatory na podstawie symulacji
komputerowych wykonanych przy zastosowaniu opracowanego modelu
zaimplementowanego w programie EMTP-ATP,

10
 - analizę porównawczą wyników symulacji przepięć przenoszonych przez
transformatory oraz wyznaczonych z wykorzystaniem modeli istniejących
w programie EMTP-ATP i modelu wysokoczęstotliwościowego,
- ocenę wpływu urządzeń elektroenergetycznych, pracujących na różnych
poziomach napięć połączonych z transformatorami, na przepięcia przenoszone
przez uzwojenia,
- analizę narażeń układów izolacyjnych transformatorów od przepięć
przenoszonych przez transformatory, generowanych w warunkach zjawiska
rezonansu.
W rozprawie przedstawiono modele matematyczne transformatorów zaimplementowane
w programie komputerowym Electromagnetic Transients Program−Alternative Transients
Program (EMTP−ATP), stosowanym do modelowania układów elektroenergetycznych
w stanach przejściowych. Szczegółowo scharakteryzowano opracowany model
wysokoczęstotliwościowy transformatorów, którego podstawą są wyniki pomiarów
charakterystyk częstotliwościowych funkcji przenoszenia. Opisano etapy konstruowania
modelu. Przedstawiono rozszerzone stanowisko pomiarowe do rejestracji charakterystyk
częstotliwościowych transformatorów metodą z zastosowaniem wymuszenia sinusoidalnego
o zmiennej częstotliwości SFRA. Wynikiem pomiarów są zależności częstotliwościowe
amplitudy i fazy admitancji oraz ilorazu napięć i prądów.
Wykonano symulacje przepięć przenoszonych przez transformator energetyczny oraz
badania eksperymentalne przepięć dla różnych warunków pracy transformatora. Symulacje
i badania obejmowały przepięcia przenoszone powstające w układach elektroenergetycznych
podczas pojawienia się przepięć łączeniowych i piorunowych o zróżnicowanych przebiegach,
odzwierciedlające narażenia występujące w warunkach eksploatacji.
Wyniki badań mogą mieć duże znaczenie praktyczne zarówno dla projektantów
transformatorów, jak i dla ich właściwej eksploatacji. Te wyniki dotyczą zarówno analiz
teoretycznych propagacji przepięć w transformatorach, narażeń układów izolacyjnych
transformatorów energetycznych, jak i ochrony przepięciowej, a także aspektów
teoretycznych i praktycznych koordynacji izolacji.

11
 2. Charakterystyka przepięć w układach
elektroenergetycznych i ochrona
przepięciowa transformatorów

2.1. Podział przepięć i przyczyny ich powstawania

Układy izolacyjne urządzeń elektrycznych pracujących w układach

elektroenergetycznych są poddawane działaniu napięć roboczych oraz narażeniom
przepięciowym. Źródłem przepięć jest energia zewnętrzna pochodząca spoza układu
elektroenergetycznego oraz energia zgromadzona w polu elektromagnetycznym wewnątrz
elementów układu elektroenergetycznego. Energia zewnętrzna jest przyczyną powstawania
m.in. przepięć piorunowych, natomiast energia wewnętrzna, istniejąca w układach
elektroenergetycznych, powoduje powstawanie przepięć związanych ze zmianami
konfiguracji układu, niektórymi stanami awaryjnymi i innymi zjawiskami przejściowymi
występującymi podczas pracy układów elektroenergetycznych.
W zależności od rodzaju oddziaływania narażeń przepięciowych na materiały
stosowane w układach izolacyjnych wyróżnia się: przepięcia dorywcze, przepięcia udarowe
o łagodnym czole, przepięcia udarowe o stromym czole, przepięcia udarowe o bardzo
stromym czole [50,58,85,89,94]. Różnią się one wartościami maksymalnymi (wyrażanymi
zwykle w jednostkach względnych w stosunku do wartości maksymalnej najwyższego
napięcia roboczego fazowego) oraz przebiegami czasowymi (tab. 2.1).

Tabela 2.1 Podział przepięć w układach elektroenergetycznych [97]

Przepięcia dorywcze Przepięcia udarowe Przepięcia udarowe Przepięcia udarowe

niskiej częstotliwości o łagodnym czole o stromym czole o bardzo stromym czole
1,0 1,0
0,9

0,5 0,5
1/f1 1/f2
0,3

1/f
Tp T1 T1
T1
T2 T2 T2

10 Hz < f < 500 Hz Tp > 20µs 20 µs ≥ Tl > 0,1 µs 100 ns ≥ Tf > 3 ns

3600 s ≥Tl ≥ 0,03 s Tp ≤ 5000 µs T2 ≤ 300 µs fl > 0,3 MHz
T2 ≤ 20 ms fl < 100 MHz
f2 > 30 kHz
f2 < 300 kHz
Tl ≤ 3 ms

12
 Przepięcia dorywcze pojawiają się podczas zwarć doziemnych trwałych oraz
łukowych i ich wyłączania, przy skokowej zmianie obciążenia oraz podczas załączania
nieobciążonych linii elektroenergetycznych. Przepięcia o niskiej częstotliwości powstają także
w warunkach rezonansu i ferrorezonansu [86,112].
Przepięcia o łagodnym czole towarzyszą najczęściej stanom nieustalonym,
powstającym podczas łączenia prądów pojemnościowych i indukcyjnych, zwarć doziemnych,
w przypadku nagłej zmiany obciążenia oraz przy odległych wyładowaniach atmosferycznych
do napowietrznych linii elektroenergetycznych [18,19,61,65,70,127].
Przyczyną powstawania przepięć łączeniowych są zjawiska przejściowe w łączonych
urządzeniach oraz sieciach elektrycznych. Znaczne przepięcia o łagodnym czole mogą
powstawać przy wyłączaniu prądów rozruchu silników elektrycznych, wyłączaniu prądów
biegu jałowego transformatorów i dławików, podczas łączenia i pracy pieców łukowych i ich
transformatorów, łączenia nieobciążonych linii napowietrznych i kablowych lub baterii
kondensatorów [10,18,19,61,65,70,73,105,127,134]. Duży wpływ na przebiegi i wartości
maksymalne napięć przejściowych generowanych w czasie operacji łączeniowych mają
właściwości wyłączników elektroenergetycznych. Najważniejsze z nich to: wytrzymałość
elektryczna powrotna, zdolność gaszenia łuku elektrycznego i przerywania prądu odbiornika
elektrycznego. Specyficzne właściwości łączeniowe wyróżniają wyłączniki próżniowe,
stosowane coraz szerzej głównie w sieciach rozdzielczych. Wyłączniki takie charakteryzuje:
szybki wzrost wytrzymałości elektrycznej, zdolność do wyłączania prądów wielkiej
częstotliwości, skłonność do ucinania prądu przed naturalnym przejściem przez zero oraz
późne ponowne zapłony łuku.
Zwarciom doziemnym i ich wyłączaniu mogą towarzyszyć przepięcia zarówno
w sieciach z punktem neutralnym izolowanym, jak i uziemionym przez cewkę gaszącą.
Źródłem przepięć o łagodnym czole są również wyładowania piorunowe bezpośrednie
do przewodów linii napowietrznych w dużej odległości od rozdzielni elektroenergetycznych.
Przepięcia o łagodnym czole mają zwykle kształt oscylacyjny o czasach trwania do
kilku milisekund lub kształt aperiodyczny o czasach do wartości szczytowej od kilkunastu
mikrosekund do kilku tysięcy mikrosekund i o czasach do półszczytu dochodzących do
kilkunastu milisekund.
Przepięcia o stromym czole powstają najczęściej podczas bezpośrednich i bliskich
wyładowań atmosferycznych w elementy napowietrzne linii elektroenergetycznych, podczas
czynności łączeniowych w rozdzielniach.
Przepięcia piorunowe powstają głównie w liniach napowietrznych podczas wyładowań
bezpośrednich oraz odległych. Przebiegi przepięć piorunowych i ich wartości maksymalne są
zróżnicowane i zależą od parametrów napięć udarowych, zjawisk w układach
elektroenergetycznych, parametrów linii, zjawiska ulotu elektrycznego, warunków propagacji
fal napięciowych w liniach elektroenergetycznych i konfiguracji systemu
elektroenergetycznego. Przepięcia piorunowe mogą osiągać duże wartości szczytowe
[9,51,79,80,90,107,113].
Przepięcia powstające przy załączaniu i wyłączaniu linii zależą od rodzaju wyłącznika
(oraz od tego czy wyłącznik jest wyposażony w rezystory tłumiące) od mocy zwarciowej

13
rozdzielni z której linia jest zasilana, od rodzaju stosowanej kompensacji prądów
ziemnozwarciowych i długości linii oraz rodzaju obciążenia.
Przepięcia o stromym czole są zwykle udarami aperiodycznymi o czasach do wartości
maksymalnej od 0,1 µs do 20µs oraz czasach do półszczytu nie przekraczających 300 µs.
Przepięcia o bardzo stromym czole powstają podczas wykonywania operacji
łączeniowych lub na skutek przeskoków w urządzeniach szczelnie osłoniętych z izolacją
gazową z sześciofluorku siarki (SF6). Są to zwykle bardzo strome udary o czasie narastania
czoła 0,1 µs z oscylacjami o częstotliwościach wynoszących ok.1 MHz, zawierającymi
dodatkowo składową oscylacyjną o wielkiej częstotliwości [24,67].

2.2. Mechanizm przenoszenia przepięć przez uzwojenia

transformatorów

Analiza narażeń układów izolacyjnych transformatorów ma duże znaczenie ze względu

na rolę jaką spełniają transformatory w układach elektroenergetycznych oraz ich wysoki koszt
produkcji, eksploatacji i wpływ na niezawodność zasilania odbiorców energii elektrycznej.
Przepięcia przenoszone przez transformatory narażają ich układy izolacyjne i są źródłem
przepięć oddziaływujących na urządzenia połączone z transformatorami pracującymi na
różnych poziomach napięć.
Przepięcia są przenoszone przez transformatory w wyniku sprzężeń
elektromagnetycznych między uzwojeniami, a więc sprzężeń indukcyjnych i
pojemnościowych. Schemat zastępczy uzwojeń jednej fazy transformatora przedstawiono na
rysunku 2.1.

Przepięcia są przenoszone przez transformatory w wyniku:

- sprzężeń indukcyjnych między uzwojeniami, zależnych głównie od przekładni
napięciowej, indukcyjności rozproszenia i impedancji obciążenia transformatora,
- sprzężeń pojemnościowych,
- oscylacji naturalnych obwodu pierwotnego i/lub wtórnego transformatora
(rys.2.1 [14,111] ).

C12/2
uwojenie 1 Cg1/2 uwojenie 2

L12 Cg2/2

Cw1 L1 L2 Cw2

Cg2/2
Cg1/2
C12/2

Rys. 2.1. Schemat zastępczy uzwojeń jednej fazy transformatora

14
 Na rysunku 2.1 wprowadzono następujące oznaczenia:
Cw1 , Cw2 - pojemności własne odpowiednio uzwojenia 1 i 2,
Cg1 , Cg2 - pojemności doziemne odpowiednio uzwojenia 1 i 2,
C12 - pojemność między uzwojeniami 1 i 2,
L1, L2, L12 - indukcyjności własne odpowiednio uzwojenia 1 i 2 oraz indukcyjność
wzajemna między uzwojeniami.

Mechanizm przenoszenia przepięć przez transformatory zależy od stromości przepięć.

Przenoszenie przepięć w transformatorach w wyniku sprzężeń indukcyjnych między
uzwojeniami (rys. 2.1) zachodzi głównie przy oddziaływaniu przepięć wolno zmiennych.
Wartości przepięć indukowanych po stronie wtórnej transformatora mogą być obliczone
w przybliżeniu z zależności [98]:

UT2 = q hu J ϑ UT1 (2.1)

gdzie:
UT1 - wartość szczytowa napięcia doziemnego strony pierwotnej transformatora,
UT2 - wartość maksymalna przepięcia przenoszonego na stronę wtórną transformatora,
q - współczynnik, zależny od indukcyjności rozproszenia uzwojenia wtórnego,
dołączonego do niego obciążenia pojemnościowego oraz od stromości udaru
napięciowego i ułożenia uzwojeń na rdzeniu,
hu - współczynnik, zależny od przebiegu przepięcia powstającego w układzie
elektroenergetycznym,
J - współczynnik zależny od połączeń uzwojeń,
ϑ - przekładnia transformatora.

Współczynnik q może przyjmować następujące wartości [98]:

0,3 <q < 1,3 - dla przepięć o stromym czole, jeżeli transformator jest połączony
z linią napowietrzną, gdy napięcie znamionowe uzwojenia wtórnego
zmienia się od 245 kV do 36 kV,
q < 1,8 - dla przepięć łączeniowych w sieci o małym obciążeniu,
q < 1,0 - dla przepięć o stromym i o łagodnym czole, jeżeli transformator jest
połączony z kablem,
1,7 < q < 2,0 - dla transformatorów trójuzwojeniowych.

Wartości współczynnika hu zależą od przebiegów przepięć:

hu = 1 - dla przepięć o łagodnym czole (niezależnie od układu połączeń
uzwojeń),
hu > 1 - dla przepięć o stromym czole, przy czym:
hu = 1,15 - dla połączeń gwiazda/trójkąt lub trójkąt/gwiazda,
hu = 1,07 - dla połączeń gwiazda/gwiazda lub trójkąt/trójkąt.

15
 1 3
Współczynnik J przyjmuje wartości z zakresu: ±1, ±1/3, ± ,± , zależne od układu
3 2
połączeń uzwojeń transformatora [98].

Przepięcia przenoszone przez uzwojenia są także efektem występowania sprzężeń

pojemnościowych między uzwojeniami (rys. 2.2) [15,111].

numer
fragmentu
uzwojenia
Cg1 C12 Cg2
1
Cw1 Cw2 .
L1 L2 .
.

C1we C2we

i
C3we

Cg1n C12n Cg2n

n
Cw1n L1n L2n Cw2n

Rys. 2.2. Schemat zastępczy transformatora dla składowej pojemnościowej

przepięcia [98]

Na rysunku 2.2 wprowadzono następujące oznaczenia:

Cw1n , Cw2n - pojemności własne dla uzwojenia odpowiednio 1 i 2 dla i-tego fragmentu
uzwojenia (i = 1…n),
Cg1n , Cg2n - pojemności rozproszone doziemne dla uzwojenia odpowiednio 1 i 2 dla i-
tego fragmentu uzwojenia (i = 1…n),
C12n, - pojemność rozproszone między uzwojeniami 1 i 2 dla i-tego fragmentu
uzwojenia (i = 1…n),
L1n, L2n, L12n - indukcyjności rozproszone własne dla uzwojenia odpowiednio 1 i 2 oraz
indukcyjność rozproszona wzajemna między i-tymi fragmentami
uzwojenia (i = 1…n).

Pojemności uzwojeń transformatora w warunkach oddziaływania przepięć tworzą dzielnik

pojemnościowy (rys. 2.2.), który może być użyty do przybliżonego oszacowania wartości
przepięć przenoszonych w wyniku sprzężeń pojemnościowych między uzwojeniami. Jeżeli na
napięcie o częstotliwości sieciowej nakłada się przebieg przejściowy napięcia, wówczas na
otwartym uzwojeniu sprzężonym w transformatorze występuje skokowy wzrost napięcia do
wartości [98]:

16
 U T 2 = zhuU T 1 (2.2)

gdzie:
C1 we
z=
C1 we + C3 we (2.3)

z - przekładnia dzielnika pojemnościowego zależna od pojemności uzwojeń,

hu - współczynnik zależny od przebiegu przepięcia generowanego w sieci i układu
połączeń uzwojeń transformatora.

gdzie:
C 1 we = C u C d
(2.3)
Cu - pojemność wzdłużna uzwojenia,
Cd - pojemność doziemna uzwojenia.

Wartości przekładni pojemnościowej z transformatorów zawierają się w przedziale od 0 do

0,4 [98]. Najwyższe przepięcie dorywcze doziemne przenoszone przez transformator może
być obliczone ze wzoru:

C12 U
U2z = U1 z + 2 N
C12 + C2 3 (2.4)
gdzie:

U2z - przepięcie dorywcze po stronie wtórnej, powstające podczas zwarcia doziemnego

po stronie pierwotnej,
U1z - napięcie doziemne w punkcie neutralnym uzwojenia pierwotnego podczas
zwarcia doziemnego,
U 2N
- napięcie znamionowe fazowe uzwojenia wtórnego,
3
C12 - pojemność między uzwojeniem pierwotnym a wtórnym,
C2 - pojemność doziemna uzwojenia wtórnego i dołączonych do niego urządzeń.

2.3. Ochrona przepięciowa transformatorów

Transformatory są chronione przed przepięciami z zastosowaniem beziskiernikowych

ograniczników przepięć z tlenków metali [2,35,66,99,100,104]. Najczęściej stosowany układ
ochrony przepięciowej transformatorów, przedstawiono schematycznie na rysunku 2.3. Układ
stanowią ograniczniki przepięć z tlenków metali włączone między przewodami fazowymi

17
a uziemieniem. W transformatorach specjalnych, np. zasilających piece łukowe lub
pracujących w układach z dławikami przeciw zwarciowymi, stosowane są dodatkowo
ograniczniki przepięć włączone między przewodami fazowymi.
Przy zastosowaniu ograniczników przepięć chronione są także układy izolacyjne
punktów neutralnych wyprowadzonych na zewnątrz kadzi transformatorów (również tych, do
których przyłączone są dławiki).

kierunek propagacji fali napięciowej

transformator
układ
elektroenergetyczny

ograniczniki
przepięć

Rys. 2.3. Idea najczęściej stosowanego układu ochrony przepięciowej transformatora

Skuteczność ochrony przepięciowej transformatorów zależy od parametrów ograniczników

i ich lokalizacji [4,23,84,88]. Podstawowe parametry ograniczników przepięć z tlenków
metali stanowią[99]:

- napięcie trwałej pracy, Uc,

- napięcie znamionowe, Ur,
- znamionowy prąd wyładowczy, Iw.

Wartość napięcia pracy ciągłej Uc zależy od:

- układu połączeń ograniczników,

- sposobu połączenia punktu neutralnego sieci z ziemią.

Napięcie pracy ciągłej Uc [99,100] nie może być mniejsze od długotrwałego napięcia
między zaciskami ogranicznika beziskiernikowego. W przypadku, gdy stosowane jest
automatyczne wyłączanie sieci podczas zwarcia doziemnego, wówczas napięcie pracy ciągłej
określane jest z zależności:
kU
Uc = h s (2.5)
3
gdzie:
kh - współczynnik, uwzględniający wpływ wyższych harmonicznych i innych
czynników decydujących o trwałości pracy ogranicznika, -,
Us - wartość skuteczna najwyższego napięcia sieci, kV.

18
W sieciach bez automatycznego wyłączania napięcia podczas jednofazowego zwarcia
doziemnego i gdy możliwa jest długotrwała praca sieci z doziemieniem jednej fazy, wówczas
wzór (2.5) przyjmuje postać :

Uc > Us (2.6)

Dodatkowe wymaganie, które powinno być spełnione przy wyznaczaniu napięć Uc,
wynika z następującej zależności między wartością napięcia Uc a wartością napięcia
znamionowego Ur:

Uc ≈ 0,8 Ur (2.7)

gdzie: Ur - napięcie znamionowe ogranicznika.

Napięcie znamionowe beziskiernikowych ograniczników przepięć zależy od

spodziewanych przepięć dorywczych UT występujących w sieci podczas jednofazowych
zwarć doziemnych, załączania nieobciążonej linii długiej, otwarcia wyłącznika na końcu
obciążonej linii długiej (efekt Ferrantiego) lub nagłego odciążenia generatora w elektrowni.
Napięcie znamionowe ograniczników przepięć w sieciach średnich napięć, w których
napięcie jest wyłączane automatycznie podczas jednofazowego zwarcia doziemnego powinno
spełniać warunek:
Us
1,25U c ≥ U r ≥ 1,25 kh (2.8)
3
W przypadku, gdy doziemienie jednej fazy może utrzymywać się długotrwale:
1,25 U c ≥ U r ≥ U s (2.9)
W sieciach wysokich i najwyższych napięć, napięcie znamionowe ogranicznika
beziskiernikowego powinno spełniać warunek:

Ur ≥ Ueq (2.10)
gdzie:
Ueq - wartość równoważna przepięcia dorywczego, V,

Ueq = UT (0,1 tz)0,02 (2.11)

gdzie:
tz - czas trwania przepięcia dorywczego, s,
U
UT = kz s (2.12)
3
gdzie:
kz - współczynnik zwarcia doziemnego, -.

Znamionowy prąd wyładowczy w sieciach o najwyższym napięciu pracy Us (od 6,3 kV

do 420 kV) wynosi 10 kA. W sieciach o napięciu Us ≤ 72,5 kV w rejonach o małej

19
intensywności wyładowań piorunowych, znamionowy prąd wyładowczy ograniczników
wynosi 5 kA, a w sieciach o Us > 420 kV prąd wyładowczy wynosi 20 kA.
Na przykład w sieciach o napięciu znamionowym 15 kV z punktem neutralnym
izolowanym od ziemi, do ochrony transformatorów stosowane są ograniczniki przepięć
o napięciu pracy ciągłej Uc o wartości nie mniejszej niż 17,6 kV i napięciu znamionowym Ur
o wartości nie mniejszej niż 22 kV. Minimalna wartość napięcia Uc ograniczników
stosowanych w sieciach, w których napięcie jest wyłączane podczas zwarć doziemnych
wynosi 12,8 kV, a wartość minimalna napięcia znamionowego wynosi 16 kV.
Minimalna wartość napięcia pracy ciągłej ograniczników stosowanych do ochrony
układów izolacyjnych punktów neutralnych transformatorów o napięciu znamionowym 15 kV
wynosi 10,2 kV, a minimalna wartość napięcia znamionowego jest równa 12,8 kV
[66,98,100].

Na skuteczność ochrony przepięciowej transformatorów zasadniczy wpływ ma:

- poziom ochrony ograniczników, określony przez wartość napięcia na
ograniczniku, podczas przepływu udaru prądowego (zależny od wartości
napięcia Uc i Ur ograniczników),
- różnicy między napięciem wytrzymywanym piorunowym transformatora
chronionego a poziomem ochrony ograniczników,
- długości przewodów linii zasilającej między ogranicznikami a transformatorem.

W celu zwiększenia skuteczności ochrony przepięciowej transformatorów ograniczniki

przepięć powinny być instalowane jak najbliżej zacisków wejściowych uzwojeń [100,111].
Zwiększanie długości linii między ogranicznikami a transformatorem powoduje zwiększanie
wartości maksymalnych przepięć na zaciskach wejściowych transformatora podczas działania
ograniczników w wyniku zjawiska odbicia fal przepięciowych między węzłami nieciągłości.
Węzły nieciągłości stanowią punkty połączenia ograniczników z przewodami fazowymi oraz
zaciski wejściowe transformatora [58]. Spadki napięć na przewodach łączących ograniczniki
z linią zwiększają wartość przepięć na chronionych transformatorach [100].
Wyznaczenie przebiegów napięć przejściowych, narażających układy izolacyjne
transformatorów chronionych ogranicznikami przepięć w celu oceny skuteczności ochrony
przepięciowej, wymaga symulacji napięć przejściowych w rozdzielni. Stosowane modele
urządzeń powinny odzwierciedlać zjawiska w warunkach szybkich zmian napięcia. Duży
wpływ na wyniki symulacji narażeń przepięciowych transformatorów ma dokładność
modelowania ograniczników przepięć.
Do modelowania ograniczników przepięć z tlenków metali w warunkach oddziaływania
przepięć stosowane są różne modele [3,4,57,114]. Najszersze zastosowane znajduje model
opracowany przez IEEE (Institute of Electrical and Electronics Engineers) proponowany do
modelowania ograniczników podczas przepływu prądu wyładowczego o czasach narastania
czoła zawartych w przedziale 0,5 – 45 µs (rys. 2.5) [57].

20
 Rys. 2.5. Model ograniczników przepięć opracowany przez IEEE [57]

Na rysunku 2.5 wprowadzono następujące oznaczenia:

L0,R0,C1,A0,L1,R1,A1 – parametry modelu schematu zastępczego, nie mającego
fizycznego odwzorowania w rzeczywistym obiekcie, dla których
model posiada zależności prądowo-napięciowe jak rzeczywisty
ogranicznik przepięć

Parametry elementów liniowych Lo, Ro, L1, R1 oraz C1 są obliczane ze wzorów:

d
Lo = 0,2 [ µH ] (2.13)
n
d
Ro = 100 [Ω] (2.14)
n
d
L1 = 15 [ µH ] (2.15)
n
d
R1 = 65 [Ω] (2.16)
n
n
C = 100 [ pF ] (2.17)
d
gdzie:
d - wysokość kolumny warystorów, m,
n - liczba równoległych kolumn, -.

Zależności wyrażające charakterystyki napięciowo-prądowe warystorów Ao i A1 mają postać:

Aw U 8 / 20
Ao = 0 (2.18)
1,6
Aw1U 8 / 20
A1 = (2.19)
1,6
Przy czym zależności Aw = f ( iA ) oraz Aw1 = f (iA1 ) aproksymowane są:
o o

α0
A w o = c 0 i Ao (2.20)
α1
Aw1 = c1 i A1 (2.21)
gdzie:
c0,c1 - stałe, -; (c0 = 1,18; c1 = 0,92)
α0,α1 - współczynniki nieliniowości: α0 = 0,051; α1 = 0,058,
i A0 , i A1 - natężenie prądu w warystorach A 0 i A1 .

21
 a) b)
100 100
u, kV u, kV
80 80

60 60

40 40

20 20

00 10 20 30 00
t, µ s 500 0 100 0 0 150 0 0 20000
i, k A
c) d)
100 100
u, kV u, kV
80 80

60 60

40 40

20 20

00 10 20 30 0
0 500 0 1 00 0 0 150 0 0 20000
t, µ s i, k A

Rys.2.6. Zależności u(t) oraz u(i) beziskiernikowego ogranicznika przepięć o napięciu pracy ciągłej
Uc = 18 kV i napięciu znamionowym Ur = 22 kV wyznaczone z zastosowaniem modelu
przedstawionego na rysunku 2.5 przy prądach wyładowczych: a,b - 8/20 µs: 5 kA,10 kA i 20 kA;
c,d - 1/5µs: 10 kA [39]

Wyniki przykładowych obliczeń zależności napięciowo-prądowych wybranego

ogranicznika przepięć z tlenków metali (rys. 2.6) wykonane z zastosowaniem modelu
przedstawionego na rysunku 2.5, potwierdzają wpływ przebiegów udarów prądowych i ich
wartości maksymalnych na przebiegi i wartości maksymalne napięć na ogranicznikach
beziskiernikowych. Zmiany napięcia na ogranicznikach, przy prądach o niewielkich
wartościach maksymalnych, związanych z oddziaływaniem przepięć o wartościach
maksymalnych mniejszych od napięć obniżonych ograniczników, mają charakter liniowy.
Ograniczniki przepięć, podczas oddziaływania przepięć o wartościach maksymalnych
mniejszych niż napięcia obniżone ograniczników, nie wpływają na same przepięcia, które w
niezmienionej postaci oddziaływują na układy izolacyjne zewnętrzne i wewnętrzne
transformatorów jak również zostają przenoszone do fragmentów sieci o innym napięciu
znamionowym. Podczas działania ograniczników, gdy przepięcia generowane w układach
elektroenergetycznych przekraczają wartości napięć obniżonych, napięcia przejściowe na
ogranicznikach mają kształt zbliżony do przebiegu prostokątnego. Stromość narastania tego
napięcia przenoszonego jest bardzo duża (rys. 2.6 a,c), przebiegi napięć zależą od przebiegu
prądu wyładowczego, związanego z przepięciem docierającym do ograniczników.

22
 3. Modelowanie transformatorów
energetycznych do celów analizy
przepięć przenoszonych

3.1. Charakterystyka ogólna modeli transformatorów

Podstawą analizy przepięć narażających transformatory i urządzenia elektryczne

współpracujące z transformatorami mogą być wyniki badań przeprowadzonych na obiektach
rzeczywistych, układach modelowych transformatorów albo wyniki symulacji
komputerowych. Prowadzenie badań narażeń przepięciowych na transformatorach wiąże się
z dużymi nakładami finansowymi i ryzykiem uszkodzenia ich układu izolacyjnego. Dlatego
coraz szerzej stosowane są w tym celu symulacje komputerowe, wykorzystujące modele
badanych obiektów, które w swym opisie matematycznym realizują wybrane zjawiska
fizyczne. Wyniki symulacji komputerowych przepięć stanowią bowiem coraz częściej
podstawę analizy narażeń przepięciowych transformatorów i innych urządzeń elektrycznych.
Symulacje przepięć wymagają stosowania modeli transformatorów uwzględniających
zjawiska przejściowe w transformatorach podczas działania przepięć wytwarzanych
w układach elektroenergetycznych. Zjawiska o charakterze nieliniowym, występujące
w materiałach rdzeni ferromagnetycznych, torach prądowych oraz układach izolacyjnych
transformatorów, zależą od częstotliwości napięcia wymuszającego. Reakcja transformatorów
na działanie napięć przejściowych powstających w układach elektroenergetycznych zależy od
zróżnicowanych przebiegów czasowych powstających podczas pracy sieci elektrycznych,
w zależności od przyczyny i przebiegu zjawisk przejściowych w sieci, a także od ich wartości
maksymalnych. Wartości szczytowe przepięć mogą przekraczać wielokrotnie wartości
maksymalne napięcia roboczego układów elektroenergetycznych. Przepięcia mogą trwać od
kilku mikrosekund do wielu godzin i ich przebiegi zwykle zawierają składowe oscylacyjne
o częstotliwościach wynoszących do kilku megaherców (rozdział 2).
Modele transformatorów stosowane w symulacjach przepięć są systematycznie
doskonalone i rozwijane [59,135,136]. Struktura i parametry modeli transformatorów są
zróżnicowane stosownie do charakteru zjawisk przejściowych, częstotliwości i zastosowania
modelu.
W zależności od charakteru stanów przejściowych i analizowanego zakresu
częstotliwości wyróżnia się:
- modele niskoczęstotliwościowe transformatorów, stosowane do symulacji
napięć i prądów w stanach ustalonych [17], stanach przejściowych

23
 niskoczęstotliwościowych [8,78], w stanie ferrorezonansu lub do symulacji
prądów załączania transformatorów [8,17,52],
- modele wysokoczęstotliwościowe uwzględniające zjawiska w transformatorach
podczas oddziaływania przebiegów przejściowych przepięć o dużych
stromościach lub zawierających składowe przejściowe o dużych
częstotliwościach [6,7,13,21,44,46,103,119,122,123].

Ze względu na zastosowania modelu wyróżnia się:

- modele transformatorów stosowane do symulacji przepięć wewnątrz uzwojeń
[4,73,83], tj:
- modele z parametrami rozłożonymi uzwojeń [49],
- modele z parametrami skupionymi uzwojeń [16,39,85,101,129],
- modele bazujące na teorii linii długich [13,102-104,119,133],
- modele stosowane do symulacji przebiegów napięć i prądów na zaciskach
wejściowych transformatorów [84], np. przepięć przenoszonych [46,104].

Parametry elementów modeli transformatorów można otrzymać:

- w wyniku obliczeń na podstawie szczegółowych wymiarów elementów
konstrukcyjnych oraz wielkości elektrycznych i mechanicznych materiałów
użytych w konstrukcji transformatora [13,21,95,110],
- w wyniku obliczeń przy wykorzystaniu danych znamionowych transformatora
[17,52,59],
- na podstawie pomiarów laboratoryjncyh [40,59,84].

Modele zaciskowe transformatorów, bazujące na danych znamionowych, umożliwiają

modelowanie transformatorów bez konieczności prowadzenia dodatkowych pomiarów
poprzedzających opracowanie modelu. Takie modele transformatorów są zaimplementowane
w programach komputerowych stosowanych do symulacji stanów przejściowych w układach
elektroenergetycznych, takich jak np. Electromagnetic Transients Program-Alternative
Transients Program (EMTP-ATP), Matlab/Simulink [82]. Program EMTP/ATP jest szeroko
stosowany do symulacji przepięć w sieciach elektrycznych w ośrodkach naukowo-
badawczych oraz elektroenergetyce zawodowej[17].

3.2. Modele transformatorów w programie

Electromagnetics Transients Program-Alternative
Transients Program (EMTP-ATP)

Symulacje przepięć przenoszonych przez transformatory, narażających ich układy

izolacyjne oraz urządzeń zasilanych w układach elektroenergetycznych, wymagają
stosowania modeli zaciskowych transformatorów (rys. 3.1). Modele zaciskowe uwzględniają

24
zjawiska wewnątrz transformatorów, wpływające na przepięcia powstające podczas pracy
układów elektroenergetycznych.

U1 U2
… …

Rys. 3.1. Idea modelu zaciskowego transformatorów

Na rysunku 3.1. wprowadzono następujące oznaczenia:

U1,U2 – napięcia doziemne pomiędzy zaciskami odpowiednio 1 i 2 modelu
transformatora.

Ogólna zależność między napięciami a prądami na zaciskach transformatora jest zapisana

w postaci [8,110]:

I = YU (3.1)

gdzie:
Y – macierz admitancji transformatora,
U – wektor napięć na zaciskach transformatora,
I – wektor prądów fazowych transformatora.

Wektory napięć i prądów w równaniu (3.1) posiadają wymiar n x 1: (n - liczba równa

sumie zacisków wejściowych uzwojeń transformatora), a macierz admitancyjna Y posiada
wymiar n x n.
Modele transformatorów umożliwiające symulacje, w programie EMTP/ATP, napięć
i prądów na ich zaciskach, są modelami uwzględniającymi głównie zjawiska o charakterze
niskoczęstotliwościowym. Mogą być stosowane w przypadku symulacji uwzględniających
nieliniową charakterystykę magnesowania rdzenia [17,37,110].
Modele transformatorów stosowane do symulacji przepięć przenoszonych przez
uzwojenia powinny uwzględniać zjawiska zachodzące w transformatorach w szerokim
zakresie częstotliwości. Modele wysokoczęstotliwościowe umożliwią również prowadzenie
obliczeń podczas oddziaływania przepięć przenoszonych przez uzwojenia transformatorów
energetycznych, podczas pojawiania się przepięć o zróżnicowanych przebiegach i czasach
trwania generowanych w układach elektroenergetycznych (rozdział 2). Prace badawcze
dotyczące zagadnienia modelowania transformatorów w celu symulacji przepięć
przenoszonych, przedstawione są między innymi w literaturze [1,7,38,55,95,96].
W dalszej części rozdziału scharakteryzowano modele transformatorów stosowane
w programie EMTP/ATP oraz szczegółowo opisano model wysokoczęstotliwościowy,
którego podstawą są wyniki pomiarów charakterystyk częstotliwościowych funkcji
przenoszenia transformatorów.

25
 Schemat zastępczy transformatora jednofazowego dwuuzwojeniowego, przedstawionego
na rysunku 3.1, zamieszczono na rysunku 3.2.

Rys. 3.2. Schemat zastępczy transformatorów jednofazowych

Na rysunku 3.2 wprowadzono następujące oznaczenia:

R1 , R2 - rezystancja uzwojenia 1 i 2,
L1 , L2 - indukcyjność rozproszenia uzwojenia 1 i 2,
RFe - rezystancja reprezentująca straty w materiale rdzenia,
Lμ - indukcyjność magnesująca rdzeń,
U1,U2 - napięcie między zaciskami uzwojenia 1 i 2,
i1, i2 - prąd w uzwojeniach 1 i 2,
N1,N2 - liczba zwojów uzwojenia 1 i 2.

Zależności napięciowo-prądowe na zaciskach transformatora (którego ogólna postać jest

zapisana równaniem (3.1)) dla schematu pokazanego na rysunku 3.2, są następujące [59,110]:

di 1 dφ
u 1 = R1 i1 + L1 + N1 (3.2)
dt dt
di2 dφ
u 2 = R21i2 + L2 + N2 (3.3)
dt dt
φ = PN1i1 + PN 2i2 (3.4)

gdzie:
R1, R2 - rezystancje uzwojeń strony pierwotnej i wtórnej, Ω,
L1, L2 - indukcyjności rozproszenia uzwojeń strony pierwotnej i wtórnej, H,
u1,u2 - napięcia strony pierwotnej i wtórnej transformatora, V,
i1,i2 - prąd strony pierwotnej i wtórnej transformatora, A,
N1,N2 - liczba zwojów strony pierwotnej i wtórnej, -,
Φ - strumień magnetyczny w rdzeniu, Wb,
P - reluktancja rdzenia, Wb/A.

Wartości parametrów schematu zastępczego (rys. 3.2) są wyznaczane w programie

EMTP/ATP przy wykorzystaniu danych znamionowych transformatorów [17]. Schematy
zastępcze transformatorów trójfazowych są tworzone w programie ATP przez połączenie trzech
schematów transformatorów jednofazowych w układ odzwierciedlający topologię połączeń
uzwojeń modelowanego transformatora.

26
 W programie EMTP-ATPDraw istnieją trzy modele transformatorów, tj. model BCTRAN,
model SATURABLE oraz model HYBRID [8,37,110]. Modele stosowane są głównie do
symulacji zjawisk zachodzących w niskich częstotliwościach i uwzględniających nieliniowe
magnesowanie rdzenia lub analiz przepięć na jednym poziomie napięciowym. Uwzględnienie
charakterystyki magnesowania rdzenia w omawianych modelach jest możliwe przy
wykorzystaniu wewnętrznego modelu rdzenia istniejącego w modelu transformatora, bądź
przez dołączenie do zacisków wejściowych modelu transformatora zewnętrznego obwodu
elektrycznego reprezentującego rdzeń [17]. Modele nieliniowych indukcyjności umożliwiają
wprowadzanie do modelu transformatora charakterystyki magnesowania rdzenia w postaci
zależności Φ(i). W przypadku symulowania przepięć w układach z modelowanymi
transformatorami, należy dodatkowo uwzględnić w modelach pojemności uzwojeń. W modelu
HYBRID uwzględnienie pojemności pomiędzy uzwojeniami możliwe jest poprzez procedury
zaimplementowane w modelu. W pozostałych modelach transformatorów należy dołączyć
zewnętrzne obwody kondensatorów reprezentujące sprzężenia pojemnościowe pomiędzy
uzwojeniami i pojemności własne uzwojeń.
Parametry elementów modelu generowanego z zastosowaniem procedury BCTRAN są
wyznaczane przy wykorzystaniu danych znamionowych transformatora. Wartości rezystancji
reprezentującej straty w uzwojeniach, indukcyjności rozproszenia uzwojeń, indukcyjności
magnesującej oraz rezystancji odpowiadającej stratom w rdzeniu, model wyznacza przy użyciu
podstawowych wzorów, wykorzystujących dane znamionowe transformatora [59]. Nieliniowy
rdzeń odwzorowany jest poprzez gałąź poprzeczną, reprezentująca krzywą magnesowania
rdzenia, włączaną między zaciskami wejściowymi po stronie wysokiego lub niskiego napięcia.
Może ona zawierać tylko indukcyjność magnesującą lub indukcyjność magnesującą oraz
rezystancję reprezentującą straty w rdzeniu [17]. Model w swojej podstawowej formie nie
uwzględnia sprzężeń pojemnościowych oraz pojemności własnych uzwojeń. W przypadku
dołączania pojemności uzwojeń, w celu ich uwzględnienia w modelu, należy wprowadzić ich
wartości wyznaczone z pomiarów [25] lub obliczeń uwzględniających wymiary geometryczne
i wielkości materiałowe elementów transformatora.
W modelu SATURABLE, parametry gałęzi podłużnej transformatora wprowadza się,
jako wartości obliczone z danych znamionowych modelowanego transformatora [59]. Gałąź
poprzeczna schematu zastępczego transformatorów, reprezentująca rdzeń, jest włączana po
stronie wysokiego napięcia transformatora. Charakterystyka rdzenia ma postać zależności
Φ = f(i) lub U = f(i). Możliwe jest uwzględnienie konstrukcji trójkolumnowej
i pięciokolumnowej rdzenia. W modelu tym, tak jak w przypadku modelu BCTRAN, nie
przewidziano występowania pojemności pomiędzy uzwojeniami. Model SATURABLE,
stosowany jest przeważnie do symulacji, które opierają się na zjawisku nieliniowego
magnesowania rdzenia transformatora np. symulacji prądów załączania transformatora.
Implementacja modelu SATURABLE różni się od modelu BCTRAN rodzajem wprowadzanych
parametrów modelowanego transformatora.
Model HYBRYD umożliwia wprowadzenie parametrów modelowanego transformatora
w postaci danych uzyskanych z pomiarów albo parametrów konstrukcyjnych transformatora
oraz parametrów znamionowych transformatora.

27
 W celu modelowania charakterystyki magnesowania rdzenia ferromagnetycznego na
podstawie charakterystyki doświadczalnej, stosowane jest równanie Frölicha zapisane w dwu
następujących postaciach [17,37]:

i
Φ= (3.5)
a + bi

i
Φ= (3.6)
a + b | i | +c | i |
gdzie:
Φ – strumień magnetyczny w rdzeniu,
i – prąd w uzwojeniu,
a,b,c – współczynniki.

W modelu transformatora można także uwzględnić zjawisko naskórkowości,

występowanie pojemności między uzwojeniami oraz pojemności własnych uzwojeń. Istnieje
możliwość uwzględnienia wartości pojemności uzyskanych z pomiarów, typowych wartości
pojemności dla transformatora o danym poziomie napięcia i mocy znamionowej, które zostały
zaimplementowane w modelu, oraz pojemności wynikających z geometrii układu uzwojeń.
W przypadku posiadania informacji o parametrach konstrukcyjnych istnieje możliwość
wyznaczenia przez program pojemności uzwojeń z wprowadzonych wymiarów
geometrycznych uzwojeń tj. ich wysokości oraz umiejscowienia uzwojenia wewnątrz kadzi
transformatora, wymiarów kadzi oraz rdzenia, jak również odległości pomiędzy uzwojeniami.
Obliczenie wartości pojemności wymaga wprowadzenia wartości przenikalności elektrycznej
ośrodka w jakim znajdują się uzwojenia transformatorów [52].

3.3. Model wysokoczęstotliwościowy transformatorów

3.3.1. Podstawy teoretyczne

Podstawą modelu zaciskowego, wysokoczęstotliwościowego transformatora

energetycznego są zależności napięciowo prądowe, które dla transformatora jednofazowego
dwuuzwojeniowego można zapisać w postaci równań [5,11,110]:

 I1  Y11 Y12  U1 

 I  = Y Y  U  (3.7)
 2   21 22   2 

U1   Z11 Z12   I1 

U  =  Z Z 22   I 2 
(3.8)
 2   21

28
 U1   A B  U 2 
 I  = C D   I  (3.9)
 1   2 

gdzie:
U1 – napięcie uzwojenia strony pierwotnej,
I1 – prąd w uzwojeniu strony pierwotnej,
U2 – napięcie uzwojenia strony wtórnej,
I2 – prąd w uzwojeniu strony wtórnej,
A – iloraz napięć na uzwojeniach przy zasilaniu uzwojenia pierwotnego,
B – transadmitancja (iloraz prądu i napięcia, przy zasilaniu uzwojenia pierwotnego,
pomiar prądu w uzwojeniu wtórnym),
C – transadmitancja (iloraz prądu i napięcia, przy zasilaniu uzwojenia wtórnego,
pomiar prądu w uzwojeniu pierwotnym),
D – iloraz prądów w uzwojeniach, (przy zasilaniu uzwojenia pierwotnego),
Z11 – impedancja uzwojenia pierwotnego (uzwojenie wtórne rozwarte),
Z12 – transimpedancja przy zasilaniu uzwojenia wtórnego (iloraz napięcia i prądu,
pomiar prądu w uzwojeniu wtórnym a napięcia w uzwojeniu pierwotnym),
Z21 – transimpedancja przy zasilaniu uzwojenia pierwotnego,( iloraz napięcia i prądu,
pomiar prądu w uzwojeniu pierwotnym a napięcia w uzwojeniu wtórnym),
Z22 – impedancja uzwojenia wtórnego (uzwojenie pierwotne rozwarte),
Y11 – admitancja uzwojenia pierwotnego (uzwojenie wtórne zwarte),
Y12 – transadmitancja (iloraz prądu i napięcia, zasilane uzwojenie wtórne, pomiar
prądu w uzwojeniu pierwotnym),
Y21 – transadmitancja (iloraz prądu i napięcia, zasilane uzwojenie pierwotne, pomiar
prądu w uzwojeniu wtórnym),
Y22 – admitancja uzwojenia wtórnego (uzwojenie pierwotne zwarte).

Równanie (3.7) zawiera macierz admitancyjną czwórnika charakteryzującą model

transformatora, równanie (3.8) stanowi zależność impedancyjną dla transformatora, natomiast
równanie (3.9) jest zależnością łańcuchową transformatora.
Realizacja równań (3.7)-(3.9) ma postać układu elektrycznego, zawierającego elementy
RLC, modelującego charakterystyki częstotliwościowe poszczególnych elementów macierzy
równań. Tak opracowany układ elektryczny stanowi model transformatora uwzględniający
zależności napięciowo-prądowe na zaciskach wejściowych transformatora, w wybranym
zakresie częstotliwości, dla którego wyznaczono zależności częstotliwościowe elementów
macierzy admitancyjnej, impedancyjnej albo łańcuchowej. Model umożliwia wyznaczanie
przepięć przenoszonych przez transformatory, których źródłem są przepięcia powstające
w układzie elektroenergetycznym.
W przypadku modelowania transformatora trójfazowego równania napięciowo-prądowe
zawierają macierze admitancyjną, impedancyjną lub łańcuchową, których podmacierze
o wymiarach 3 x 3 zawierają elementy reprezentujące zależności napięciowo-prądowe we
wszystkich fazach transformatora [47]. Na przykład zależność napięciowo-prądowa

29
zawierająca macierz admitancyjną dla modelu transformatora n-fazowego ma następującą
postać:

 I1  Y11 Y12 L Y1i  U 1 

 I  Y L Y2i  U 2 
 2  =  21 Y22   (3.10)
M  M M O M  M 
    
 I j  Y j1 Y j 2 L Yij  U i 

gdzie:
Yii - suma admitancji uzwojeń dołączonych do węzła i,
Yij - admitancja między węzłami i i j ze znakiem ujemnym.

Konstruowanie modelu wysokoczęstotliwościowego transformatorów obejmuje

następujące etapy:
- wyznaczanie doświadczalnych charakterystyk częstotliwościowych funkcji
przenoszenia transformatora,
- zastąpienie doświadczalnych charakterystyk częstotliwościowych funkcjami
wymiernymi w dziedzinie operatorowej,
- określenie struktury oraz parametrów elementów układu zastępczego RLC,
realizującego funkcje przenoszenia transformatora [36,38,47].
Schemat blokowy procesu opracowywania wysokoczęstotliwościowego modelu
transformatora przedstawiono na rysunku 3.3.

30
 transformator
modelowany

wyznaczenie
charakterystyk
częstotliwościowych,
admitancji / impedancji

wyrażenie charakterystyk
doświadczalnych
zależnościami
teoretycznymi

konstruowanie
układu RLC
realizującego
funkcje przenoszenia
transformatora

model transformatora

Rys. 3.3. Schemat blokowy procedury opracowania modelu transformatora na podstawie

doświadczalnych charakterystyk częstotliwościowych

Opracowany model transformatora ma postać układu elektrycznego RLC, którego

charakterystyki częstotliwościowe funkcji przenoszenia odwzorowują charakterystyki
doświadczalne transformatora modelowanego.
Metody wyznaczania charakterystyk częstotliwościowych elementów macierzy
łańcuchowej, impedancyjnej albo admitancyjnej równań (3.7)-(3.9), które stanowią
charakterystyki częstotliwościowe admitancji, impedancji, transadmitancji lub ilorazu napięć
lub ilorazu prądów zdefiniowano szczegółowo w rozdziale 4. Scharakteryzowano również
opracowane stanowisko pomiarowe do wyznaczania charakterystyk częstotliwościowych dla
modelowanych transformatorów (rozdział 4.3).

3.3.2. Metoda dopasowania charakterystyk

częstotliwościowych

Opracowanie modelu wysokoczęstotliwościowego transformatora obejmuje etap

dopasowania zależności teoretycznych do doświadczalnych charakterystyk transformatora
[40,41]. Jedną z metod implementacji dopasowania zależności częstotliwościowej
transformatora jest zastąpienie zmierzonej charakterystyki amplitudowo-fazowej funkcją
wymierną w dziedzinie operatora Laplace’a. Podstawą metody jest dopasowanie
współczynników wielomianów funkcji wymiernej tak, aby realizowała wyznaczoną

31
charakterystyką obiektu. W praktyce przybliżenie funkcji wymiernej może być realizowane
jako stosunek dwóch wielomianów skończonego rzędu:

a0 + a1s + a2 s 2 + ... + an s n
f ( s) =
bo + b1s + b2 s + ... + bm s
2 m
( s − z1 )( s − z 2 ) L ( s − z n )
= (3.11)
( s − p1 )( s − p2 ) L ( s − pn )

gdzie:
an – współczynniki wielomianu licznika,
bn – współczynniki wielomianu mianownika,
zn – zera,
pn – bieguny.

Funkcja wymierna zapisana w postaci ilorazu dwóch wielomianów (3.11) może być
przedstawiona za pomocą sumy ułamków prostych, zawierających residua i bieguny funkcji f(s):

N c
TF ( s ) = ∑ n + d + sh (3.12)
n = 1 s − pn
gdzie:
cn – residua,
pn – bieguny,
d, h – stałe (liczby rzeczywiste).

Aproksymacja krzywych doświadczalnych za pomocą równania (3.11) jest

zagadnieniem nieliniowym w zakresie niewiadomych współczynników obu wielomianów.
Istnieje możliwość linearyzacji równania (3.11) przez pomnożenie obu jego stron przez
mianownik i otrzymanie zależności w ogólnej postaci:

Ax = B (3.13)
gdzie:
A, B – macierze współczynników wielomianów równania (3.11).

Istnieją różne metody wyznaczania współczynników równania (3.11) w celu uzyskania

charakterystyki częstotliwościowej teoretycznej, dopasowanej do charakterystyki
doświadczalnej badanego obiektu [40,41,115,124]. Dopasowanie Bodego [77] ograniczone
jest do funkcji posiadających zera i bieguny w dziedzinie liczb rzeczywistych i znajduje
zastosowanie na przykład w modelowaniu linii elektroenergetycznych. Modelowanie
transformatorów wymaga stosowania metod umożliwiających dopasowanie charakterystyk
posiadających zera i bieguny funkcji w dziedzinie liczb zespolonych. Jedną z dostępnych
metod odwzorowania charakterystyk z zespolonymi współczynnikami jest metoda
dopasowania ułamków częściowych do posiadanych danych wejściowych z użyciem metod
optymalizacyjnych, wykorzystująca dopasowanie wektorowe (Vector Fitting) [46].
W metodzie Vector Fitting wymagane jest wyznaczenie początkowego zestawu

32
biegunów [40]. Jednym z algorytmów wyznaczający współczynniki równania (3.12) dla
dopasowania funkcji do danych pomiarowych z zastosowaniem metody najmniejszych
kwadratów jest metoda Levenberga-Marquardta [76].

3.3.3. Aproksymacja charakterystyk częstotliwościowych

metodą dopasowania wektorowego

W celu analizy możliwości stosowania metody dopasowania wektorowego (Vector

Fitting) charakterystyk częstotliwościowych zapisanych w postaci (3.12) do charakterystyk
doświadczalnych transformatora, wykonano obliczenia przebiegów czasowych przepięć
przenoszonych przez uzwojenia transformatora z użyciem różnych zestawów zer i biegunów.
Celem obliczeń była analiza wpływu ustawień metody dopasowania wektorowego pod
względem doboru początkowego zestawu biegunów oraz wymuszenia stabilności układu, na
wyniki symulacji przebiegów czasowych. Na podstawie wykonanych obliczeń przedstawiono
wpływ wartości początkowych biegunów funkcji dopasowującej charakterystyki
częstotliwościowe, na kształt obliczonych przebiegów i stabilność symulacji. Wyniki
symulacji porównano z wynikami badań wykonanych podczas działania udaru napięciowego
prostokątnego na uzwojenia fazy górnego napięcia transformatora. Obiektem
doświadczalnym były uzwojenia jednej fazy transformatora 160 kVA, 15/0,4 kV (tab. 3.1).

Tabela 3.1 Podstawowe parametry elektryczne transformatora 160 kVA

Sn, Un Uz, ∆Pfe ∆Pcu I0

kVA kV % kW kW %
160 15/0,4 4,2 0,114 0,525 2,8

W celu rejestracji charakterystyk częstotliwościowych transformatora zastosowano

stanowisko pomiarowe charakterystyk częstotliwościowych obiektów (rozdział 4.3).
Charakterystyki doświadczalne stanowią zależności częstotliwościowe modułu funkcji
przenoszenia transformatora w postaci ilorazu napięcia zasilającego uzwojenie górnego
napięcia transformatora oraz napięcia indukowanego w uzwojeniu dolnego napięcia tej samej
fazy, TF(f)=|U2/U1|i przesunięcia fazowego φ(f).

Obliczenia przeprowadzono w dwóch etapach:

etap I – obejmuje dopasowanie współczynników równania (3.12) metodą
dopasowania wektorowego do charakterystyk doświadczalnych funkcji
przenoszenia transformatora,
etap II – polega na prowadzeniu symulacji przebiegów przepięć przenoszonych
przez transformator na podstawie wyznaczonego zestawu residuów i
biegunów.

33
 W celu wyznaczenia współczynników równania (3.12) tak aby realizowało ono
zmierzoną charakterystykę częstotliwościową transformatora 160 kVA (tab. 3.1) zastosowano
program komputerowy z zaimplementowaną metodą dopasowania wektorowego, której
podstawy przestawiono w rozdziale 3.3.2, opracowaną przez autorów publikacji
[40,48,116,117].
Symulacje przepięć przenoszonych przez uzwojenia transformatora z użyciem zer
i biegunów opisujących zmierzoną charakterystykę wykonano w środowisku
MATLAB/Simulink. Źródłem przepięć był udar napięciowy o przebiegu czasowym
prostokątnym zarejestrowany podczas pomiarów wykonanych na zaciskach uzwojenia
transformatora 160kVA. Obliczenia wykonano z wykorzystaniem zarejestrowanej
doświadczalnej charakterystyki częstotliwościowej funkcji przenoszenia napięć. Do
posiadanej charakterystyki doświadczalnej, dopasowano trzy różne charakterystyki
teoretyczne z wykorzystaniem równania (3.12). Każda z trzech charakterystyk teoretycznych
była dopasowywana po zastosowaniu odmiennych dodatkowych warunków z liczbą
biegunów początkowych równą 14 zespolonych par sprzężonych:

przypadek 1 - wybrane bieguny korespondują z lokalnymi maksimami i minimami

charakterystyki doświadczalnej. Zastosowano algorytm wymuszający
stabilność otrzymanych residuów i biegunów [42,43].

przypadek 2 - wybrane bieguny korespondują z lokalnymi maksimami i minimami

charakterystyki doświadczalnej. Nie stosowano algorytmu wymuszania
stabilności transmitancji.

przypadek 3 - pary biegunów dobrano losowo. Zastosowano algorytm wymuszający

stabilność otrzymanych biegunów i zer [42,43].

Przypadek 1
Wykres charakterystyki częstotliwościowej modułu i przesunięcia fazowego funkcji
przenoszenia transformatora doświadczalnego oraz charakterystyki dopasowanej zgodnie
z warunkami określonymi dla przypadku 1 przedstawiono na rysunku 3.4. Na rysunku 3.5
przedstawiono wartości zer i biegunów funkcji dopasowującej na płaszczyźnie zespolonej.
Części rzeczywiste biegunów są zawarte w ujemnej połowie osi liczb rzeczywistych, co jest
warunkiem koniecznym stabilności układu [60]. Rysunek 3.6 przedstawia przebiegi czasowe
przepięć zmierzonych i obliczonych, indukowanych w uzwojeniu dolnego napięcia przy
zasilaniu uzwojenia górnego napięcia udarem prostokątnym. Przebiegi czasowe
przedstawione na rysunku 3.6 posiadają kształt i wartości maksymalne zbliżone do siebie, co
jest potwierdzeniem odpowiedniego dopasowania zer i biegunów do zmierzonej
charakterystyki przepięć przenoszonych. Częstotliwość drgań napięcia wynosi około 500 kHz
i jest zgodna z częstotliwością rezonansową widoczną na rysunku 3.4a. Drgania napięcia mają
charakter tłumiony i wartość napięcia dąży do zera, gdyż układ reprezentowany przez
charakterystykę częstotliwościową dopasowaną jest układem pasywnym [42,43].

34
 a) 10
0

TF, V/V charakterystyka zmierzona

charakterystyka zmierzona
charakteyrstyka dopasow ana
charakteyrstyka dopasowana

-1
10

-2
10
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10

b) 200
Φ, °

-200

-400 kąt zmierzony zmierzona

charakterystyka
kąt dopasow anydopasowana
charakteyrstyka

-600
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10

Rys. 3.4. Charakterystyki częstotliwościowe przepięć przenoszonych: amplitudy i przesunięcia fazowego

transformatora 160 kVA (tab. 3.1), przypadek 1, a –|U (f)|, b – φ(f)
7
a) x 10
4
zer,HzHz

2
urojonazer,
czescurojona

0
część

-2

-4
-4 -3.5 -3 -2.5 -2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5
czescrzeczywista
część rzeczyw ista
zer,zer,
Hz Hz 8
x 10
7
b) x 10
4
Hz
biegunów,Hz
urojonabiegunów,

0
czesc urojona

-2
część

-4
-18 -16 -14 -12 -10 -8 -6 -4 -2 0
czescrzeczywista
część rzeczyw ista biegunówHz, Hz
biegunów, 5
x 10

Rys. 3.5. Układ zer (a) i biegunów (b) charakterystyki częstotliwościowej dopasowanej do charakterystyki
doświadczalnej przedstawionej na rysunku 3.4

35
 0.06
u, V symulacja
pomiar
0.04

0.02

-0.02
0 10 20 30 40 t, µs 50

Rys. 3.6. Przebieg napięcia przenoszonego do uzwojenia dolnego napięcia transformatora 160 kVA
modelowanego z zastosowaniem charakterystyki częstotliwościowej funkcji przenoszenia (rys. 3.4)
przy zasilaniu udarem prostokątnym

Przypadek 2
Wykres charakterystyki częstotliwościowej funkcji przenoszenia transformatora
doświadczalnego oraz charakterystyki dopasowanej, zgodnie z warunkami określonymi dla
przypadku 2, przedstawiono na rysunku 3.7. Na rysunku 3.8 zamieszczono wartości zer
i biegunów funkcji dopasowującej przedstawione na płaszczyźnie zespolonej. Niektóre
bieguny dopasowanej charakterystyki posiadają części rzeczywiste dodatnie, co świadczy
o ich niestabilnym charakterze [60].
a) 10
0

TF, V/V charakterystyka

charakterystykazmierzona
zmierzona
charakteyrstyka
charakteyrstykadopasowana
dopasow ana

-1
10

-2
10
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10

b) 200
Φ, °

-200

-400
kąt zmierzony zmierzona
charakterystyka
kąt dopasow anydopasowana
charakteyrstyka
-600
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10
Rys. 3.7. Charakterystyki częstotliwościowe przepięć przenoszonych: amplitudy i przesunięcia
fazowego transformatora 160kVA (tab. 3.1), przypadek 2, a – |U (f)|, b – φ(f)
Na podstawie analizy krzywych przedstawionych na rysunkach 3.7a i 3.7b można
stwierdzić, że różnice między charakterystykami częstotliwościowymi zarejestrowanymi

36
a dopasowanymi są niezauważalne, podobnie jak na rysunku 3.4. Z analizy rozkładu zer
i biegunów funkcji dopasowującej (rys. 3.8) wynika, że funkcja dopasowująca zawiera
bieguny położone w dodatniej połowie osi części rzeczywistej. Układ zamodelowany taką
funkcją nie jest stabilny. Uwidacznia się to w przebiegu napięcia przejściowego
przenoszonego do uzwojenia niskiego napięcia transformatora 160 kVA przedstawionego na
rysunku 3.9, modelowanego z zastosowaniem charakterystyki częstotliwościowej funkcji
przenoszenia dopasowanej funkcją zawierającą zera i bieguny przedstawione na rysunku 3.8.
Rysunek 3.9 przedstawia porównanie wyników pomiarów i symulacji przepięć
przenoszonych w uzwojeniu niskiego napięcia transformatora generowanych, przy zasilaniu
udarem prostokątnym, między zaciskami uzwojenia górnego napięcia. Przebieg dąży do
nieskończoności w wyniku zastosowania przy modelowaniu transformatora charakterystyki
częstotliwościowej, wyrażonej funkcją zawierającą bieguny niestabilne.
7
a) x 10
4
Hz
zer,Hz

2
urojonazer,
część urojona

0
czesc

-2

-4
-3 -2.5 -2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5
część
czescrzeczywista zer, Hz
rzeczyw ista zer, Hz 9
x 10
7
b) x 10
4
Hz

bieguny stabilne
biegunów,Hz

bieguny niestabilne
urojonabiegunów,

0
czescurojona

-2
część

-4
-2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5 1
czesc
część rzeczyw biegunów,
rzeczywista ista biegunów
Hz , Hz 6
x 10
Rys. 3.8. Układ zer (a) i biegunów (b) charakterystyki częstotliwościowej dopasowanej do
charakterystyki doświadczalnej przedstawionej na rysunku 3.7
8
x 10
1.5
u, V symulacja
1 pomiar

0.5

-0.5

-1
0 10 20 30 40 t, µs 50

Rys. 3.9. Przebieg napięcia przenoszonego do uzwojenia dolnego napięcia transformatora 160 kVA
modelowanego z zastosowaniem charakterystyki częstotliwościowej funkcji przenoszenia (rys. 3.7)
przy zasilaniu udarem prostokątnym

37
 Przypadek 3
Zależność częstotliwościową funkcji przenoszenia transformatora doświadczalnego
oraz charakterystyki dopasowanej zgodnie z warunkami określonymi dla przypadku 3
przedstawiono na rysunku 3.10. Na rysunku 3.11 zamieszczono wartości zer i biegunów na
płaszczyźnie zespolonej funkcji dopasowującej.

a) 10
0

TF, V/V charakterystyka zmierzona

charakterystyka zmierzona
charakteyrstyka dopasow ana
charakteyrstyka dopasowana

-1
10

-2
10
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10

b) 200
Φ, °

-200

-400 charakterystyka
kąt zmierzony zmierzona
charakteyrstyka
kąt dopasow anydopasowana

-600
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10

Rys. 3.10. Charakterystyki częstotliwościowe przepięć przenoszonych: amplitudy i przesunięcia

fazowego transformatora 160kVA (tab. 3.1), przypadek 3, a – |U (f)|, b – φ(f)

Na podstawie analizy porównawczej krzywych funkcji przenoszenia dopasowanej do

krzywej doświadczalnej (rys. 3.10) można stwierdzić, że charakterystyka teoretyczna
znacznie różni się od wyznaczonej na podstawie pomiarów. Charakterystyki
częstotliwościowe kąta przesunięcia fazowego są zgodne praktycznie dla częstotliwości od
około 50 kHz. Podobnie jest w przypadku zależności częstotliwościowych modułu funkcji
przenoszenia. Dla częstotliwości większych od 50 kHz różnice między wynikami pomiarów
a wynikami obliczeń są większe.

38
 7
a) x 10
2

zer,HzHz
1

urojonazer,
czescurojona
0

część
-1

-2
-2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2
czescrzeczywista
część rzeczyw ista
zer,zer,
Hz Hz 6
x 10
7
b) x 10
2
Hz
biegunów,Hz
urojonabiegunów,

0
czescurojona

-1
część

-2
-2 -1.5 -1 -0.5 0
czescrzeczywista
część rzeczyw ista biegunówHz, Hz
biegunów, 8
x 10

Rys. 3.11. Układ zer (a) i biegunów (b) charakterystyki częstotliwościowej dopasowanej do
charakterystyki doświadczalnej przedstawionych na rysunku 3.10

0.06
u, V symulacja
pomiar
0.04

0.02

-0.02
0 10 20 30 40 t, µs 50

Rys. 3.12. Przebieg napięcia przenoszonego do uzwojenia dolnego napięcia transformatora 160 kVA
modelowanego z zastosowaniem charakterystyki częstotliwościowej funkcji przenoszenia (rys. 3.10)
przy zasilaniu udarem prostokątnym

Na rysunku 3.12 zamieszczono przebieg doświadczalne i obliczone, napięcia

przejściowego przenoszonego do uzwojenia niskiego napięcia transformatora 160 kVA przy
zasilaniu udarem prostokątnym, między zaciskami uzwojenia górnego napięcia. Modelowany
obiekt posiadał charakterystyki częstotliwościowe funkcji przenoszenia dopasowane funkcją
zawierającą zera i bieguny przedstawione na rysunku 3.11. Z analizy rozkładu zer i biegunów
(rys. 3.11) wynika iż układ zamodelowany za ich pomocą ma charakter stabilny. Drgania
napięcia mają charakter tłumiony i wartość napięcia dąży do wartości ustalonej wynikającej z
przekładni transformatora, ale częstotliwość drgań napięcia przenoszonego różni się znacznie

39
od częstotliwości rezonansowej widocznej na charakterystyce częstotliwościowej
zamieszczonej na rysunku 3.10a wynoszącej około 500 kHz.

Tabela 3.2 Błąd średniokwadratowy dopasowania charakterystyk częstotliwościowych funkcji

przenoszenia i ocena wyników symulacji wykorzystujących dopasowane charakterystyki
dopasowana Błąd średnio kwadratowy Zgodność symulacji
charakterystyka dopasowania z wynikami badań
Charakter oraz wartości
Przypadek 1 (rys. 3.4) 0,0067
maksymalne zbliżone
Przypadek 2 (rys. 3.7) 0,0060 Układ niestabilny
Wartość składowej
Przypadek 3 (rys. 3.10) 0,0685 niskoczęstotliwościowej
zgodna z pomiarami

Wykonano obliczenia błędu średniokwadratowego [138] dopasowania charakterystyk

częstotliwościowych funkcji przenoszenia do danych przedstawionych na rysunkach 3.4, 3.7
i 3.10. Wyniki obliczeń zamieszczono w tabeli 3.2. Na postawie analizy porównawczej
przebiegów czasowych przepięć przenoszonych zamieszczonych na rysunkach 3.6, 3.9 i 3.12,
obliczonych z zastosowaniem charakterystyk częstotliwościowych wyznaczonych metodą
dopasowania wektorowego dla trzech różnych przypadków doboru początkowego zestawu
biegunów można stwierdzić, że dokładność obliczeń przepięć przenoszonych przez
transformatory zależy od dokładności dopasowania charakterystyki teoretycznej do
charakterystyki doświadczalnej (tabela 3.2). Metoda dopasowania wektorowego umożliwia
uzyskanie charakterystyki częstotliwościowej opisanej za pomocą równań matematycznych
będących podstawą tworzenia wysokoczęstotliwościowego modelu transformatora. Przy
wyznaczaniu zer i biegunów należy zastosować początkowy zestaw biegunów
korespondujący z częstotliwościami, w których występują lokalne minima i maksima funkcji,
aby różnica pomiędzy charakterystyką dopasowaną a zmierzoną była jak najmniejsza.

3.3.4. Struktura modelu wysokoczęstotliwościowego

i wyznaczanie parametrów jego elementów

W celu opracowania modelu transformatora na podstawie charakterystyk

częstotliwościowych funkcji przenoszenia konieczne jest określenie struktury zastępczego
układu RLC oraz parametrów jego elementów składających się na postać funkcji f(s),
reprezentowanej przez poszczególne residua i bieguny z równania (3.12) [48,50,132].
Model transformatora konstruowany na podstawie zależności napięciowo-prądowych
wybranych z układów równań (3.7)-(3.9), ma postać schematu zastępczego czwórnika
modelującego transformator zależnie od wybranego układu równań.
W przypadku układu jednofazowego zaleca się stosowanie:
- czwórnika typu π (rys. 3.13) – dla układu admitancyjnego równań (3.7)
(parametry gałęzi poprzecznej schematu oraz gałęzi podłużnych wyznacza się
z zależności (3.15) - (3.18),

40
 - czwórnika typu T (rys. 3.14) - dla macierzy impedancyjnej (3.8) (parametry
gałęzi podłużnych oraz gałęzi poprzecznej można wyznaczyć z zależności
(3.20) - (3.23).
Przy wyznaczaniu parametrów czwórników :
- można przyjąć jeden poziom napięcia znamionowego,
- zakłada się symetrię elementów czwórnika tzn., spełnienie równości: Y12 = Y21
i Z12 = Z21.
Schemat czwórnika typu π modelującego transformator przedstawiono na
rysunku 3.13.

Rys. 3.13. Schemat czwórnika typu π modelującego transformator

Na rysunku 3.13 wprowadzono następujące oznaczenia:
U1 ,U2 - napięcie strony 1 i 2 czwórnika,
I1 , I2 - prąd płynący po stronie 1 i 2 czwórnika,
YA ,YB,YC - admitancja gałęzi poprzecznych i podłużnej czwórnika.

W celu wyznaczenia wartości elementów YA, YB i Yc gałęzi czwórnika typu π na

podstawie wyników pomiarów charakterystyk częstotliwościowych elementów macierzy
admitancyjnej (3.7), wykorzystywany jest układ równań zapisany w postaci:

 I1  YA + YC − YC  U1 
I  =  − Y YB + YC  U 2 
( 3.14)
 2  C

wyrażający zależności napięciowo-prądowe. Z porównania układów równań (3.14) i (3.7)

uzyskuje się następujące wzory:

YA = Y11 + Y12 (3.15)

YB = Y22 + Y21 (3.16)
YC = - Y12 (3.17)
lub
YC = - Y21 (3.18)
umożliwiające wyznaczenie admitancji modelu transformatora, przedstawionego na
rysunku 3.13, na podstawie pomiarów admitancji uzwojenia pierwotnego Y11 admitancji
uzwojenia wtórnego Y22 oraz transadmitancji Y12 i Y21.

41
 W przypadku zastosowania macierzy impedancyjnej (3.8) do modelowania
transformatora schemat zastępczy transformatora ma postać czwórnika typu T (rys. 3.14).

Rys. 3.14. Schemat czwórnika typu T modelującego transformator

Na rysunku 3.14 wprowadzono następujące oznaczenia:

U1 ,U2 - napięcie strony 1 i 2 czwórnika,
I1 , I2 - prąd płynący po stronie 1 i 2 czwórnika,
ZA ,ZB,ZC - impedancja gałęzi poprzecznej i podłużnych czwórnika.

W celu wyznaczenia wartości elementów ZA, ZB i Zc gałęzi czwórnika typu Τ na

podstawie wyników pomiarów charakterystyk częstotliwościowych elementów macierzy
impedancyjnej (3.8), wykorzystywany jest następujący układ równań:

U 1   Z A + Z C Z C   I1 
U  =  Z Z B + Z C   I 2 
(3.19)
 2  C

wyrażający zależności napięciowo-prądowe dla czwórnika typu T zamieszczonego na

rysunku 3.14, modelującego transformator. Z porównania układów równań (3.19) i (3.8)
uzyskuje się następujące wzory:

ZA = Z11 - Z12 (3.20)

ZB = Z22 - Z21 (3.21)
ZC = Z12 (3.22)
lub
ZC = Z21 (3.23)

umożliwiające wyznaczenie impedancji gałęzi modelu transformatora przedstawionego na

rysunku 3.14.

Wysokoczęstotliwościowy model wielofazowy transformatora energetycznego jest

opracowany z wykorzystaniem równania (3.10), przedstawiającego zależności napięciowo-
prądowe dla badanego obiektu. Metoda wyznaczania elementów macierzy admitancji jest taka
sama jak w przypadku transformatora jednofazowego. Schemat modelu transformatora
n-fazowego, realizowanego za pomocą czwórników typu π przedstawiono na rysunku 3.15.

42
 Rys. 3.15. Schemat ogólny układu połączeń modelu transformatora n-fazowego bazującego
na czwórniku typu π
Na rysunku 3.15 wprowadzono następujące oznaczenia:
U1 ,…,UN - napięcie strony 1 do N czwórnika,
I1 ,… ,IN - prąd płynący po stronie 1 do N czwórnika,
YA,…,YN - admitancja doziemna zacisku A do N,
YKN - admitancja pomiędzy zaciskami K i N.

W przypadku wyznaczania współczynników równania (3.10), zgodnie z ich opisem tak

jak w przypadku współczynników równania (3.7), należy dla elementów diagonalnych
wykonać pomiary charakterystyk admitancji uzwojenia j przy zwartych pozostałych zaciskach
transformatora. Podczas wyznaczania elementów pozadiagonalnych należy zasilić uzwojenie
i i dokonać pomiaru prądu w uzwojeniu j w konfiguracji ze zwartymi pozostałymi zaciskami
transformatora. W przypadku połączenia uzwojeń w gwiazdę lub zygzak z wyprowadzonym
punktem neutralnym, wykonane pomiary odpowiadają bezpośrednio charakterystykom
poszczególnych uzwojeń. W przypadku pomiarów charakterystyk dla układu połączeń
w trójkąt lub gwiazdę bez wyprowadzonego punktu neutralnego, nie jest możliwe zwarcie
pozostałych zacisków transformatora, aby wyeliminować wpływ pozostałych uzwojeń na
wynik pomiaru. W pomiarach dla uzwojeń połączonych w trójkąt lub gwiazdę bez
wyprowadzonego przewodu neutralnego należy zewrzeć 1 parę wyprowadzeń oraz należy
dodatkowo wykonać odpowiednią liczbę pomiarów w celu wyznaczenia charakterystyk
częstotliwościowych poszczególnych uzwojeń, (z wykorzystaniem wzorów (3.24)).
W przypadku połączenia uzwojeń w trójkąt oraz wykonaniu pomiarów charakterystyki
widzianej np. z zacisków AB transformatora przy zwartych zaciskach BC, układ w którym
mierzona jest charakterystyka jest połączony zgodnie z rysunkiem 3.16. W układzie na
rysunku 3.16 mierzona jest charakterystyka połączonych równolegle uzwojeń fazy AB oraz
fazy AC. W celu wyznaczenia charakterystyki uzwojeń fazy AB, AC oraz BC należy wykonać

43
serię 3 pomiarów dla różnych konfiguracji zwarcia zacisków. Posiadając wyznaczone
charakterystyki admitancji widziane z zacisków transformatora przy zwartych zaciskach
pozostałych, należy skorzystać ze wzorów (3.24) w celu wyznaczenia charakterystyk
uzwojeń.

Rys. 3.16 Schemat uzwojeń transformatora połączonych w trójkąt, podczas rejestracji

charakterystyki częstotliwościowej admitancji widzianej z zacisków AB transformatora przy zwartych
zaciskach BC
Na rysunku 3.16 wprowadzono następujące oznaczenia:
Yab, Yca - admitancje uzwojeń odpowiednio fazy AB, CA, Ω-1.

Yab = 0,5 YAB

'
− 0,5 YAC
'
+ 0,5 YBC'
Yac = 0,5 Y'AB + 0,5 YAC
'
− 0,5 YBC' (3.24)
Ybc = −0,5 Y'AB + 0,5 YAC' + 0,5 YBC'
gdzie:
Yab, Yca, Ybc – admitancje uzwojeń odpowiednio fazy AB, CA, BC , Ω-1
Y’ab, Y’ca, Y’bc – admitancje mierzone między zaciskami odpowiednio fazy AB, CA,
BC, przy zwartych zaciskach BC, AB, CA, Ω-1

W przypadku konstruowania układu RLC realizującego zależność (3.12), której

współczynniki zostały dopasowane tak, aby funkcja odzwierciedlała charakterystyki
impedancyjne, stosowane są układy stanowiące szeregowe połączenie układów RLC
reprezentujących zestawy residuów i biegunów (rys. 3.17). Obwód RLC realizowany
z danych otrzymanych przy dopasowaniu funkcji (3.12) do zmierzonych charakterystyk
admitancyjnych, tworzony jest przez połączenie równoległe (rys. 3.18) poszczególnych
elementów RLC reprezentujących residua i bieguny [48].

Rys. 3.17. Połączenie szeregowe elementów reprezentujących pary zer i biegunów w celu
reprezentacji implementacji wyznaczonej charakterystyki częstotliwościowej impedancji obiektu
Na rysunku 3.17 wprowadzono następujące oznaczenia:
Z1(s),Zn(s) - impedancje operatorowe poszczególnych bloków od 1 do n.

44
 Charakterystyka częstotliwościowa impedancji widziana z zacisków układu
na rysunku 3.17 jest zgodna z charakterystyką częstotliwościową reprezentowaną przez sumę
impedancji poszczególnych bloków Zn(s).

Rys. 3.18. Równoległe połączenie elementów realizujących poszczególne zera i bieguny

charakterystyki częstotliwościowej admitancji transformatora
Na rysunku 3.18 wprowadzono następujące oznaczenia:
Y1(s),Yn(s) - admitancje operatorowe poszczególnych bloków od 1 do n.

Charakterystykę częstotliwościową admitancji układu przedstawionego na

rysunku 3.18. stanowi charakterystyka częstotliwościowa będącą sumą admitancji
poszczególnych bloków Yn(s).
W przypadku doboru parametru elementów układu RLC realizującego poszczególne
residua i bieguny impedancji lub admitancji stosuje się zależności przedstawione
w załączniku 1. Wyrazy wolne w równaniu (3.12), dopasowanym do charakterystyki
impedancji, są realizowane z wykorzystaniem szeregowej rezystancji i indukcyjności o
odpowiednich parametrach, a w przypadku charakterystyki admitancji - za pomocą
równoległe połączonej rezystancji i pojemności.

45
 4. Metody wyznaczania funkcji
przenoszenia transformatorów
Funkcje przenoszenia transformatorów TF(f) są definiowane jako zależności
częstotliwościowe ilorazów odpowiednich napięć lub prądów na zaciskach transformatora i
napięcia zasilania [26,28,29,106]:

X(f)
TF ( f ) = (4.1)
Y( f )

gdzie:
Y(f) – napięcie zasilania uzwojenie transformatora,
X(f) – napięcie lub prąd w drugim uzwojeniu lub prąd w uzwojeniu zasilanym.

W przypadku, gdy prąd oraz napięcie odnoszą się do tego samego uzwojenia funkcja
przenoszenia reprezentuje admitancję uzwojenia.
Do wyznaczania funkcji przenoszenia transformatorów są stosowane następujące metody:
- metoda z wymuszeniem krótkotrwałym udarem niskonapięciowym (Low
Voltage Impulse - LVI),
- metoda z zastosowaniem wymuszenia sinusoidalnego (Sweep Frequency
Response Analysis - SFRA).

4.1. Metoda z zastosowaniem udaru napięciowego

(LVI)

Podstawą metody wyznaczania funkcji TF(f) przy wymuszeniu impulsem

niskonapięciowym LVI jest rejestracja przebiegów czasowych napięć lub prądów
indukowanych w badanych uzwojeniach transformatorów [130,131]. Schemat blokowy
metody z zastosowaniem impulsu napięciowego przedstawiono na rysunku 4.1.

FFT(U2(t))
TF(ω)=
FFT(U 1(t))

Rys. 4.1. Schemat metody wyznaczania funkcji TF(ω) przy wymuszeniu krótkotrwałym impulsem
niskonapięciowym (LVI)

46
 W badaniach laboratoryjnych stosowane są udary napięciowe o wartościach
maksymalnych w zakresie od kilkudziesięciu do kilkuset woltów. Udar napięciowy
wytwarzany jest między zaciskami wejściowymi uzwojenia pierwotnego oraz następuje
pomiar napięcia indukowanego w uzwojeniu wtórnym rozwartym lub prądu w uzwojeniu
zwartym. W celu transformacji rejestrowanych przebiegów z dziedziny czasu do dziedziny
częstotliwości korzysta się z algorytmu Szybkiej Transformaty Fouriera (Fast Fourier
Transform) [138].

∫ x (t ) e
− jω t
FFT ( j ω ) = dt (4.2)
−∞

gdzie:
FFT(jω) - zależność częstotliwościowa funkcji przenoszenia transformatora,
x(t) - przebieg funkcji przenoszenia.

Wyniki rejestracji napięć lub prądów są podstawą wyznaczania funkcji przenoszenia

transformatora. W tym celu przebiegi napięć i prądów są przekształcane przy zastosowaniu
transformacji Fouriera (4.2) której efektem jest zależność częstotliwościowa napięcia lub
prądu. Wyznaczanie charakterystyk częstotliwościowych metodą LVI wymaga stosowania
udarów napięciowych wymuszających o takich przebiegach, których charakterystyki
częstotliwościowe zawierają wymagane pasmo częstotliwości. Wartości maksymalne udarów
powinny być jak największe w celu zwiększenia wartości maksymalnych napięć i prądów
indukowanych podczas działania udaru, a przez to zwiększenia dokładności rejestracji ich
przebiegów. Charakterystyki częstotliwościowe wybranych udarów napięciowych
o zróżnicowanych czasach trwania przedstawiono na rysunku 4.2. Są to udary napięciowe
o przebiegach znormalizowanych, określone czasami 1,2/50 µs i 250/2500 µs stosowane do
prób napięciowych układów izolacyjnych urządzeń elektroenergetycznych oraz udar o dużej
stromości, określony czasami 0,1/1µs .

1
u/Um,
- 0 .8

0 .6 0.1/1 μs
1.2/50 μs
0 .4 250/2500 μs

0 .2

0
0 0 .2 0 .4 0 .6 0 . 8 f, MHz 1

Rys. 4.2. Charakterystyki częstotliwościowe udarów napięciowych znormalizowanych

o czasach 1,2/50 µs i 250/2500 µs oraz udaru o dużej stromości narastania czoła
o czasach 0,1/1µs

47
 Wzrost stromości udaru napięciowego powoduje zwiększenie zakresu częstotliwości
występującego w widmie udaru napięciowego. Do wyznaczania charakterystyk
częstotliwościowych funkcji przenoszenia metodą LVI powinny być stosowane udary
napięciowe o dużych stromościach i dużych wartościach maksymalnych.
Metoda LVI umożliwia wyznaczanie charakterystyk częstotliwościowych funkcji
przenoszenia on-line, bez konieczności odłączania badanego obiektu od układu zasilającego,
na podstawie wykonanych rejestracji przebiegów napięć i prądów generowanych w czasie
pracy transformatorów, podczas pojawienia się wyładowań piorunowych, przebiegów
związanych z czynnościami łączeniowymi lub innymi sygnałami charakteryzującymi się dużą
stromością i charakterem przejściowym [68,118].

4.2. Metoda z zastosowaniem wymuszenia

sinusoidalnego (SRFA)

Wyznaczanie charakterystyk częstotliwościowych funkcji przenoszenia transformatora

metodą z zastosowaniem wymuszenia sinusoidalnego SFRA polega na jednoczesnym
pomiarze wartości maksymalnych i przesunięcia fazowego, charakteryzujących mierzone
prądy oraz napięcia przy zasilaniu jednego uzwojenia napięciem sinusoidalnym o stałej
amplitudzie, fazie i zmiennej częstotliwości. Schemat blokowy wyznaczania funkcji TF(f)
transformatorów przy zastosowaniu wymuszenia sinusoidalnego SFRA przedstawiono na
rysunku 4.3 [20,29,30-33,71,72,74].

U2(ω)
TF(ω) =
U1(ω)

Rys. 4.3. Schemat blokowy metody SFRA stosowanej do wyznaczania funkcji TF(f) transformatora
Podczas badań charakterystyk częstotliwościowych uzwojeń transformatorów metodą
SFRA na jedno z uzwojeń transformatora oddziaływuje wymuszenie sinusoidalne o stałej
amplitudzie, fazie, ale zmiennej częstotliwości. Sygnałem wyjściowym jest także napięcie
(lub prąd) sinusoidalne, ale o innej amplitudzie i przesunięciu fazowym niż napięcie zasilania.
Charakterystyka amplitudowo-fazowa transmitancji jest funkcją ilorazu wartości skutecznych
sygnału wyjściowego i sygnału wejściowego oraz przesunięcia fazowego pomiędzy
mierzonymi sygnałami. Sygnały napięć rejestrowane są w dziedzinie częstotliwości. W celu
wyznaczenia charakterystyk częstotliwościowych transmitancji metodą SFRA (wzór (4.1))
wyznaczane są parametry sygnału wejściowego i wyjściowego dla serii n pomiarów dla
wybranego przedziału częstotliwości [34].

48
 4.3. Stanowisko do rejestracji funkcji przenoszenia
transformatorów metodą SFRA

4.3.1. Charakterystyka ogólna stanowiska pomiarowego

W celu wyznaczania funkcji przenoszenia transformatorów rozbudowano istniejące

stanowisko pomiarowe o nowe funkcje w celu umożliwienia rejestracji charakterystyk
częstotliwościowych funkcji przenoszenia metodą SFRA z zastosowaniem wymuszenia
sinusoidalnego o stałej amplitudzie i zmiennej częstotliwości, które są podstawą
konstruowania wysokoczęstotliwościowego modelu transformatora. Schemat blokowy
nowego stanowiska przedstawiono na rysunku 4.4, a ogólny widok stanowiska pokazano na
rysunku 4.5.

generator funkcji
Tektronix
złącze typ AFG sygnał
GPIB seria 300 wymuszający

komputer obiekt
IBM/PC badań

oscyloskop sygnał
cyfrowy pomiarowy
Tektronix
seria 1000/2000

Rys. 4.4. Schemat blokowy stanowiska do rejestracji charakterystyk częstotliwościowych

transformatorów metodą SFRA

Rys. 4.5. Widok stanowiska pomiarowego do rejestracji charakterystyk częstotliwościowych

transformatorów metodą SFRA

49
 Stanowisko pomiarowe zawiera:
- generator funkcji Tektronix typu AFG 310,
- oscyloskop cyfrowy Tektronix typu TDS 2014 lub TDS 1012,
- komputer IBM/PC.
Sterowanie pracą i komunikację między komputerem, oscyloskopem cyfrowym oraz
generatorem cyfrowym zrealizowano przy zastosowaniu programu FRA_SOFT opracowanego
w środowisku LabVIEW® firmy National Instruments [69]. Komunikacja między
urządzeniami zrealizowana jest w standardzie IEEE-488 (GPIB [56]), umożliwiającym
sterowanie i komunikację między połączonymi ze sobą urządzeniami cyfrowymi różnych
producentów. W programie zaimplementowano instrukcje sterujące oscyloskopem Tektronix
Serii TDS 1000/2000 [125] oraz generatorem Tektronix AFG 310 [128].
Program FRA_SOFT umożliwia wyznaczanie charakterystyk częstotliwościowych
modułu i fazy funkcji przenoszenia transformatorów wyrażonej wzorem (4.1).
Schemat blokowy algorytmu rejestracji charakterystyk częstotliwościowych funkcji
przenoszenia zaimplementowanego w stanowisku pomiarowym przedstawiono na
rysunku 4.6.

fk − f
=
p
df
N

Rys. 4.6. Schemat blokowy algorytmu realizującego metodę SFRA w środowisku Labview:
N - liczba punktów pomiarowych, fp – częstotliwość pomiarowa początkowa,
fk – częstotliwość końcowa
Widok okna głównego programu sterującego generator i oscyloskop w stanowisku
pomiarowym przedstawiono na rysunku 4.7. Stanowisko zawiera dwa pola na których

50
podczas pomiarów kreślone są rejestrowane charakterystyki częstotliwościowe modułu (pole
po lewej stronie monitora) i kąta przesunięcia fazowego (pole po prawej stronie monitora)
funkcji przenoszenia. W oknie głównym istnieje możliwość ustawienia:
- zakresu częstotliwości pomiarowych, fp, fk,
- liczby punktów pomiarowych, N.

Po aktywacji przycisku ustawień uwidacznia się okno dialogowe przedstawione na

rysunku 4.8., umożliwiające wprowadzenie dodatkowych opcji programu. Istnieje możliwość:
- zmiany adresu GPIB dla generatora funkcji lub oscyloskopu cyfrowego
połączonych z komputerem,
- zmiany amplitudy napięcia sinusoidalnego zasilającego obiekt badany
w zakresie od 0 do 10 V z krokiem 0,1 V,
- wyboru charakteru zmiany częstotliwości napięcia wymuszającego (liniowa lub
logarytmiczna),
- ustawienia wartości rezystancji rezystorów pomiarowych Rp służących do
pomiaru prądu oddzielnie dla każdego kanału pomiarowego oscyloskopu,
- wyboru formy zapisu zarejestrowanych przebiegów dla każdej częstotliwości
sygnału wymuszającego:
- w standardzie .csv (comma separated values) (kropka stanowi separator
dziesiętny, a przecinek rozdziela kolumny danych) (wyniki mogą być
wykorzystane w środowisku MATLAB),
- do pliku .txt, (przecinek stanowi separator części dziesiętnych a średnik
rozdziela kolumny danych).

Rys. 4.7. Widok ekranu programu FRA_SOFT do wyznaczania charakterystyk częstotliwościowych

metodą SFRA opracowanego w środowisku LabVIEW®

51
 Rys. 4.8. Widok ekranu umożliwiającego zmianę ustawień programu FRA_SOFT do wyznaczania
charakterystyk częstotliwościowych metodą SFRA w środowisku LabVIEW®

Stanowisko pomiarowe umożliwia rejestracje charakterystyk częstotliwościowych:

- admitancji uzwojeń,
- transadmitancji,
- ilorazu napięć,
- ilorazu prądów.
Wyboru rodzaju charakterystyki rejestrowanej dokonuje się w oknie ustawień programu
FRA_SOFT przedstawionym na rysunku 4.8.

4.3.2. Metody rejestracji prądu

W opracowanym stanowisku do pomiaru prądu, w celu wyznaczenia charakterystyk

admitancji, transadmitancji, ilorazu prądów, zastosowano dwa układy pomiarowe, których
schematy przedstawiono na rysunku 4.9. Układ przedstawiony na rysunku 4.9a stosowany
jest do pomiaru dużych prądów, a układ, którego schemat przedstawiono na rysunku 4.9b
znajduje zastosowanie do pomiaru małych prądów [138].
a) U R
generator
napięcia Rp obiekt
sinusoidalnego U1 U2 badany
f = var

Io
b)
generator
napięcia obiekt
sinusoidalnego U1 badany
f = var

UR Rp
Io
Rys. 4.9 Schematy układów do pomiaru prąd w stanowisku do rejestracji charakterystyk
częstotliwościowych funkcji przenoszenia: a – schemat układu do pomiaru dużych prądów,
b − schemat układu do pomiaru małych prądów

52
 Na rysunku 4.9 wprowadzono następujące oznaczenia:
U1 - napięcie wyjściowe z generatora,
U2 - napięcie na badanym obiekcie,
UR - napięcie na rezystorze pomiarowym,
Io - prąd płynący w obwodzie z badanym obiektem,
Rp - rezystor pomiarowy.

W układzie pokazanym na rysunku 4.9a wyznacza się spadek napięcia UR na rezystorze

pomiarowym Rp w wyniku odejmowania wektorowego napięcia U1 i U2, a wektor prądu
oblicza się ze wzoru:

U R U 2 − U1
I0 = = (4.3)
Rp Rp

gdzie:
I 0 - prąd w obiekcie badanym,
U R - napięcie na rezystorze pomiarowym Rp,
R p - wartość rezystancji rezystora pomiarowego,
U1 - napięcie na wyjściu generatora napięcia sinusoidalnego o zmiennej
częstotliwości,
U2 - napięcie na obiekcie badanym.

Układ przedstawiony na rysunku 4.9a stosowany do pomiarów prądu w obiektach

badanych o dużej admitancji, umożliwia pomiar prądu i dokładny pomiar napięcia na
obiekcie.
W układzie stosowanym do wyznaczania małych admitancji przedstawionym na
rysunku 4.9b, prąd jest mierzony metodą techniczną z poprawnym pomiarem prądu
i obliczany ze wzoru:

UR
Io = (4.4)
Rp
gdzie:
U R - napięcie na rezystorze pomiarowym Rp, V.

W układzie tym możliwy jest pomiar bardzo małych admitancji, gdyż spadek napięcia,
proporcjonalny do prądu płynącego przez obwód rezystora, jest rejestrowany bezpośrednio na
oscyloskopie.
Do pomiaru prądu zastosowano trzy oporniki Rp o rezystancjach: 27 Ω, 136 Ω i 270 Ω
stosowane do rejestracji charakterystyk częstotliwościowych admitancji, transadmitancji
i ilorazu prądów. Przy wyznaczaniu prądu na podstawie pomiarów wykonanych przy
zastosowaniu układów przedstawionych na rysunku 4.9, konieczne jest uwzględnienie

53
wartości impedancji rezystorów dla aktualnych wartości częstotliwości. Charakterystyki
częstotliwościowe impedancji rezystorów pomiarowych zarejestrowano za pomocą
analizatora impedancji SOLATRON typu 1260 (Rys. 4.10, 4.11, 4.12) [93].
Charakterystyki częstotliwościowe zamieszczone na rysunkach 4.10- 4.12
przedstawiają zmiany wartości rezystancji i reaktancji rezystorów pomiarowych Rp
stosowanych do pomiaru prądu, podczas rejestracji charakterystyk częstotliwościowych
transformatorów (rys. 4.9). Charakterystyki oporników przedstawione na rysunkach
4.10 - 4.12 uwidaczniają zmianę charakteru rezystorów, od częstotliwości sygnału
wymuszającego przekraczającej 1 kHz. Zmiana charakteru opornika powoduje pojawienie się
przesunięcia fazowego pomiędzy prądem płynącym w obwodzie a napięciem
zarejestrowanym na oporniku. Podczas wykonywania pomiarów prądów konieczne jest
uwzględnienie rzeczywistych wartości impedancji zespolonej rezystora pomiarowego dla
danej częstotliwości pomiarowej.

a) 50
R, Ω
40

30

20

10

0
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10
b) 10
X, Ω
8

-2
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10

Rys. 4.10. Charakterystyki częstotliwościowe rezystora pomiarowego Rp (rys. 4.9)

o rezystancji 27 Ω: a – zależność R(f), b – zależność X(f)

54
 a) 150
R, Ω

100

50

0
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10
b) 15
X, Ω

10

-5
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10

Rys. 4.11. Charakterystyki częstotliwościowe rezystora pomiarowego Rp (rys. 4.9)

o rezystancji 136 Ω: a – zależność R(f), b – zależność X(f)

a) 350
R, Ω
300

250

200

150

100

50

0
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10

b) 300
X, Ω
250

200

150

100

50

0
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10

Rys. 4.12. Charakterystyki częstotliwościowe rezystora pomiarowego Rp (rys. 4.9)

o rezystancji 270 Ω: a – zależność R(f), b – zależność X(f)

55
 4.3.3. Układy do rejestracji charakterystyk
częstotliwościowych funkcji przenoszenia

Admitancja
W celu wyznaczenia charakterystyki częstotliwościowej admitancji uzwojenia
stanowisko pomiarowe jest połączone zgodnie ze schematem zamieszczonym na
rysunku 4.13 lub rysunku 4.14. W stanowisku należy wykorzystać jeden z dostępnych
rezystorów pomiarowych posiadających znane charakterystyki częstotliwościowe impedancji.
Stanowisko umożliwia stosowanie dwu różnych układów pomiarowych umożliwiających:
- pomiar napięcia bezpośrednio na uzwojeniu,

- pomiar napięcia bezpośrednio na rezystorze pomiarowym.

Schemat układu pomiarowego charakterystyki częstotliwościowej admitancji przez
bezpośredni pomiar napięcia na badanym obiekcie, w celu wyznaczenia admitancji
posiadającej duże wartości, przedstawiono na rysunku 4.13. Maksymalna i minimalna
wartość mierzonej admitancji zdeterminowane są przez wartość rezystora pomiarowego oraz
parametry układu rejestrującego przebiegi napięciowe.

UR Tr

generator Rp
napięcia
sinusoidalnego U1 U2
f = var kan1 kan2

Rys. 4.13. Schemat układu do pomiaru admitancji z pomiarem dwu napięć

Na rysunku 4.13 przyjęto oznaczenia jak na rysunku 4.9.

Na podstawie wyników pomiarów w układzie przedstawionym na rysunku 4.13
admitancję zespoloną wyznacza się korzystając ze wzoru:

U kan1 ( f ) − U kan 2 ( f ) 1 (4.5)

Y(f) =
Rp U kan 2 ( f )

gdzie:
Ukan1,Ukan2 – wartości napięć rejestrowanych przez oscyloskop na kanale 1 i kanale 2,
Rp – rezystancja rezystora pomiarowego.

Układ pomiarowy przedstawiony na rysunku 4.13 jest stosowany do rejestracji

charakterystyk częstotliwościowych admitancji o dużych wartościach maksymalnych
(tj. np. charakterystyk częstotliwościowych uzwojenia dolnego napięcia transformatora lub

56
charakterystyk admitancji dla niskich częstotliwości w konfiguracji uzwojeń przy zwartym
uzwojeniu sprzężonym).
Schemat układu do pomiaru admitancji, wykorzystujący pomiar napięcia bezpośrednio
na rezystorze pomiarowym, przedstawiono na rysunku 4.14. Natężenie prądu płynącego
w badanym uzwojeniu jest proporcjonalne do mierzonego napięcia i odwrotnie
proporcjonalne do wartości rezystora pomiarowego, stosowanego w układzie.
.
TR

generator
napięcia
sinusoidalnego U1
kan 1 kan 2
f = var UR

Rp

Rys. 4.14. Schemat układu do pomiaru admitancji z pomiarem napięcia bezpośrednio na rezystorze
pomiarowym.

Na rysunku 4.14 przyjęto oznaczenia jak na rysunku 4.9.

Admitancję w postaci zespolonej mierzoną w układzie pokazanym na rysunku 4.14
wyznacza się ze wzoru:

U kan 2 ( f ) 1 (4.6)
Y(f) =
R p U kan1 ( f ) − U kan 2 ( f )

Układ pomiarowy, którego schemat przedstawiono na rysunku 4.14 jest stosowany do

rejestracji charakterystyk częstotliwościowych dla uzwojeń o małych wartościach admitancji
(np. admitancji uzwojeń górnego napięcia).

Iloraz napięć
Schemat układu do pomiaru, charakterystyk częstotliwościowych ilorazu napięć
(przepięć przenoszonych lub przepięć wewnątrz uzwojeń) przedstawiono na rysunku 4.15.

generator
napięcia
sinusoidalnego Uw Uod
kan1 kan2
f = var

Rys. 4.15. Schemat układu pomiarowego do wyznaczania ilorazu napięć

57
 Na rysunku 4.15 wprowadzono następujące oznaczenia:
Uw - napięcie wymuszające,
Uod - odpowiedź napięciowa obiektu (np. napięcie indukowane po stronie
wtórnej).

Funkcję przenoszenia transformatora rejestrowaną w układzie przedstawionym na

rysunku 4.15 wyznacza się ze wzoru:

U kan 2 ( f )
TF ( f ) = (4.7)
U kan1 ( f )

Transadmitancja (iloraz prądu uzwojenia wtórnego i napięcia

wymuszającego)
W celu opracowania modelu wysokoczęstotliwościowego transformatora
wykorzystywane są także charakterystyki częstotliwościowe ilorazu prądu w uzwojeniu
i napięcia występującego w uzwojeniu sprzężonym (transadmitancji), (wzór (4.8)).
Transadmitancja transformatora jest wyznaczona w dwóch wariantach:
- wariant 1: pomiar napięcia w uzwojeniu zasilanym, pomiar prądu w zwartym
uzwojeniu sprzężonym (rys. 4.16a), (w przypadku wyznaczania
parametrów macierzy admitancyjnej),
- wariant 2: pomiar prądu w uzwojeniu zasilanym, pomiar napięcia
indukowanego w uzwojeniu sprzężonym (rys. 4.16b), (w przypadku
wyznaczania parametrów macierzy impedancyjnej).

a)
generator
napięcia
sinusoidalnego Uw
f = var
UR
kan1 kan2

Rp

b)

generator
napięcia
sinusoidalnego Uod
f = var
UR
kan1 kan2

Rp
Rys. 4.16. Schemat układu do pomiaru transadmitancji: a - pomiar napięcia w uzwojeniu zasilanym,
pomiar prądu w zwartym uzwojeniu sprzężonym, b - pomiar prądu w uzwojeniu zasilanym, pomiar
napięcia indukowanego w uzwojeniu sprzężonym

Na rysunku 4.9 wprowadzono następujące oznaczenia:

Uw - napięcie wymuszające,
UR - napięcie rejestrowane na rezystorze pomiarowym,

58
 Uod - napięcie odpowiedzi układu,
Rp - rezystor pomiarowy.

Transadmitancję transformatora wyznacza się ze wzoru:

U kan2 ( f ) 1
TF ( f ) = (4.8)
U kan1 ( f ) R p

Iloraz prądów
Schemat układu do pomiaru charakterystyk ilorazu prądów w uzwojeniach
przedstawiono na rysunku 4.17.

generator
napięcia
sinusoidalnego Uw
f = var kan1 kan2
Ur2 Ur1

Rp2 Rp1

Rys. 4 .17. Schemat układu do wyznaczania charakterystyk częstotliwościowych ilorazu prądów

w uzwojeniach transformatora
Na rysunku 4.17 przyjęto oznaczenia jak na rysunku 4.16.
Natężenie prądu jest wyznaczane na podstawie wyników rejestracji napięcia Ur1 i Ur2
na rezystorach pomiarowych Rp1 i Rp2. Charakterystyka częstotliwościowa ilorazu prądów
w uzwojeniach jest wyznaczana ze wzoru:

U kan2 ( f ) R p1
TF ( f ) = (4.9)
U kan1 ( f ) R p 2

4.3.4. Wyznaczanie parametrów sygnałów w metodzie SFRA

Przebiegi napięcia lub prądu rejestrowane podczas pomiarów w celu wyznaczenia

charakterystyk częstotliwościowych transformatora metodą SFRA mogą zawierać szum,
którego źródła są zlokalizowane poza badanym transformatorem. Jeżeli poziom szumu jest
wysoki przebiegi rejestrowane mogą znacznie różnić się od przebiegu sinusoidalnego,
będącego odpowiedzą transformatora na oddziaływujące napięcie sinusoidalne. Szum może
powodować znaczne zmiany wyznaczanych charakterystyk częstotliwościowych. Kształt
charakterystyki częstotliwościowej jest zależny od metody wyznaczenia wartości
maksymalnej, średniej lub skutecznej składowej podstawowej napięć lub prądów
rejestrowanych dla danej częstotliwości pomiarowej.
W rozdziale tym przeanalizowano możliwości wyznaczania parametrów mierzonego
sygnału w zależności od występującego poziomu szumu . Dla doboru odpowiedniej metody

59
wyznaczania parametrów sygnału, porównano wartości otrzymane poprzez zastosowanie
definicji wartości skutecznej, wartości średniej oraz szybkiej transformaty Fouriera. W celu
wyznaczenia przesunięcia fazowego skorzystano z właściwości funkcji korelacji pomiędzy
sygnałami.
a)
40
U, mV

20

-20

-40
0 5 10 15 20 t, ms 25

b)
40
U, mV

30

20

10

0
2 3 4 5
10 10 10 f, Hz 10

Rys. 4.18. Przebieg napięcia zawierający składową harmoniczną podstawową o częstotliwości 1 kHz
z szumem o niskim poziomie, zarejestrowany na zaciskach transformatora energetycznego (a)
i widmo częstotliwościowe napięcia (b)
Pierwsza grupa analizowanych przebiegów to przebiegi posiadające niską zawartość
szumu w stosunku do poziomu podstawowej harmonicznej sygnału. Na rysunku 4.18
przedstawiono wybrany przebieg napięcia o niskim poziomie szumu oraz jego widmo
częstotliwościowe. Wartość maksymalna podstawowej harmonicznej, odczytana
z zarejestrowanego przebiegu napięcia, wynosi 39,9 mV, a wartość odczytana z charakterystyki
częstotliwościowej wyznaczonej z zastosowaniem transformaty Fouriera wynosi 39,5 mV.
Druga grupa analizowanych sygnałów to przebieg posiadający poziom napięciowy
szumu porównywalny z wartością napięcia podstawowej harmonicznej i nie zawierający
sygnałów o częstotliwościach mniejszych od częstotliwości podstawowej harmonicznej. Na
rysunku 4.19 przedstawiono przebieg napięcia zawierający szum o dużym poziomie
w stosunku do amplitudy podstawowej harmonicznej. Występowanie szumu posiadającego
wartości na poziomie napięcia podstawowej harmonicznej uwidacznia się w widmie
częstotliwościowym sygnału przedstawionym na rysunku 4.19b. Przebieg napięcia pokazany
na rysunku 4.19a jest odmienny od przebiegu sinusoidalnego o częstotliwości 1 kHz. Jest to
spowodowane tym, że amplituda podstawowej harmonicznej jest mniejsza od wartości
maksymalnych składowych wyższych częstotliwości. Wpływ szumu na przebieg napięcia jest
uwidoczniony także na rysunku 4.19b, na którym przedstawiono widmo częstotliwościowe
napięcia. W widmie widoczne są częstotliwości wyższych harmonicznych. W celu poznania

60
właściwości szumu w przebiegu pokazanym na rysunku 4.19a odfiltrowano cyfrowo
podstawową harmoniczną o częstotliwości 1 kHz i amplitudzie 2 μV oraz przesunięciu
fazowym, wynoszącym φ = 117o i z uzyskanego przebiegu wyznaczono histogram szumu
(rys. 4.20). Histogram ten można opisać rozkładem normalnym opisywanym przez wartość
średnią μ = 0 oraz odchylenie standardowe σ = 13.3 μV.
a) 60
U, µV
40

20

-20

-40

-60
0 5 10 15 20 t, ms 25

b) 4
U, µV

0
2 3 4 5
10 10 10 f, Hz 10

Rys. 4.19. Przebieg napięcia zawierający składową harmoniczną podstawową o częstotliwości 1 kHz,
z dużym poziomem szumu, zarejestrowany na zaciskach transformatora energetycznego (a) i widmo
częstotliwościowe napięcia (b)

800

600
ilosć wystąpień

400

200

0
-100 -50 0 50 U, µV 100

Rys. 4.20. Histogram przebiegu napięcia przedstawionego na rysunku 4.19. z odfiltrowaną

podstawową harmoniczną
Trzecia grupa przebiegów rejestrowanych podczas wyznaczania charakterystyk
częstotliwościowych funkcji przenoszenia transformatorów stanowią przebiegi zawierające
składowe subharmoniczne w odniesieniu do częstotliwości sygnału wymuszającego.
Przykładowy przebieg napięcia zawierającego składowe subharmoniczne przedstawiono na
rysunku 4.21. Przebieg ten różni się od przebiegu sinusoidalnego podstawowej harmonicznej
o częstotliwości 10 kHz i amplitudzie 40 μV, φ = 170o: zawiera składową sinusoidalną
podstawową, szum którego częstotliwości są większe niż podstawowa harmoniczna oraz

61
składową stałą mogącą pochodzić od przebiegów posiadających częstotliwości dużo mniejsze
niż podstawowa harmoniczna. Widmo częstotliwościowe napięcia z rysunku 4.21a pokazano
na rysunku 4.21b. W celu poznania właściwości szumu, zawartego w sygnale, odfiltrowano
przebieg podstawowej harmonicznej i histogram uzyskanego w ten sposób przebiegu
przedstawiono na rysunku 4.22. Histogram przedstawiony na rysunku 4.22 można opisać
rozkładem normalnym Gaussa dla którego wartość średnia μ = -20 μV oraz wartość
odchylenia standardowego σ = 16 μV. Wartość średnia szumu różna od zera oznacza
występowanie składowej stałej lub sygnałów niskiej częstotliwości, których czas trwania
półokresu jest dłuższy od czasu trwania okna czasowego rejestracji przebiegu napięcia.
Stosowanie definicji wartości skutecznej do obliczenia parametru sinusoidy podstawowej
harmonicznej może być obarczone błędem proporcjonalnym do wartości składowej stałej,
występującej w analizowanym przebiegu.
a) 150
U, µV
100

50

-50

-100

-150
0 0.5 1 1.5 2 t, ms 2.5

b) 40
U, µV

30

20

10

0
2 3 4 5
10 10 10 f, Hz 10

Rys. 4.21. Przebieg napięcia zawierający podstawową harmoniczną o częstotliwości 10 kHz

i składowe subharmoniczne (a) oraz widmo częstotliwościowe przebiegu (b)

Charakterystykę widmową sygnału odpowiedzi badanego obiektu w zależności od

częstotliwości sygnału wymuszającego przedstawiono na rysunku 4.23. Charakterystykę
pokazaną na rysunku 4.23 uzyskano w wyniku transformacji zarejestrowanych przebiegów
sygnału odpowiedzi na wymuszenie o zadanej częstotliwości z dziedziny czasu do dziedziny
częstotliwości. W widmie częstotliwościowym można wyróżnić linię reprezentującą sygnał
odpowiedzi na wymuszenie napięciowe o danej częstotliwości. Widoczne są również zakresy
częstotliwości, w których pojawiają się harmoniczne o częstotliwości mniejszej od
częstotliwości podstawowej harmonicznej oraz zakresy częstotliwości, w których dominującą
rolę odgrywa szum wysokoczęstotliwościowy.

62
 1000

800

ilosć wystąpień
600

400

200

0
-100 -50 0 50 U, µV 100

Rys. 4.22 Histogram przebiegu napięcia z rysunku 4.21a z odfiltrowaną składową podstawowej
harmonicznej
sygnalu 10x, Hz

2 1

0.8
zmierzonego sygnału

0.6
widmo zmierzonego

4
0.4

5
0.2

6
2 3 4 5 6
x
czestotliw oscsygnału
częstotliwość sygnaluzasilającego
zasilajacego 10 , Hz

Rys. 4.23 Widmo częstotliwościowe przebiegów odpowiedzi wybranego transformatora,

rejestrowanych w celu wyznaczenia charakterystyki częstotliwościowej funkcji przenoszenia

Wyniki badań zamieszczone na rysunku 4.23 dowodzą występowania wszystkich

typów omówionych wcześniej sygnałów, stanowiących odpowiedzi na wymuszenie
sinusoidalne, podczas pomiarów charakterystyk częstotliwościowych transformatorów
energetycznych.
W celu porównania parametrów sygnału, dla wszystkich trzech typów analizowanych
przypadków zaprezentowanych wcześniej, skorzystano z definicji wartości średniej, wartości
skutecznej [138] oraz transformaty Fouriera. Jako wartość referencyjną przyjęto parametry
sygnału podstawowej harmonicznej wyznaczone z użyciem transformacji Fouriera [138].
Wyniki uzyskane dla analizowanych przebiegów przedstawiono w tabeli 4.1.
W celu wyznaczenia przesunięcia fazowego φ zarejestrowanych przebiegów napięcia,
korelowano sygnały z wygenerowanym przebiegiem sinusoidalnym o częstotliwości równej
częstotliwości podstawowej harmonicznej i przesunięciu fazowym równym zero. Obliczenia
wykonano dla:
- przebiegu o niskiej zawartości szumu (rys. 4.18a),
- przebiegu o wysokiej zawartości szumu (rys. 4.19a),
- przebiegu o wysokiej zawartości szumu i zawierającego składowe
subharmoniczne (rys. 4.21a).

63
 Tabela 4.1 Podstawowe parametry zarejestrowanych przebiegów zawierających szum o różnym
poziomie

wartość wartość wartość przesunięcie amplituda przesunięcie

skuteczna za średnia za maksymalna fazowe podstawowej fazowe
połowę połowę wyznaczone harmonicznej wyznaczone
parametr\wartość
okresu okresu z korelacji obliczona z użyciem
z użyciem FFT FFT
V V V deg V deg
sygnał zawierający
szum o niskim
0,027 0,024 0,04 100 0,04 100
poziomie
(rys. 4.17a)
sygnał zawierający
szum o wysokim
9,46e-6 0,48e-6 54e-6 93 1,93e-6 117
poziomie
(rys. 4.18a)
sygnał zawierający
subharmoniczne 35,0e-6 11,3e-6 1,07e-4 -145 38e-6 -175
(rys. 4.20a)

Na podstawie analizy wyników obliczeń parametrów zarejestrowanych przebiegów

zamieszczonych w tabeli 4.1, można stwierdzić, że definicję wartości średniej oraz wartości
skutecznej można stosować do obliczeń przebiegów z małą zawartością szumu. W przypadku
sygnałów zwierających szum o poziomie większym od poziomu podstawowej harmonicznej,
wyniki obliczeń wartości średniej i skutecznej wykonanych z zastosowaniem definicji, są
odmienne od rzeczywistych wartości podstawowej harmonicznej. Przekształcenie FFT
sygnałów napięciowych umożliwia określenie przesunięcia fazowego oraz wartości
maksymalnej, jeśli zarejestrowany przebieg jest znacznie zniekształcony na skutek dużego
poziomu szumu. Wykorzystanie przekształcenia FFT do wyznaczania charakterystyk
częstotliwościowych w szerokim paśmie częstotliwościowym umożliwia zwiększenie
dokładności wyznaczenia charakterystyk częstotliwościowych na podstawie wyników
rejestracji napięć lub prądów o małych wartościach, dla których szum powoduje
odkształcenie ich przebiegów.
W celu analizy wpływu metody wyznaczania parametrów sygnału, stosowanej
w pomiarach charakterystyk amplitudowo-fazowych uzwojeń transformatora, wykonano
i porównano ze sobą charakterystyki admitancji uzwojenia wysokiego napięcia.
Charakterystyki częstotliwościowe wyznaczono wykorzystując dwie metody identyfikacji
parametrów sygnału. Pierwsza metoda obejmowała wykorzystanie definicji wartości
skutecznej w celu wyznaczenia amplitudy sygnałów oraz właściwości korelacji dwóch
sygnałów w celu wyznaczenia przesunięcia fazowego pomiędzy nimi. Druga metoda
wykorzystywała szybką transformatę Fouriera w celu wyznaczenia parametrów sygnału.
Uzyskane charakterystyki częstotliwościowe porównano ze sobą i przedstawiono na
rysunku 4.24.

64
 a) -3
10
Y, S
-4
10

-5
10

-6
10
admitancja bez FFT
admitancja z FFT
-7
10
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10
b) 150
Φ, °
100

50

-50 kat z korelacji

kat z FFT
-100
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10

Rys. 4.24 Charakterystyka częstotliwościowa modułu i kąta przesunięcia fazowego admitancji

uzwojenia transformatora wyznaczona metodą SFRA, z wykorzystaniem definicji wartości skutecznej
i z użyciem algorytm FFT w celu wyznaczenia parametrów podstawowej harmonicznej sygnału
odpowiedzi i sygnału wymuszającego : a – zależność częstotliwościowa modułu admitancji,
b – zależność częstotliwościowa kąta przesunięcia fazowego admitancji

Na podstawie analizy wykresów przedstawionych na rysunku 4.24 można stwierdzić, że

wybór metody wyznaczania modułu i przesunięcia fazowego funkcji przenoszenia ma wpływ
na kształt mierzonych zależności częstotliwościowych modułu i fazy tej funkcji. Porównanie
charakterystyki admitancji wyznaczonej z wykorzystaniem procedury bazującej na definicji
wartości skutecznej z admitancją bazującą na wynikach szybkiej transformaty Fouriera
pokazuje, iż wykorzystanie szybkiej transformaty Fouriera, pozwala wyeliminować wpływ
szumu, którego częstotliwość jest różna od częstotliwości podstawowej harmonicznej, na
wyniki pomiarów prądu.

4.3.5. Weryfikacja stanowiska pomiarowego

W celu oceny wiarygodności wyznaczania charakterystyk częstotliwościowych funkcji

przenoszenia transformatorów z zastosowaniem stanowiska pomiarowego realizującego
metodę SFRA, wyniki rejestracji zależności Y(f) dla wybranego transformatora porównano
z wynikami rejestracji wykonanymi z zastosowaniem analizatora odpowiedzi
częstotliwościowej firmy Solatron typu SI1260 [93]. Obiektem badań był transformator
separacyjny 230/230 V o mocy 0,2 kW. Pomiary wykonano dla 100 punktów pomiarowych
w zakresie częstotliwości od 100 Hz do 1 MHz w układzie przedstawionym na rysunku 4.14.

65
W stanowisku użyto rezystorów pomiarowych o rezystancji 27 Ω i 136 Ω. Podczas
wyznaczania charakterystyk częstotliwościowych uwzględniono wartości zespolone
impedancji rezystorów pomiarowych. Parametry sygnałów pomiarowych wyznaczono na
podstawie analizy FFT zarejestrowanych przebiegów prądów dla każdego punktu
pomiarowego. Wyniki rejestracji zależności Y(f) przedstawiono na rysunku 4.25.
Z analizy wyników badań wynika, że zależności częstotliwościowe admitancji
uzwojenia wyznaczone w stanowisku pomiarowym i analizatorem SOLATRON w zakresie
częstotliwości od 10 kHz do 1 MHz są praktycznie identyczne. Widoczne są niewielkie
różnice między krzywymi dla częstotliwości mniejszych od 10 kHz. Wartości częstotliwości
rezonansowych obiektu badanego, są sobie równe. Wyniki badań porównawczych
potwierdzają również, że kształty charakterystyk częstotliwościowych admitancji uzwojenia,
zarejestrowanych przy pomocy opracowanego stanowiska pomiarowego przy użyciu
rezystorów pomiarowych o różnych rezystancjach, są praktycznie takie same w całym
zakresie częstotliwości. Dokładność rejestracji zależności częstotliwościowych funkcji
przenoszenia nie zależy od wartości rezystancji rezystorów zastosowanych w opracowanym
stanowisku pomiarowym.

a) 10
-2

Y, S 1
2
-3 3
10

-4
10

-5
10
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10

b) 100
Φ, °
50

1
-50
2
3
-100
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10

Rys. 4.25 Charakterystyki częstotliwościowe transformatora jednofazowego zarejestrowane

z zastosowaniem 1 – analizatora firmy SOLATRON SI1260,i stanowiska pomiarowego
charakterystyk częstotliwościowych wykorzystującego różne rezystory pomiarowe
2 – Rp = 27 Ω, rys. 4.10, 3 – Rp = 136 Ω, rys.4.11

66
 5. Analiza przepięć przenoszonych
przez transformatory

5.1. Badania przepięć przenoszonych przez

transformatory

Wykonano badania i symulacje, których celem jest analiza przepięć przenoszonych

przez uzwojenia transformatorów.
Badania obejmowały:
- wyznaczanie przepięć przenoszonych przez uzwojenia transformatorów podczas
oddziaływania udarów napięciowych prostokątnych o różnych stromościach,
modelujących przebiegi napięć pojawiających się podczas działania ograniczników
przepięć,
- wyznaczanie charakterystyk częstotliwościowych przepięć przenoszonych przez
uzwojenia – umożliwiających analizę reakcji transformatora, na składowe
oscylacyjne przepięć o różnych częstotliwościach,
- rejestracje przepięć przenoszonych podczas załączania transformatora
zawierających składowe przejściowe wysokoczęstotliwościowe.
Obiektem doświadczalnym był transformator typu TNOSCT-250/15.75PNS produkcji
ABB, o mocy znamionowej 250 kVA i napięciu znamionowym 15,75/0,4 kV (tabela 5.1.,
rys. 5.1). Transformator został udostępniony do badań przez Centrum Badawcze ABB
w Krakowie.

Tabela 5.1 Podstawowe parametry transformatora doświadczalnego 250 kVA [126]

parametr Sn Un Uz ∆Pfe ∆Pcu I0

jednostka kVA kV % kW kW %
wartość 250 15,75/0,4 4,5 0,486 3,509 1

Tabela 5.2 Podstawowe wymiary transformatora 250 kVA 15,75/0,4 kV

parametr jednostka wartość
wysokość uzwojeń mm 360
średnica uzwojenia górnego napięcia mm 35
średnica uzwojenia dolnego napięcia mm 20
szerokość szczeliny między uzwojeniami mm 5
średnia odległość między rdzeniem a uzwojeniem mm 5
minimalna odległość między uzwojeniami sąsiednich faz mm 10
odległość między powierzchnią wewnętrzną kadzi
mm 115
a końcem uzwojeń
średnica zastępcza kolumny rdzenia mm 145
wymiary kadzi (szerokość x długość x wysokość) mm 720 x 990 x 1340

67
 Tabela 5.3 Pojemności uzwojeń transformatora doświadczalnego 250 kVA 15,75/0,4 kV
Pojemność jednostka wartość
pojemność doziemna uzwojenia 15,75 kV nF 3
pojemność doziemna uzwojenia 0,4 kV nF 4.8
pojemność między uzwojeniem 15,75 kV a uzwojeniem 0,4 kV nF 1.8

Rys. 5.1. Widok stanowiska doświadczalnego transformatora typu TNOSCT-250/15,75PNS o mocy

znamionowej 250 kVA i napięciu znamionowym 15,75/0,4 kV

5.1.1. Przepięcia przenoszone udarowe

Badania przepięć przenoszonych powstających, przy oddziaływaniu udarów

napięciowych o przebiegach prostokątnych o różnych stromościach narastania, wykonano
przy oddziaływaniu udaru na uzwojenie wysokiego napięcia transformatora. Rejestrowano
przepięcia przenoszone w uzwojeniu dolnego napięcia udn. Celem badań było wyznaczenie
wpływu stromości udarów napięciowych na przebiegi i wartości szczytowe przepięć
przenoszonych przez transformatory. Udary napięciowe o przebiegach zbliżonych do
przebiegów prostokątnych powstają na zaciskach transformatorów podczas działania
ograniczników przepięć z tlenków metali (rozdział 2). Badania polegały na rejestracji
przebiegów przepięć doziemnych na zaciskach wejściowych transformatorów dolnego
napięcia (udn) podczas działania udarów napięciowych między zaciskami wejściowymi
uzwojenia jednej fazy górnego napięcia (ugn).
Schemat stanowiska do badań przebiegów przepięć przenoszonych wymuszanych przez
udary napięciowe o różnych stromościach, zamieszczono na rysunku 5.2.

A a

generator
udarów B b
oscyloskop komputer
napięciowych cyfrowy IBM/PC
C c

Rys. 5.2. Schemat stanowiska do badań przepięć przenoszonych przez transformator podczas
oddziaływania udarów napięciowych o różnych stromościach

68
 Badania zjawisk przepięciowych w uzwojeniu transformatora powstajacych podczas
działania udarów napięciowych wykonano z zastosowaniem:
- generatora funkcji o napięciu wyjściowym 20 Vpk-pk,
- oscyloskopu cyfrowego Tektronix, połączonego z komputerem IBM/PC
umożliwiającym rejestracje przebiegów i opracowywanie wyników badań.
Wykonano rejestracje przepięć fazowych w uzwojeniach górnego napięcia (ugn) i dolnego
napięcia (udn), powstających podczas działania udarów napięciowych o czasach do wartości
maksymalnej wynoszących: 5 ns, 100 ns i 700 ns. Wyniki badań napięć przejściowych
przenoszonych w uzwojeniach dolnego napięcia, odniesione do wartości maksymalnej Umax
udaru prostokątnego, przedstawiono na rysunkach 5.3 – 5.5.
a) 1 .5 0 .3

ugn/Umax, - 1 udn/Umax, -
1 0 .2
2
3
0 .5 0 .1
4
0 0

-0 .5 -0 .1

-1 -0 .2
0 5 1 0 1 5 2 0 t, µs 2 5

b) 1 .5 0 .3

ugn/Umax, - udn /Umax, -

1
1 0 .2
2
3
0 .5 0 .1
4
0 0

-0 .5 -0 .1

-1 -0 .2
0 5 1 0 1 5 2 0 t, µs 2 5

c) 1 .5 0 .3

ugn/Umax, - udn /Umax, -

1
1 0 .2

2
0 .5 0 .1
3
4
0 0

-0 .5 -0 .1

-1 -0 .2
0 5 1 0 1 5 2 0 t, µs 2 5

Rys. 5.3. Przebiegi napięć przejściowych przenoszonych przez transformator 250 kVA, 15,75/0,4 kV
indukowanych w uzwojeniach 0,4 kV podczas działania udaru napięciowego między zaciskami AB
o czasach do wartości maksymalnej udaru: a − 5 ns, b − 100 ns, c − 700 ns: 1 − udar napięciowy (skala po
lewej stronie), 2 − faza a, 3 − faza b,, 4 − faza c (skala po prawej stronie)

69
 a) 1 .5 0 .3

ugn /Umax, - udn /Umax, -

1
1 0 .2
4
2
0 .5 0 .1
3
0 0

-0 .5 -0 .1

-1 -0 .2
0 5 1 0 1 5 2 0 t, µs 2 5

b) 1 .5 0 .3

ugn /Umax, - udn /Umax, -

1
1 0 .2
4
2
0 .5 0 .1
3
0 0

-0 .5 -0 .1

-1 -0 .2
0 5 1 0 1 5 2 0 t, µs 2 5

c) 1 .5 0 .3
ugn /Umax, - udn/Umax, -
1
1 0 .2

0 .5
4 0 .1
2
3
0 0

-0 .5 -0 .1

-1 -0 .2
0 5 1 0 1 5 2 0 t, µs 2 5

Rys. 5.4. Przebiegi napięć przejściowych przenoszonych przez transformator 250 kVA, 15,75/0,4 kV
indukowanych w uzwojeniach 0,4 kV podczas działania udaru napięciowego między zaciskami CA
o czasach do wartości maksymalnej udaru: a − 5 ns, b − 100 ns, c − 700 ns: 1 – udar napięciowy (skala
po lewej stronie), 2 − faza a, 3 − faza b, 4 − faza c (skala po prawej stronie)

Na podstawie wyników badań przepięć przenoszonych indukowanych w uzwojeniach

dolnego napięcia, pojawiających się podczas działania udarów napięciowych o różnych
stromościach można stwierdzić, że stromość udaru napięciowego ma wpływ na wartości
maksymalne przepięć przenoszonych. Wraz ze zmniejszaniem się stromości udaru
prostokątnego wartości korespondujące z wyższymi harmonicznymi, występującymi
w widmie częstotliwościowym udaru ulegają, zmniejszeniu, podobnie jak w przypadku
widma udarów z rysunku 4.2. Im mniejsze są wartości wyższych harmonicznych w widmie
sygnału tym mniejsze jest pobudzenie częstotliwości rezonansowych układu. Zjawisko to
uwidacznia się na wykresach przedstawionych na rysunkach 5.3-5.5. Największe

70
zarejestrowane przepięcia przenoszone uwidaczniają się w uzwojeniach dolnego napięcia fazy
bezpośrednio sprzężonej z uzwojeniem zasilanym. Przepięcia przenoszone w uzwojeniu
niskiego napięcia osiągają największe wartości maksymalne przy oddziaływaniu udarów
napięciowych o czasie narastania do wartości maksymalnej wynoszącym 5 ns. Największe
wartości przepięć przenoszonych w uzwojeniach dolnego napięcia są około czternastokrotnie
większe od wartości napięć wynikających z przekładni. Częstotliwości rezonansowe przepięć
nie ulegają zmianie, i wynoszą ok. 480 kHz

a) 1 .5 0 .3

ugn /Umax, - udn /Umax, -

1
1 0 .2
3
0 .5
4 0 .1
2
0 0

-0 .5 -0 .1

-1 -0 .2
0 5 1 0 1 5 2 0 t, µs 2 5

b) 1 .5 0 .3

ugn /Umax, - udn /Umax, -

1
1 0 .2
3
0 .5
4 0 .1
2
0 0

-0 .5 -0 .1

-1 -0 .2
0 5 1 0 1 5 2 0 t, µs 2 5

c) 1 .5 0 .3

ugn /Umax, - udn /Umax, -

1
1 0 .2

3
0 .5 0 .1
4
2
0 0

-0 .5 -0 .1

-1 -0 .2
0 5 1 0 1 5 2 0 t, µs 2 5

Rys. 5.5. Przebiegi napięć przejściowych przenoszonych przez transformator 250 kVA, 15,75/0,4 kV
generowanych w uzwojeniach 0,4 kV podczas oddziaływania udaru napięciowego między zaciskami BC
o czasach do wartości maksymalnej udaru: a − 5 ns, b − 100 ns, c − 700 ns: 1 − udar napięciowy (skala po
lewej stronie), 2 − faza a, 3 − faza c, 4 − faza b (skala po prawej stronie)

71
 5.1.2. Zależności częstotliwościowe przepięć przenoszonych

Badania obejmowały rejestracje charakterystyk częstotliwościowych napięć między

zaciskami wejściowymi uzwojenia górnego i dolnego napięcia. Schemat układu pomiarowego
przedstawiono na rysunku 5.6.

A a

B b

C c

generator oscyloskop
funkcji cyfrowy
typu AFG 310 Tektronix

komputer
IBM/PC

Rys. 5.6. Schemat stanowiska do badań zależności częstotliwościowych przepięć przenoszonych przez
uzwojenia transformatorów

Pomiary wykonano w stanowisku pomiarowym stosowanym do rejestracji zależności

częstotliwościowych funkcji przenoszenia transformatorów, scharakteryzowanym
w rozdziale 4. Stanowisko zawiera generator funkcji Tektronix typu AFG310 i oscyloskop
cyfrowy Tektronix serii TDS1000/2000, połączone z komputerem nadzorczym IBM/PC za
pomocą interfejsu GPIB. Dedykowane oprogramowanie do pomiarów funkcji przenoszenia
zostało zaimplementowane w pakiecie LabView firmy National Instruments [69].
Badania obejmowały rejestracje zależności częstotliwościowych przepięć
przenoszonych do uzwojeń dolnego napięcia i górnego napięcia. Rejestrowano zależności
częstotliwościowe dla transformatora w zakresie od 100 Hz do 1 MHz. Wyniki pomiarów
charakterystyk częstotliwościowych przepięć przenoszonych w uzwojeniach górnego
i dolnego napięcia transformatora 250 kVA, 15,75/0,4 kV przedstawiono na rysunkach 5.7
i 5.8. Wyniki wyrażono w jednostkach względnych w odniesieniu do napięcia zasilającego.

72
 a) 250
ugn/udn,
U, V/V Faza A
200 Faza B
Faza C
150

100

50

0
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10

b) 250
ugn/udn,
U, V/V Faza A
200 Faza B
Faza C
150

100

50

0
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10

c) 300
ugn/udn,
U, V/V
Faza A
250
Faza B

200 Faza C

150

100

50

0
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10
Rys. 5.7. Przepięcia przenoszone w transformatorze 250 kVA, 15,75/0,4 kV rejestrowane na zaciskach
wejściowych uzwojenia 15,75 kV (ugn) podczas zasilania uzwojenia 0,4 kV (udn):
zasilanie między zaciskami a − an, b − bn, c − cn

Na podstawie analizy charakterystyk częstotliwościowych przepięć przenoszonych

w uzwojeniach górnego i dolnego napięcia transformatora 250 kVA, 15,75/0,4 kV (rys 5.7)
można stwierdzić, że wartości przepięć przenoszonych zależą od częstotliwości zawartych
w sygnale wymuszającym. Częstotliwości, przy których przepięcia przenoszone
w uzwojeniach górnego i dolnego napięcia osiągają maksymalne wartości, są różne.
Częstotliwość rezonansowa dla uzwojenia górnego napięcia wynosi około 5 kHz, a dla
uzwojenia dolnego napięcia około 500 kHz.

73
 a) 1.5
Faza a
A
udn/ugn
U, V/V
Faza b
B
Faza cC
1

0.5

0
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10

b) 1.5
Faza a
A
udn/ugn
U, V/V
B
Faza b
Faza cC
1

0.5

0
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10

c) 1.5
a
Faza A
udn/ugn
U, V/V
Faza B
b
Faza C
c
1

0.5

0
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10
Rys. 5.8. Przepięcia przenoszone w transformatorze 250 kVA, 15,75/0,4 kV rejestrowane na zaciskach
uzwojenia 0,4 kV (udn) podczas zasilania uzwojenia 15,75 kV (ugn):
zasilanie między zaciskami a − AB, b − CA, c − CB

Charakterystyki częstotliwościowe przepięć indukowanych w uzwojeniach dolnego

napięcia, przedstawione na rysunku 5.8, korespondują z przebiegami czasowymi widocznymi
na rysunku 5.3. – 5.5. Częstotliwość rezonansowa wyznaczona z przebiegów napięciowych
(ok. 500 kHz) pokrywa się z częstotliwością rezonansową widoczną na charakterystykach
(ok. 500 kHz). Wartości maksymalne przepięć nie pokrywają się z wartościami widocznymi
na charakterystykach częstotliwościowych, gdyż sygnałem wymuszającym jest przebieg
prostokątny.

74
 5.1.3. Przepięcia przenoszone łączeniowe

Wykonano badania przepięć przenoszonych, powstających w uzwojeniach dolnego

napięcia podczas załączania transformatora do sieci 15 kV. Schemat układu pomiarowego
przedstawiono na rysunku 5.9. Układ zawiera transformator zasilający Tr1, linie kablowe L1
i L2 oraz transformator doświadczalny Tr2.

Tr1 L1 W L2 Tr2
P P

ogr 1 p1 p2 ogr 2

Rys. 5.9. Schemat układu do badań przepięć łączeniowych przenoszonych przez transformator:
Tr1 − transformator zasilający typu TOC 20/10, L1 − linia kablowa, L2 − szynoprzewody o długości 2 m,
W − wyłącznik próżniowy, Tr2 − transformator doświadczalny typu TNOSCT−250/15,75PNS,
ogr1, ogr2 – beziskiernikowe ograniczniki przepięć, p1 , p2 − punkty rejestracji przepięć doziemnych

Podstawowe parametry transformatora doświadczalnego Tr2 typu TNOSCT-250/15.75PNS

zamieszczono w tabeli 5.1 a transformatora zasilającego Tr1 – w tabeli 5.4. Linia L1 jest
wykonana przy użyciu kabla typu RG 213U MIL-C 17/D o długości 80 m, a linia L2 ma postać
przewodów o długości 2 m. W układzie zastosowano wyłącznik próżniowy typu VD4. Ochronę
przepięciową uzwojeń górnego napięcia transformatora stanowią beziskiernikowe ograniczniki
przepięć typu POLIM – D 12 (tabela 5.6.). Uzwojenia transformatora niskiego napięcia są
chronione ogranicznikami typu LOVOS 5 o napięciu pracy ciągłej 280 V. Parametry linii
kablowej L2 przedstawiono w tabeli 5.5, a parametry ograniczników przepięć (ogr1, ogr2, rys. 5.9)
zamieszczono w tabelach 5.6 i 5.7.

Tabela 5.4 Podstawowe parametry transformatora zasilającego Tr1

parametr Sn Un Uz, ∆Pfe ∆Pcu I0

jednostka kVA kV % kW kW %
wartość 20 6/0,4 4,29 0,02 0,22 0,54

75
 Tabela 5.5 Parametry kabla typu MIL-C-17D RG213

przekrój grubość znamionowa

znamionowy impedancja
żył izolacji (PE) ekranu powłoki (PVC) falowa
mm2 mm Ω
x
1 16 2,49 0,42 1,1 50

Tabela 5.6 Napięcia obniżone ograniczników przepięć z tlenków metali

typu POLIM−D 12 [92]

napięcie obniżone przy udarach prądowych

typ 1/5 μs 8/20 µs 30/60 µs
Ur Uc
ogranicznika
5 kA 10 kA 1 kA 2,5 kA 5 kA 10 kA 20 kA 125 A 250 A 500 A
kV
POLIM−D 15 12 43,3 47,9 34,9 37 39.1 42 47,7 31,1 32,2 33,2

Tabela 5.7 Napięcia obniżone ograniczników przepięć z tlenków metali

typu LOVOS 5 [91]

napięcie obniżone napięcie

zdolność
przy wymuszeniu obniżone dla
typ pochłaniania
Ur Uc prądowym udarów
ogranicznika energii
długotrwałych
5 kA 25 kA 2500 μs
V J V
LOVOS 5 220 280 1100 1500 1800 850

Wykonano rejestracje przepięć fazowych w uzwojeniach górnego i dolnego napięcia

powstających podczas załączania transformatora Tr2 w układzie doświadczalnym przedstawionym
na rysunku 5.9. Rejestrowano przebiegi przepięć doziemnych w fazie A uzwojenia 15,75 kV oraz
w fazach a,b,c w uzwojeniach 0,4 kV podczas załączania transformatora. Wyniki rejestracji
przedstawiono na rysunku 5.10. Wartości maksymalne napięć doziemnych na zaciskach uzwojeń
15,75 kV sięgają 1,2 krotnej wartości maksymalnej napięcia zasilania. Przebiegi napięcia
wymuszającego zawierają składowe oscylacyjne o częstotliwości około 180 kHz. Napięcia
generowane na zaciskach uzwojenia 15,75 kV są przenoszone do uzwojeń o napięciu
znamionowym 0,4 kV. Przepięcia indukowane w uzwojeniu dolnego napięcia zawierają oscylacje
o częstotliwości około 490 kHz co potwierdzają charakterystyki częstotliwościowe przepięć
zamieszczone na rysunku 5.8. Współczynnik przepięć przenoszonych do uzwojeń niskiego
napięcia transformatora wynosi 1,7. Składowe oscylacyjne przepięć przenoszonych do uzwojeń
dolnego napięcia są silnie tłumione i zanikają po ok. 20 μs.

76
 a) 8000
U, V
6000

4000

2000

-2000

0 0.2 0.4 0.6 0.8 t, ms 1

a)
b) 6000
U, V
4000

2000

-2000
0.5 0.51 0.52 0.53 0.54 t, ms 0.55

b)
c) 600
U, V
Faza a
400
Faza b
200 Faza c

-200

-400

-600
0 0.2 0.4 0.6 0.8 t, ms 1

d)
b) 600
U, V
Faza a
400
Faza b
200 Faza c

-200

-400

-600
0.12 0.125 0.13 0.135 0.14 t, ms 0.145

Rys. 5.10. Przebiegi napięć przejściowych przenoszonych przez transformator 250 kVA, 15,75/0,4 kV
generowanych w uzwojeniach 0,4 kV podczas załączania transformatora do sieci średniego napięcia:
a,b − przebiegi napięcia doziemnego w fazie A, c,d − przebiegi przepięć przenoszonych doziemnych na
zaciskach uzwojeń dolnego napięcia

77
 5.2. Symulacje przepięć przenoszonych przez
uzwojenia transformatorów

5.2.1. Charakterystyka zastosowanych modeli

transformatorów

Wykonano symulacje przepięć przenoszonych przez transformator doświadczalny typu

TNOSCT-250/15,75PNS o mocy znamionowej 250 kVA i napięciu znamionowym
15,75/0,4 kV (tabela 5.1., rys. 5.1). Symulacje obejmowały:
- przepięcia przenoszone w uzwojeniach 0,4 kV, powstające podczas
oddziaływania udarów napięciowych prostokątnych,
- charakterystyki częstotliwościowe przepięć przenoszonych do uzwojeń 0,4 kV,
- przepięcia przenoszone podczas załączania transformatora,
- przepięcia piorunowe przenoszone przez transformator.
Celem symulacji było:
- porównanie wyników symulacji przepięć przenoszonych przez transformator
wykonanych w programie EMTP-ATP stosowanym powszechnie do symulacji
stanów nieustalonych w układach elektroenergetycznych, z wykorzystaniem
modeli transformatorów BCTRAN i HYBRID stosowanych w tym programie
z wynikami symulacji przepięć przenoszonych wykonanymi również
w programie EMTP-ATP, ale z użyciem modelu wysokoczęstotliwościowego
transformatora,
- przeprowadzenie analizy porównawczej wyników symulacji z wynikami badań
w celu oceny dokładności symulacji przepięć przenoszonych przy zastosowaniu
opracowanego modelu wysokoczęstotliwościowego,
- przeprowadzenie analizy przepięć przenoszonych przez uzwojenia
transformatorów w różnych układach pracy,
Symulacje przepięć wykonano przy zastosowaniu:
- modelu BCTRAN,
- modelu BCTRAN z dołączonymi dodatkowymi pojemnościami uzwojeń,
- modelu HYBRID z dołączonymi pojemnościami uzwojeń o wartości typowej
dla transformatora o danej mocy i napięciu znamionowym,
- modelu HYBRID z uwzględnionymi pojemnościami wyznaczonymi na
podstawie rzeczywistych wymiarów uzwojeń zaimplementowanych
w programie EMTP-ATP
oraz
- skonstruowanego modelu wysokoczęstotliwościowego .

78
 Modele BCTRAN oraz HYBRID, istniejące w programie EMTP-ATP przygotowano dla
transformatora 250 kVA 15,75/0,4 kV z wykorzystaniem parametrów transformatora
podanych przez producenta i zamieszczonych w tabeli 5.1, dodatkowych parametrów
konstrukcyjnych uzwojeń transformatora pokazanych w tabeli 5.2 i wyników pomiarów
pojemności [25] uzwojeń zamieszczonych w tabeli 5.3. W obliczeniach nie stosowano
modelu SATURABLE, gdyż jest to model o topologii identycznej jak model BCTRAN,
umożliwiający wprowadzenie charakterystyki magnesowania rdzenia na podstawie pomiarów
prądu i napięcia lub strumienia magnetycznego i prądu.
Model wysokoczęstotliwościowy transformatora 250 kVA 15,75/0,4 kV (tabela 5.1)
opracowano korzystając z zależności przedstawionych w rozdziale 3. Model stanowi układ
elektryczny typu π, dla którego zależności napięciowo-prądowe zapisano w postaci układu
równań (3.11). Podstawą modelu są wyniki pomiarów charakterystyk częstotliwościowych
amplitudy |Y(f)| i fazy φ(f) admitancji oraz transadmitancji zgodnie z opisem
matematycznym według równania (3.9). Macierz admitancji opisująca zależności prądowo
napięciowe w tworzonym modelu posiadała wymiar 6x6, trzy napięcia strony górnego
napięcia i trzy napięcia strony dolnego napięcia. Rejestracje zależności częstotliwościowych
wykonano z zastosowaniem stanowiska pomiarowego charakterystyk częstotliwościowych,
przedstawionego w rozdziale 4.
Charakterystyki częstotliwościowe admitancji i transadmitancji były podstawą
opracowania układów RLC modelujących poszczególne gałęzie schematu zastępczego
transformatora trójfazowego, zamieszczonego na rysunku 5.14. Charakterystyki
częstotliwościowe dopasowane do poszczególnych gałęzi wyznaczono analogicznie do
równań opisujących układ 1 fazowy (3.14)-(3.17). W celu znalezienia współczynników
zależności (3.11), opisującej zmierzone charakterystyki częstotliwościowe admitancji,
zastosowano metodę dopasowania wektorowego. Obliczenia wykonano przy wykorzystaniu
programu komputerowego, w którym zaimplementowano tę metodę, opracowanego przez
autorów publikacji [40,46,47,48]. Zmierzone charakterystyki aproksymowano funkcją
posiadającą 12 residuów i biegunów. Początkowy zestaw biegunów został tak dobrany aby
korespondowały one z lokalnymi maksimami i minimami charakterystyki. Obliczone wartości
residuów i biegunów dla wybranych charakterystyk poszczególnych gałęzi modelu
zamieszczono w tabelach 5.8-5.19.
Przy wyznaczaniu wartości parametrów układów RLC, realizujących modelowane
charakterystyki częstotliwościowe dopasowane do charakterystyk zarejestrowanych
poszczególnych gałęzi modelu, wykorzystano zależności przedstawione w Załączniku Z1.
Schemat połączeń poszczególnych bloków admitancji modelu
wysokoczęstotliwościowego transformatora zamieszczono na rysunku 5.14, a strukturę
układów elektrycznych poszczególnych elementów modelu przedstawiono na rysunku 5.15.
W celu uproszczenia wykonywania modelu zasymulowano sprzężenia pomiędzy jedną fazą
uzwojenia górnego napięcia i 3 fazami uzwojenia dolnego napięcia. Wybrane charakterystyki
częstotliwościowe gałęzi modelu transformatora pokazano na rysunkach 5.11-5.13

79
 2
a) 10
Y, S YAY11
0 YDY22
10
YEY33
YFY44
-2
10

-4
10

-6
10
3 4 5 6
10 10 10 f , Hz 10
b) 100
Φ, ° YY11
A

YY22
D
50
YY33
E
YY44
F
0

-50

-100
3 4 5 6
10 10 10 f , Hz 10

Rys. 5.11. Wybrane charakterystyki częstotliwościowe amplitudy |Y| i fazy φ admitancji YA, YD, YE,
YF zarejestrowane dla transformatora 250 kVA, 15,75/0,4 kV (tabela 5.1):
a – zależności |Y(f)|, b – zależności φ(f)
0
a) 10
Y, S YAD
Y12
YAE
Y13
10
-2 YAF
Y14

-4
10

-6
10
3 4 5 6
10 10 10 f , Hz 10

b) 200
Φ, ° YAD
150 YAE
YAF
100

50

-50

-100
3 4 5 6
10 10 10 f, Hz 10

Rys. 5.12. Wybrane charakterystyki częstotliwościowe amplitudy |Y| i fazy φ transadmitancji YAD, YAE,
YAF zarejestrowane dla transformatora 250 kVA, 15,75/0,4 kV (tabela 5.1):
a – zależności |Y(f)|, b – zależności φ(f)

80
 -2
a) 10
Y, S YDE
Y23
YDF
Y24
-3 YFE
Y34
10

-4
10

-5
10
3 4 5 6
10 10 10 f, Hz 10
b) 0
Φ, °
-20

-40

-60
Y23
YDE
-80 Y
Y24
EF
YFE
Y34
-100
3 4 5 6
10 10 10 f, Hz 10

Rys. 5.13. Wybrane charakterystyki częstotliwościowe amplitudy |Y| i fazy φ transadmitancji YDE,
YDF, YFE zarejestrowane dla transformatora 250 kVA, 15,75/0,4 kV(tabela 5.1):
a – zależności |Y(f)|, b – zależności φ(f)

Rys. 5.14. Model wysokoczęstotliwościowy trójfazowego transformatora energetycznego typu

TNOSCT-250/15.75PNS o mocy znamionowej 250 kVA i napięciu znamionowym 15,75/0,4 kV
(tabela 5.1, rys. 5.1).

81
Rys. 5.15. Schemat ogólny układu RLC realizującego charakterystykę częstotliwościową każdej
gałęzi wysokoczęstotliwościowego modelu transformatora przedstawionego na rysunku 5.14.

Tabela 5.8 Wartości residuów i biegunów admitancji gałęzi YA modelu transformatora

250 kVA, 15,75/0,4 kV
residua bieguny wyraz wolny
część część część część
część rzeczywista
urojona rzeczywista urojona rzeczywista
5,3256452 0 -2638,334 0 0,014521
1,6281045 0 -21532,73 0
3130,2784 0 -2760773 0
-94738,51 0 -5749096 0
6,1640398 3,8372254 -26335,55 142810,62
6,1640398 -3,837225 -26335,55 -142810,6
35,859962 0,6307824 -103905 708018,88
35,859962 -0,630782 -103905 -708018,9
1030,8601 -335,3387 -267057 2246688,8
1030,8601 335,33873 -267057 -2246689
2105,3919 -1082,85 -331069,4 5458832,8
2105,3919 1082,8499 -331069,4 -5458833

Tabela 5.9 Wartości elementów układu RLC realizującego charakterystykę częstotliwościową

admitancji YA modelu transformatora 250 kVA, 15/0,4 kV (rys. 5.15)
R L C Rc
gałąź Ω mH μF Ω
1 7,91E+01
2 5,00E-10
3 9,60E+02 3,64E+02
4 2,26E+03 1,05E+02
5 1,52E+02 5,52E-02
6 -4,94E+01 -8,60E-03
7 -1,87E+04 -2,01E+02 -2,00E-04 1,24E+05
8 -5,23E+05 1,98E+02 6,30E-07 5,58E+05
9 -1,89E+02 4,21E-01 4,28E-04 2,38E+03
10 -5,67E+02 2,28E-01 1,16E-04 2,74E+03

Tabela 5.10 Wartości residuów i biegunów transmitancji operatorowej gałęzi YD modelu

transformatora 250 kVA, 15,75/0,4 kV (rys. 5.15)
residua bieguny wyraz wolny
część część część część
część rzeczywista
rzeczywista urojona rzeczywista urojona
11288,624 0 -2638,334 0 0,010188
585,80993 0 -21532,73 0
14579,498 0 -2760773 0
-83894,61 0 -5749096 0
1894,2577 100,22467 -26335,55 142810,62
1894,2577 -100,2247 -26335,55 -142810,6
302,16903 -115,5103 -103905 708018,88
302,16903 115,51029 -103905 -708018,9
-123,9268 27,939594 -267057 2246688,8
-123,9268 -27,93959 -267057 -2246689
-21,27194 43,327544 -331069,4 5458832,8
-21,27194 -43,32754 -331069,4 -5458833

82
Tabela 5.11 Wartości elementów RLC realizujących residua i bieguny charakterystyki admitancji YD
R L C Rc
gałąź
Ω mH μF Ω
1 1,02E+02
2 5,00E-10
3 2,37E-01 9,00E-02
4 4,08E+01 1,89E+00
5 1,15E+02 4,15E-02
6 -5,67E+01 -9,86E-03
7 9,15E+00 2,74E-01 1,79E-01 2,91E+02
8 -5,58E+02 2,10E+00 7,46E-04 2,83E+03
9 1,76E+03 -5,06E+00 -3,64E-05 -3,11E+04
10 2,40E+05 -1,55E+01 -2,30E-07 -2,69E+05

Tabela 5.12 Wartości residuów oraz biegunów transmitancji operatorowej YE

residua bieguny wyraz wolny
część rzeczywista część urojona część rzeczywista część urojona część rzeczywista
8874,8479 0 -2638,334 0 0,009715
2676,8199 0 -21532,73 0
9763,588 0 -2760773 0
-73980,95 0 -5749096 0
1849,0642 210,70624 -26335,55 142810,62
1849,0642 -210,7062 -26335,55 -142810,6
339,29776 -76,09078 -103905 708018,88
339,29776 76,09078 -103905 -708018,9
-98,40795 -8,559711 -267057 2246688,8
-98,40795 8,5597106 -267057 -2246689
-51,58107 129,95208 -331069,4 5458832,8
-51,58107 -129,9521 -331069,4 -5458833

Tabela 5.13 Wartości elementów RLC realizujących residua i bieguny charakterystyki admitancji YE
R L C Rc
gałąź
Ω mH μF Ω
1 1,12E+02
2 5,00E-10
3 2,98E-01 1,13E-01
4 8,13E+00 3,77E-01
5 1,48E+02 5,35E-02
6 -6,48E+01 -1,13E-02
7 1,15E+01 2,72E-01 1,78E-01 5,46E+02
8 -1,09E+02 1,58E+00 1,19E-03 3,03E+03
9 -7,52E+07 -1,07E+03 -1,91E-10 7,53E+07
10 5,39E+05 1,92E+01 6,53E-08 -5,60E+05

Tabela 5.14 Wartości residuów oraz biegunów transmitancji operatorowej YF

residua bieguny wyraz wolny
część rzeczywista część urojona część rzeczywista część urojona część rzeczywista
11134,096 0 -2638,334 0 0,009675
839,65358 0 -21532,73 0
10908,096 0 -2760773 0
-75290,41 0 -5749096 0
1911,9001 161,28066 -26335,55 142810,62
1911,9001 -161,2807 -26335,55 -142810,6
397,84342 -102,1757 -103905 708018,88
397,84342 102,17571 -103905 -708018,9
-135,8508 27,89667 -267057 2246688,8
-135,8508 -27,89667 -267057 -2246689
-31,44658 115,65943 -331069,4 5458832,8
-31,44658 -115,6594 -331069,4 -5458833

Tabela 5.15 Wartości elementów RLC realizujących residua i bieguny charakterystyki admitancji YF
R L C Rc
gałąź
Ω mH μF Ω
1 1,11E+02
2 5,00E-10
3 2,34E-01 8,86E-02
4 2,54E+01 1,18E+00
5 3,38E+02 1,22E-01
6 -8,51E+01 -1,48E-02
7 9,70E+00 2,54E-01 1,92E-01 3,60E+02
8 -6,07E+01 1,11E+00 1,71E-03 2,22E+03
9 -4,15E+03 -5,33E+00 -3,54E-05 1,15E+05
10 3,06E+05 1,47E+01 1,51E-07 -3,28E+05

83
 Tabela 5.16 Wartości residuów oraz biegunów transmitancji operatorowej YAD
residua bieguny wyraz wolny
część rzeczywista część urojona część rzeczywista część urojona część rzeczywista
-0,0004
-165,3345 0 -2638,334 0
-28,1126 0 -21532,73 0
9336,5616 0 -2760773 0
-16675,41 0 -5749096 0
-63,80107 -7,509583 -26335,55 142810,62
-63,80107 7,5095827 -26335,55 -142810,6
-64,22258 -8,939414 -103905 708018,88
-64,22258 8,9394141 -103905 -708018,9
22,871617 3,2661216 -267057 2246688,8
22,871617 -3,266122 -267057 -2246689
-27,34883 11,790556 -331069,4 5458832,8
-27,34883 -11,79056 -331069,4 -5458833

Tabela 5.17 Wartości elementów RLC realizujących residua i bieguny charakterystyki admitancji YAD
R L C Rc
gałąź
Ω mH μF Ω
1 2,50E+03
2 -1,00E-10
3 1,60E+01 6,05E+00
4 7,66E+02 3,56E+01
5 -2,96E+02 -1,07E-01
6 3,45E+02 6,00E-02
7 3,38E+02 7,84E+00 6,17E-03 1,70E+04
8 1,58E+03 7,79E+00 2,51E-04 7,43E+05
9 -1,29E+04 -2,19E+01 -8,88E-06 2,09E+06
10 -3,70E+04 1,83E+01 1,55E-06 2,41E+05

Tabela 5.18 Wartości residuów oraz biegunów transmitancji operatorowej YAE

residua bieguny wyraz wolny
część rzeczywista część urojona część rzeczywista część urojona część rzeczywista
-0,000790
-0,87091 0 -2638,334 0
0,2502981 0 -21532,73 0
8682,6047 0 -2760773 0
-13734,12 0 -5749096 0
-6,631669 -2,036013 -26335,55 142810,62
-6,631669 2,0360133 -26335,55 -142810,6
-22,85816 -1,7037 -103905 708018,88
-22,85816 1,7036999 -103905 -708018,9
95,584438 -1,392536 -267057 2246688,8
95,584438 1,3925364 -267057 -2246689
63,211754 -35,61508 -331069,4 5458832,8
63,211754 35,615083 -331069,4 -5458833

Tabela 5.19 Wartości elementów RLC realizujących residua i bieguny charakterystyki admitancji YAE
R L C Rc
gałąź
Ω mH μF Ω
1 1,27E+03
2 -1,00E-10
3 3,03E+03 1,15E+03
4 -8,60E+04 -4,00E+03
5 -3,18E+02 -1,15E-01
6 4,19E+02 7,28E-02
7 5,29E+03 7,54E+01 5,94E-04 -9,61E+04
8 3,43E+03 2,19E+01 9,07E-05 2,16E+05
9 -1,23E+03 -5,23E+00 -3,79E-05 -8,81E+04
10 2,17E+04 -7,91E+00 -3,22E-06 -9,12E+04

5.2.2. Weryfikacja modelu transformatora

W celu weryfikacji wysokoczęstotliwościowego modelu transformatora

doświadczalnego 250 kVA 15/0,4 kV, którego schemat zastępczy widnieje na rysunku 5.14,
wykonano symulacje zależności Y11(f), Y44(f), Y55(f) i Y66(f). Wyniki obliczeń przedstawiono
na rysunkach 5.16 i 5.17 razem z wynikami uzyskanymi z pomiarów. Rysunek 5.16
przedstawia wybrane charakterystyki częstotliwościowe, schematu zastępczego, które
porównano z charakterystykami wyznaczonymi z pomiarów. Na rysunku 5.16 zamieszczono
wyniki symulacji charakterystyk częstotliwościowych admitancji uzwojenia górnego
i dolnego napięcia, pokazano tam także wyniki rejestracji tych zależności dla transformatora
doświadczalnego.

84
 -1
a) 10
Y, S symulacja
-2 pomiar
10

-3
10

-4
10

-5
10
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10
1
b) 10
Y, S symulacja
0 pomiar
10

-1
10

-2
10

-3
10
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10
1
c) 10
Y, S symulacja
0 pomiar
10

-1
10

-2
10

-3
10
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10
1
d) 10
Y, S symulacja
0 pomiar
10

-1
10

-2
10

-3
10
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10

Rys. 5.16. Wyniki symulacji zależności Y11(f), Y44(f) Y55(f) Y66(f) transformatora 250 kVA,
15,75/0,4 kV (tabela 5.1) wykonane z zastosowaniem opracowanego modelu i wyniki badań
laboratoryjnych zależności a – Y11(f), b – Y55(f), c – Y55(f), c – Y66(f)

85
 a) 10
-2

Y, S
-3
10

-4
10

-5
10
pomiar
symulacja
-6
10
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10
b) 10
1

Y, S pomiar
0 symulacja
10

-1
10

-2
10

-3
10
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10
Rys. 5.17. Zależności częstotliwościowe admitancji uzwojenia górnego napięcia mierzonej z zacisków
AB (a) i uzwojenia dolnego napięcia fazy a mierzonej względem punktu neutralnego
transformatora (b),

Z analizy wyników symulacji i badań zamieszczonych na rysunkach 5.16 i 5.17 wynika,

że wykresy zależności Y11( f), Y44(f), Y55(f), Y66g(f) teoretycznych praktycznie są zgodne
z wykresami przedstawiającymi wyniki badań w zakresie częstotliwości od 100 Hz do
1 MHz. Również zależności częstotliwościowe teoretyczne admitancji uzwojeń górnego
i dolnego napięcia są zbliżone charakterem do wykresów doświadczalnych. Wyniki symulacji
pokazane na rysunkach 5.16 i 5.17 potwierdzają, że model wysokoczęstotliwościowy
opracowany dla transformatora 250 kVA, 15,75/0,4 kV (tabela 5.1) odzwierciedla z dużą
dokładnością zjawiska przejściowe w transformatorze, decydujące o przebiegach przepięć
przenoszonych przez transformator

5.2.3. Przepięcia przenoszone przez transformator podczas

oddziaływania udarów napięciowych
o zróżnicowanych stromościach

Wykonano symulacje przepięć przenoszonych przez transformator 250 kVA

15,75/0,4 kV (tabela 5.1) podczas oddziaływania między zaciskami wejściowymi uzwojeń
15,75 kV udarów napięciowych o różnych stromościach. Symulacje przeprowadzono dla
układu przedstawionego na rysunku 5.2 z zastosowaniem programu EMTP-ATPDraw
w wersji 5.7 p 4. Symulowano przepięcia doziemne w fazach a,b,c uzwojeń 0,4 kV
powstające podczas oddziaływania między zaciskami AB uzwojenia 15,75kV udarów
napięciowych prostokątnych o czasach narastania do wartości maksymalnej wynoszących:
5 ns, 100 ns i 700 ns. Obliczenia wykonano przy użyciu modelu BCTRAN, którego parametry

86
wyznaczono z danych znamionowych rzeczywistego transformatora zamieszonych w tabeli
5.1, z użyciem modelu BCTRAN, który uwzględniał pojemności uzwojeń oraz sprzężenia
pojemnościowe pomiędzy uzwojeniami, zamieszczone w tabeli 5.3. Prowadzono także
symulacje z wykorzystaniem modelu HYBRID, w którym uwzględniono pojemności uzwojeń
typowe dla modelowanego transformatora zamieszczone w programie EMTP-ATP oraz
pojemności wyznaczone w programie na podstawie szczegółowych parametrów
transformatora zamieszczonych w tabeli 5.2. Do obliczeń stosowano także model
wysokoczęstotliwościowy transformatora 250 kVA 15,75/0,4 kV zaimplementowany
w programie EMTP-ATP opracowany z wykorzystaniem charakterystyk częstotliwościowych
doświadczalnych zamieszczonych na rysunkach 5.11-5.13. Wyniki symulacji przestawiono
na rysunkach 5.18-5.22.

a) 0.01
u/UU,
gn,V-
0.005

-0.005
Faza a
Faza b
-0.01
Faza c

-0.015
0 5 10 15 20 t, µs 25
b) 0.01
u/Ugn
U,,V-
0.005

-0.005
Faza a
-0.01 Faza b
Faza c

-0.015
0 5 10 15 20 t, µs 25

c) 0.01
u/UU,
gn,V-
0.005

-0.005
Faza a
-0.01 Faza b
Faza c
-0.015
0 5 10 15 20 t, µs 25

Rys. 5.18. Przebiegi napięć przejściowych przenoszonych przez transformator 250 kVA, 15,75/0,4 kV
w uzwojeniach 0,4 kV symulowanych przy zastosowaniu modelu BCTRAN bez dodatkowych
pojemności, czas do maksimum udaru napięciowego: a - 5 ns, b - 100 ns, c - 700 ns

87
 a) 0.3
u/UgnU,
, -V
0.2

0.1

0
Faza
Faza aA

-0.1 Faza
Faza bB
Faza cC
Faza
-0.2
0 5 10 15 20 t, µs 25

b) 0.3
u/UgnU,, -V
0.2

0.1

0
Faza a
Faza A
-0.1 Faza B
Faza b
Faza C
Faza c
-0.2
0 5 10 15 20 t, µs 25

c) 0.3
u/UgnU,
, -V
0.2

0.1

0
Faza a
Faza A
-0.1 Faza
Faza b
B
Faza
Faza c
C
-0.2
0 5 10 15 20 t, µs 25

Rys. 5.19. Przebiegi napięć przejściowych przenoszonych przez transformator 250 kVA, 15,75/0,4 kV
w uzwojeniach 0,4 kV symulowanych przy zastosowaniu modelu BCTRAN z dołączonymi
pojemnościami uzwojeń, czas do maksimum udaru napięciowego: a - 5 ns, b - 100 ns, c - 700 ns

88
 a) 0.4
u/Ugn
U,, V-
0.2

-0.2 Faza a
Faza b
Faza c
-0.4
0 5 10 15 20 t, µs 25

b) 0.4
u/UgnU,, V
-
0.2

Faza a
-0.2
Faza b
Faza c
-0.4
0 5 10 15 20 t, µs 25

c) 0.4
u/UgnU,, -V
0.2

Faza a
-0.2
Faza b
Faza c
-0.4
0 5 10 15 20 t, µs 25

Rys. 5.20. Przebiegi napięć przejściowych przenoszonych przez transformator 250 kVA, 15,75/0,4 kV
w uzwojeniach 0,4 kV symulowanych przy zastosowaniu modelu HYBRID z uwzględnieniem
typowych wartości pojemności uzwojeń dla modelowanego transformatora, zamieszczonych
w programie EMTP-ATP, czas do maksimum udaru napięciowego: a - 5 ns, b - 100 ns, c - 700 ns

89
 a) 1.5
u/Ugn,U,- V
1

0.5

-0.5
Faza a
-1 Faza b
Faza c
-1.5
0 5 10 15 20 t, µs 25

b) 1.5
u/Ugn,U,- V
1

0.5

-0.5
Faza a
-1 Faza b
Faza c
-1.5
0 5 10 15 20 t, µs 25

c) 1.5
u/Ugn, U,
- V
1

0.5

-0.5
Faza a
-1 Faza b
Faza c
-1.5
0 5 10 15 20 t, µs 25

Rys. 5.21. Przebiegi napięć przejściowych przenoszonych przez transformator 250 kVA, 15,75/0,4 kV
w uzwojeniach 0,4 kV symulowanych przy zastosowaniu modelu HYBRID, z uwzględnieniem
pojemności uzwojeń wyznaczonych w programie EMTP-ATP na podstawie konstrukcji uzwojeń,
czas do maksimum udaru napięciowego: a - 5 ns, b - 100 ns, c - 700 ns

90
 a) 0.3
u/UgnU,, -V Faza
Faza Aa
0.2 Faza Bb
Faza
Faza Cc
Faza
0.1

-0.1

-0.2
0 5 10 15 20 t, µs 25

b) 0.3
u/UgnU,, -V Faza
Faza Aa
0.2 Faza Bb
Faza
Faza C
Faza c
0.1

-0.1

-0.2
0 5 10 15 20 t, µs 25

c) 0.3
u/UgnU,, -V Faza
Faza Aa
0.2 Faza Bb
Faza
Faza Cc
Faza
0.1

-0.1

-0.2
0 5 10 15 20 t, µs 25

Rys. 5.22. Przebiegi napięć przejściowych przenoszonych przez transformator 250 kVA, 15,75/0,4 kV
w uzwojeniach 0,4 kV symulowane przy zastosowaniu modelu wysokoczęstotliwościowego,
czas do maksimum udaru napięciowego: a - 5 ns, b - 100 ns, c - 700 ns

Na podstawie analizy porównawczej przedstawionych wyników symulacji przepięć

przenoszonych doziemnych w uzwojeniach 0,4 kV transformatora 250 kVA (tabela 5.1),
generowanych podczas oddziaływania udarów napięciowych o różnych stromościach między
zaciskami faz AB uzwojenia górnego napięcia transformatora (rys. 5.18-5.22) można
stwierdzić, że wyniki symulacji przepięć przenoszonych przez transformator uzyskane
z zastosowaniem modeli BCTRAN i HYBRID, przedstawione na rysunkach 5.18-5.21, różnią
się od wyników badań zamieszczonych na rysunku 5.3. Przebiegi przepięć przenoszonych
otrzymane po zastosowaniu modelu BCTRAN (rys. 5.18) mają charakter przebiegów
praktycznie ustalonych, o wartościach maksymalnych wynikających z przekładni
transformatora. Po uwzględnieniu pojemności transformatora (rys. 5.19) przebiegi zawierają
składowe oscylacyjne tłumione o częstotliwości około 330 kHz i największej wartości
maksymalnej, wyznaczonej dla udaru napięciowego o czasie do wartości maksymalnej
wynoszącym 5 ns, równej 16.6 p.u. w odniesieniu do przekładni znamionowej. Wynikiem

91
symulacji przepięć przenoszonych przez transformator wykonanych przy użyciu modelu
HYBRID z uwzględnieniem wartości pojemności uzwojeń typowych dla modelowanego
transformatora (rys. 5.20) zamieszczonych w programie EMTP-ATP są przebiegi oscylacyjne
praktycznie nietłumione o wartościach maksymalnych 20 p.u. i częstotliwości około 400 kHz.
Przepięcia osiągają największe wartości maksymalne podczas oddziaływania na uzwojenia
górnego napięcia udaru napięciowego o czasie do wartości maksymalnej wynoszącym 5 ns.
Po zastosowaniu modelu HYBRID, z uwzględnieniem pojemności uzwojeń wyznaczonych
w programie EMTP-ATP na podstawie parametrów konstrukcyjnych uzwojeń (rys. 5.21),
uzyskano przebiegi przepięć przenoszonych o charakterze oscylacji nietłumionych o wartościach
maksymalnych sięgających 64 p.u. i częstotliwości ok. 550 kHz. Przepięcia osiągają największe
wartości maksymalne podczas oddziaływania udaru napięciowego o czasie, po którym udar
osiąga wartość maksymalną, wynoszącym 5 ns.
Przebiegi przepięć przenoszonych symulowanych z zastosowaniem modelu
wysokoczęstotliwościowego pokazane na rysunku 5.22 zawierają składową oscylacyjną
tłumioną o częstotliwości około 480 kHz. Przepięcia osiągają największą wartość
maksymalną wynoszącą około 12 p.u. podczas oddziaływania udaru o czasie narastania
wynoszącym 5 ns. Przy zmniejszaniu stromości udaru napięciowego wartości maksymalne
przepięć maleją. Analiza wyników symulacji przepięć przenoszonych przez transformator
250 kVA wykonanych z zastosowaniem modelu wysokoczęstotliwościowego potwierdza, że
wyniki obliczeń przepięć są zbliżone do wyników rejestracji przepięć przenoszonych
zamieszczonych na rysunku 5.3.

5.2.4. Charakterystyki częstotliwościowe przepięć

przenoszonych

Wykonano symulacje zależności częstotliwościowych przepięć przenoszonych przez

transformator 250 kVA 15,75/0,4 kV (tabela 5.1) w uzwojeniu 0,4 kV. Symulacje wykonano
dla układu przedstawionego na rysunku 5.2 z zastosowaniem programu EMTP-ATPDraw
w wersji 5.7 p 4. Symulowano przepięcia doziemne w fazach a,b,c uzwojeń 0,4 kV
generowane podczas oddziaływania sinusoidalnego o częstotliwości zawartej w przedziale od
1 kHz do 1 MHz między zaciskami faz AB uzwojenia górnego napięcia.
Do symulacje charakterystyk częstotliwościowych wykorzystano modele
transformatorów omówione w rozdziale 5.2.2. Wyniki symulacji przestawiono na rysunkach
5.23-5.27.

92
 0.015

udn/ugn,
U, V/V

0.01

0.005
Faza a
Faza b
Faza c
0
3 4 5 6
10 10 10 f, Hz 10

Rys. 5.23. Charakterystyki częstotliwościowe napięć przenoszonych doziemnych

w uzwojeniu 0,4 kV transformatora 250 kVA symulowane w programie EMTP-ATP
z zastosowaniem modelu BCTRAN bez uwzględniania pojemności uzwojeń

0.4
udn/ugn,
U, V/V FazaAa
Faza
Faza
FazaBb
0.3
Faza
FazaCc

0.2

0.1

0
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10
Rys. 5.24. Charakterystyki częstotliwościowe napięć przenoszonych doziemnych w uzwojeniu 0,4 kV
transformatora 250 kVA symulowane w programie EMTP-ATP z zastosowaniem modelu BCTRAN
uwzględniającego pojemnościami uzwojeń

4
udn/ugn,
U, V/V Faza a
Faza b
3
Faza c

0
3 4 5 6
10 10 10 f, Hz 10
Rys. 5.25. Charakterystyki częstotliwościowe napięć przenoszonych doziemnych w uzwojeniu 0,4 kV
transformatora 250 kVA symulowane w programie EMTP-ATP z zastosowaniem modelu HYBRID
z uwzględnieniem typowych wartości pojemności uzwojeń dla danego typoszeregu transformatorów

93
 15

udn/ugn, Faza a
U, V/V
Faza b
10 Faza c

0
3 4 5 6
10 10 10 f, Hz 10
Rys. 5.26. Charakterystyki częstotliwościowe napięć przenoszonych doziemnych w uzwojeniu 0,4 kV
transformatora 250 kVA symulowane w programie EMTP-ATP z zastosowaniem modelu HYBRID
z uwzględnieniem pojemności uzwojeń wynikających z konstrukcji transformatora

1
U, V/V
udn/ugn, Faza
FazaAa
0.8 Faza
FazaBb
Faza
FazaCc
0.6

0.4

0.2

0
2 3 4 5 6
10 10 10 10 f, Hz 10
Rys. 5.27. Wyniki symulacji charakterystyk częstotliwościowych napięć przenoszonych
w uzwojeniu 0,4 kV transformatora 250 kVA z zastosowaniem modelu wysokoczęstotliwościowego

Zależności częstotliwościowe przepięć przenoszonych uzyskane po zastosowaniu

modelu BCTRAN, są praktycznie stałe w zakresie częstotliwości od 1 kHz do około 100 kHz
i pokrywają się z wartością przekładni znamionowej. Dla wyższych częstotliwości wartości
przepięć maleją ze wzrostem częstotliwości (rys. 5.23). Po uwzględnieniu w modelu BCTRAN
pojemności uzwojeń transformatora wyznaczonych na podstawie pomiarów, zależności
częstotliwościowe przepięć przenoszonych zmieniają swój charakter, uwidaczniają się
częstotliwości rezonansowe. Przepięcia osiągają największe wartości dla częstotliwości
w zakresie od około 350 kHz do około 500 kHz (rys. 5.24), charakterystyka przepięć dla
niższych częstotliwości niż częstotliwości rezonansowe jest różna od wartości wzmocnienia
wynikającego z przekładni transformatora.
Wynikiem symulacji charakterystyk częstotliwościowych przepięć przenoszonych
przez transformator wykonanych przy użyciu modelu HYBRID (rys. 5.25) są krzywe,
z których widać, że częstotliwość ma niewielki wpływ na wartości przepięcia do około 100
kHz. Dla wyższych częstotliwości przepięcia przenoszone zależą silnie od częstotliwości.
Maksymalne wartości przepięć przenoszonych symulowanych z zastosowaniem modelu
HYBRID, z uwzględnieniem wartości pojemności uzwojeń typowych dla modelowanego
transformatora zamieszczonych w programie EMTP-ATP, znacznie przekraczają wartości
uzyskane z pomiarów charakterystyk częstotliwościowych (rys. 5.8) i występują dla
częstotliwości od około 400 kHz do około 450 kHz.

94
 Przepięcia przenoszone symulowane z zastosowaniem modelu HYBRID,
z uwzględnieniem pojemności uzwojeń wynikających z konstrukcji transformatora (rys. 5.26)
osiągają największe wartości wynoszące około 13 p.u w stosunku do napięcia
wymuszającego, dla częstotliwości od około 550 kHz do około 650 kHz. Wartości
maksymalne charakterystyki częstotliwościowej przekraczają blisko 13 krotnie wartości
uzyskane z pomiarów. Tak duża różnica pomiędzy charakterystykami częstotliwościowymi
może być przyczyną uzyskania dużych błędów w wynikach symulacji przepięć
przenoszonych.
Charakterystyki częstotliwościowe przepięć przenoszonych symulowanych
z zastosowaniem modelu wysokoczęstotliwościowego pokazane na rysunku 5.27 osiągają
wartości maksymalne wynoszące około 0,85 p.u. w stosunku do napięcia zasilającego dla
częstotliwości 480 kHz. Maksymalna wartość charakterystyki przepięć przenoszonych jest
najbardziej zbliżona do wartości maksymalnej charakterystyki uzyskanej z pomiarów na
rzeczywistym obiekcie (rys. 5.8).
Na podstawie analizy porównawczej wyników symulacji charakterystyk
częstotliwościowych przepięć przenoszonych doziemnych w uzwojeniach 0,4 kV
transformatora 250 kVA (tabela 5.1), przedstawionych na rysunkach 5.23-5.27, wykonanych
z zastosowaniem różnych modeli transformatorów, i wyników badań zamieszczonych na
rysunku 5.8 można stwierdzić, iż wyniki symulacji uzyskane z zastosowaniem modeli
BCTRAN i HYBRID przedstawione na rysunkach 5.23 - 5.26 różnią się od wyników badań.
Najbardziej zbliżone przebiegi przepięć indukowanych w uzwojeniu dolnego napięcia do
przebiegów zarejestrowanych podczas pomiarów, uzyskano z zastosowaniem
skonstruowanego modelu wysokoczęstotliwościowego. Charakterystyki częstotliwościowe
przepięć przenoszonych wyznaczone z zastosowaniem modelu wysokoczęstotliwościowego
transformatorów pokrywają się z charakterystykami częstotliwościowymi wykonanymi na
rzeczywistym obiekcie. Zgodność wyników symulacji z wynikami pomiarów potwierdza, że
model wysokoczęstotliwościowy odzwierciedla z dobrą dokładnością zjawiska występujące
w transformatorach energetycznych decydujące o powstawaniu przepięć przenoszonych
w szerokim zakresie częstotliwości.

5.2.5. Symulacje przepięć przenoszonych podczas załączania

transformatora

Wykonano symulacje przepięć przenoszonych przez transformator 250 kVA

15,75/0,4 kV (tabela 5.1) w uzwojeniach 0,4 kV podczas załączania transformatora
w układzie przedstawionym na rysunku 5.9. Do symulacji zastosowano program EMTP-ATP.
Model blokowy układu do symulacji przepięć pokazano na rysunku 5.28.

95
 model model model linii model model
źródła transformatora kablowej wyłącznika transformatora
zasilania Tr1 L1 p1 Tr2 p2
Rys. 5.28. Model układu w programie EMTP-ATP przedstawionego na rysunku 5.9 stosowany do
symulacji przepięć przenoszonych przez transformator 250 kVA, 15,75/0,4 kV podczas jego
załączania: p1, p2 – punkty, w których wykonano symulacje przepięć doziemnych

Model transformatora zasilającego Tr1 (Tabela 5.4) zamodelowano z użyciem modelu

BCTRAN według danych znamionowych z tabeli 5.4. W celu porównania wyników symulacji
przepięć przenoszonych łączeniowych wykonanych z zastosowaniem różnych modeli oraz
z wynikami badań przedstawionymi na rysunku 5.10, załączany transformator 250 kVA
15,75/0,4 kV Tt2 modelowano z zastosowaniem:
- modelu BCTRAN bez uwzględniania pojemności uzwojeń,
- modelu BCTRAN z włączonymi pojemnościami uzwojeń,
- modelu HYBRID z wartościami pojemności uzwojeń typowymi
zaimplementowanymi w EMTP-ATP,
- modelu HYBRID z wartościami pojemności uzwojeń obliczonymi w programie
EMTP-ATP na podstawie parametrów konstrukcyjnych,
oraz
- modelu wysokoczęstotliwościowego.

Do modelowania linii kablowej L1 zastosowano model JMarti [17]. Transformator

doświadczalny Tr2 połączony został z wyłącznikiem za pomocą szynoprzewodów o długości
2 m. Przerwy międzystykowe wyłącznika próżniowego w podczas procesu załączania
wyłącznika modelowano przy użyciu nieliniowej rezystancji, o wartości rezystancji
zmieniającej się od 100 MΩ (dla otwartego wyłącznika) do 2 Ω (podczas przeskoku między
stykami). Warunkiem przeskoku był wzrost napięcia między stykami do wartości większej od
wartości napięcia przebicia, zmieniającej się podczas procesu zamykania wyłącznika.
Transformator pracujący na biegu jałowym, załączano przy zasilaniu napięciem 6 kV.

96
 a) u
14
[kV]
300

[V] u
12
200

10

100
8

6 0

4
-100
Faza AB
2
Faza a
-200
0 Faza b
Faza c
-2 -300
0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 t [ms] 0,8
b) (f ile model_250_bctran.pl4; x-v ar t) v :GNA
14
v :DNA v :DNB v :DNC
300
u [kV]
[V ] u
12
200

10

100
8

6 0

Faza AB
4
Faza a -100

2 Faza b
0
Faza c -200

-2 -300
0,165 0,170 0,175 0,180 0,185 0,190 0,195 0,200t [ms] 0,205

Rys. 5.29. Przebiegi napięć przejściowych przenoszonych przez transformator 250 kVA, 15,75/0,4 kV,
podczas załączania go do sieci 15kV, modelowany z zastosowaniem modelu BCTRAN bez uwzględniana
pojemności: przebieg napięcia doziemnego w fazie AB górnego napięcia skala po lewej stronie, przebiegi
przepięć przenoszonych doziemnych w uzwojeniach dolnego napięcia, skala po prawej stronie

a) 14 3000
u [kV]
[V] u
12
2000

10

1000
8

6 0

4
-1000
Faza AB
2
Faza a
-2000
0 Faza b
Faza c
-2 -3000
0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 t [ms] 0,8
b) 14 3000
u [kV]
[V] u
12
2000

10

1000
8

6 0

4
Faza AB -1000

2 Faza a
0
Faza b -2000

Faza c
-2 -3000
0,1857 0,1926 0,1994 0,2063 0,2131 t [ms] 0,2200

Rys. 5.30. Przebiegi napięć przejściowych przenoszonych przez transformator 250 kVA, 15,75/0,4 kV,
podczas załączania go do sieci 15 kV, modelowany z zastosowaniem modelu BCTRAN
z uwzględnionymi pojemnościami: przebieg napięcia doziemnego w fazie AB górnego napięcia skala po
lewej stronie, przebiegi przepięć przenoszonych doziemnych w uzwojeniach dolnego napięcia,
skala po prawej stronie

97
 a) 14 2000
u [kV]
[V] u
12
1000
10

8
0

-1000
4
Faza AB
2 Faza a
-2000
0
Faza b
Faza c
-2 -3000
0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 t [ms] 0,8
b) 14 2000
u [kV]
12
[V] u
1000
10

8
0

-1000
4 Faza AB
2
Faza a
Faza b -2000
0
Faza c
-2 -3000
0,175 0,185 0,195 0,205 0,215 t [ms] 0,225

Rys. 5.31. Przebiegi napięć przejściowych przenoszonych przez transformator 250 kVA, 15,75/0,4 kV,
podczas załączania go do sieci 15 kV, symulowany z zastosowaniem modelu HYBRID
z uwzględnieniem typowych wartości pojemności uzwojeń dla modelowanego transformatora: przebieg
napięcia doziemnego w fazie AB górnego napięcia skala po lewej stronie, przebiegi przepięć przenoszonych
doziemnych w uzwojeniach dolnego napięcia, skala po prawej stronie

a) 12,5 9000

u [kV] [V] u
10,0
Faza AB
Faza a 5600

7,5 Faza b
Faza c 2200
5,0

2,5
-1200

0,0

-4600
-2,5

-5,0 -8000
0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 t [ms] 0,8

b) 12,5 9000
u [kV] [V] u
10,0
5600

7,5

2200
5,0

2,5
-1200
Faza AB
0,0
Faza a
-4600
-2,5 Faza b
Faza c
-5,0 -8000
0,070 0,075 0,080 0,085 0,090 0,095 t [ms] 0,100
(f ile model_250_bctran.pl4; x-v ar t) v :GNA v :D NA v :D NB v :D NC
Rys. 5.32. Przebiegi napięć przejściowych przenoszonych przez transformator 250 kVA,
15,75/0,4 kV, podczas załączania go do sieci 15 kV, modelowany z zastosowaniem modelu HYBRID
z uwzględnieniem pojemności uzwojeń wyznaczonych w programie EMTP-ATP na podstawie
konstrukcji uzwojeń: przebieg napięcia doziemnego w fazie AB górnego napięcia skala po lewej stronie,
przebiegi przepięć przenoszonych doziemnych w uzwojeniach dolnego napięcia, skala po prawej stronie

98
 a) 6000 700

u [V] [V] u
5000
400

4000
100

3000

-200
2000 Faza AB
Faza a
-500
1000 Faza b
Faza c
0 -800
0,45 0,50 0,55 0,60 0,65 0,70 0,75 0,80t [ms] 0,85

b) 6000 700

u [V] [V] u
5000
400

4000
100

3000

Faza AB -200
2000
Faza a
1000
Faza b -500

Faza c
0 -800
0,525 0,530 0,535 0,540 0,545 0,550 t [ms] 0,555

Rys. 5.33. Przebiegi napięć przejściowych przenoszonych przez transformator 250 kVA, 15,75/0,4 kV,
modelowane z zastosowaniem modelu wysokoczęstotliwościowego: przebieg napięcia doziemnego w fazie
AB górnego napięcia skala po lewej stronie, przebiegi przepięć przenoszonych doziemnych w uzwojeniach
dolnego napięcia, skala po prawej stronie

Przebiegi przepięć przenoszonych przez transformator 250 kVA, 15,75/0,4 kV

generowanych w uzwojeniach 0,4 kV podczas załączania transformatora, symulowanych
z zastosowaniem modeli zaimplementowanych w programie EMTP-ATP oraz modelu
wysokoczęstotliwościowego, przedstawiono na rysunkach 5.29-5.33.
Teoretyczne przebiegi napięć przejściowych przenoszonych przez transformator
250 kVA, 15,75/0,4 kV, modelowane z zastosowaniem modeli z programu EMTP-ATP
i modelu wysokoczęstotliwościowego, generowanych w uzwojeniach 0,4 kV podczas
załączania transformatora do sieci średniego napięcia, są zróżnicowane i zależą od
zastosowanego modelu. Wyniki uzyskane z użyciem modeli zaimplementowanych
w programie EMTP-ATP, są odmienne od wyników pomiarów (rys. 5.10) pod względem
wartości maksymalnych, częstotliwości rezonansowych i tłumienia układu. Przebiegi
uzyskane z zastosowaniem modelu wysokoczęstotliwościowego są zbliżone do przebiegów
doświadczalnych przedstawionych na rysunku 5.10. Wartości maksymalne napięć doziemnych
na zaciskach uzwojeń 15,75 kV sięgają 1,2 krotnej wartości maksymalnej napięcia zasilania.
Napięcia przenoszone do uzwojeń o napięciu znamionowym 0,4 kV zawierają oscylacje
o częstotliwości około 450 kHz. Częstotliwości te są równe częstotliwościom drgań przepięć
przenoszonych doświadczalnych przedstawionych na rysunkach 5.3 -5.5 i częstotliwościom
przebiegów teoretycznych przepięć przenoszonych symulowanych z zastosowaniem modelu
częstotliwościowego, przedstawionych na rysunkach 5.22. Współczynnik przepięć
przenoszonych do uzwojeń niskiego napięcia transformatora wynosi 1,6. Składowe cykliczne
przepięć przenoszonych do uzwojeń dolnego napięcia są silnie tłumione.
Na podstawie analizy porównawczej wyników symulacji przepięć przenoszonych
wykonywanych z zastosowaniem różnych modeli transformatorów i wyników badań przepięć

99
przedstawionych w podrozdziałach 5.2 i 5.3 można stwierdzić, że model
wysokoczęstotliwościowy umożliwia symulacje przepięć z największą dokładnością. Dlatego
w dalszych badaniach do symulacji przepięć przenoszonych stosowano model
wysokoczęstotliwościowy transformatorów.

5.3. Analiza wpływu urządzeń połączonych

z transformatorem na przepięcia przenoszne

5.3.1. Badania wpływu linii elektroenergetycznych na

przepięcia przenoszone

Wykonano symulacje przepięć przenoszonych przez uzwojenia transformatora

250 kVA 15,75/0,4 kV (tabela 5.1) pracującego w układzie typowym dla układów
elektroenergetycznych rozdzielczych. Symulacje wykonano w programie EMTP-ATP. Do
modelowania transformatora zastosowano model wysokoczęstliwosciowy. Celem symulacji
była analiza narażeń układów izolacyjnych transformatorów i urządzeń połączonych
z transformatorami, od przepięć przenoszonych przez transformatory. Symulacje wykonano
dla transformatora połaczonego z liniami kablowymi i napowietrznymi o różnych
długościach. Na podstawie symulacji badano, wpływ długości linii połączonych do zacisków
transformatora na przepięcia przenoszone indukowane w uzwojeniach niskiego napiecia oraz
wartość przepięć na końcu nieobciążonego kabla. Symulacje wykonano dla dwóch układow
przedstawionych na rysunku 5.34.

a) Tr2 Lk2
u(t) Lk1
p

b)
Tr2 Lk2
u(t) Ln
p
Rys. 5.34. Schematy układów połączeń transformatora doświadczalnego z liniami kablowymi i linią
napowietrzną: a – schemat połączeń transformatora z liniami kablowymi Lk1 i Lk2, b – schemat
połączeń kabla z linią napowietrzną 15kV Ln 15 kV i linią kablową 0,4kV Lk2 (p – punkt w którym
wykonano symulacje przepięć przenoszonych doziemnych)

W układzie pokazanym schematycznie na rysunku 5.34a linia zsilająca Lk1 i zasilana Lk2
są wykonane jako linie kablowe. Podstawowe parametry kabli zamieszczono w tabalach 5.20
i 5.21. W układzie pokazanym na rysunku 5.34b transformator jest zasilanay linią
napowietrzną Ln, a linią zasilaną jest linia kablowa Lk2. Parametry przewodów fazowych typu
AFL− 6 linii napowietrznej 15 kV zamieszczono w tabeli 5.22. Wysokość zawieszenia

100
przewodów w układzie płaskim wynosi 10,25 m, a odległość miedzy przewodami wynosi
0,6 m. Symulacje wykonano przy oddziaływaniu prostokątnego udaru napięciowego o dużej
stromości (czas do wartości maksymalnej wynosi 1 µs). Obliczono przepięcia przenoszone do
uzwojeń 0,4 kV transformatora w układzie, w którym długość lini zasilającej 15 kV oraz linii
zasilanej 0,4 kV zmieniała się od 10 m do 10 km

Tabela 5.20 Parametry kabla elektroenergetycznego typu YHKXS 8,7/15 kV [63]

grubość znamionowa średnica rezystancja
przekrój przekrój
zewnętrzna obliczeniowa
żyły żyły
izolacji powłoki obliczeniowa 1 km przewodu
roboczej powrotnej
kabla w temp. 20 C
mm2 mm Ω km-1
95 35 4,5 2,5 31,6 0,193

Tabela 5.21 Parametry przewodu typu YLY 0,6/1kV [63]

grubość znamionowa największa maksymalna

przekrój
średnica rezystancja żyły
znamionowy
izolacji powłoki zewnętrzna w temperaturze
żył
przewodu 20°C
mm2 mm Ω km-1
3 x 70 1,4 1,4 36,0 0,268

Tabela 5.22 Parametry przewodów fazowych typu AFL− 6 linii napowietrznej 15 kV [64]
liczba rezystancja średnica
przekrój przekrój obliczeniowy
drutów obliczeniowa obliczeniowa
znamionowy
1 km przewodu
części części całego
rdzenia Al/stal w temperaturze rdzenia przewodu
aluminiowej aluminiowej przewodu
20oC
mm2 mm2 - Ω km-1 mm
70 11,04 66,58 78,14 7/11 0,4425 4,35 11,25

Wyniki symulacji przepięć przenoszonych na zaciskach uzwojeń 0,4 kV przedstawiono

na rysunku 5.35. Przestawiają one zależności wartości maksymalnych przepięć
w uzwojeniach 0,4 kV transformatora 250 kVA od długości linii połączonych
z transformatorem, przy oddziaływaniu udaru napięciowego między zaciskami AB uzwojenia
15 kV. Dodatkowo badano wartości maksymalne przepięć na końcu nieobciążonego kabla
podłączonego do uzwojeń dolnego napięcia. Wyniki wyrażono w jednostkach względnych
w stosunku do przekładni znamionowej transformatora. Z analizy wyników
zaprezentowanych na rysunku 5.35 widać, że dla wybranych długości kabla zasilającego
stronę 15 kV, istnieją długości kabla 0,4 kV, przy których przepięcia przenoszone osiągają
duże wartości szczytowe. Długości linii, dla których występują wartości maksymalne
przepięć przenoszonych na zaciskach uzwojeń 0,4 kV transformatora
w układzie pokazanym na rysunku 5.34a, przedstawiono w tabeli 5.23.
Wyniki symulacji przepięć przenoszonych do uzwojeń 0,4 kV transformatora,
zasilanego linią napowietrzną 15 kV (tabela 5.22) i zasilającego linię kablową 0,4 kV
(rys. 3.34b) przedstawiono na rysunku 5.36. Mają one postać zależności wartości

101
maksymalnych przepięć doziemnych na zaciskach wejściowych uzwojeń 0,4 kV od długości
linii napowietrznej 15 kV (Ln1) i linii kablowej 0,4 kV (Lk2) zasilanej przez transformator.

30 d)
a)
30
40
30 25
25
25
30
20

napiecie, p.u.
20
napiecie, p.u.

20
15 20
15
10 15
10
5
10 10
0 0
4 4

3
4 4 5
5 3
3 3
2 2
kabel 15kV, m 10x 2 2
kabel 0.4kV, m 10x kabel 15kV, m 10x
1 1 1 1 kabel 0.4kV, m 10x

e)
b)
25 30
30 30

25 25 25
20
20 20
napiecie, p.u.

napiecie, p.u.

20
15 15
15
10 10
15
5 10 5

0 0 10
4 4
4 5
3 4
3 5
3 3
2 2
2 2
kabel 15kV, m 10x 1 1 kabel 0.4kV, m 10x kabel 15kV, m 10x 1 1 kabel 0.4kV, m 10x

f) 10

c) 10
30
9

9 8
30 25

8 20 7
napiecie, p.u.

25

20 7 15 6
napiecie, p.u.

15 10
6 5
10 5
5 4
5 0
4 4
3
0
4
4 3
3 3
4 2
3 2
2
3 2 kabel 15kV, m 10x
2 1 1 kabel 0.4kV, m 10x
2
kabel 15kV, m 10x
1 1 kabel 0.4kV, m 10x

Rys. 5.35. Wpływ długości linii kablowej zasilającej 15 kV Lk1 i linii kablowej 0,4 kV Lk2 zasilanej
na przepięcia przenoszone (rys. 5.34b): a,b,c − przepięcia doziemne na zaciskach uzwojeń 0,4 kV,
d,e,f – przepięcia doziemne na końcu linii zasilanej 0,4 kV: a,b - faza a, b,e – faza b; c,f – faza c
Tabela 5.23 Wartości maksymalne przepięć przenoszonych na zaciskach uzwojenia
0,4 kV transformatora w układzie pokazanym na rysunku 5.34a i krytycznych długości linii dla
których występują

długość kabla długość kabla wartość maksymalne

zasilającego zasilanego przepięcia
15 kV 0,4 kV
m m jw
100 10 20,5
120 17 19

102
 a)
9
d)
10
8
12
12 9
10 7
10 8
8
napiecie, p.u.

napiecie, p.u.
6 7
6
6
4 5 6
4
2
2 5
4
0
4 0 4
3 4
4
3 4
3 3 3
2 3
2 2 2
linia napowietrzna 15kV, m 10x kabel 0.4kV, m 10x 2 2
1 1 linia napowietrzna 15kV, m 10x 1 kabel 0.4kV, m 10x
1

b) e)
9 11

8 10
12
12 9
10 7
10 8
8
napiecie, p.u.

6
8

napiecie, p.u.
6 7
5
6 6
4
4 4 5
2

0 3 2 4
4
4 0 3
3 2
4
3 2
2 4
2 1 3
linia napowietrzna 15kV, m 10x 1 kabel 0.4kV, m 10x 3 1
1 2
2
x
linia napowietrzna 15kV, m 10 1 1 kabel 0.4kV, m 10x
c)
4
f)
12

10 7
3.5 12

8
napiecie, p.u.

10
6
6 8
napiecie, p.u.

3
4 6 5
2 4
2.5
0 2 4
4
4 2 0
3
4 3
3
2 4
2 3
linia napowietrzna 15kV, m 10x x
kabel 0.4kV, m 10 3
1 1 2 2
2
linia napowietrzna 15kV, m 10 x
1 1 kabel 0.4kV, m 10x

Rys. 5.36. Wpływ długości linii napowietrznej zasilającej 15 kV Ln i linii kablowej 0,4 kV Lk2 na
przepięcia przenoszone (rys. 5.34b): a,b,c − przepięcia doziemne na zaciskach uzwojeń 0,4 kV, d,e,f
– przepięcia doziemne na końcu linii zasilanej 0,4 kV: a,b - faza a, b,e – faza b; c,f – faza c

Tabela 5.24 Wartości maksymalne przepięć przenoszonych na zaciskach uzwojenia

0,4 kV transformatora w układzie pokazanym na rysunku 5.34b i krytycznych długości linii dla
których występują

długość linii długość kabla wartość maksymalne

napowietrznej zasilanego przepięcia
15 kV 0,4 kV
m m j.w.
20 14 9.2
200 80 4.5

Analiza wyników obliczeń przepięć przenoszonych przez transformator połączony

z liniami elektroenergetycznymi o różnych długościach (rys. 5.35, rys. 5.36) potwierdza, że

103
długość linii połączonych z transformatorem ma wpływ na wartości maksymalne przepięć
indukowanych w uzwojeniach dolnego napięcia. Na podstawie przedstawionych wyników
symulacji można stwierdzić, że istnieją takie długości kabli lub linii napowietrznych dla
których przepięcia przekraczają kilkakrotnie przepięcia wynikające z przekładni znamionowej
transformatora. Zestawienie krytycznych długości linii napowietrznej i linii kablowej dla
których przepięcia osiągają maksymalne wartości zestawiono w tabeli 5.24. Wyniki
zaprezentowane na rysunku 5.36 uwidaczniają również znaczne różnice w wartościach
przepięć pojawiających się na zaciskach transformatora i końcu nieobciążonej linii kablowej.
Długości krytyczne linii zasilającej i linii zasilanej dla wartości maksymalnych przepięć na
końcu linii kablowej są różne niż dla przypadku wartości maksymalnych przepięć na
zaciskach transformatora.
Przyczyną wzrostu przepięć jest zjawisko wielokrotnych odbić fal napięciowych
w liniach o takich długościach dla których częstotliwość drgań napięcia generowanego
w wyniku odbić fali od zacisków transformatora pojawiającego się w linii zasilającej 15 kV
jest równa częstotliwości rezonansowej układu transformator - linia kablowa 0,4 kV.

5.3.2. Analiza przepięć łączeniowych przenoszonych przez

transformatory
W celu analizy narażeń układów izolacyjnych transformatorów i urządzeń
połączonych z transformatorami wykonano symulacje przepięć przenoszonych w fragmencie
układu elektroenergetycznego. Schemat układu przedstawiono na rysunku 5.37.

W Tr2
Lk1 Lk2
układ
elektroenergetyczny
p1 p2
ogr 1 ogr 2
Rys. 5.37. Schemat połączeń transformatora doświadczalnego z układem elektroenergetycznym
podczas załączania transformatora do sieci 15 kV: Lk1 – linia kablowa 15 kV,
Lk2 – linia kablowa 0,4 kV, Tr2 – transformator doświadczalny 250kVA, 15,75/0,4kV

Transformator Tr2 o mocy znamionowej 250 kVA i napięciu znamionowym 15/0,4 kV

(tabela 5.1) jest zasilany z sieci 15 kV linią kablową Lk1 wykonaną z zastosowaniem kabla
typu YHKXS 8,7/15 kV (tabela 5.20). Linia kablowa Lk2 zasilana przez transformator jest
wykonana z użyciem kabla typu YLY 0,6/1kV (tabela 5.21). Do ochrony przepięciowej
uzwojeń 15 kV zastosowano ograniczniki przepięć typu POLIM−D 12 (tabela 5.6).
Uzwojenia 0,4 kV są chronione ogranicznikami beziskiernikowymi typu LOVOS 5/280
(tabela 5.7). Do załączania transformatora zastosowano wyłącznik próżniowy typu VD4.
Opracowano model układu przedstawionego na rysunku 5.37 w programie EMTP-ATP.
Do modelowania transformatora Tr2 zastosowano opracowany model
wysokoczęstotliwościowy. Linie kablowe modelowano z zastosowaniem modelu JMarti [17].
Beziskiernikowe ograniczniki przepięć zamodelowano modelem ograniczników
przedstawionym na rysunku 2.5.

104
 Wykonano symulacje przepięć przenoszonych przez transformator 250 kV podczas
załączania transformatora zasilanego linią kablową Lk1 o napięciu znamionowym 15 kV
i długości 100 m oraz linią kablowa Lk2 o napięciu znamionowym 0,4 kV o długości10 m. Jak
wynika z obliczeń przedstawionych na rysunku 5.35 i w tabeli 5.23, wartości przepięć
przenoszonych przez transformator powstających przy takich długościach linii, osiągają
największe wartości.
Wykonano symulacje przepięć przenoszonych przez transformator:
- bez ochrony przepięciowej,
- z ogranicznikami przepięć połączonymi z uzwojeniami 15,75 kV,
- z ogranicznikami połączonymi z uzwojeniami 15,75 kV i 0,4 kV.
Przebiegi przepięć doziemnych przenoszonych przez transformator 250 kV podczas
załączania transformatora bez ochrony przepięciowej, połączonego z liniami o długościach
krytycznych tzn. takich przy których przepięcia osiągają największe wartości (linia kablowa
15 kV o długości 100 m, linia kablowa 0,4 kV o długości 10 m (rys. 5.37, tabela 5.31)
przedstawiono na rysunku 5.38.
a) 25

u [kV]

20

15

10

0
0 10 20 30 40 t [us] 50
b) (f ile mod_2503f az_kable_GNDN v ar.pl4; x-v ar t ) v :GN_A
5000
u [V]
3750

2500

1250

-1250
Faza a
-2500
Faza b
-3750
Faza c
-5000
0 10 20 30 40 t [us] 50
(f ile m od_2503f az_k able_GN D N v ar.pl4; x -v ar t ) v : D N_A v : D N_B v : D N_C
c) 5000
u [V]
3750

2500

1250

-1250
Faza a
-2500
Faza b
-3750
Faza c
-5000
0 10 20 30 40 t [us] 50

Rys. 5.38. Przebiegi przepięć doziemnych przenoszonych przez transformator 250 kV podczas
załączania transformatora, bez ochrony przepięciowej, do sieci 15 kV, połączonego liniami
kablowymi o długościach krytycznych: Lk1 –100 m, Lk2 –10 m: a − przebieg napięcia doziemnego
w fazie A uzwojenia 15 kV, b − przebiegi przepięć przenoszonych doziemnych uzwojenia 0,4 kV,
c - przebiegi przepięć na końcu kabla 0.4kV

105
 Wyniki symulacji mają postać przebiegów przepięć doziemnych na zaciskach wybranej
fazy uzwojenia 15 kV (rys. 5.38a) transformatora bez ochrony przepięciowej w chwili
przeskoku między stykami wyłącznika oraz przebiegów przepięć przenoszonych
w uzwojeniach 0,4 kV (rys. 5.38b) mierzonych bezpośrednio na zaciskach i na końcu kabla
0.4kV (rys. 5.38c). Z wykresów zamieszczonych na rysunku 5.38 widać, że wartości
maksymalne przepięć doziemnych na zaciskach uzwojenia 15 kV osiągają wartość 21 kV,
a przepięcia przenoszone w uzwojeniach 0,4 kV osiągają wartości 3,75 kV równe 11,5
krotności napięcia znamionowego. Przebiegi na końcu kabla podłączonego do zacisków
uzwojenia 0.4 kV posiadają kształt zbliżony do przepięć na zaciskach transformatora
i wartości maksymalne równe 4kV.
Wyniki obliczeń przepięć przenoszonych przez transformator z ogranicznikami
beziskiernikowymi chroniącymi uzwojenia 15 kV przedstawiono na rysunku 5.39b, a wyniki
obliczeń wykonanych dla transformatora z ogranicznikami chroniącymi uzwojenia 15 kV
oraz uzwojenia 0, 4 kV pokazano na rysunku 5.39c. Wykresy zamieszczone na rysunkach
5.39d i 5.39e uwidaczniają, że przepięcia pojawiające się na końcu nieobciążonej linii
kablowej 0.4 kV są wyższe niż przepięcia rejestrowane bezpośrednio na zaciskach uzwojenia
dolnego napięcia.
Z analizy przebiegów przepięć zamieszczonych na rysunku 5.39 wynika, że
ograniczniki przepięć połączone z uzwojeniami 15 kV nie zmniejszają przepięć narażających
układ izolacyjny uzwojeń górnego napięcia. Napięcia obniżone łączeniowe dla ograniczników
typu POLIM –D 12 są bowiem zawarte w przedziale 31-33 kV w zależności od wartości
prądu. Ich wartości są więc większe od wartości maksymalnych przepięć generowanych
podczas załączania transformatora. Przepięcia przenoszone w uzwojeniu 0,4 kV bez
ograniczników przepięć nie uległy zmianie i ich wartość wynosi 3,7 kV. Zastosowanie
ograniczników przepięć typu LOVOS 5/280 spowodowało zmniejszenie przepięć
przenoszonych łączeniowych w uzwojeniach 0,4 kV do wartości 0,7 kV, stanowiącej 18 %
wartości maksymalnej przepięć powstających w uzwojeniach bez ograniczników. Przepięcia
na końcu linii kablowej 0.4 kV pomimo stosowania ochrony przepięciowej są dwukrotnie
wyższe niż przepięcia powstające bezpośrednio na zaciskach transformatora (1,45 kV).
Wyższe przepięcia na końcu linii kablowej ,są skutkiem odbić fali od rozwartego uzwojenia i
końca kabla. W celu ochrony układu izolacyjnego kabla 0.4kV od przepięć, należy
zastosować dodatkową ochronę za pomocą ograniczników przepięć wpiętych na końcu linii.

106
 25
a) u [kV]

20

15

10

0
b) 0 10 20 30 40 t [us] 50
5000
u [V ]
3750

2500

1250

-1250 Faza a
-2500 Faza b
-3750
Faza c
-5000
0 10 20 30 40 t [us] 50
c) 1000
u [V ]
750

500

250

-250
Faza a
-500
Faza b
-750
Faza c
d) -1000
0 10 20
(f ile m od_2503f az_kable_GNDNv ar.pl4; x-v ar t) v :DN_A v :DN_B
30
v :DN_C
40 t [us] 50
5000
u [V]
3750

2500

1250

-1250
Faza a
-2500
Faza b
-3750
Faza c
-5000
0 10 20 30 40 t [us] 50
e) 1500

u [V]

1000

500

-500 Faza a
Faza b
-1000
Faza c
-1500
0 10 20 30 40 t [us] 50

Rys. 5.39. Przebiegi przepięć doziemnych przenoszonych przez transformator 250 kV podczas
załączania transformatora, chronionego do przepięć ogranicznikami beziskiernikowymi, do sieci
15 kV (rys. 5.37): długości linii Lk1 – 100 m, Lk2 – 10 m: a − przebieg napięcia doziemnego w fazie
AB uzwojenia 15 kV z ogranicznikami przepięć typu POLIM-D 12, b − przebiegi przepięć
przenoszonych doziemnych w uzwojeniach 0,4 kV bez ochrony przepięciowej, c − przebiegi przepięć
przenoszonych doziemnych w uzwojeniach 0,4 kV z ogranicznikami typu LOVOS 5/280,
d − przebiegi przepięć na końcu kabla 0,4kV bez ochrony przepięciowej, e − przebiegi przepięć na
końcu kabla 0,4kV z ogranicznikami typu LOVOS 5/280 na zaciskach uzwojenia 0,4 kV

107
 a) 25

u [kV ]

20

15

10

0
0 10 20 30 40 t [us] 50

b) 1500

u [V]
Faza a
1000

Faza b
500
Faza c
0

-500

-1000

-1500
0 10 20 30 40 t [us] 50

c) 500
u [V]
375 Faza a
250 Faza b
125 Faza c
0

-125

-250

-375

-500
0,00 0,04 0,08 0,12 0,16 t [ms] 0,20

Rys. 5.40 Przebiegi przepięć doziemnych przenoszonych przez transformator 250 kV podczas
załączania transformatora, bez ochrony przepięciowej, do sieci 15 kV, połączonego liniami
kablowymi o długościach różnych od długości krytycznych Lk1 –100 m, Lk2 – 1000 m (rys. 5.37):
a − przebieg napięcia doziemnego w fazie AB uzwojenia 15 kV,
b − przebiegi przepięć przenoszonych doziemnych w uzwojeniach 0,4 kV c – przebiegi na końcu
kabla 0,4 kV podłączonego do zacisków transformatora

108
 a) 25

u [kV ]

20

15

10

0
0 10 20 30 40 t [us] 50

b) 1500

u [V]
Faza a
1000

Faza b
500
Faza c
0

-500

-1000

-1500
0 10 20 30 40 t [us] 50

c) 1500

u [V]
Faza a
1000

Faza b
500
Faza c
0

-500

-1000

-1500
0 10 20 30 40 t [us] 50

d) 500
u [V]
375 Faza a
250 Faza b
125 Faza c
0

-125

-250

-375

-500
0,00 0,04 0,08 0,12 0,16 t [ms] 0,20
e) 500
u [V]
375 Faza a
250 Faza b
125 Faza c
0

-125

-250

-375

-500
0,00 0,04 0,08 0,12 0,16 [ms] 0,20
t

Rys. 5.41. Przebiegi przepięć doziemnych przenoszonych w transformatorze 250 kVA chronionym do
przepięć ogranicznikami beziskiernikowymi (rys. 5.37): długości linii Lk1 – 100 m, Lk2 – 1000 m:
a − przebieg napięcia doziemnego w fazie AB uzwojenia 15 kV z ogranicznikami przepięć typu
POLIM-D 12, b − przebiegi przepięć przenoszonych doziemnych w uzwojeniach 0,4 kV bez ochrony
przepięciowej, c − przebiegi przepięć przenoszonych doziemnych w uzwojeniach 0,4 kV
z ogranicznikami typu LOVOS 5/280, d − przebiegi przepięć na końcu kabla 0,4 kV bez ochrony
przepięciowej, e − przebiegi przepięć na końcu kabla 0,4kV z ogranicznikami typu LOVOS 5/280 na
zaciskach uzwojenia 0,4 kV

109
 W celu analizy wpływu długości linii, połączonych z transformatorem, na przepięcia
przenoszone, wykonano także symulacje przepięć przenoszonych podczas załączania
transformatora połączonego z liniami, o wybranych długościach linii lecz różnych od długości
krytycznych. Długości linii kablowej 15 kV Lk1 wynosi 100 m, a długość linii kablowej
0,4 kV Lk2 wynosi 1000 m.
Przebiegi przepięć łączeniowych doziemnych zarejestrowanych na zaciskach fazy
A uzwojenia 15 kV po zamknięciu wyłącznika W, dla przypadku bez ochrony przepięciowej
zamieszczono na rysunku 5.40a, przebiegi przepięć przenoszonych w uzwojeniach 0,4 kV
pokazano na rysunku 5.40b, przepięcia na końcu kabla 0.4 kV zasilanego przez uzwojenia
dolnego napięcia zamieszczone na rysunku 5.40c. Z wykresów zamieszczonych na rysunku
5.40 widać, że wartość maksymalnego przepięcia doziemnego na zaciskach uzwojenia 15 kV
wynosi około 21 kV, a przepięcia przenoszone w uzwojeniach 0,4 kV osiągają 1,1 kV. Na
końcu kabla 0.4 kV przepięcia są znacznie tłumione i osiągają wartości 0.4 kV. Wartości
przepięć przenoszonych do uzwojenia 0,4 kV i przepięć na końcu nieobciążonej linii
kablowej są więc mniejsze od wartości przepięć przenoszonych w układzie z liniami
kablowymi o długościach krytycznych (rys. 5.38). Zastosowanie ograniczników przepięć typu
LOVOS 5/280 spowodowało zmniejszenie przepięć przenoszonych łączeniowych
w uzwojeniach 0,4 kV do wartości 0,7 kV, stanowiącej 30 % wartości maksymalnej przepięć
generowanych w uzwojeniach transformatora w tym układzie bez ograniczników.
Wyniki symulacji potwierdzają powstawanie przepięć przenoszonych o dużych
wartościach maksymalnych w transformatorach połączonych z liniami
elektroenergetycznymi. Przepięcia te zależą od zjawisk w transformatorach oraz zjawisk
przejściowych w układach elektrycznych zewnętrznych. Przepięcia łączeniowe przenoszone
przez transformatory zależą od długości linii połączonych z transformatorami. Dla niektórych
długości wartości przepięć przenoszonych są silnie wzmacniane w wyniku reakcji wzajemnej
między transformatorem a układem elektrycznym zewnętrznym w warunkach oddziaływania
przepięć powstających w układach elektroenergetycznych. Przepięcia przenoszone przez
transformatory połączone z liniami elektroenergetycznymi są zwiększane dla linii o takich
długościach dla których częstotliwość drgań napięcia generowanego w wyniku wielokrotnych
odbić fali od zacisków transformatora pojawiającego się w linii zasilającej 15 kV jest równa
częstotliwości rezonansowej układu transformator − linia kablowa 0,4 kV. W takich
warunkach wzrastają wartości przepięć doziemnych na zaciskach transformatora oraz na
końcach zasilanych linii elektroenergetycznych. Ochrona od przepięć przenoszonych
łączeniowych transformatorów wymaga stosowania ograniczników przepięć chroniących
uzwojenia górnego i dolnego napięcia transformatorów również wówczas są one połączone
z liniami kablowymi. Dodatkową ochronę od przepięć należy stosować na końcu linii 0.4 kV
gdyż przy pewnych długościach, przepięcia na końcu linii mogą być wyższe niż na zaciskach
uzwojenia zasilającym linie.

110
 5.3.3. Analiza przepięć piorunowych przenoszonych przez
transformatory

Wykonano symulacje przepięć przenoszonych przez transformator powstających

w uzwojeniach 0,4 kV podczas wyładowań piorunowych do fazy A linii napowietrznej
zasilającej transformator 250 kVA 15,75/0,4 kV. Schemat układu elektrycznego dla którego
wykonano symulacje pokazano na rysunkach 5.42. Układ zawiera urządzenia przedstawione
na rysunkach 5.34b i 5.37. Linia zasilająca Ln jest linią napowietrzną 15 kV. Podstawowe
parametry przewodów linii napowietrznej zmieszczono w tabeli 5.22.

Tr2
linia napowietrzna

Ln Lk2

ogr 1 ogr 2

układ
elektroenergetyczny

Rys. 5.42. Schemat połączeń transformatora doświadczalnego 250 kVA z układem

elektroenergetycznym podczas wyładowań piorunowych do zasilającej linii napowietrznej 15 kV:
Ln – linia napowietrzna 15 kV, Lk2 – linia kablowa 0,4 kV, Tr2 – transformator doświadczalny
250kVA, 15,75/0,4kV

Symulowano przepięcia przenoszone przez transformator 250 kVA podczas

wyładowania piorunowego do przewodu fazy A linii napowietrznej 15 kV w odległości 20 m
od transformatora. Wartość maksymalna prądu wyładowania piorunowego przyjęta do
obliczeń wynosi 10 kA. Obliczenia wykonano z zastosowaniem programu EMTP-ATP. Do
modelowania urządzeń elektrycznych zastosowano modele użyte do symulacji przepięć
przenoszonych łączeniowych w układzie pokazanym na rysunku 5.37. Linię napowietrzną
15 kV Ln modelowano z zastosowaniem modelu JMartii [17]. Wyładowanie piorunowe do
przewodu fazowego linii zastąpiono modelem CIGRE [12]. Podczas symulacji uwzględniono
zjawisko przeskoku na izolatorach [14,73]. Zastosowano w tym celu model przeskoku
zaimplementowany w programie EMTP-ATP (Example 9) [17].
Symulacje przepięć przenoszonych piorunowych wykonano dla dwu różnych długości
linii Ln i Ln2:
- układ 1: długości linii Ln i Lk2, dla których przepięcia przenoszone przez
transformator osiągają największe wartości (długości krytyczne linii) (rysunki:
5.34 i 5.36): Ln – 20 m, Lk2 – 14 m,
- układ 2: wybrane długości linii Ln i Lk2: Ln – 200 m, Lk2 – 300 m.
W celu analizy wpływu ograniczników przepięć na przepięcia wykonano symulacje
przepięć przenoszonych przez transformator:
- bez ochrony przepięciowej,
- z ogranicznikami przepięć połączonymi z uzwojeniami 15,75 kV,
- z ogranicznikami połączonymi z uzwojeniami 15,75 kV i 0,4 kV.

111
 Przebiegi przepięć doziemnych przenoszonych przez transformator 250 kV podczas
wyładowania piorunowego do przewodu fazowego linii zasilającej transformator, bez
ochrony przepięciowej, połączonego z liniami o długościach krytycznych tzn. takich przy
których przepięcia osiągają największe wartości (linia Ln o długości 20 m, linia Lk2 o długości
14 m (rys. 5.42) (tabela 5.24) przedstawiono na rysunku 5.43. Wyniki obliczeń przepięć
przenoszonych przez transformator z ogranicznikami beziskiernikowymi chroniącymi
uzwojenia 15,75 kV przedstawiono na rysunku 5.44b, a wyniki obliczeń wykonane dla
transformatora z ogranicznikami chroniącymi uzwojenia 15 kV oraz uzwojenia 0,4 kV
pokazano na rysunku 5.44c. Dodatkowo pokazano przepięcia na końcu nieobciążonego kabla
0,4 kV zasilanego z uzwojeń dolnego napięcia.

a) 150
u [kV]
125

100

75

50

25

-25

-50
0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 t [ms] 0,10
b) 7000
u [V]
5250 Faza a
3500
Faza b
Faza c
1750

-1750

-3500

-5250

-7000
0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 t [ms] 0,10

c) 12

u [kV]
Faza a
8
Faza b
4 Faza c

-4

-8

-12
0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 t [ms] 0,10

Rys. 5.43. Przebiegi przepięć doziemnych przenoszonych przez transformator 250 kV (układ 1), bez
ochrony przepięciowej, podczas wyładowania piorunowego do linii napowietrznej zasilającej
15 kV Ln: a − przebieg napięcia doziemnego piorunowego na zaciskach fazy A uzwojenia 15 kV,
b − przebiegi przepięć przenoszonych doziemnych w uzwojeniach 0,4 kV mierzone na zaciskach
transformatora, c – przebiegi przepięć mierzone na końcu kabla 0.4 kV podłączonego do zacisków
modelu transformatora

112
 a) 50
u [kV]
40

30

20

10

-10

-20
0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 t [ms] 0,10
b) 3000

u [V]

2000

1000

-1000 Faza a
Faza b
-2000

Faza c
c) -3000
0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 t [ms] 0,10
(f ile m od_2503f az_kable_Lnap_GN D N v ar. pl4; x -v ar t ) v :D N _A v : D N _B v :D N _C
900

u [V]

600

300

-300 Faza a
Faza b
-600

Faza c
-900
0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 t [ms] 0,10
d) 4000
u [V]
3000
Faza a
2000 Faza b
1000 Faza c
0

-1000

-2000

-3000

-4000
0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 t [ms] 0,10

e) 2000
u [V]
1500
Faza a
1000 Faza b
500 Faza c
0

-500

-1000

-1500

-2000
0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 t [ms] 0,10

Rys. 5.44. Przebiegi przepięć doziemnych przenoszonych przez transformator 250 kVA, (układ 1),
podczas wyładowania piorunowego do linii napowietrznej 15 kV Ln a − przebieg napięcia doziemnego
w fazie AB uzwojenia 15 kV przy ochronie ogranicznikami typu POLIM-D 12, b − przebiegi
przepięć przenoszonych doziemnych w uzwojeniach 0,4 kV bez ograniczników niskiego napięcia,
c − przebiegi przepięć doziemnych w uzwojeniach 0,4 kV chronionych ogranicznikami typu
LOVOS 5/280, d- przebiegi przepięć mierzone na końcu kabla 0,4 kV podłączonego do zacisków
modelu transformatora bez ograniczników niskiego napięcia, e - przebiegi przepięć rejestrowane na
końcu kabla 0,4 kV podłączonego do zacisków modelu z ogranicznikami przepięć LOVOS 5/280

113
 Z wykresów zamieszczonych na rysunku 5.43 widać, że wartości maksymalne przepięć
doziemnych na zaciskach uzwojenia 15,75 kV bez ochrony przepięciowej osiągałyby wartości
142 kV, przepięcia przenoszone w uzwojeniach 0,4 kV osiągałyby wartość 6,8 kV a
przepięcia na końcu kabla 0,4kV 11,8 kV.
Z analizy przebiegów przepięć piorunowych zamieszczonych na rysunku 5.44a wynika,
że ograniczniki przepięć połączone z uzwojeniami 15,75 kV zmniejszają wartości przepięć do
około 42 kV. Konsekwencją działania ograniczników chroniących uzwojenia 15,75 kV jest
zmniejszenie wartości przepięć przenoszonych do uzwojeń 0,4 kV do wartości około 2,2 kV.
Zastosowanie ograniczników przepięć typu LOVOS 5/280 do ochrony uzwojeń niskiego
napięcia 0,4 kV spowodowało zmniejszenie przepięć przenoszonych w tych uzwojeniach do
wartości 0,87 kV (rys. 5.44c). Przepięcia na końcu kabla 0,4 kV ulegają wzmocnieniu, i
odpowiednio dla przypadku ze stosowaniem ochrony przepięciowej tylko po stronie 15 kV
wynoszą 3,8 kV, a dla przypadku ochrony po stronie 0,4 kV wartości maksymalne są
wzmacniane do wartości 1,8 kV.
a) 80

u [kV]

54

28

-24

-50
0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 t [ms] 0,10

b) 4000

u [V ] Faza a
3000
Faza b
2000 Faza c

1000

-1000

-2000
0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 t [ms] 0,10
c) 4000
u [V ]
Faza a
3000
Faza b
2000
Faza c
1000

-1000

-2000

-3000
0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 t [ms] 0,10

Rys. 5.45. Przebiegi przepięć doziemnych przenoszonych przez transformator 250 kVA (układ 2) bez
ochrony przepięciowej podczas wyładowania piorunowego do zasilającej linii napowietrznej 15 kV Ln
a − przebieg napięcia doziemnego w fazie a uzwojenia 15 kV, b − przebiegi przepięć przenoszonych
doziemnych w uzwojeniach 0,4 kV, c – przebiegi przepięć mierzone na końcu kabla 0,4 kV
podłączonego do zacisków modelu transformatora

114
 a) 50
u [kV]
40

30

20

10

-10

-20

-30
0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 t [ms] 0,10
b) 2000
u [V]
1500

1000

500

-500 Faza a
-1000
Faza b
-1500
Faza c
-2000
0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 t [ms] 0,10
c)
800

u [V]

500

200

-100
Faza a

-400
Faza b
Faza c
-700
0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 t [ms] 0,10

d) 2500
u [V ]
2000 Faza a
1500 Faza b
1000 Faza c
500

-500

-1000

-1500
0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 t [ms] 0,10
(f ile m od_2503f az_k able_Lnap_GND N v ar.pl4; x-v ar t) v : KA v : KB v : KC
e) 1200
u [V]

800

400

-400 Faza a
Faza b
-800
Faza c
-1200
0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 t [ms] 0,10

Rys. 5.46. Przebiegi przepięć doziemnych przenoszonych przez transformator 250 kVA (układ 2)
podczas wyładowania piorunowego do linii napowietrznej zasilającej 15 kV Ln: a − przebieg napięcia
doziemnego w fazie AB uzwojenia 15 kV chronionego ogranicznikiem przepięć POLIM− D 12,
b − przebiegi przepięć przenoszonych doziemnych w uzwojeniach 0,4 kV bez ochrony przepięciowej,
c − przebiegi przepięć przenoszonych w uzwojeniach 0,4 kV z ogranicznikami LOVOS 5/280,
d - przebiegi przepięć mierzone na końcu kabla 0,4 kV podłączonego do zacisków modelu
transformatora bez ograniczników niskiego napięcia, e - przebiegi przepięć mierzone na końcu kabla
0.4 kV podłączonego do zacisków modelu transformatora z ogranicznikami przepięć LOVOS 5/280

115
 Wykonano symulacje przepięć przenoszonych podczas wyładowania piorunowego do
linii zasilającej transformator połączonego z liniami o wybranych długościach różnych od
długości krytycznych. Długość 15 kV Lk1 wynosi 300 m, a długość linii kablowej 0,4 kV Lk2
wynosi 200 m.
Przebiegi przepięć piorunowych doziemnych na zaciskach fazy AB uzwojenia 15 kV
dla transformatora bez ochrony przepięciowej podczas wyładowania piorunowego w linię
napowietrzną, zamieszczono na rysunku 5.45a, przebiegi przepięć przenoszonych
indukowanych w uzwojeniach 0,4 kV pokazano na rysunku 5.45b, rysunek 5.45c zawiera
przepięcia pojawiające się na końcu kabla zasilanego przez uzwojenie 0,4 kV. Z wykresów
zamieszczonych na rysunku 5.45 widać, że wartość maksymalna przepięć piorunowych
doziemnych na zaciskach uzwojenia 15 kV wynosi około 80 kV, a przepięcia przenoszone
w uzwojeniach 0,4 kV osiągają 4 kV. Wartości przepięć przenoszonych do uzwojenia 0,4 kV
są więc mniejsze od wartości przepięć przenoszonych w układzie z linią napowietrzną Ln
o długości krytycznej (rys. 5.43). Przepięcia pojawiające się na końcu linii kablowej 0,4kV
posiadają wartości zbliżone do wartości przepięć na uzwojeniu 0,4kV.
Ochrona uzwojenia górnego napięcia realizowana przy pomocy ograniczników przepięć
na napięcie 15kV powoduje redukcje wartości przepięć w uzwojeniu 15k do wartości 40kV.
Przepięcia po stronie dolnego napięcia wynoszą odpowiednio 1,8kV na zaciskach uzwojenia
i 2 kV na końcu linii kablowej. Zastosowanie ograniczników przepięć typu LOVOS 5/280
spowodowało zmniejszenie przepięć przenoszonych piorunowych w uzwojeniach 0,4 kV do
wartości 0,8 kV, a na końcu linii kablowej 0,4 kV przepięcie jest wzmacniane i wynosi
1,1 kV.
Wyniki symulacji potwierdzają powstawanie przepięć przenoszonych piorunowych
o dużych wartościach maksymalnych w transformatorach połączonych z liniami
elektroenergetycznymi. Dla niektórych długości linii wartości przepięć przenoszonych
piorunowych są silnie wzmacniane podobnie jak w przypadku przepięć łączeniowych.
Przepięcia piorunowe przenoszone przez transformatory są zmniejszane przez ograniczniki
przepięć. W celu skutecznej ochrony transformatorów od przepięć przenoszonych powinny
być stosowane ograniczniki przepięć chroniące uzwojenia górnego i dolnego napięcia.
W przypadku zwiększenia skuteczności ochrony przepięciowej izolacji kabla podłączonego
do zacisków uzwojenia 0,4 kV należy dodatkowo zabezpieczyć koniec kabla od przepięć
przekraczających wartości znamionowe napięć.

116
 6. Podsumowanie
Zapewnienie niezawodności pracy układów elektroenergetycznych wymaga
szczegółowej analizy narażeń eksploatacyjnych wszystkich urządzeń, wśród których
transformatory mają szczególne znaczenie. Spośród narażeń eksploatacyjnych, przepięcia
mają decydujący wpływ na koordynację izolacji i optymalizację wytrzymałości elektrycznej
układów izolacyjnych transformatorów. Rozprawa doktorska obejmuje swym zakresem
problematykę narażeń układów izolacyjnych transformatorów i urządzeń połączonych
z transformatorami od przepięć przenoszonych przez uzwojenia transformatorów.
Coraz szersze możliwości szczegółowej analizy narażeń przepięciowych układów
izolacyjnych umożliwiają znaczny postęp w koordynacji izolacji. Analizy takie wymagają
wyznaczania z dużą dokładnością przebiegów przepięć, powstających podczas eksploatacji
układów elektroenergetycznych. Analizy obejmują także swym zakresem narażenia od
przepięć przenoszonych przez uzwojenia transformatorów. W normach międzynarodowych,
dotyczących koordynacji izolacji, zamieszczono metodę obliczeń takich przepięć. Umożliwia
ona jednak wyznaczenie tylko przybliżonych wartości maksymalnych przepięć
przenoszonych przez transformatory. Nie uwzględnia także zjawisk rezonansowych
w uzwojeniach, w wyniku których przepięcia przenoszone mogą być silnie wzmacniane.
Niezbędne jest więc doskonalenie metod wyznaczania przepięć przenoszonych przez
transformatory i analizy czynników wpływających na ich przebiegi i wartości maksymalne.
Obecnie podstawą analiz narażeń przepięciowych w układach elektroenergetycznych są
głównie wyniki symulacji, prowadzonych z zastosowaniem zaawansowanych programów
komputerowych. Dokładność wyników obliczeń jest zależna przede wszystkim od
dokładności modelowania urządzeń elektroenergetycznych w warunkach szybkozmiennych
zjawisk przejściowych w sieciach elektrycznych, podczas których powstają przepięcia.
Symulacje przepięć przenoszonych wymagają stosowania modeli transformatorów
uwzględniających zjawiska przejściowe w uzwojeniach w warunkach oddziaływania
szybkozmiennych przepięć powstających w układach elektroenergetycznych. Rozprawa
doktorska jest poświęcona modelowaniu transformatorów dla celów symulacji przepięć
przenoszonych przez uzwojenia oraz zawiera analizę przepięć przenoszonych na podstawie
wyników badań i symulacji komputerowych.

Efektem rozprawy doktorskiej jest:

- opracowanie wysokoczęstotliwościowego modelu transformatorów możliwego do
implementacji w programie Electromagnetic Transients Program-Alternative
Transients Program (EMTP-ATP) dla celów symulacji przepięć przenoszonych
przez transformatory narażających, uzwojenia i urządzenia pracujące w układach
elektroenergetycznych na różnych poziomach napięć. Model zweryfikowano

117
 doświadczalnie i przeprowadzono analizę porównawczą z innymi modelami
transformatorów stosowanymi w programie EMTP-ATP,
- analiza przepięć łączeniowych i piorunowych przenoszonych przez
transformatory, narażających układy izolacyjne uzwojeń i urządzeń połączonych
z transformatorami, na podstawie wyników symulacji przepięć we fragmencie
układu elektroenergetycznego, zamodelowanego w programie EMTP-ATP
z zaimplementowanym skonstruowanym modelem wysokoczęstotliwościowym
transformatora.

- Opracowano model wysokoczęstotliwościowy transformatorów dla celów symulacji

przepięć przenoszonych. Podstawą modelu są doświadczalne charakterystyki
częstotliwościowe funkcji przenoszenia transformatorów. Do rejestracji charakterystyk
częstotliwościowych zastosowano stanowisko pomiarowe, umożliwiające wykonanie
pomiarów w szerokim zakresie częstotliwości. Stanowisko zawiera generator funkcji
i oscyloskop cyfrowy, połączone z komputerem nadzorującym z zaimplementowanym
programem opracowanym w środowisku LabView. Możliwa jest automatyczna rejestracja
zależności częstotliwościowych modułu i fazy funkcji przenoszenia transformatorów
w zadanym zakresie częstotliwości. Dokładność pomiarów potwierdzono wynikami
rejestracji charakterystyk częstotliwościowych admitancji transformatora niskiego napięcia,
wykonanymi z zastosowaniem analizatora impedancji typu 1260 firmy Solatron. Stanowisko
umożliwia rejestracje charakterystyk częstotliwościowych transformatorów o dowolnych
parametrach i liczbie uzwojeń.

- Wykonano badania przepięć o zróżnicowanych przebiegach przenoszonych przez

transformatory. Badania obejmowały przepięcia powstające podczas działania udarów
napięciowych prostokątnych, modelujących napięcia przejściowe, pojawiające się na
zaciskach uzwojeń podczas działania ograniczników przepięć chroniących transformatory.
Rejestrowano także charakterystyki częstotliwościowe przepięć przenoszonych,
umożliwiające analizę reakcji transformatorów na przepięcia zawierające składowe
przejściowe o częstotliwościach zawartych w szerokich granicach.

- Porównano opracowany model wysokoczęstotliwościowy transformatorów

z modelami stosowanymi w programie Electromagetic Transients Program-Alternative
Transietns Program (EMTP-ATP). Model ma postać układu elektrycznego, zawierającego
elementy RLC, odwzorowującego zależności częstotliwościowe modelowanego
transformatora. Uwzględnia on zjawiska zależne od częstotliwości w transformatorach,
decydujące o przebiegach przepięć przenoszonych przez transformatory. Szczegółowo
przedstawiono metodę określania struktury układu i parametrów jego elementów. Podstawą
analizy porównawczej są wyniki symulacji przepięć przenoszonych przez transformator
rozdzielczy, powstających podczas działania przepięć o zróżnicowanych przebiegach,
wykonanych przy zastosowaniu modelu wysokoczęstotliwościowego, modeli: BCTRAN,
SATURABLE i HYBRID istniejących w programie EMTP-ATP, oraz wyników badań. Analiza
potwierdziła, że przepięcia przenoszone przez transformatory, są modelowane z największą
dokładnością z zastosowaniem modelu wysokoczęstotliwościowego.

118
 - Przeprowadzono ocenę wpływu urządzeń elektroenergetycznych, pracujących na
różnych poziomach napięć połączonych z transformatorami, na przepięcia przenoszone przez
uzwojenia transformatora, na podstawie wyników symulacji modelu
wysokoczęstotliwościowego, połączonego z liniami zasilającymi oraz zasilający linie
kablową o różnych długościach.

- Opracowano w programie EMTP - ATP kompleksowy model fragmentu układu

elektroenergetycznego 15/0,4 kV, zawierającego transformator rozdzielczy, linie kablowe
i napowietrzne średniego i niskiego napięcia. Zastosowano w tym celu modele matematyczne
linii, ograniczników przepięć oraz model wysokoczęstotliwościowy transformatorów.
Wykonano symulacje przepięć łączeniowych i piorunowych przenoszonych przez
transformator pracujący w typowym fragmencie układu elektroenergetycznego w różnych
warunkach pracy transformatora.

Wyniki symulacji potwierdzają, iż przepięcia przenoszone przez transformatory zależą od

przebiegów i wartości przepięć powstających w układach elektroenergetycznych oraz zjawisk
przejściowych w sieciach determinowanych przez układ połączeń i parametry urządzeń
elektrycznych. Przepięcia łączeniowe przenoszone przez transformatory są zależne od
długości linii połączonych z transformatorami. Dla niektórych długości linii wartości przepięć
przenoszonych są silnie wzmacniane w wyniku reakcji między transformatorem a układem
elektrycznym zewnętrznym. Przepięcia przenoszone przez transformatory połączone z liniami
elektroenergetycznymi osiągają największe wartości dla linii o takich długościach, dla
których częstotliwość drgań napięcia powstającego w wyniku wielokrotnych odbić fali od
zacisków transformatora, pojawiającego się w linii zasilającej, jest równa częstotliwości
rezonansowej układu transformator - linia zasilana. W takich warunkach wzrastają wartości
szczytowe przepięć przenoszonych doziemnych na zaciskach transformatora oraz na końcach
zasilanych linii elektroenergetycznych. Wpływ długości linii połączonych z transformatorami
na wartości maksymalne przepięć potwierdziły także wyniki symulacji przepięć
przenoszonych piorunowych.
Przeprowadzona analiza przepięć przenoszonych przez transformatory wykazała, że ochrona
od przepięć przenoszonych łączeniowych i piorunowych transformatorów wymaga
stosowania ograniczników przepięć chroniących uzwojenia górnego i dolnego napięcia,
również wówczas, gdy transformatory są połączone z liniami kablowymi.

- Szerokie badania i symulacje przepięć przenoszonych przez transformatory

przedstawione w rozprawie, wykonane w programie EMTP-ATP przy zastosowaniu różnych
modeli transformatorów wykazały, że zastosowanie modelu wysokoczęstotliwościowego
transformatorów zwiększa dokładność symulacji i rozszerza zakres stosowania programu
EMTP-ATP do modelowania układów elektroenergetycznych w warunkach stanów
przejściowych dla celów analizy narażeń urządzeń elektrycznych, pracujących na różnych
poziomach napięć. Stosowanie modelu matematycznego wysokoczęstotliwościowego
transformatorów oraz przedstawiona analiza przepięć łączeniowych i piorunowych
przenoszonych przez transformatory mogą być pomocne w uściślaniu metod koordynacji
izolacji i doskonalenia ochrony przepięciowej układów elektroenergetycznych.

119
 7. Literatura
[1] Aguado M., Hermoso B., Senosian V., Martinez C. P.: A simplified distribution
transformer model for calculating transferred surges, 26th Int. Conf. on Light. Protec.
Cracow, 2 - 6 Sept. 2003, paper 6a.1, pp. 419 - 422
[2] Arciszewski J., Komorowska I.: Ochrona sieci elektroenergetycznych od przepięć,
Wskazówki wykonawcze, PTP i REE, Poznań, 1999
[3] Bak-Jensen B., Bak-Jensen J., Mikkelsen S. D., Sorensen T. J.: Modelling of medium
voltage Zno arresters in the leakage region, 8th Int. Symp. on High Volt. Engin.,
Yokohama (Japan), 23 - 27 August, 1993, pp. 405 - 408
[4] Bayadi A., Harid N., Zehar K., Belkhiats S.: Simulation of metal oxide surge arresters
dynamic behaviour under fast transients, The Int. Conf. on Pow. Syst. Trans.-
IPST’2003, New Orlean, paper 14 b-1
[5] Bolkowski S.: Teoria obwodów elektrycznych, Wydanie VIII, WNT, Warszawa,
2006
[6] Borghetti A., Morched A. Napolitano F., Nucci C. A., Paolone M.: Lightning
inducted overvoltages transferred through distribution power transformers, IEEE
Trans. on Pow. Deliv., Vol. 24, No. 1, Jan 2009, pp. 360 - 372
[7] Borzio C. C., Vermeulen H. J.: Wideband equivalent circuit modelling and parameter
estimation methodology for two-winding transformers, IEEE Proc. Gener. Transm.
Distr., Vol. 150, No. 4 July 2003, pp. 487 - 492
[8] Brandwajn V., Dommel W. H., Dommel I. I.: Matrix representation of three-phase n-
winding transformers for steady state and transient studies, IEEE Trans. on Pow.
App. and Syst., Vol. 101, No. 6, June 1982, pp. 1369 - 1378
[9] Carrus A., Cinieri E., Fumi A., Mazzetti C.: Short tail lightning impulse behaviour of
medium voltage line insulation, IEEE Trans. on Pow. Deliv.,Vol. 14, No. 1. July,
1999, pp. 218 - 224
[10] Changping A., Wenxia S., Shiwei L., Leguan G.: Vacuum circuit breaker overvoltage
for interrupting unloaded transformer. 12th Int. Symp. on High Volt. Engin., 20-24
August 2001, Bangalore (India), paper 3.4
[11] Cherry E. C.: The duality between interlinked electric and magnetic circuits and the
formation of transformer equivalent circuits, Proc. of the Phys Soc., Pt. B, Vol. 62,
1949, pp. 101 - 111
[12] CIGRE Working Group 33-01 of Study Committee 33: Overvoltages and insulation
coordination: Guide to procedure for estimating the lightning performance of
transmission lines, CIGRE Publication, No 63, Oct. 1991
[13] Cornick, K. J., Filliat, B., Kieny, C., Muller, W.: Distribution of very fast transient
overvoltages in transformer windings, CIGRE Report, 30 Aug. - 5 Sept. 1992, paper
12 - 204
[14] De Conti A. R., Visacro S., Pereira C., Silveira F. H., Duarte J. V. P.: Effects of
transferred lightning surges on consumer's loads for typical Brazilian low voltage
networks. 26th Int. Conf. on Light. Protec., Cracow, 2 - 6 Sept. 2003, paper 6a.2,
pp. 423 - 428

120
 [15] De Conti A., Visacro S.: Evaluation of lightning surges transferred from medium
voltage to low - voltage networks, IEE Proc. Gen. Trans. Distrib., Vol. 152, Issue 3,
2005, pp. 351 - 356
[16] Degenef R. C.: A general method for determining resonances in transformer winding.
IEEE Trans. on PAS, Vol. 96, No. 2, March/April 1977, pp. 423 - 430
[17] Dommel H. and et. al.: Electromagnetic Transients Program - Theory Book, Portland,
prepared for BPA, 1986
[18] dos Santos C. J., Coury D. V., Tavares M. C., Oleskovicz M.: An ATP simulation of
shunt capacitor switching in an electrical distribution system, Int. Conf. on Power
Syst. Trans. IPST’2001, 24 - 28 June 2001, Rio de Janeiro (Brasil), paper 036
[19] Dufournet D., Montillet G. F.: Transient recovery voltages requirements for system
source fault interrupting by small generator circuit breakers, IEEE Trans. on Pow.
Deliv., Vol. 17, No. 2, April 2002, pp. 474 - 478
[20] El-Hajjar H., Wang Z. D., Sofian Z. D., Jarman P. N., Ryder S. A., Darwin A. W.:
Analysis and inretpretation of FRA measurement results using transfer function
application on large power transformers, 14th Int. Symp. on High Volt. Engin.,
Beijing, China, 25 -29 Aug., 2005
[21] Fergestad P. I., Henriksen T.: Inductances for the calculation of transient oscillations
in transformers, IEEE Trans. on Pow. App. and Sys., Vol. 93, No. 2, March 1974, pp.
510 - 517
[22] Fergestad P. I., Henriksen T.: Transient oscillations in transformer windings, IEEE
Trans. on Power App. and Syst., Vol. 93, No. 2, March 1974, pp. 500 - 509
[23] Fleszyński J., Jaroszewski M., Tumań A.: Ograniczniki przepięć w napowietrznych
liniach elektroenergetycznych, Przegl. Elektrot. (Electrical Review), Nr 5, 2010,
str. 258 - 261
[24] Flisowski Z.: Technika wysokich napięć, Warszawa, WNT, 1999
[25] Florkowska B.: Diagnostyka wysokonapięciowych układów izolacyjnych urządzeń
elektroenergetycznych, Wydawn. AGH, Kraków, 2009
[26] Florkowski M., Furgał J., Saaranen J.: Motor winding quality assessment based on
frequency response analysis, High voltage engineering: Proc. of the XIIIth Int. Symp.
on High Volt. Engin., Delft, Netherlands, 25 - 29 Aug. 2003
[27] Florkowski M., Furgał J.: Application of transfer function to recognition of resonance
overvoltages in transformer windings, Measur. Scien. and Techn., Vol. 21,
No. 12, 2010, pp. 1 - 9
[28] Florkowski M., Furgał J.: Badania eksperymentalne i teoretyczne funkcji
przenoszenia zniekształcanego uzwojenia transformatora, Przegl. Elektrot. (Electrical
Review), R. 1, Nr 1, 2003, pp. 74 - 77
[29] Florkowski M., Furgał J.: Badania uzwojeń transformatorów i maszyn elektrycznych
metodą analizy odpowiedzi częstotliwościowej, Przegl. Elektrot. (Electrical Review),
R. 2, Nr 1, 2004, pp. 73 - 76
[30] Florkowski M., Furgał J.: Detection of transformers winding deformation based on
transfer function - measurement and simulations, Measur. Scien. and Techn., No. 14,
2003, pp. 1986 - 1992
[31] Florkowski M., Furgał J.: Experimental and theoretical determination of transfer
function of transformer windings, Archiv. of Electr. Engin., Vol. LII, No. 2, 2003,
pp. 137 - 153
[32] Florkowski M., Furgał J.: High frequency method for determining winding faults in
transformers and electrical machines, Rev. of Scien. Instrum. (USA), Nr 76, 2005,
114701 (6 pages)

121
 [33] Florkowski M., Furgał J.: Rozpoznawanie uszkodzeń uzwojeń na podstawie funkcji
przenoszenia transformatorów, Przegl. Elektrot. (Electrical Review), R. 83,
Nr 12/2007, str. 60 - 63
[34] Florkowski M., Furgał J.: Terminal based recognition of resonance overvoltages in
transformer windings, Proc. of the 16th Int. Symp. on High Volt. Engin., Cape Town,
South Africa, 24 - 28 Aug. 2009, pp. 10 - 15
[35] Fujita S., Hosokawa N., Shibuya Y.: Experimental investigations of high frequency
oscillation in transformer windings, IEEE Trans. on Pow. Deliv.,Vol. 13, No. 4, 1998,
pp. 1201 - 1207
[36] Furgał J, Kuniewski M., Pająk P.: Badania i symulacje przepięć łączeniowych
przenoszonych przez uzwojenia transformatorów, Przegl. Elektrot. (Electrical
Review), R. 88, Nr 11b, 2012, str. 130 - 133
[37] Furgał J., Kuniewski M., Pająk P.: Pomiary i symulacje prądów załączania
transformatorów energetycznych, Pom. Autom., Kontr., Vol. 58, Nr 5, 2012,
str. 431 - 434
[38] Furgał J., Kuniewski M.: Wyznaczanie napięć przenoszonych przez transformatory
przy zastosowaniu charakterystyk częstotliwościowych, Zesz. Nauk. Wydz. Elektrot.
i Autom. Polit. Gdańskiej, Nr 31, 2012, str. 49 - 52
[39] Furgał J.: Analiza ochrony transformatora przy zastosowaniu iskiernikowych
i beziskiernikowych ograniczników przepięć, Wydaw. Nauk.-Dydakt. AGH, Monogr.
Nr 113, Kraków, 2003
[40] Gustavsen B., Semelyen A.: Rational approximation of frequency domain response
by vector fitting, IEEE Trans. Pow. Deliv., Vol. 14, No. 3, July 1999, pp. 1052 - 1059
[41] Gustavsen B., Semelyen A.: Simulation of transmission line transients using vector
fitting and modal decomposition, IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 13, No. 2, April
1998, pp. 605 - 614
[42] Gustavsen B., Semlyen A.: Enforcing passivity for admittance matrices approximated
by rational functions, IEEE Trans. on Pow. Syst., Vol. 16, No. 1, Febr. 2001,
pp. 97 - 104
[43] Gustavsen B.: Fast passivity enforcement for pole-residue models by perturbation of
residue matrix eigenvalues, IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 23, No. 4, 2008,
pp. 2278 - 2285
[44] Gustavsen B.: Frequency dependent modeling of power transformers with
ungrounded windings, IEEE Trans. on Pow. Deliv.,Vol. 19, No. 3, Jul. 2004, pp.
1328 - 1334
[45] Gustavsen B.: Study of transformer resonant overvoltages caused by cable-
transformer high-frequency interaction, IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 25, No. 2,
Apr. 2010, pp. 770 - 779
[46] Gustavsen B.: Wide band modeling of power transformers, IEEE Trans. on Pow.
Deliv., Vol. 19, No. 1, Jan. 2004, pp. 414 - 422
[47] Gustavsen B: Application of vector fitting to high frequency transformer modeling,
The Int. Conf. on Pow. Syst. Trans. (IPST’ 03), New Orlenas (USA), pp. 1-5
[48] Gustavsen, B.: Computer code for rational Approximation of frequency dependant
admittance matrices, IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 17, No. 4, Oct. 2002,
pp. 1093 -1098
[49] Heller B., Veverka A.: Surge phenomena in electrical machines, London, 1968
[50] Henriksen E. E.: Study of very fast transients overvoltages in transformers, Electra,
No. 179, 1998, pp. 13 - 23

122
 [51] Hirai T., Takinami T., Okabe S.: Observation of lightning phenomena on real
distribution lines, 26th Int. Conf. on Light. Prot., Cracow, 2 - 6 Sept. 2003, paper
6p.1. pp. 481 - 486
[52] Hoidalen H. K., Mork B. A., Gonzalez F., Ishchenko D., Chiesa N.: Implementation
and verification of the hybrid transformer model in ATPDraw, The Int. Conf. on Pow.
Syst. Trans. (IPST’07), Lyon, France, June 4 - 7, 2007, pp. 1 - 6
[53] Honda A., Hoda T., Asakawa A., Shindo T., Yokoyama S., Abioko K.: A study of
lightning surge propagation through a pole mounted transformer on an actual scale
distribution line, 13th Int. Symp. on High Volt. Engin. ISH’2003, Delft (Holland), 25 -
29 Aug., 2003, pp. 57
[54] Hongo Y., Michishita K., Ishii M.: Lightning-induced voltage influenced by pole-
type distribution transformer, 25th Int. Conf. on Light. Prot. ICLP’2000, Rhodes
(Greece), 18 - 22 Sept., 2000, paper 6.28
[55] Hribernik W., Richter B.: Simulation of the transfer characteristic of medium voltage
power transformers for the estimation of transferred lightning overvoltages, 25th Int.
Conf. on Light. Prot. ICLP2000, Rhodes (Greece) 18 - 22 Sept., 2000, paper 7.10
[56] IEEE standard digital interface for programmable instrumentation, Institute of
Electrical and Electronics Engineers, 1987, ANSI/IEEE Std 488.1-1987
[57] IEEE Working Group 3.4.11.: Modeling of metal oxide surge arresters, IEEE Trans.
Pow. Deliv., Vol. 7, No. 1, Jan. 1992, pp. 302 - 309
[58] Jakubowski J. L.: Podstawy teorii przepięć w układach elektroenergetycznych, PWN,
Warszawa, 1968
[59] Jezierski E.: Transformatory, WNT, Warszawa, 1983
[60] Kaczorek T. (red.): Podstawy teorii sterowania, WNT, Warszawa, 2005
[61] Kamikawaji T., Shioiri T., Funahashi T., Satch Y., Kaneko E., Ohshima I.: An
investigation into major factors in shunt capacitor switching performances by vacuum
circuit breakers with copper-chromium contacts, IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 8,
Nr 4, 1993, pp. 1789 - 1795
[62] Kanashir A. G., Piantini A.: The effect of the secondary loads on the voltage surges
transferred through distribution transformers, 13th Int. Symp. on High Volt. Engin.
ISH’2003, Delft (Holland), 25-29 August 2003, pp. 95
[63] Katalog: Kable i przewody elektroenergetyczne, Telefonika Kable Sp. z.o.o.,
wrzesień, 2009
[64] Katalog: Lnie napowietrzne średniego napięcia 15 - 20kV z płaskim układem
przewodów gołych 70 i 50 mm2 na pojedynczych żerdziach wirowanych typu E
i EM, Energolinia w Poznaniu, Poznań, luty 2006
[65] Kojovic L. A., Peraza J. R., de Aguiar Campos W., de Carvalho Eleilson E. N., Costa
S.: Application of three-phase vacuum reclosers for capacitor bank switching, Int.
Conf. on Pow. Syst. Trans. IPST’2001, 24 - 28 June 2001, Rio de Janeiro (Brasil),
paper 036
[66] Kosztaluk R., Flisowski Z.: Dobór odgromników do pracy w sieciach elektrycznych.
Przegl. Elektrot. (Electrical Review), R. LXXIV, Nr 5, 1998, str. 118 - 122
[67] Kosztaluk R., Flisowski Z.: Koordynacja izolacji polskich sieci wysokich napięć.
Przegl. Elektrot. (Electrical Review), R. LXXIV, Nr 2, 1998, str. 41 - 45
[68] Kuffel E., Zaengl W. S., Kuffel J.: High voltage engineering fundamentals, Second
edition, published by Butterworth-Heinemann, 2000
[69] LabVIEW-Help, National Instruments Corporation, June 2012
[70] Lastra R. B., Barbieri M.: Fast transients in the operation of an induction motor with
vacuum switches, Int. Conf. on Pow. Syst. Trans. IPST’2001, Rio de Janeiro (Brasil),
24 - 28 June 2001, paper 063

123
[71] Leibfriend T., Feser K.: Monitoring of power transformers using the transfer function
method, IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 14, No. 4, Oct. 1999, pp. 1333 - 1341
[72] Libfried T., Christian J., Feser K.: Transfer function method to diagnose axial
displacement and radial deformation of transformer windings, IEEE Trans. on Pow.
Deliv., No. 18, 2003, pp. 493 - 505
[73] Lopez-Roldan J., de Herdt H., Min J., van Velthove R., Decklerq J., Sels T., Karas J.,
van Dommelen D., Popow M., van der Sluis L., Aquado M.: Study of interraction
between distribution transformer and vacuum circuit breaker, 13th Int. Symp. on High
Volt. Engin. ISH’2003, Delft (Holland), 25-29 Aug. 2003, pp. 62
[74] Malewski R., Poulin B.: Impulse testing of power transformers using the transfer
function method, IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 3, No. 2, 1988, pp. 476 - 489
[75] Manyahi M. J., Thottappillil R.: Transfer of lightning transients through distribution
transformer circuits, 26th Int. Conf. on Light. Prot., Cracow, 2-6 Sept. 2003, paper
6a.4, pp. 435 - 440
[76] Marquardt D. W.: An algorithm for Least-Square estimation of nolinear parameters,
Journal of the Soc. for Industr. and Appl. Math., Vol. 11, No. 2, June 1963,
pp. 431 - 441
[77] Marti J. R.: Accurate modelling of frequency-dependant transmission lines in
electromagnetic transient simulation, IEEE Trans. PAS, Vol. 101, No. 1, Jan. 1982,
pp. 147 - 157
[78] Martinez-Valeasco J. A., Mork B. A., Transformer modeling for low- and mid-
frequency transient - a review, IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 20, No. 2, April
2005, pp. 1625 - 1632
[79] Masłowski G., Rakov V. A.: Equivalency of lightning return stroke models
employing lumped and distributed current sources, IEEE Trans. Electrom. Compabil.
Vol. 49, No. 1, Febr. 2007, pp. 123 - 133:
[80] Masłowski G.: Analiza i modelowanie wyładowań atmosferycznych na potrzeby
ochrony przed przepięciami, Uczel. Wyd. Nauk.-Dydakt. AGH, Seria: Rozpr.,
Monogr., Nr 208, Kraków, 2010
[81] Massaro U., Antunes R.: Electrical transient interaction between transformers and
power system - Brazilian experience, The Int. Conf. on Pow. Syst. Trans.
(IPST’2009) Kyoto, Japan, June 3-6, 2009, paper no. 257, pp. 1 - 9
[82] Matlab&Simulink, Simulink User’s Manual 2012b, MathWorks, Sept. 2012
[83] Miki A., Hosoya T., Okuyama K.: A calculation method for impulse voltage
distribution and transferred voltage in transformer windings, IEEE Trans. on Power
App. And Syst., Vol. 97, No. 3, May/June 1978, pp. 930 - 939
[84] Morched A. Marti L. Ottevangers J.: A high frequency transformer model for the
EMTP, IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 8, No 2, Jul 1993, pp. 1615 - 1626
[85] Morched A. S., Marti L., Brierly R. H., Lackey J. G.: Analysis of internal winding
stresses in EHV generator set-up transformer failures, IEEE Trans. on Pow. Deliv.,
Vol. 11, No. 2, 1996, pp. 888 - 894
[86] Mukerjee R.N., Tanggawelu B., Ariffin A. E., Balakrishnan M.: Indices for
ferroresonance performance assessment in power distribution network, Int. Conf. on
Pow. Syst. Trans. IPST’2003, 28 Sept.- 2 Oct., 2003, New Orleans (USA), paper
9c.1
[87] Nilanga K.G., Abeywickrama B., Serdyuk Y.V., Gubanski S.: Exploring possibilities
for characterization of power transformer insulation by frequency response analysis
(FRA), IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 21, No. 3, July 2006, pp. 1375 - 1382

124
 [88] Nowak W., Włodek R.: Backflashover analysis with use of Electromagnetic Transient
Program (EMTP), Proc. of 24th Int. Conf. on Light. Protection (ICLP), Birmingham,
United Kingdom, 14-18 Sept. 1998, paper 6c.10
[89] Nowak W.: Identyfikacja narażeń przepięciowych układów elektroenergetycznych
wysokich napięć przy wyładowaniach atmosferycznych, Uczeln. Wyd. Nauk. Dyd.
AGH: Seria: Rozpór. i Monogr., Nr 139, Kraków, 2005
[90] Nucci C. A., Guerrieri S., Corrieia de Barros W. T., Rachidi F.: Influence of corona
on the voltages induced by nerby lightning on overhead distribution lines, IEEE
Trans. on Pow. Deliv., Vol. 15, No. 4, April, 2000, pp. 1263 - 1273
[91] Ograniczniki przepięć z tlenków metali typu LOVOS - 5 i LOVOS - 10. ABB low
voltage products, Wyd. 2009 (strona internetowa: www.abb.pl)
[92] Ograniczniki przepięć z tlenków metali typu POLIM - D. ABB Power Distribution,
Wyd. 08.2011 (strona internetowa: www.abb.pl)
[93] Operating Manual 1260 Impedance/Gain-Phase Analyzer, Solatron Analytical,
(dokumentacja techniczna)
[94] Paap G. C., Alkema A. A., Sluis L.: Overvoltages in power transformers caused by
no-load switching, IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 10, No. 1, 1995, pp. 301 - 307
[95] Papkahan P. M., Hendri S. H.: Study on transient model of transformer for lightning
overvoltage analysis, 25th Int. Conf. on Light. Prot., ICLP’2000, Rhodes (Greece), 18
-22 Sept. 2000, paper 6.31
[96] Piantini A., Kanashiro A. G.: A distribution transformer model for calculating
transferred voltages, 26th Int. Conf. on Light. Prot., Cracow, 2 - 6 Sept. 2003, paper
6a.3, pp. 429 - 434
[97] PN-EN 60071-1 Koordynacja izolacji. Definicje, zasady i reguły
[98] PN-EN 60071-2 Koordynacja izolacji. Przewodnik stosowania
[99] PN-EN 60099-4 Ograniczniki przepięć. Beziskiernikowe zaworowe ograniczniki
przepięć z tlenków metali do sieci prądu przemiennego.
[100] PN-EN 60099-5 Ograniczniki przepięć. Zalecenia wyboru i stosowania.
[101] Pokpahan P. M., Hidayat S.: Study on transient model of transformer for lightning
overvoltage analysis, 25th Int. Conf. on Light. Prot. ICLP’2000, Rhodes (Greece),
18 - 22 Sept. 2000, pp. 605 - 608
[102] Popov M., Smeets R. P. P, van der Sluis L., de Herdt H., Declerq J.: Experimental
and theoretical analysis of vacuum circuit breaker prestrike effect on a transformer,
IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 24, No 3, July 2009, pp. 1266 - 1274
[103] Popov M., van der Sluis L., Paap C. G.: Computation of very fast transient
overvoltages in transformer windings, IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 18, No 4,
Oct 2003, pp. 1268 - 1274
[104] Popov M., van der Sluis L., Smeets R. P. P.: Evaluation of surge-transferred
overvoltages in distribution transformers, Elec. Pow. Syst. Research, Vol. 78, Issue 3,
March 2008, pp. 441 - 449
[105] Popov M., van der Sluis L.: Improved calculations for no-load transformer switching
surges. IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 16, No. 3, July 2001, pp. 401 – 408
[106] Rahimpour E., Christian J., Feser K., Mohseni H.: Calculation of the transfer function
to diagnose axial displacement and radial deformation of transformer windings, 12th
Int. Symp. on High Volt. Engin. ISH'2001, Bangalore (India), 20 - 24 Aug. 2001
[107] Rakov V. A.: Lightning physics and effects, Cambridge University Press, USA, 2003
[108] Rocha A. C. O.: Electrical transient interaction between transformers and the power
system, CIGRÉ Session, Paris, Aug. 2008, paper C4-106,
[109] Rodrigo H., Dang H. Q. S.: Behaviour of transformer windings under surge voltages,
High Volt. Engin. Symp., 22 - 27 Aug. 1999, paper No. 1.287. P 6

125
[110] Rosołowski E.: Komputerowe metody analizy elektromagnetycznych stanów
przejściowych, Wrocław, 2004
[111] Samuła J., Szpor S.: Ochrona odgromowa, Tom 1, WNT, Warszawa, 1983
[112] Santoso S., Dugan R. C., Grebe T. E.: Modeling ferroresonance phenomena in an
underground distribution system, Int. Conf. on Pow. Syst. Trans. IPST’2001, 24-28
June 2001, Rio de Janeiro (Brasil), paper 034
[113] Savic M. S.: Medium voltage distribution system lightning performance estimation. I
IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 18, No. 3. July, 2003, pp. 910 - 914
[114] Schmidt U., Meppelink J., Richter B., Feser K., Kehl L., Qiu D.: Behaviour of MO-
surge arrester bloks to fast transients, IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 4, No 1,
January 1989, pp. 292 - 300
[115] Semlyen A., Gustavsen B.: A half size singularity test matrix for fast and reliable
passivity assessment of rational models, IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 24, No. 1,
Jan. 2009, pp. 345 - 351
[116] Semlyen A., Gustavsen B.: Application of vector fitting to state equation realisation
of transformers for simulation of electromagnetic transients, IEEE Trans. on Pow.
Deliv., Vol. 13, no 3, July 1998, pp. 834 - 842
[117] Semlyen A., Gustavsen B.: Vector Fitting by pole relocation for the state equation
approximation of nonrational transfer matrices, Circuit Systems Signal Process,
Vol. 19, no 6, 2000, pp. 549 - 566
[118] Setayeshmehr A., Borsi H., Gockenbach E., Fofana L.: On-line monitoring of
transformer via transfer function, IEEE Electrical Insul. Conf., Montreal, QC Canada
31 May – 3 June 2009, pp. 278 - 282
[119] Shibuya Y., Fujita S., Hosokawa N.: Analysis of Very Fast Transient Overvoltages in
Transformer Winding, IEE Proc. Gener. Transf. Distrib., Vol. 144, No. 5, Sept. 1997,
pp. 461 - 468
[120] Shibuya Y., Fujita S., Shimomura T.: Effects of Very Fast Transient Overvoltages on
Transformer, IEE Proc. Gener. Trans. Distr., Vol.146, No. 4, July 1999, pp. 459 - 464
[121] Shibuya Y., Fujita S.: High Frequency model of transformer winding, Electrical
Engineering in Japan, Vol. 146, No. 3, 2004, pp. 8 - 14
[122] Shintemirov A., Tang W.H., Wu Q.H., A hybrid winding model o disc-type power
transformers for frequency response analysis, IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol 24,
No. 2, 2009, pp. 730 - 739
[123] Soysal A. O., Semlyen A.: Practical transfer function estimation and its application to
wide frequency range representation of transformers, IEEE Trans. on Pow. Deliv.,
Vol. 8, No. 3, July 1993, pp. 1627 - 1637
[124] Su Q., James R. E., Sutanto D.: A z-transform model of transformers for the study of
electromagnetic transients in power systems, IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 5,
No. 1, Feb 1990, pp. 27 - 33
[125] TDS200, TDS1000/TDS2000, TDS1000B/TDS2000B, and TPS2000 Series Digital
Oscilloscopes, Programers Manual, Tektronix (dokumentacja techniczna)
[126] Transformatory Olejowe Katalog Transformatorów produkcji ABB, Łódź 2004
[127] Tsirekis C. D., Hatziargyriou N. D.: Control of shunt capacitors and shunt reactors
energization transients, Int. Conf. on Pow. Syst. Trans. IPST’2003, 28 Sept. - 2 Oct.,
2003, New Orleans (USA), paper 4a.4
[128] Users manual AFG310 and AFG320 Arbitrary Function generator - Tektronix, 2010
[129] Vakilian M., Degeneff R. C., Kupferschmid M.: Computing the internal transient
voltage response of a transformer with a nonlinear core using Gear’s method. Part 1:
Theory. IEEE Trans. on Pow. Deliv., Vol. 10, No. 4, Oct. 1995, pp. 1836 - 1842

126
[130] Wang M., Vandermaar A. J., Srivastava K. D.: Condition monitoring of transformers
in service by the low voltage impulse test method. Eleventh Int. Symp. on High-Volt.
Engin., London, Aug. 23 - 27, 1999, Vol. I., paper 1.45.S3
[131] Wang M., Vandermaar A. J., Srivastava K. D.: Improved detection of power
transfomer winding movement by extending the FRA high frequency range, IEEE
Trans. on Pow. Deliv., No. 20, 2005, pp. 1930 - 1938
[132] Weinberg L. New synthesis procedures for realizing transfer functions of RLC and
RC networks, Research laboratory of electornics, MIT, Technical report No. 201
Sept. 14, 1951
[133] Wilcox D. J, Condon M.: Time-domain model for multiconductor power transmission
lines, IEEE Proc. Gener. Trans. Distr., Vol. 145, No. 4, July 1998, pp. 473 - 479
[134] Wong S. M., Snider L. A., Loi E.W.: Overvoltages and reignition behavior of vacuum
circuit breaker, Int. Conf. on Pow. Syst. Trans. IPST’2003, 28 Sept. - 2 Oct. 2003,
New Orleans (USA), paper 14a.3
[135] Zakrzewski K.: Modelowanie fizyczne i matematyczne transformatorów, ABB Trafo
Forum, 2010, ISBN 978-83-924841-6-5, 25-26 listopada, 2009, str. 49 - 70
[136] Zakrzewski K.: Modelowanie pól elektromagnetycznych w projektowaniu
transformatorów, Przegl. Elektrot. (Electrical Review), Rok 78, Nr. 3, 2002,
pp. 59 - 63
[137] Zeller P., Richter B.: Protection of medium voltage transformers against overvoltages
- calculation of transferred voltages. 26th Int. Conf. on Light. Protect., Cracow,
2 - 6 Sept. 2003, paper 6p.11, pp. 481 - 486
[138] Zieliński T. P.: Cyfrowe przetwarzanie sygnałów od teorii do zastosowań, WKŁ,
Warszawa, 2009

127
Załącznik 1: Charakterystyki amplitudowo-
fazowe układów RLC

W celu przedstawienia wpływu struktury układów elektrycznych na charakterystyki

częstotliwościowe impedancji w tabeli z 5.1 zamieszczono schematy wybranych prostych
układów RLC oraz ich charakterystyki częstotliwościowe. Zapisano także zależności
umożliwiające obliczenie wartości parametrów elementów układów na podstawie ogólnej
postaci impedancji układu w postaci operatorowej.
Na podstawie charakterystyki częstotliwościowej zarejestrowanej dla układu (kolumna
2), która w postaci operatorowej jest zapisana wzorem zamieszczonym w kolumnie 3
wyznacza się parametry układu elektrycznego o charakterystyce odzwierciedlającej
zarejestrowaną. W tym celu korzysta się z postaci ogólnej zapisu operatorowego
charakterystyki częstotliwościowej (kolumna 3). w wyniku dopasowania charakterystyk
i porównania wzorów z kolumny 2 i 3 uzyskuje się wzory zamieszczone w kolumnie 4,
z których wyznacza się parametry układu elektrycznego RLC realizującego charakterystykę
częstotliwościową zarejestrowaną.

128
 Tabela Z1.1. Schematy wybranych układów elektrycznych charakterystyki częstotliwościowe impedancji układów i wzory do obliczeń parametrów
elementów układów [1,2]

Wzory wyrażające
wartości parametrów
L Wykres zależności Postać operatorowa impedancji Ogólna postać
Schemat układu RLC elementów RLC
p |Z|=g(f) i φ = g(f) układu impedancji układu
z porównania równań
w kolumnie 4 i 5
1 2 3 4 5 6
charakterystyka amplitidowo fazowa
3
10

amplituda [ohm]

2
10

1
10
10
-1
10
0
10
1
1
1 Z (s) = R Y (s) = Z (s) = d
R = 100 Ω 1
R
0.5
faza [rad]

-0.5

-1
-1 0 1
10 10 10
czestotliwosc [rad/s]

0
charakterystyka amplitidowo fazowa
10
amplituda [ohm]

-1
10

-2
10
-1 0 1
10 10 10
2 Z ( s ) = sL Z ( s ) = hs L=h
91
L = 100 mH
90.5
faza [rad]

90

89.5

89
-1 0 1
10 10 10
czestotliwosc [rad/s]

129
 Tabela Z1.1 (cd)
5
charakterystyka amplitidowo fazowa
10

amplituda [ohm]
4
10

3
10
-1 0 1

Y ( s ) = hs
10 10 10
3
-89
Y ( s ) = sC C=h
-89.5
C = 100 μF

faza [rad]
-90

-90.5

-91
-1 0 1
10 10 10
czestotliwosc [rad/s]

charakterystyka amplitidowo fazowa

4
10
amplituda [ohm]

3
10

b
10
2
R=
10
1
10
2
10
3 4
10
5
10 1 a a
4 Y ( s) = Y (s) =
100
R + sL s+b 1
R=100 Ω L=100 mH
80 L=
a
faza [rad]

60

40

20

0
1 2 3 4 5
10 10 10 10 10
czestotliwosc [rad/s]

charakterystyka amplitidowo fazowa

10
4
1
L=
amplituda [ohm]

3
a1
10

a13
RC = 3300 Ω a1 s + a 0 C=
CRC s +1 a 02 − a 0 a1b1 + b0 a12
2

Y ( s) =
10
-1 0 1 2 3 4 5

Y (s) =
10 10 10 10 10 10 10
5 R = 100 Ω s + b1 s + b0
2
100
CLRC s + (L + CRRC )s + RC + R
2
a −a b
50
R=− 0 21 1 ,
a1
faza [rad]

L = 100 mH 0

a02 − a0 a1b1 + b0 a12

RC =
-50

-100
10
-1 0
10
1
10 10
2
10
3 4
10
5
10 a0 a12
czestotliwosc [rad/s]

130
 Tabela Z1.1 (cd)
charakterystyka amplitidowo fazowa
2
10

amplituda [ohm]
1
10
R = 100 Ω 1
C=
C = 100 μF
10
0

10
0 1
10 10
2
10
3 4
10 R a a
Z ( s) = Z (s) = a
0
CRs + 1 s−b R=−
-20
b

faza [rad]
-40

-60

-80

-100
0 1 2 3 4
10 10 10 10 10
czestotliwosc [rad/s]

charakterystyka amplitidowo fazowa

2
1
C=
10
amplituda [ohm]

1
a1
10

a13
RLs+ RRL a1 s + a 0 L=
Z(s) = a 02 − a0 a1b1 + b0 a12
0

Z ( s) =
10
0 1 2 3 4
10 10 10 10 10
7 R = 100 Ω CLRs + (L + CRRL )s + RL + R
2 s + b1 s + b0
2
50 a12
R=−
L = 100 mH RL = 7 Ω 0
a 0 − a1b1
faza [rad]

C = 100 μF -50
a0 a12
RL = −
-100
10
0 1
10 10
2
10
3 4
10 a02 − a0 a1b1 + b0 a
czestotliwosc [rad/s]

131
Literatura do załącznika

[1] Bolkowski S.: Teoria obwodów elektrycznych, Wydanie VIII, WNT, Warszawa, 2006
[2] Kaczorek T. et al.: Podstawy teorii sterowania, WNT, Warszawa, 2005

132