9.कृषि एवं पशुपालन

You might also like

Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 17

~ "(!

er "Q"UQIC1G1
(Agriculture and Anim•al Husbandry)

t-tldilcR.I Q~il'4 (General Introduction) • WI@ ~ - :ryi, '1ff , 1-fc{ , 7cRT • mm I 3IB1 • 1-l"fil, ~
m~il
• ~~~~~iwn~~~31~l{
~ ~ i 1 ~ 2011 ~;s,1 110111cfi~cfi~. ~ iilTl1cf
~ ~ 55 ~ -511~-i&ll Ff 3m: ~ ~'eld" lffif~ • ~ cfi1 ~ ~ flil-il~d : ~ ~ l?lUCn cfi l . f ~ cf)@
ir ~ ~ i am:~
cfi ~ ~ ~$:r (cfm ~ 1R) l{ "d1WTT ~ %1 ~ ~ ~ ~ cfi1 ~ l{ "¥IT{ cfi\,
2019-'20 l{ ~ ~ ~ ~ ~ fu~i!.IU "WT'G71 17.8 "SITTIJ@ "Zlf3 cfcfi 31R IB<TT ~ %1 ~ ~ : ~ ~ cfi1 ~
t 1 ~ ~ W?ffl ~ i ~ ~ "@"ffi , 9~91(vH ~ mmi1
'4M91e11 ~ cfif.:rcfft 3TIR ~ ~ ~ '3fffiT %1 • ~ cfi1 ~ ll ffll , ~ .~ .~ .~ ~
• ~ ~ cfil ~ fq~jt@ ~ i fcfl ~ eyy cfi1 "(vfll'qll ~ii
:mm -ii+d&ll cfiT ~-~ ~ i am ~ :mmftr
~~~~~~i,mcnT~~l{ ~"ffir
~ mm % 1 ~ ~ ~
+j~icq'l_uf :l-fffii11R e ~ -~~~i . ~~:
:mmttr mm i . ~ ~ '~ cfiT 3:m' '!:ft ~ i1 ~ ~ ~ ~ ~ RT@ wfi@ t1 ~~ "'q{UT .y
• ~ ll ~. ;sie1c119. cf ~ ~ ll 3tR m cfi ~ ~ , fa 1R Y?O ➔D , ~ . ~ . ~ ~ ~ ~
~-~ ~ ll f~-f~ ~ ~ ~ ~ cfiT ( ~ . cff:rt, ~ . l"fi!_T, ~ ) 3lTR cfil Bf¼f<-rn ~
~ mm %1 ~ari cfi :m~ 1R -~ ~ ~ ~ qllT ~ ii
~ . ~afu:~:#~~% 1 • ~ ~@ 'cfi ,~ l l ~ ~ ~ i . ~ ~ .
.....
:tg""'{l~Cfi , W ~~ cb1' ~ ~3TI"$ . fg~cf,~ ~. f.RTt 3ltt ~ 3lTR 3l@ i1
~ • mm ~ ~ cfi 3TTflra d9<lcH ~ ~ if m'<I
• ~ 3ld7IB ~~ ~ if~ cfcfi ~ '3fffiT i cf2TT ~ . ~~. ~ . ~~ . 11icf<fi.2 ~~
~-~ ~ §?E cfi1 ~ %1 7l qaj ~ siJ ~ i_ ~ ffi<TT ~ i1
mmi1 !1f!ft1 ~ ~ (Major Farming Methods)
• ~ cfi1 ~ c t ~ ll efa_:rur-~ '411~-11 qaj ir
"ffi'q mm ti ;;f} fc, eF,)q,;;;ff ~ (SubsistenceFarming)

• ~ cfi1 ~ cfi1 ~~ cfi ~ 3TI'tfc:fi ~ 3fu: 3TI'tfc:fi • ~ 3TTflfu ~ :rm ir an'tl¥PJ Tiw m ~ t 3fu
mtcfT cfft 3ilcl~llcfidl ITTffi i1 ~ cfiT an~ 'qTTT ~ ~ '9TTcffi ct ~ cfft
• ~ ~ - t!R, flill14'1, 31'm , TT@ , :s!J
~ ::fl)fip:rr, ~ cfi~WWTcfi«rril
'1qR, WIT,~. 'f ll.fi(.'fl , ~ . s19IB ~ i1 • ~ ~ cfil·~ ~ = ~. ~ctr 5Uifj@cfi ~ ~
~ ~ cfi ~ q4fc1<on4 ~ 1R f.J'R cfi«ft %1
00-
• ~ cfi1 ~ ~ ~-~ ocfl ~ '3f@T i cf2TT awr-i:ra • w 'TWI ~ , ~ , ~ f:rcmr m'
~ ~ i1 ~ cfft
"WT'G71 :mm -S11B·&l1 ~ ~ 1R R~ %1
cfcfi cfiT2T ~ i1 7l ma~ it ~ mm i1
• ~ctr~ cfi ~ l{ ~nacfi1ct11 q~i:p.n @a-n'!I :nm ~l ➔{rlfi ~ (Shifting Cultivation) .
qJffi qaj fl~illcfi mfil ii • ~ ~ cfi1 ~ ~ fcrt't-l i1 ~ 3TTflra fcf;m ~
• ~ctr~cfil'31'ITTl~3rq~~cfTCJltRcfmm ~ ctr c:H~@ cfiT ~ ~ -51{,tlcfi< mq; "ITT WIT -maT
cfi" ft;m 3TI'tfc:fi "ffl"9'l-fR ~ ~ ~ cfi@ ~ allcf~llcfidl i 3fu: m ~ 1R ~ cfi1 ~ t. 3icf: ~ 'm ~ ~
mm t, ~,~,~~'~ii
• ¥~ocf, m:J ~~~ qi"8 ct~ '1111 ~ 6 ~ ~.ufitt mmrft rrrrrrr 7jifi{ ( Plq 11tatirJn .4 gricuj ture}
~ ~ m~ - t . -qftum~ ~ "3~ ,1 ...n,1 ~ fl s« ·W'fiTT cfft 1?hfl ~'TAT cf9~ ~ 1:fjTtjf ~ cfft -;jffffi t ,·~
~ ¢ 'I_- Glll ~ ~ : ~ ~ qTT ~I ~ ~rnm, fu~ !FflR ~ l:fi1.WfY 7-fT -~ ~ . ~ -~ , 11R--R'1 ,
~ ~ ~-~ -q~ t1iitl ~ ~ tp-.lR ll ~ cfiUTI y,n,r ;,r;rr "'frft :Cfff!T mfr. 'cfi"T ~ Nim -mfr t,
~ ti ~ cf,1 ~ ~ -q~ ~ ~ ~ m t, ,. l ~ f~ fl T -q -::Rff ~ T..(cf m<J.f,P.fi ~ 7-fif. i:fi'T W-l17T ~
• ~ ~ '3W- ~ roif -q" ~ : (am~ ' TWll~Il ' -~ '
"ITTIT ~ ; ~ <rfr rr~ IFFfT ;F,T q 1f ,1f?J--t/ ~ ;fil ill Ell ti 1

~ - ~ - 6j ~U j j'q~ ~ ~ ~ ~ rol) TI~ ~- .q ~ ~


• {t tfUT 7,p~ 3-Tf1'.:p.fi T[m mt ~~ "-=fi1' l4~ t~?II ~
~ . ~ ~ ~ ·~Fl ~ ~ '1Pff 1:) \:ft 'f..e.fJ.mrt)
tt ,tr ~ t , ~ 1If1'.<'f -xw.r ~~ ~ if "A. 'tW1 ci;
~~cfil~~~I
• ~ - 3ffill waj" -tj" W ~ f~ ,1~l l.1 ~ Al ~l t ~ '1 if VI.IT'! m-ffi I *
I ·~ 8 'tTITTl r( .m rft 3-iraj<Jr. :q( m-, 7fW--Ff r.rl<J...:rf efi1 t ,~ 'q-rrrn
~/~ ~ ~ ~ t , 'tITT"1
\ ~~~~":fllf
itf{t ~ -q ~~ ffl TfT V-jR
I

I
- cfmlTJ
'3m:- ~ .j. · ~ · 7.:11 -l~TPT~' "fficfiT7 -:) ~ ~ ~ ?.J3 rJ ~ 9000 ~ 3W..f<;f) ~
~ q ~~~i,~
4-
~ , ~~~~ Sl.:ill@qY cfil ~ :,fr( <!PJlcl v:11 6fi ·'Oi ~ ~it~ t,
65 Sl'1!1@lff cfi1 fficf ~ if ~ 1Wi t t
~ . qp:11;g1<1:1'1 ?:11 ~ ~ fii7n
~ I 91~(191~~ ~ ~ ~= ar12F-1cfi a ~ 3lftf> ~ o; a~,r+=+i'i -::r ~ m:r
3llV YW ~ 7:lT itsr 3Wlcfifc~·-eITli ~ cR" ~ •~ cf51" -=fi ~ cfi1 1
m :ffT tt
~ ffT ~ ~ ~ ~ cfiT rcfffi ~ cfiT 'rt ~ cf."i 1fI! ~ ~

~~
cfiT ~ ~ ~ cfi1 ~ ~ cft:, ::r=rr ~ ~ ~ t,
I ~
~ ~ ~ cfiT 'tftm c'fTT'q"Tf 11 ~ _;ill ~ ~ t.
~ ~
moT t, ~ ~ et ~ cfiT
~ cfiT 'tftm 3 ~ 4 ~ ~
~a.h ~
:IsT 1Rlit ~ cfiT mm t , ~ m * ~,r~~ 31h -i:ftoT irar t ,
~ ~
~ rjifr:r (Organic Iiarming)
f.hlrWI ~ <:fiT ~ f;irffi ' ~ " ' " ~ ~ ~~
~ =-m ~
_'JllCl(f) 1_ 1 1 '1, (9<:11 cf>B' cfiT -q:m 'i~ ICl Q ' ' "'lS'-2 ~ tihl41.., cfi
~ - l1cfil ~I< ~ ~

~ c f } ~ "CR. 141$;fil lc±lllci ~ ~ .~ - ~ ~ .


~ if,/ $ (Ex tensive,. Cultivation)
~ cRlR211 , 141$cfil{i~qil a:rlR <:fiT ~ ~ i,
• w. ~ w~
~ ~ 3TicfiR ~ ~ 1l{ ~-~ a:JT~

q
cfil2.1 I~ Icfi I
,- - ~~-
~ @ {q d cl I< ~
, .... "\
cfi' m 1l{
,-.
!SWTI-,....4
"I r-
.s
. -,~~
. . . .,.~
e.
,cir" 3)7' mm@Tl-Ji--W <:Wt ~ \jf@f i I ~ lfRq Wl ~ ' .:,

mm :),· \ r ' I ' ,...

cfi1f W'RIT t
t%g >Tfu ~ ~ cfi11IDrT alf~ t, (
~
\llCI
'\
cf112.1l~lcfi i..1 '3Hi stil$fliYI cfiT ~'lcl,!rr ~ I

• ~ M°~ zj ~ ~ ~ cfi1 'i:ft ~ 1IDrT * 3ilcl~llcfidl • lffi ~ ~ . "ITTT ~ . w~ ~ . ~


, criff ~
t, ~ ~
ircfr fqcfifoa m= * ~ M~ mu ~ cfi1 ~ ~ , ~ ~ ~fGi51lll cfi" ~ ~ ~ ~
~t, cf} ~ mq t,
• 'ql«y-q'mtf ~ , t ~ ~ q 6Rll10II *~~ • mtf 'sti'ITTf cf> ~ <mlllf.tcfi ~ cl cfi16Mlcfi'i cf} ~
'q'"{afR~ ~mi1 q ~f1gfo1a m ~ lTj&T '{cl' ~~ cf> ~ <t ~ m
q)fiJ/f""'4cfr'r/ifrir (Commercia l Farming) 9llfq{UI ~ 'i.ll 1cfil{lf'-lcfi "Sf'qfq ~ t1 ~ ffl q.qfq~OI
• ~ · ~ ~ ' ffi'qcfll ~ -irTilfcITT~foFi<TT \jf@fit~ "fil@3. clTT :ff; EUffiI NeF ¥f:FT ~ 3])! ~
~ ~ ~ qJ(?f ~ . {l(~lllf1cfi ~ q ~~ • ~ t fcfl i11~ ~m.wm ]61 ~ ~~~~
cfiT w:wr ~ ~~ ~ 1l{ Ciffi' f~ llITTff t i at'4 1fc:.a {Rl cf~ 1h ·1-11 cn cnnt 1J~h-1 ~ ~ qfh1) i#f3 1•
~ cfi1 qitf ~3TI ~ -snt<f ~ "lj'~- llffi, ,~ 3l'IR efl1 (~-l lctg,tj i_. 200-D ~~
ctii 17{1
Gf1iim: ~ ~ sif@T i 3le.Tcll "Wffif ~ cfiT -mr.R ~ tu ~ ~ 3i~~ ~ ~ ~ ~ Bt:icfilUdl fcf\WT,

'3"tf~ ~ fcfic:rr \jf@f I ~ ~ cfi'T ~~wt ,
• ~ fclf~ ~ ~ cfi1 ~ ~ a:JT~ mm t, ~ ~ cf}
*
9INFi4lc:fi{O( cflT ~ fcffeF:J ~ 1':FJ-f'lf-1 i, 3<;16{Ul~{c\q ,
• ~ "f<f{ :9i.~ i(-qiJcfi1 a:JT~ ~ m siJ 3i3sn
*
~ ~ ~ ~ c11fu1RR:icfi ~ i ~ ~:>
"llRf ~ t 0~ ~ "f{R 'n: ~ ~ ~ q"@Tfclrcr
i= ~ "l119Cf)( ~f
. *>l~ ~(i}t 1 . .
QckllQ)Hch <lifr{ G. auaponic .Farming)
• ~ ~ ~ ciefi1lefi c1i" 3ld'1fu fchBHl WI :tj}y ~
m~ m~ !JrE! :ITfE Bf43fe1a ~ -,(-) fcp::rr ~ i,
• $~G- ~ "ITT ?<FlJBffi31: aftr:tj\y "QJfi:BIYID ~~
cfiff i, q0fe1tjl cJi" ~ cJi" cmuT ~ cfiT
0

1lRT ~ ~ ~
'
6fi'41~ ~ ml i, ~ -tj\m "cfil 'qfl:fCJT ~ -%1
• -tjtm qil ft~ ill di ~ cJi" m
M cJi" mR ~. .qrr:. : rfq,nT=ci ~ ~
~ cfiT ~ ~ cf41Rlli ~ ~ i1
e ~ dcfi1icfi cf>11:fITT1 '~ ' ~ ~ ,11:gf.1·,, cfiT 3'.fc:ftlRUT!
qi" ~ cffr -rJt, e;1ci1fch ~ fcffe.l -,(-) ~ qi" am iiR ~
~ "ffiP5( ct ~ "Cfi11 3TR flftfuj;qj ~ ~ '1fT ~ i1
e ~ fen'tl ~ ~ cf>1 ~ 3ilclli'llefidl ~ mffi ~ -qr,:ft- ~
e ~ ~ ~ 3Nlfc!;a ~?.TI -q -q)i@i: ~ 3TI~
"&m m
i, 3ld': ~ 3TT~ ~ ~ ~ cfimiT i, 91<9Rcfi ~ cffr ~ ~ cf>"ll ~ ml -%1

• ~ ~~ ~ "fficfi f.i~ ~ cJi" cf;RUT ~ ~ m~l


-q"{
tl\Ul'll\\lQOUJ) Ing
~~ i ~ ~ q;i:r Rcffi-q"{ ~ ~ n:rffiTT %1
e ~ ~ 9llfq{UI ~ ~ i_ ~ lf!J tm "3"c=fu
~ 'ilT maJUT mm %1
cJi" m~-m~ 9llfq{UI cfiT

• ~~~cffr~~lWT'cfi"cfiRUT~R<ffilq il
~ ~ ~ ~ cfiT ~ mm %1
e ~ ~cfi" ~ ~ ~ cf>1 "R1 mfUT ?J:1-@] ~ ~ I
• cfl'f 2016 lt ~'qll 75,000 ~ cfM ~ "9'"{ ~ "©'"ffi
cfi1:1'fofqq;q•\ ~ cfiT ~ :'.I°! ~ ~~ q, -rm -g- 1
=
iftimf
• ~ 3Nlc!.cfidl cffr ~ ~ ~ ~ , 3TI~ cfM dcfi1lcfil°
fr¢ ~ ~ (~eaweed P'armin,:)
cfil a:fqa;TI q;i:r 3m ~ i I
• f@@ :c@i: sJW cl1¼fa i, ~ ~ 3TTfffy , "&l'cffiill
• ~ f l , cll-tlcf>91R ~ ~ --q= ~ WIBl i ~ 3TR ~ cJi" ~ lt ~ °"1Tffi %1
{lfw-lf1c:f, ~ ~ c q ffl i1 e ~ -q ~ ~ ~ cf@ ~ ~ fc121f~1 3ll°{
• ~ ~ ~ ~ ~ ~ lt -,,i.i~cfi di q;T 3l'qfq ~~~mt, ~ Wcffi1 ~~ct
i ~ ~ ~ mft:@ acfir(,'qcfi ~ ~ cJi" cfiRUT m-qra ~ -q ~ 3TIITT:8J 'll"r,IT Sll c:.i1 g cR1 ~ ~ cfi«l ti
cf?.ll ~ ~ W ~ ~ ~ i1 • -q ~ ~ cffr ~ ~ cffr ~ , lFfR: cffr ~ .
'qffiJ

~~(Aquaculture) ~~ 3l1R ~ *
cffr ~ t, ~ m ~ ~ WJfe
• ~~~"ttR'R. ~cr?.TI~~'~ w · ~ qlf('µjc:til ~'tlR ~ ID"U ~ - f1cfilii41< ~ cf,°l

ji__~ ~ ~ fcq;;, mm i . ~ ~ ~ cJi" ~ ~ ~ ~ dc:f,'11c:fi cfiT g~{d{Uj fcFi";._rr 7JlIT -%1


f.i.._if,ia ~ ~ ~ ~ cfiT ~ ~ ~ ~ • ~ ~ 3IBJqJ ~ cfiT ~ ~'tl1 cffr 3F@, ~ cfil.
~ .~ ~ ~ >ffil'tl1 ~ 3JTR ~ ~ "-,f@J ti
"ijf@lil
~ ~ . ~. w,IT ,
e .;-- ~ ~ -q <tt ~ ~ i1 ~6 i:fm7 ~ (Coop erative Farming)

G1§j ~ ~~ ~~ ~ ~ • ~ rcrfi:i cfi" 3ffi1fcJ ~ 3lrtm 1l. f~cic:f,< i:41cif11P-icfi ·Wlo1


feff-q-;;, ~ i I ~ ~ SP! ~ ffl ffl B°Yl@d ffl Kl ~ ~
.:ne-: ~~ ~ 3'.T2ffil ~ q im ~ -q"{ mm cfiT-l ~ cffr lWT "lfT m
cffr ~ ~ ~ ° " f l ~ t,
• ~t?c:f,i~l ~ # ci "ciTlT 1ft ~ m ~ t -;;n ~
~ ~ ' ~ - m-, q,,{q'i::ۤ, ~3TI 3TIR ' ~
~ ~ cf?.ll ~ t, ,(-lgc:f,1{\ ~ ~ ~ ~ ~
\:ifaif~a 3W ITT
- "ijf@l %1 fiffiffii1
~ ~ (i iti·t:Nl FantJ i11g2
- ~~it ~?lf q;tf i:ft ~~cfilftf im'%m~ -~
~ ~ ((gnfr(TC'f f.'armi(tg) tr~~ ~- cfim ttr ~ '1fTm t m~ ·M~ :I®' mt,
- ~

• ~ ~ ct 3TT'flfu· ~ ~ ~ ,t ~q frli~·rt,r;ft ct
mur ~ ~m ~ (M ajor Crops of India)
~ :FTis3 cfi11i "cfilfil..t oe.n ~ f.f~ 'T1fmTI ~ ~?~r
~ ~ ffl ~ ~ ~ W:mlcTT~ if ~ t ~ ! 1 ~ (llicJ,)
~ 7,rg ~I@o ;_ 0IIT1'n 'TT :rrnEFf,-:~-Firn ~ ~ 3TifTIB 3Wft t,
e ~~~~c fil ~ ID"{l ~ ~ i : l1 1J..~- ~ •

'i ~ q ~ ~ 'l[~ ~ t1,fqt:Il ~1tl ~ ~uft 'ITTr11'~ #r~ lJO.I] [ ~c:f ~ 'Trif ff ~ 31dcfi'1 ~j'f("ld i
fi ~ - ~cfisl 116s_~ ~,~ ~ ~ ~ -. 1l?.ll tti:mrn ~ r.fil7UT m:.ff cp -l'(J ~ mi '3n . rm n;1~ 1 if x@
~ J
~ ~ a:@l, ctfj·. ®fil-l:1'f! ~ ~ fl*'qf ~ ~ ~~ ~
r I I r r I '' p

-~ n I ·)rrr1,., ( '71'-:cf, 1-,a H 1 . .:wR {.:)) jjrj-:f,iri111 J ci f.i JJI ./


~ ~~~~t i \m~~ ).rrfir;:,fti ~'TR -q· 1?~1P:1 ~ ~ '1H ~ ~ I
~ ~ ~ 1fl__ t lnrid_!Mm!T1J: I 1 • ~~ qft Tsffll <fl fr;r;q rnctf ~ 'J i!lJb.fi:fz=ti,; 3{rnn 5lTF!B
~ ;;;n:rt" ,t;-,f: r
. "q -✓a~ ~ 3-w=W-fi:hdl
r
'W'l4 [If 25° c rrm ~ ";l.'1J J(JfJ ~
f ~ ~/~ ~ - ~ ~ ftr-n ~, ~ ~ qft
~ t t~ ~ ~ % ~ ~lln' t. ~ ~ wI!_ i@1 i ,
"'5 wfl. ~ '1ft ~-ma'! t,
c ~ dcfi1) cf, ct 3fu.fu 1NU '3,~ ~ q j&flcf,{01 cfi1 'cf,'ll cfi'8 ~ -q: fc.12,fiH - A r.f>l ~ ~ ;1° ~ ~ Rit ~~IHi:f;i
ct~'% ~~ qiT ,m cfi1 ~ oo "cfil ~ ~ ~ ~, 1:.n,cf, ~ efft ~ '1{ \iP-T f.hlli11 · F ® TiT
~ t, ~
11'11"1 fcfi?.TT , ~ TJT:::?3 w . $ 3J'R J9l · ,'1
~ f':. ~ ' -
~ ~

9'l

• ~ ~ '% ~ ~ '% ~'qll 22 "SITTMcl 'IWT fl41foa ~ ~ ~cfi1~ ~-mm i-m~~ ~


~. ~ ~
~ -ror.
-~ .~
ac-1,,11, Q'.9' cfi,f~cf,
. ~R:£11011 , fcRtj ( ~ ) .
3TIR ~ '% a;tr ~ -t, ~ fq2.1f11 1- A -q: qfo:tfi!ia m~ t , I
• ~~ gfU ~ ~ '% ~~IRch ~~~~ ~ W'fc1M 'ff RirifiM 46 +ii LJ.Df 'fZU
~ ~~. ~~ fclch'rn cfi14s;fj 4 flfa:Jf<!-kl i1 ~
■L fq[q }t IDU ~ cf f'-f>c.1191.fl i f ~ cf>T ~
e fiRm "¥'! fq~qfq~ lc.1ll ~ ~ ~ 3@T '@'fil ~ ~~ t ,
4Rlll '111i '% 3ffiTffi W dch.flch q;'f fcrcnrn ~ 1Tll'T w.~ ■ ~ 9'l ~ :;i
_;,. ~G ~
~
~ qi' ~
- - -~ , 1"¥3 'P ~...,.
<:;::-,
~ ~ . ~ ~ ~ "cfil 'WIB R~ ~ ~ ~ mrnr i ,
*
~ tjt ~ ~ arajt ~ ~ qiT ~ ~ i, * ■ ~ ~ q, (4iJ'tNl$1 ~ 11$2.lxil1 ch1" 3"IJSm ~ ~ ~ °i
:fun-a g l T ~ ~ ~ t 1'
■ {4{1chRH - ~ cfi1c 1TTffi ~
-q ~ q ;f@ filq
& QJ.JchRH - l ' . f ~ 1TTffi ■ [~ f14fa ch W: *~ itl~ ~-£; m ~J
■ P-:Ricf,<',~=H - ~ ~ 1R t, ~ s fci?ld3/RJ cflf ~ t 1
d0l:Ml q

.-- 4<1,Uch<:•=iH - ~ cfiT ~ ■ ~ ~ chl ci!Tt i~~2 'chT 1TT?fI Wb ~ ) ~ ~


• qajct, rl < - ~3TI 1TTffi ~ i ~ miR (6-7 ~ ) (i~ cmT , 2.5 -cmma )

■ 414ichh;p - ~ cfiT ~ ~ 'tfffi -q' fq~q11 ITTa i,


■ ~~ - flf¼lff cfiT ~ ■ ~ if f.N~11c.1ll IDU fc1<tifoa fil:1 si:t ;IWl irr:fr
~ ,~, I
• ft:141 cf, f,-tj J - 'll0m 1TTffi
■ 612.Tchrrq{ - ii;ljl(qj.fl ~ 'IR ~ 'IR WlR """"\~ ' ~I ~
• Q_JJq)f+=FA - ~~ i:ih:n 'cfil ™ :~ m 1~ i_ ;}-#. J:JR3m:}TTD
1
cfiT ~ Wl zj'~

■ ~1$,$i9Wti:R-l - '1fT-f -q i:n~~ cfi1 ~ rAT (~~ 'UITTf ~) ~Tlff~ '1~ ~ 1r{~d-lITflT[ cfj{jOif!l 1jll i ' ~
~TN1T ~ 20 l ~ ~ ~~I l SARC
~ 'Cfi1ffiii (Truck' F,1rmi1tgl! !
• ~ ~ . ~ 3 :$ill E -clm 7fil3 E :IT:fl3 rnfy l •tfll~ i f ~ cf1m~~WT i1
■ '1.lfft;m fcti1t W's ~ cfi' ffl -emf -q fck lfi-H B1 ( iw:p:ft,)
~ fcwr ~ '% ~cfiT m fcfrln iifTffi i~~
~ 31'qfq -qr:rr ~ t crm ~ cfi1' m~ ~ ~ tjr
ref~ qil~ ~ 1lilf!rl' cfi"ITTl i ,
Fcwf~, Bl ~ 'ITT "lTm t , fq 2.1f~1 B 'chT '~-~•
• ~ ~ cfiT ffl 3lf~: ~ ~ ~ *fcfiqr ~"ttTTmmt,
~i,
- ~~~~~~- ~Wiro
~ ~ ~ ·~q,1 ~ ·ili1~~-1
~ ~ .~ ~ . $wil . ~ ~ ~ ·.
~ . ~ !. -m:ft~ . mi:rFRl~.
~ ~ ~ ~ · ~~ ~~
~ ti
• ~ -q'~~cV! WJ,l9 ~~
~½TT· q; ~ q~~~1 ~ : ~ ~~
8:l3l ~ ~ ~ - ~~q,l ~~ ­
~ q(>if~lli q ~
fo q 1w -l ·qft f%. m~~
~ ~~~c11l1
• _~'1:., ~ "11 .:iilll, ~ ~ m ,~ .
q, ·.; ~, nm ~~ 5. l=lIBl.Jff~1L
~;mt~~~.f,1~(§

- --
~ t,
• ~ qj1l,
~ct ~ ~ ~ ½1~ ~
q1<:fiti.ci1~ ~ ~ ~ <i

~ :m ~<R.17-l m' 3·kll ~$11 ,


({1i <tct'l 'l{cT ~ ~ cfft ~ ti

~ ( ~heat)
.. ~
e €-~~ lTi ~ ~
~ r~ f-4s,ii,Ja'it
f;;,i
l 1 cfft
'31ctqlq
...·...;, .
.c·
~

3mffcfilim
c1 ~ @j m'o/T" so--ij{j§i] cfft .
~~- ~.

&ilci~4cfidl iTcft t 1 ~ ~ '81141-<ld:


.(1~(-.5,"'C rfl"911R ( ~ ~ 10°C ,
-
~cf~ L5°C "61R~ w:rll
..\ ~

20"(- ) ~c-C) cfl ~lqMcfidl mffi -% 1 ■ j{ °# 8 ~ 15 "SITTrffil miR. "WT'qll ~ 1. 5 >ITTmcf~ ~


• ~ ~ cfi ¥ F ~ w * ~ ct ~tiw3&! m~ 65-70 "SITTrffil cfilcill~ l$~ 2. ~ mcIT t i ~-if ,
1P=R ~ I ~ ~ cfiT ~'1:lcfl >f'q'fq ll{ ct ~ 1l\ ~ ~ ~"Sl1'2R"- ll<TT~t1
1 , ~ ){'qlq '{{ 1 ~
1iITTi ~ dNl<_cfidl cfiT ~ 'i:fi ~ ~3TI i1
ll{ ct ~ -q ~ ~ ~ • ~ 'IS o1'l1s-l if ~~ l,"lffl ; f,;ffi~
• • ==.___;,; Ff 5@T:l ~ 1l\~I
• ~ ,3i:q1,;~ 'tl~I 1-t~• ~ 1JqJ
' . '
:iBD]I Bµ;rgeyl -..1
im
A
=9rn,1om11 ,
~ fiirn Wff!@:a ~ ~t, lfl'l' 3RNf (Millets)
• ~ ,~101 ~ ~:i111fr1cf, 1', ~ - 3! 771 ~ 1 ~ lli ctil Elf9 • .~ ~~wftc qmJ~~~ q@ ~ ~ ~
~i
....---,. i
t1 l1'll ~ M ctt ~ mm ti ~ -#l~ 201sfil
'...llR 3~ ct ~ ' ct~-#~ ~. ~ 'ITT ~Wii
'IS 'jif4 TJ(',i 1"IT!l W'fiR ct ~ f./1-, m 'IS ~
"' ~---:;i .-IA '6T f.tuf-q m ~
• ~:f'W afu mm S1J ~ ~~~ ~ ~
;i~T11©l~l~ 1:fi'Wr _t i ~ : ~ 1l\ f.:l',ti: ~ ~
cfiT & c:rrr~ ~~ cfi 1f~ mm t i ~ ~fon:cfu ~ 1~.
(if.:i(-'111-1§. . ~ . an~~ 3fu: i:J~ ~~ct~
dc=<ll~cfi ~ t1 ~ ffl °# ~ ct 'l(+j;H. q'f!f 2018
*t~~ 'Wffi' . (E.arbhani Shrue§J ~ ~ c.fiT ~
~-~~ (Bio-fortified) ~ ~ P!f l
• ~ ~ ll ~ lf3! ctft "3croTT ~ mff

~ ~
~ /t 11,U mil, ii,]
frwf "tf
11$~'1\JH

~ 7f1T ~
q
•t i t,
;~JN;:~ ~
~ ,W ~ i I
t( <'t:J~ -~ J 'liJl_'~ t i ~ ·7:F ~ 3Nlc:,cfi ~ %1

~eorlAfille t) • 'qf«f "if ~ cf,f ~ .m,-~ ~ 'QcR q;- 1'.f~ -m-


~ ~ 'l'.fl7T)1 -qi ~ ~ i,
• ~~ (~ ~ t , ~ "efaJlJft ~mo -q· l~
ct>1
-am "3tf<- ~ q;-
~ :g:q' ~« ~~i3U._"B._"31Wn ~ 1 t , ~ ~
~ ~ 25°C- 30°C l:i['qlWf 2~ 40- 50 ~ . qffi q~ ~
[~;k,<;-}fir ~ um ~ -"aj -qr-n ~ ~I
±R, &1 g'1 (01/sefdY)
3{] q ~lj~(ij mm- i, -
• ~ :f&ra : w:fuF "cJ ~ ~ c.fft ~ t , ~ ct
• ~ ~ ~ ~ ~ ~ ' _f~~ ~ q ~~ TTt"{it ararm ~'i (~ - cff.UTT , 9lctid4{f, -qm ~ , ,i\4f-:fi BH) ,
3M"~ffi" tl -
"BM6JR . ~ .~ .~ ,fl , ~ , ~. ~
• ~ . ~ $ . t,Rl(IOII , ;PR@, llVl ~~ q ~~ 3l1~ ~ ~ cTTffi~ ~ t, - - -
~ ~ "SfT9 3Nl<q,i ~ ti :f::P'R!, U-cii¼H q;- ~ 'IWT ,
• ~ 1Rm , . : P ~ . 4<1c3c-llsl ,
~ cJ.foi:;e) ~ cf an~ ~
EP8 ~ dN i<!_c+, ~ 'tlmf cf>" ~I

• i;#' :ffe<l<t~ ,.;t 'filIB t ~ sa 3li1'R! = • ~ cfi1 ~ ~ ~ ~ J.J4W-t@ [ I


I ~W c~r c ~
~ 0
0~ 50-70 ~ . ~ •~ R>l ~ ~ ~ 30--60 · , , ~ 1s,:, c-
~ ~ &tlcl ~l! q,i dl mffi i, ~ ~ , '00 o~ 3PR ~ J 2s0c 'ct'T'9lTT1' cfi1 3-l lcl Mcfic11 mffi ' ' ~' ':" ~ ~ of:~
~ "~~~ ' ,. ~ ~4
~ :!ill3ll ll ~ ~ i, ~ ~ ffi~ct>l<.I >41>fl"-1 1 a. ~ ~ ~ ~ ~ ~IZ'l ll'U C? I

• ~ ~ 1i<: cnr i:ftm i, "GmJ ll ~ (fufi11f<:"l~'1 IDU] • ~ , ~ , aP-1(11 1-§, , an~ ~ , iflllfH.11 q;- ~
~~~I 3Nic!,cfi ~ i1
., ~ ll ~ 1f2q:; , ~ m:r8dio,11 :a~
:@ffiR c1foa,11 . • 'Gmf ~ ~Jiiii# N6T ~ o f-41~4' eyrjt1~ ~
~ ~ ~ ~ ~ ~ i, ~ 6ifoflc:R1 an'l;l ~ ~ 'tf'l:Zf ~ .~ . l-1% 1.(l t:.2. . 1J?R@ ~ {l'--.!.i t,
~ . iit;Rl6? , ~ . t;fl;q1011 , ~ ~ ~ M ll ~ (Tea)
'qi ~ ~ '1fTcl1 t, 'Ii! ,q\m t , =if~ ~ .aiiRi! 3
B :m t, • S![l![ ~
• ~ -' @'€.IH q ~ '3l1'ffi
"'gl'U' :sI3I :@TI' ~
3lWl I
~ . q ~ ~ l '5:1(1 -aRR ll ,:ft WWT ~ ~ cfIT ~ ~ ~ ~ 'cfi'T 3 ~ItHO! ~ I ~
"q1"lJ

~ '3"601 E ~ ~Yhl '3f<19!:4" ~ ~ ~


~~ ~ ~~ lfqqil

cll1 -~11'--Jcln,q:; qn;qfJa ~ ~ i1 w ~2,(1~2 ~ . \5R1 f,cfiifli q ~~ < l f ~


~ (Barley) cfft ~ 1l',( ~ ~ t , ~ ' 2 ➔°C-30°C ~
~q;p,.;t t, ~ 'l"Rl (!.20-250 ~. ~ ~ 7ct>l ~lq~l!cfi<il mnT I "q1"lJ cfi1'
• .j\ '<'I> !ft<l)"'i ,i;fz;j,JM 'li"ffi'I
~ 'cfil -m ~ cf'f'q',( ~ ~ q1(1 1<foa -:it(1q lq ct>1
"Z:JR ~ ll 7.fi1 ~!,_;ft ffl ~ IB"4 10°c-1s c 0

3lli:4~l!cfitll mm !1
~ cf~ 70-90 ~- ~ ql:fl ct>1 6ili:4~l!cfii:il "ITTffi !1
• 3P:! :<fil~: wfsfil:B'. ~11 ~ '311m t-t t.~
• ~ ' c f i l ~ -qrof llfu!-l enit~'R.fffl ~~~m~ .-:rr... MJ2l dlflll4cfil 7lT 3lWfi]
~~ t , • "q1"lJ cfi' lJ&f dNl~cfi a.tn ~ 3filli~ ~~ I <if~("Fil ~
• om: ml ,~ .~ . 1$ fl<-t 1°11 . rJm. ~ 3TIR ~ cfft..jl~-0__cfft ~ c{ ~ ~7=,
~ 3NiG.lfi ~ t,

I~~•~'i;M:¼
• ~~~3llmfuf ~ t . am : ~ ~ ~ q ~
-~-:.....-::...--'Y-T '-"
~ (Pulses)
• ~W q ~ ,cf>l
~ WI ~ ~ 3ffi1RI' 3 ~ , Tftf,
~. ~ . ~. ~ . ~ aTIR cfiT ~ ~ "ijfTffl Ti
ft,rn t,

• ~ cli1 ~ fcm:J~ ~ . ~ q ~ ~t.ft c::wran ?:fi1mf (Cotton)


~ fcnqr '3l1'ffi i, ~ ~ ~ ~ "::ri:ft ctft ~lq~l!tfietl • '1-ll«f ~ ~- 9~~'-fl 3m: q~~ 41 l$f cfi"4m ~ ~ dN i<!;c:fi
mm t 3l~ ~ ~ ~ ll ,:ft "3TfT?IT w ~ t, a:r,r t, ~ 3ffl1RI' ~ ~ ~ 'it;l<l6s; , ~ . ad•iHI,
ll~ ~ .~ . tftlllOII q 3Tit-; ~ ~· ~ ~ ~ • ~ 'ffi' ~ 'ITTT 1.14 ~ 'c:fi6cfT cfiT ~ 'qrnf 'q ~
~ it it ct~ mtol1 ~r.ffr ~ ~ (l~
~ w t ~~~· 'I~ ~~ ~ '3lnt -mrtt t , '•~ / miur rfi1 cfim i:fiT ~ 'qffif ~
~ i1~ ~ ~J"Bl ~ -e_~ ~ 1m1 3TT t ~ ar~J~ m,n 1-1 fr:fi-m "ijfffiT i 1

m~ fq ~ ~ ~ J.. cfirnTT ~ ~IT'TI ~~ fb>.:m -% 1


t~ Wi,'\ ~ ~~ ~~ ~ I ~~1 ~ ~ ~ • 'flHtl ftml 1:t ~ ~ ~ .Asf,.=.J, r) l'i§ ~ I
m ~ ~ -m t 1 ~ t i1 t ~ 1
1171 1
(Whdo Go~ ~ ~a:w ~ f1 21laq; ~ ti
<.fiW1'-mmt1 ¥" (.l ule}
• ~ ~ cfi1 m
~ ~ m~ . ~~4 q~ 711 ~t
~ Tf~ ~ ~ i1
~ fuR.ft ~~ ~ m t, ~,m •
• ~c ~ cfi" m4 ~ Tl.cf
8T&T?J

&fK_(!jdcl j?1,, ffi zjrg_


-3-oif
• f~t.c i ~ q;i ~~~, ~ ~ ~'ffi ~ I , ~ ~
~ (25oe,_.3gogl 160-200 itm. ~ ~
1
~ (Su,:arcanc) o?.n~ ~cfi1 6iic.PM6fi c11 'ITT<TT'% 1~ '1'.fT«f 'c:fil ·~

• % ~ ~41 ~"' 1 ~~~~~ ~ , ~~ ~~ ~ '1(Golden Fibre oflndi:a J ~ %1


~ ..:l<01~_:_-c.-c• ~ ~ 75 150 -mfr. ~ qlfl ~ • ~~ ~ . Rm , ~ oin ~ wr ~ 'lf-IT cq1lij
difet~<.lciidl maT ~I ~ ~ olll41ftc:fi ~ °% 1
• <F1T ~ ~ ~ t,~ @<t ~ q qil'ffi fl:rzit
~t 1 ~ ~ .~~ i1~ ~q~
'ctt ~ 6ilo.~4ci,dl ~ t' I ~ ~~ (Loose Smut), ~ (Earcockel), W:
M 'tf ~ ~ .~
• 'li«i-:1 TF11 dc<llC:::.cfi .~ rjfoc:Jil,§,, (Rust), m
'4'T ~~
~ . ~ ;m~ %!!, - • 61"<41011 ~ ~ fl ~ (~ 'c:fi1 cfim ~) , ~ 1R_ ~ ·~ z;rr,l ,
• ~ ~ )fciiR ~ l-qp; ~ ~ Jt am: "fflhT cfiT 8Fl Wit ~ (Sheath Blight)
cf;'q-if-citili m~ ~ ~ ~ ~ dNIC::c:fi ~~ ~ ~j;f<-ifoi:il WT (Downy Mildew), ~ 111 ~ WT
~~~ i i
Tl4-ictl ITT<fiT (Tikka), ~ '{le
::!:3 :T .sl1 riT ~ ] TR~,;~ .~ ~ ~ acfi , n
ftilllii! 1 'tlTffi f~,1qof WT (Yellow Mosaic Vrrus)
cf?.TI ~-a;~~~ ~ cfcfimffi ti 7Ft ~~
mrR , mtf ~ (Green Ear), ~ ~ lSmut)
cfi'• ~
I{'!~
·
1=!TRT t $I f.1cfil(qj IDsU
' yl
~

• ~ *~~ ~ ~ q:;i ~ J:c.:-,-<-ic-~


s1 -"-( -afi-'-lfl_1_1j-) -4 M lFfT TI; -u2 (Red Rot)

"i.;llm1;1~
~~ (Smut)
~ 19 12'lf ~ ~ ~~ ~
1'IT ~ efi1 ~ 11-Etial (Major Spices)
• °ef18'111 'qT«f lt l'R cfil~r.filffi ~ ~ :m t ,~
~ CfiRU1 (44af,i(t ~ -qcRf
~cfiffi~"ITT\Wcf3lCA ~ ~~~ ~
,. ,_ """' ~
-, , ,~11:1 , ~ rt-Tr£
'1 '\ I ~ cfiT ~

Btc:firne11 ~ ~ ~ t,
611~1-i ,
~ tu fq &m, t, ~ cfiRUT t fcf> cqrof "c:fil ~ 'c:fi1 mm I

lfRT iillm t 1 'Uffifolr t fcti" ~lmf ~ 1-1 ~ cfiT ~~


~ (Coffee) dN l«.cfi , '3'\l~ 3ffi f.t4h-icti t, \lTffl ~ ~ 3m l l ~ ct I
• ~ cfi1 l§cIT rfj fuit -efl ;~ ,Jfc1r:41~:LU()"( ' 4-lf'( ~ ~11·9 an~ m c½i1 ~ ~ "tR ~ ~ f.F:rto ~ ~ !1
150 2 so -w:ft, :cufrhii ~~ i_ e1 'ii { ~
J/ I ( h la b l~) ..n •-k ,~ r ,<-uq,.;ft (Cardallfmn)
ffiqf f.rtt@ fi:{dr cf cMH ljcfd ' ~-q-cffl :1Tlcf~ df ~('fl ~-I • ~ ~ 1 -ifj'sf2t~3 ql~4i fll~
1
~
ctfcITT 'c:fil }@E ~ -ct "4}-aj' :?Ii GR! ~ ti ~ -qi: t , ~"SfQlTf ~ . ~ 3'.li ~ ~m~ ~ *,fl
• 'qffif-# ~ ~ %SITT 311 W3IBI)'"~ ~ ~~ M'i;l@Ttl -
~ ~am ~ -it rn 3lJ mKl 4leP,-O Yt>lfs llJ° ~ ·m • ~(1t4~1 ~ ¾ J 4°C-32°c SDRBB ~?.n 150 wrr3
cfi1f2ch I m q af~fi11 §. 11 11JJ)§ ~ ~ M ~ ffl t , 31f~ 5l'fi dYgcf:1 m;ft ~
C:
ii
• lJ&ffl: ct 8;l;1 -q· ~ ~ ~ ~ t,
q~-c1ifl ~ • ~ ~ it< I ~ ~hf 11 d~ifc;a ~ fcfi"lfT ~ ~ I m
• ~ . ~ aftI dfl3A31~ ~M ill~ 1t ~ 3c<Mi♦i ~ ti ~ -;;, ~- 1it 3ii1k lffil <f!TT R@@i3 ~ -q ffl ~ ffi'R
f~tiTTmt1
~ ~ (Red Chilli)
• tWnr m -~ .~ ~rr1 "$ f-fttTUT ~ ,3W,f~ ~ -it
e ~ ~ q;l qjfu,Rrzl c♦; ~ ~ 14e!~TJI ~ ll ~lfR ~ ftf.m~l,
~ t oe.n t ~ -q' ~ ~ ~ m ~ ~ ti • 31TU ~~ ~TfRT tm~ . ~ , ~ ~ <ti 1f2.<fi
• ~ ~ qf!IMI ' (.____W()ndc-1 Spin:-) ~ ,rq ~ ~ ~ ';;flm t, tJl'{m d~11c;i!fl TJi?.l tI
• ~~~~ r.fil "f'rl'i:111 ,3'TT'-:O ~TITJ ,nr;, ~ "'3 ~ f'(IH+-1':ft (Cinnamon)
~ i1 • ~ ~ mr::rfil
:tr r11.7l •m1f~ -q -~ m,
• l0°C-30°C ~ ~\1.ll _60- 120 ~- ~ 'ct ~~~ ~ ~ • ,:nm 1¥ ;ftajrrft ~ ~ ' q:gr{i ~ -ri ~
~~ _)ffi~ ~ ~ - ~tft t, ~f!B ~rm %1
• ~ ~ ~ . q,;1fc:q,; . '11'~ ~ 'Q_q. 3fflll l ~ 4 20°C 30"C mtr·q r, l@ 120- 250 irql ~ ~ ~ ~

3;"'W1ft dN i<:!_q,i ~ ~ I ~-wrrtt1 - -


e ~; ~ \'fLJ119199 "%rq l~ ~ 1'1P'
ri31 ?,~0 ~
~ (Clove) tl©lcfi( ~ - ~i-f f..rmo1 ~if~~ "3ITffi t,
• ~ ~ ~ ~ ~-s1qfh41 q 4 c'-ll~.} WTffi t , ~ ~ 11
-i.ilf-i;iai R 9:SPO@il Ydf}1m ~ am: 'lffi<f -it 'lft ~
~i,
• ~ ~ ~ 25°C- 35°C ~ mtm ISO :mfr ~
~~ !FIDE mm t ,
• tti\ctl41fc.cfi 'T1TI'. ~-~"ITT 7-fi" ~ ~ m F~Fcfict-11
TFfT

~ $[ .y ,:ft ~ '3\'T"ffi t , cfi1Tc.cfi . ~ ~ .~

• ~ ~ aP-k11i-§. ~ ~ dNIC::cfi ~ i1

~ ~ (Black Pepper)
• ~ ~ ~ ~ : qffi:fJ.t1 'cTTZ cf>1 qt;,foll{ ~ ~~ llRl
~ t 1~ ~ ~ ~i l~f:tll!L qJlfolll , ~ , ~. ~ .
~ ..)fo ll, ~ m
~ tjt dtct,Ra ~ ~ t,
• ~ ~ ~ 19°c.=40°c nI!M3 DiTT J22.=_200 'Wfi. cf'ri
~ mm t ,
• $t1.., ~ 'tf,rvl1 '(:f,l ~ !{9
E,:wYJ:7:Il1 "'fflol ti tiN~-i::llq_
~~~tfil-i:m@r.fi ~ * m~~t,
• 'qf«f G ~ fi::pj cf,l ~ ~
di"-l lt;c:fi ~ t,
~ . cti-1f2 ct1. c1 F'4 t1 -1, ~ . TJTqf. ~ - F1c:ti)31.Uh1 ~ mi ~ ...-~ ~ . Ef>i-{i<!&i . -inmtt
_ _ __--..1
~ ,:ft fflt «R -q'{ ~ ~ ~ ~ t , tmr: ~ f1rf&1c:ti1, !V!O ( ~ T(fi ~ E#iRft11 ~ )
• ~~ ~~ m ,tif,'RUT~ 3T'qf{ , me~~ '----- - ttaftf ( 'i/._ ) i1ff'rt ~~$
- -- - - -- -----.J
;Jl]~f{'
~~ ~ ~- '4t ~
~(I
°t Wit- mil ~cffl ~@r i 1
~ct~~~ ~"QT~ cfil 1 ~- ~ "lfT ~sif@ 1
~ (Turmeric) ?.6""~ ~ t , ~ 'l°t "QT~ ~ ~~ ~~ 'lfil
• t~ ~ ~ ~ ~ 394'6 it;l9 ·Q!i ~i !ift ~ QJ't~lll 'cfif ~ m11 TTfiQl ~ ti 1ff ~ : ~ ~ ~ mti-
~ t, ffmfcr ~ (Mu t gina/ 1folt.lings)
• ~ 3Wicfifc:.ai~ ~ti~~ -qt;l ~ cf'ri ~ ~
~~ ~~ 34"11?41 ~ f1 t,
l .00 -~ :H sKH_
'qr@ it mil@ ~ <fiT ~ ~
~~~ ~r•~
t,
~~
~
mil" ~ (Small Holdings) • ~ ~ ct crnuT ,ft 1 ~ ~ cfft Tcfurr -q cfitTT an I
1.00 ~ 2.00 ~ sfi:r ~ "\il1ij cll1 '-rnit ~ ~ "\illij' -m i cJq ~ ~ ~ $R ~ -q: qftqffia mm ~ ~ li
~~i, Tf!TT ~ ii}atJ$H ~

~-~ ~ (S emi-Medium Holdings)


■ ~ mcnn:-;) qt5f 2016 -q= mrr cfcfl e1cfi-11chl ~ ~
ti 11:fT it1Gll$<:"I -q:q cfiT !{<qR<q ~ I
2.00 ~ 4.00 ~ ~ qym °\il1ij cll1 ' alt- ll~ "\illij' ■ ~~cfimu ~~lffi1llc fi~.,,-q=a mm~~
ctan~~> iITTTTil 3P-i" ~3ll ct WlT'efR 'cfi1 ;jjf1cfilR41 ~ 'cfi1 ~~~I
■ "ll6 itlall$ci "Will I ~ ~ 3TjB~ ~ I (!CAR)
11'S7.111 -;;mf' (Aledi11111 Holdings)
'cfi1 31R ·~ fcl cfi fo Cl 'cfi1 ~ i I
4.00 ~ 10.00 ~ ~ qym °\il1ij cll1 ' ll&fll "\illij' ffl ■ ~ ~ cfi &TU ~ ~ ~ ct fcf;oo, fl,~~
t1 2011 cf,1 GFfJIUHI c t ~ ~ am7ffi 21.20 ~ ~ ifil ~ cfi ~ -q 'l1 Hcfi IU >111-0 "cfil: ~ it
~ -;;mf' (Large Holdings)
'fTp.:f 'li§ ➔rll (Cropping Intensity) -
10.00 t$£ afu W 3lm ~ qym "\il1ij ~ ~ ~ • ~ mm -q: ~ ~ qt5f -q= ~ -rrt ~ 'cfi1 ~
~~it~~ 10.59~i t aj ' ~ .w,=@T
1
ffl i1 ~ ~ "q-
f'\.\ fcml1 "fcnfrr :ffe! 1R :g:q;: qt5f -q= "3"11T{ -rrt ~ i:fft ~ m~
~ fw§ 15 ~ i:R1l$qf2.cfi ~ fi ~ ~ i_ ~ ~ 'cfi1 ~ .w,=@T cfi t\ ci k1I i I 11
W * l~-$cfileiTT'31cfiei ~ 'cfi1" ~ 2qj i1 • ~ .w,=@T cfiT llR ~ 3:rf~wrr l w
~ cffr ~
■ W -q ~2lll ~ fcl~qfcl'iUIW-1 'cfi1 ~ ~ m~ m3:rf'tfcn mm it
t (
~ dil\1€fa ~ it "ICI 7Tif <ilrl
■ ' ~ ~ cfiT ~·~ ~ t~.-q:B.
"{~')wr
• ~ ~ 11 ~'tfcn ~ ~ \ ~ 'cfi1 i. ~
~ snlm : t\R<-11011 cf~ -qft:q"q ~ ~ ~
1
' }

3l@l ~I

~ ~ f11,..-jf(.1forn ~ t-
m::: TJ<II:::
ft.mft-rrti1 • .w,=@T cfi mu o!fc@ fcfic:rr ilITT!T

'4Hrli4 F ch7 ~ fllH4JQ,"' \ ~ '1o'@1 ~ x 100 J


(Major Problems ofIndian Agriculture) l ~ ~ -
• 'qT«ftzr ~ 'cfi1 ffl ~ ~ "11{1&-11 cfiT ~'tfcn ~ ~ ~ (Genetically Modified Crops)
t ~ ~ ~ ~ cfiT ~ fflcT mm ~ ~ ti ■ · ~ fj q.focfi ~ ~ ~~ ~ aj ~ ~ ffl ~I
• NSSO'cfil" ftq)i c t ~ ~ -q 9 0 ~ ~ ct 1:Jm ■ ~ ll ~ ~ ~ -ifu-cffm cfi DNA -q ~
2 ~ ~ ,ft q;ll ~ i1 ~ ~ ~ ]T'Cij -;:ym= 'ITT 1Tim . i'5f1f.p-1 fti 1 ct cfi-11cfi cfiT m cITT mTT'IR ~ ~ ir
i fcn ~ ~ -q cqm ~ "cfil: 'B'cfit ~ 3ttlTcn ~ ■ ~ ~ ~ 'cfi1" ~ aj ~ ffl ~ WT ~
~ , ~ ~ ~ fc1@·:s1 ct ~ ~ 311~ ~ ~ ~ ~ aj ~ t-=rT '1:ft men t, 'qmf~ll '~
~ cfiT ffl cfifo;:f 'ID >iITTTT i I cfi1:frn' cfft ~ ~ ~ cfiT d~lt;<Uf, ii
• ~ ~~ 'cfi1 'cfilTI' cf~ ~ii11f1cfi acfi-1lctil ct ~ -q= ~ dNJ qel>rll (Agriculture Productivity)
~ ~ ~ '1:ft !,llqiFacfi acf«n q;ll mm~ m it • ~ dNl~cfiar ~ ~ L~ ~ dNl~1fTT >lfu ~
• ~ ~ ~ ~ 1qlifl~I· cll1 ~ ~ ~ ~ ~ ~ ii ~ ~ cf@ ~ ~ l3m -ffii~cf>Cll ~
~~ ~ ~ ii cm,=~ ~ . <ml4f.1cfi 3cMl, mm i, ~ TT61 ~ 'qJB a:T3IT -q w:i dNl~cfidl ~ mcfl ii
~ m , ct,l21P(n , ~ ~ 3TIR ~ m~ llBIT -q= • ~ dNIG.cfiol -q !,ll<f>facfi cfiu 411cfl<-! ~ ~ ct ~
~ ~ i ~~~~ct ~?.if ct~ cfil~~ i1 cqmJ-q~ ~~fcfcfim 16l~
mm i . ~ cfiRUT ~ ~ ~ ~ ~ ct '{-flir ct . cfiRUT ~ dNl~cfidl cfiT ~ 3IBTJ-3Wfll ~~
w-l~olcf>< 1T~il ;m;ry- 3IBTT i1 "ITTtf sfiITTf q@ ~ qft 3¢9@:fiffl ~
• ~ - ~ -q= ~ ~ a:r'l:ft ,ft ¾lqft1fllcfi 51to1~1a1dll ~ 3TI'tfcn WI
~ ~ ~ "CJ"{ "cfi"\jJ m t am
5fi0fifs6 ~ ~ ~ * ~ ~ (Agriculture Efficiency)
t, ~ awr ct cfiRUT "ITT ~ ct ~ ~ tn f.fcrn m ~ ~a.-IBT tjt ~ dNii:.cfidl cfi' ~ i i%n ~ ~~
qwJT ~ m
'3JTffl t , ~ cfiRUT ~ -q {-ig;fila ~
3i<li: 'N fl!, ~'"'"'~""" "loi fll;-.ft $r q;I <jili! ~~
t
am fcl'cf;m-q anm ~ m"{ITT i, clft ~ i, cm,=- ~lfil!T ,® ct c@qFf «R ~ ~ ~
/ ~ if c#ff #>{Rt.a1' ~ a q➔m • ~ -q mtf ~ cf>1 fil34m tii1 w:r['~-~- fcll'-il-ii~' )

■ mtf~- © l ~ H ~ 'thT ~ i1 ~-~- fcllJ.t111~ 'thT ~ -q 'm=tf sFiT@ cnT


.■ m ~- ~'el dNi~1 ~ ' (father of Green Reyo]vniao) Bffi '1fiffl %1

■ ffl"~-~ dNi~1 ~ 'ffiT@' ~ ftcfiHl(iicfi ~


.,-■ ~ ~-
"ffl1 dNi~1 • ~ ~ ~ ~ tfil fcrq;m ~3lT I
■ ~ ~ - atsr,~~c. ~ • @~1"11· ct ~ -q ~ ~ cf~ @~l--1 a;hr -q fcmliJ
■ i:ftm~- ~dNi~1 'WITTJ~I
- ~~-~~ • \iJrcA- f.:rqfu' ~ ~ ~ olMIRth cf~ ao;iji<1-1& ~
■ ~~-~~~~~/~'el~ ~ tfil fcrcf;m ~3lTI

- ~~--i:ro@T~ • ~ Sl~tilr,cf>1 ct~~~ Pda B Tin!IlI s$: 3«UW -q


■ wmt ~ - ~ dNl~1~ ~ ~~I
■ l1ffi ~- ~ dNi~1
• ~ 1@ ~ "<Ii 3lmft m'ro B Bil§!ffl ~I

■ ~ ~ cfil S1lffilt1 am: ~


~c;.,,snm: ~ - cfil • mlftuJ~-q~~cf~W'ci 7.Jfcffl aw:r~~ 31T?:f

~tfil~~~am:~~~~~
ll~~I

.
- ~~~-~~
~~~-~~
■ ~ sfimf- -m dNl~1
~ ~ ~ .,q;F(j(iicfi ~
! 3WJ
• mtf sfiITT'f
ctft 6lB'li1cii

tfil
-q "qf.a s_t. ~ ~ fcFim;J 3lR ~ "tl ~I
"'ST'qfq cfi'cffi 3fW it -© l~H ~ . ~- ~
■ -fr~- ~ dNl~1 ~ .~ .~~mmn:ra-m,
■ mtr~~-~~ • ~~ct -m ~ q(q<,,,a ~~Mm,~-~ .
• ~ sfilfc:r- ~ ~ ct ~ ~ 3Tift:: ct~~ iq('r;tj•li<l cf>1 ~ ~ ~ . ~
- ~~-f~~ cnRUT am=qf.Jm: mlftuJ 3 l ~ "Slcqffe@ ~ ~ m-u am
• ~~- (1~ ~ct~-q~cfi-ct ~ ctft ~ ~ cfil ~ ~I
~ 'sPifa (Green Revolution) • <IBl4f1c:fi ~ ct 3-if'tlth" "Sr4l7r ~ ~ , ~ cf 1fGJ ~
. *~ ~ cf~ ~~ cf)l ~ 3-if'tlth" ~3lTI
• "ITTtf sfiITT'f ~ ~Uiq'dl er@ "ffi, <l~P-lf1c:fi ~ cf ~
~ ~ ~ ~ cf>1 ~ ~ ~ ~I ~ ffl«J iJf ~ ~ 'sPifa
' 3if~ ~ ~ cfTffi ~ cf)l c:fi 14sh'I' (High Yielding (The Second Green Revolution in India)
Varieties Programme - HYVP) ct °1'T'I' ~ "TfiRT l'flIT I e( 1990 ~ ~ ct.fa~ mtf sfilfc:r ( Second Green
• l-§§~ 1966-61* fo6iiji_ q t : ~ qf.?-i:4 1-n ~ am: w Revolution) cf>1 3,jq~ tfil mm~~3lTI ~ I Bc!_iciit;I<
<l"lf\!-111 ct ,j,111•1< 31TR ~ ll ~ ~ ~ ~ ~ l'flrr, ~ • (Evergreen Revolution) i\t ~ :T!J I
~ ~ ~ cf ~ dNlc;.c:ficii -q 34PM4"1'1c:fi ~ ~I
• 'm ~' !I5 cf)l -m ~~ 3iBfufil ct m. fc:1fw-l'I [NPK~
~-;)-~~,
(Nitrogen-Phosphorus-Potassium Ratio i
■ <1~14f1c:fi
•m sfilfc:r cn,4¢fi4 ct ~ ~Tcnq:it1< am m 4i,a':g¥1-1 ct -clm' if 11~cil\ll1, 4iTftfi'i<~ o~ 9',~fo4q ct ~
SI&Ia:YB B'. :al:i 3F!ffl f l M cfft ~ :w ~ mm cf)l
ffl1T ~ ct ~ -q ~ ~ i
F1f.?-i:4a fi:i-9lUl cf)l

~ ~ (NPK) ct °1'T'I' ~ Sl~f~a ~I


~ l'fl-11 , -ifl- .

♦ q1(qf{c:fi ~ ~ 3-if'tlth" dNlc;.c:fi ~; ■ NPK cf)l ~ 3lWT-3lWT ~ ct ~ 3IBTT-3lWT


• i:m:m qn_qJ-1 ~ 7.fi'll "Slcqffe@ mar ~; mm i , ~ m ~ ~ ~ NPK •tfi1 ;~ , 3-lf~
lITTrT ~~l'flrrl __ ~ . . :
• ~~m ;;rnrr ~;
• ~ ct mef ~ sifaf~41 ~ ~,
• ~ ~ ll ~ 3WT1 1:2 : 1M1: 2: ·2_]:1,·
-=rr.:,r..,...,
~i-,,... ' i 1.if ,·•,.~1r•,, '/1,)1;·1.,i,1 ,,!,
· .
I,,
➔1$2Nt ➔ . , , , ,::,. · . ' ·' · ,., •.•
•m ~ ct Bcnl<l,4c:fi "ST~ ct cnRUT mF-! c:fi14sh4 ~ " ' ', ' •', ' ' '(,•:_)/·\' _· ' ' A')t/:', ,'
~ 'm. ~ ~ }cfilU?7-0)* fflq "fflfu cf)l ~ 11~;;_1'511 ~ cfftN .~ ·3-!1~~4cfi .~ \t._
1.:-~ Jf:1ifr~IT·;
~~~l'flrrl -~-~ -~ -~!a,JSi~~l ct,~ ~:~~~''¾§f'.~ : :~ :j~}_
----------------------------------------- ----------------~------ • fcf>BHY 6RT ~ silfAll4 ~
cfi1 ~ ~ "efi"11 ~ ~ ~
Qi/fQi)n:,
i "'3fT ~ ~ c t 2.0 ~ . ~~ m
'-h1%l{B ~~ --q !§sf{. "5lffl ½J ~8qo1 51'~ 3Flf <l~w-lf'"1cfi
0

~ (f~ ~ c11fu1~cfi ~ ~1,1c11;fl ~ ct ~


TifilUaTI ¾ 6ilqlMcfi it "cfi"-q' 3Tqf'~ fl ~ --q lj(11l( ~(1 ~ Rmfiu i1
q,Tw'm-1 cf>T m ~ ;;m'1T i1 • B<cfi1:fl flfai(--!:g, ~ ~ -mi:rr cfft arr'tZ@l ~ m ~ t ~
QJ2@14XI ~ sflfA;qq 90 ~ "ITTI ~ ~ 3lR ~ ~ ~
412~14'-! ~ * ~ ~ q 'q1";ft ct ~111\HOI * "BltR ~~~ i1
BtMch ~ i q~ ~* WI -aj: 11N :ws@!-FfilU ~ i t • "5r~~~~cfil 1 ~ . 2 0 1 6 ~ ~ ~
• ~ m a ~ ~ ~~mtfsfirfu*B'l:ft~v:ci ct~~~ "ffi1l fcfi""lJT TJml ~ ~ ~ --q ~
~ ~ sil wfl:w ~ ~I ~ ~ "ffi1l fcfi""lJT lFTT °%1 ~ ~ ~ cfi(RllOI ~J!!
• ~ma~~~ ' aqgcR, ~ ~ '~ ~ cfft ~ ~ ~ ~ cflm cf>1:m i1 *
~ .~~~~311R~"ci,l~~~i1 e )f~~~~ . "<$~~~ ~
• ~mcf~*~~~ctm~~fqchl-4~ mnr~ ~ ~ ~ ~ cfft ~ ~ ~ t
~ ~ ch1211l(P.f>l ct "CR ~ m m ~, 3lR ~ ~ cf>1: ~ ~ cfr l1t i1
• ~~ct~~~~fcrcfim¾3ll~~~ • ~ ~ ~ ~ di'1e11frS2. , ~ aflfur, ~ ~
W-lT ~ ~ c f ; ) ~ ~. ~ - "ffl(f ~ ~ ~ ~ 3WRT3TI ~ m~-m~ ~ 6l&f-R'.11 ~ et
~ . ~ <-n\lf11t ~ ~ ~ fcr:ruR ~ ~m, :icfi B11 -R '1:ft wan cfil "S!Tcj'~ ~ TFTT i1
ct<B\11< cfil fcrcfim , 1F:f qfo:4J1 § ~ !M\4, {OI "CR ~ • ~ * 2c:Ai(11'311 ~ ~ cfil "S!Tcj'~ i ~ fcfi 1:!iml
-~ 3lTfc:: cfil ~ ~ ~ "QTT i1 ~JjcfiBH cf>T ~ ~ ~ 00 "ITT ~ I ftJ.tTc "lml1l
• ~ ~ ~ B<ch 1-0 BfAfo4i cf>T Tfo-f cf>1: ~ cf m-qm ~ lTT~ ~ ~ ~ ~ cf>l" ~ "efi"11 "ITTTTTI
~ cfil tjt ~ ~ .~ . ~~ ~ 3lTfc:: ~ •~~m ~ 3ffl" ~ ¼12:q,,1 ct m~ ~
~ ¾ cf>11 ~ " C R ~ ~ cfiU4T ~ t ~~~ii
~ • -anlTT ~ cfil Q,c:f,J.tl?i afn:JT ~ ' ~ ~ ~ ffl
■ ~ cf>T ~ J.j~'€qtdf 611Wctc:fi=af i , "\l1l "tit~ ~ c~ ~ m)' mu *~1f(1a ~ ~ i,
mm ~ m 6ilql('4c:f, i 1~ mm-{UT ~ cf>T m ~T(Tc(~-q-u"rimI
~ ~ i m11$~Jl1 ~ 3llm "J.j"r,rf 'l:ft -tft~ mu ~ ( '4Hfflq fl ~jt/B1FI Tfff'« 'Cfil t/TJJ/Wfrl )
~ clft ~ am: ~ f.J~ mu ~ n:R1 ~ i1 * ~ ~ ~ "@ill cf;) ~:illf'"1cfi ~-ffifl
~ 11$~'311 cn1 8-lre "ffi mm
"ITT i, m~ "ITT~ cfi1
~ ~ ~ i,
mcf>R cf>T
~ fcf>BH'i cfil "@ill "B' ~~ ~
mm m
1

~ 'GT )l'qTfcre i q~ ~ ~ 'l:ft ~


~~I~ m '~ ~ 11$;i\'11"11B q,fc!e1$JI( ~ ~~~~lmcfiRIDU~~m~

~ ~ i, ~ ~ itii
-sroTiffi' ~ "cfiT-t 3lR ~#tlf'"1cf>1· cf fcoBl1'i ~ a;n:roT ~
jr:§Jam:\-;fm ~ ~
~ii ~~ m ~ ffl °%1 2022 ac:fi" fcf>Bl11· cf>7" ~ cfil ~
■C~ ~ -ifun1 ~ m ~
wrnr i a~
11$~lcfi<o1 * Tira
j l~?1J11 cnT f.Ja,m;r-:r cf c11641cfi<o1 ~ mB'
~m cfl8 cfft ~ --q ~ ~ ftcfil<l,Gc:fi ,m;r it
UIS{\ii~~
cfi1i "ITT ~ t , 11$?)J11 a:rf~ ~ ac:fi" ~ * mIT i, • °U$ ~ 3WWT cf>T ~ 2004
~ i:rr~ 11$?1J11 cfil ~ ~ ac:fi" ~ ~ ~ i1 cfi1 3l~a:ml --q fcfi?:IT TFTT ~ t -~ -c::::;~ ~ ~ ~ .;_~~ ~~ ~ll~. }I
*
~ ~ cfi1 cf>11 "'1T5IT a:rf~ "l".f>mi ~ mTJT q~
• 3WWT ~ 3ltA1' T.fR ~ ftcyi ~ ~ 2006 *;f&l~
~ tjt cf>11 ~ I
~ cfi1 ~ 6-ljl(iftl ~ ~ i-
! if.ll=taisn ~ 1ftin' 4) ,ij=tl ( cft l(•U(Ciirsft<Uf )
l l3 '3f1crU, 20167 cfil ~ <ITTAT cfil ~ ~ TFTTI ~
♦ 3{tA1' "CITTIT ftcyi
~ ct ~
3WWT* ~~
fl61lidl c:fil4i;fi4 , 311'31lfqcfil
*~~~~
l:fl~ ~ ~ ~ ~lf4llG ~ ~ efiT cf>11 "cfiT-:) ~ ~ m~~I
~ ~ ~ cf>1 ~a.-ll ~ ~ cfi1 ~ Wa.-ll "tg <ft l1t I • ~ ~ ~ afu: ~'El'1ft1chl mr-=r cfft mrr ll ~
7.!hr,:n ~ Wffel ~ ~ >l"cfi"R t- ~~ ~ tl~~lch<OI cfil ~ ~ I
♦ ~ 'fu:cfi f2.~cii$~lii1 ~ ct TfcR ci>1 Gfffi cfi"tr ~I ~ i ~ ~ f.f!-.f;r ~ct~~ ct t;~fa< 0T q;y
• 3WRT3lT "B ~ tg 'Q!ilcfirl( fu:q; ~ ' ci>l ~ ~m~i,
cfi1 ,:ft ~ ci>l ~ ~, ~ "l=TT?.l "ITT' aftm ~ "q;l • ~ Q_il~41 ct qiR'OlllR ~ ~ ~ 3A ~
~ ~ ~ ct 31f~ -it ~ ci>1 ,:ft Gfffi cfi"trl ~ fc:rcrtra -g'q]q im t ~ ~,cf'3!f1cfi ~an~ an~
~ ci>l "cfilTT ct ~ ~ "ffi'q ~ ~ 8J;f afu: ~
~f~qo1.,~~~
fqffi ~ "cfiT 31m fl@T i,
(fifff fcNOi ➔ (Agriculture Marketing)
iil141ech fchM ➔ [Biotech-Krishi Innovation
• ~ ~ "q;l ~ ~ ~ ~ E ~ ci>l ~,q~4ctrj, Science Application Networ'((Biotech- KISANJlj
t
mfil ~ 3Tifl@ ~ ~ , Q,cfi,Ocfi(Oj, !,i'j~f~flj ~ ■ 7:ffi" ~ ~~'ir1cf>1 fcNrT WU~ cfi1" 71} ~ :fflsI ?ffifIT i,
cfi1 ~fAif(."jc, ~ ~ i,
~
• cqmJ-it~fcr:TUR~q;p.f~~anct~"Bfcfim
• ~ ~ w~ct~. ~~lf1cfi'i am~ ~an
"cfiT ~"ITT~ "B ~ i,
~ ffi i, ~ ~ (NAFED), ~ (TRIFED), ~ • ~ ~ ~ 3Td'7IB :BNW FnB8I "cfil :WaJUT 2fil man
fcfcruA ~P-ifc.Mi ~ >TT~ fcr:JUR ~f~fa4j ~ t, ~ ~ ~ "B '~, ~1412cfi ~ qi~',foq' ci>l W3lrn
7ffTel ~ (Food Security) ,:ft ci>l ~ !1
• ~ ~an "B ~ fcfim ~ct~ 11 11Rctil tr q'1q u11cR1 19TEJ f!,~$7?.fi<VI (Food Fortific.atiori)
~ 1RriTI ci>l ff1~ild ajr@ # ~ ~ %1 e "l9ffi "tRitlT ~ 5H:i°~(Uj ct ffl "3Jl1l ~ '!i~ '9J1il'cfi
• '1ml' 1t 'U$ ~ wan m~. 2013 ct 3Td'7IB ~ ~ (:wt':@! :esuI foc;ifB1 ®R) ci>l "cfilTT ~ f.r:r,JuJ W§
am ~ wan mcf~ fcfim ~ . ~ "ffill1' ~
3lTITT( "q;l El "l9m fcfim '1l1"c1l i,
~fiGlcfi{Oj
"3'ftra -eyq ~ ~ l-l"f"5n -it~ ~ ttf1F~'i:la ~ ~ e lgffi ffi~cfi{Oj r.fi ~ °B 'illcffi , ~ 3m: 1'1=lcfi" ~ ~ ~
~ i I ~ 31f~ ma.ra ~1cf-s1f1cfi fcTTrruT )l'IJ1Tffi m if ~ . ~ . 3TillTiR. fqw:r,,--q: am: m afu: ~ "q;l
{TPDS) ct 3lWRf 75 -srrnmf mlTTUl o?.TT 50 ~ ffl
~ cti"{ "3"1'cfiT ~ ~ -q: ~~ 'Q_cf ~ c{t ~ i,
~"cfil~cfi«rril
• ~ t fctl "l9m ft$~lcfi(Oj ~,qt ~ ~ i 3lR ~
~ ff!(~ 1lfll' (Minimum S upport Price- M S!.:) ~ ~F~ctia, n<F mft@ t,
• '1ml' ~ wut~ "ffilIB ~ ~ 3WWl (QAGP) rtt '4 l<i114 ~ filW rr:i "!Tr-fen ~ r.::::-:-_
ar;mman ct 3lfm{ ~ w:w ~ ~ ~aj m c; mtG if (Food Safety and S tandard"i A uthority of lndia~ J ))
le§ -it ~ ~@ ~ "&WFj :fIB:1 -wt~ ~ (MSP) • ~ "&rn wim 3lR ~ -m~@ ~ Wei' ~
cITT ~ ci>l ~ i , mfclfllq, ~ -g I
• Q_qQ_Bq) ~ de<ilc:,cfi'i cfi1 ~ ~ ~ i%m ~ ~ c;
~ Wf'a.ra ~ ~ q@ ~ ~ ~ ~ ~ t, • FSSAI ~ ~ '9ffl m-init fill ~§1if1cfi ~ "efi"J R~
~ 1 !lf'if1i iid .,~
~ ~ ~ ci>l ~ ~ cfi1 ~
• 1{'11{~41 "q;l

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~,cf'3!f1cfi ~ ct~ • ~ am :IBcITT B3J[fPJ ~~ .3 '.{~ cfiP-T ~ t,


<91Wtl <lit 111'<! o,{'l1 11:, ~ l /~~ (eNAM) _J
• ~ lt 22 ~ c t ~ 3:@:! -wt ~ ijfuu@ ■ ~ ~ ~ (National AgricultureMarket-eNAM)
cITT~i. ~ - ~ qftcfic!4-Hi ~-~ ~~~cfsJf1cfi "&l'T'CJR f i ~ ~ lt
~~ . ~ ~ .~ .~ . lffliT q wit) ci>l ~ i ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~· l(cfilcfia
~ , lfl , ~ . ~~~) ~ ~ q;r Rtrfur ffl ct ~ 'I{. i:rr.~.m. ~ m
<~ ~ ~ mm/mT, ifi'M11, ~lllisil1 ct aITTf, 3FZf ~ TTI-eyq "q;l "5mR cfiB cfi1 ·1Wl cITT ~ t i

<i<:st':(00 . ff@ , ~ · ~-tj\s) ; . f i ) ,r;'rrn ('![Isl ■ i-~ 1.JTfu ~ -q:.i:rr.~.m. "B ~~ ~ ◊m: mnan
~ ~ iFim~ ~ ¥j~fAif(."jc1 ~I qi"~~"eft ~~~~~ -% 1 ~ 3R
• 1fl(cici~ -% fq;- TA ci>l ~ fill ~ ~ cil'4cfilU ID ~~qi"~~~ 3Wrn:r 3lR ~ . ~ fflTqT
ffRPTci>l ~ cfi1 ~ t, "cfiT ~ 3lR ffi, ~ ~ -ql; Si@fsfi<ll c; ~

• 'i'N.~tft ct ~ "B ~ ~ cfi1 ~ mTT ~ ~ ~~ %1


~ ~ ch1" ~~
~~~- ~ - ~ -~~ fin"-:rtR
'meIT a:fij~@
~ ~~~:PR@ (i:nlfc341qi:S) , !i t_;l<I CS- cf~
amt-~
~~~~~ ~ ~ ~ -q ~ ~ t ~ ~ ~ 15-20 ~ ~ tfi t1
~ ~ ~ 1JTlITUT fcrcf;rn ~-cfi
~ Alt§7ctJH ~
(NABARD)
T(Tql cJ,7' ~ ~ ~ -aw \TI«l -q ~ ~ t "ij~
t C::<l<S! IC:: ( ~~*ll11)
-u$q r~cfi9fcrcf;m~
~ ~ 20-25 ~ ~ ~ t, ~ ~ cJ,7' ~ "ct ~
~~"ffl't1~
~m~~~
cficcfj"

~ ( t_;n:41 011)
*~ * llffi cmr mm t,
r@1" '::mf{
~TAT~~~ C1~13' ~ 1'@ ~ ~ "dm:- 4n<'tjJ.il ~ ll ljlii1'1{, ~
muR ~ f.fuaJUT f.:r~~ll<:14 tfiUC::l~IC:: 3TI"{ ~B<:14< -q ~ ~ i1 ~ ~ ~ 9-1 2 ~ ~
-=.irmt ~ firn" -u$ ~ fcltrUR ~ ~
-e:cfr ti ~ ):fi1«i11 ~ cqro-~ ~ ©l.'tji:fi< ~ ~ i1
'qffiW.l~~~~ ~ -~ ts-fWr
-u$ l'.ffi1
. q -cfft;:itani
,. ~ ~ 1'@ "cfi1" ~ cfiT "{11 ~-~ mm t,
~ ~
~ qlfcfi«iH cfiT fu~ "5ITTf ~ ~ i1 ~ ~ WT~
~~~~~ ~ (3 l m ~
10- 12 ~ ~~ ~ "t1
~3lR-l~~~ fu"9'Rl
f.fl4/0// ~
~ q1~fa ~~ WITT C1~13i
Km1 3TT"{ t< f<41011 ~ ar,J ~ °tJ11t ~ qJffi ~ ~ ~
~~~~~ cfil~Hlll6 ( ~ )
3TI'{ ~ q_m 'M "cfi1" "ITTm t ~ ~ Wl'qll 10- 15 fficJ: \ll
~ ~ ~[flfilcfil ~~ ~ '
i:filelcfilol
~ !1 ----c-..-~

~~~~~ q l<IOI~

~~~~~~ ~
~
~
~ ~ <Slll lql1~l ~ afl i:n l~<

q~Qicioi 3lR ~ Pcr4>i8 <31 cf1i2 'C71"M1 (Po ultry Farmin,:)


Q~_tQIH., (Animal Husbandry) • ~ qziq1 e1 1 ~ 3TTfTfu ~ o«:J'r{TTJ l ~ -qfu q am ~
• 41{141e11~~~atcr,fu~~'fflffli . ~ ~ ~ "Tff, ~ . ~ ~ cfiT -qfffi- ~ f%!JT iif@T ti
i:rrffil ~an ~ ~ "tJ~. ~ - ~ . ~~ . ~ . • -qrof # ft:iE ~,:qm ~ ~ -~ @ t, ~ i:fi1I
9.,ifq1e11
~3TTRcfil~M-mmi1 ~ cJ,7' 3ilq~lli:fial 'ITTffi t 1
• 'qffiJ ll 4~41e11 cfiT ~ ll qt_;tq'{"f ~ t ~ • ¥~G ~ ~ ~ '&JTtm: # \1mJ cITT 'iWflC:::1(1 q;,:f t
~ >R -,t '!fl@ -if ffl"i -if 3lJl1lIT P.JB ,ft IBID fr1 ~ ~ ~ qql ~ ~ ~ ~ ~ f%!JT ~ rITT !1
• ~ ~ zyr ll -rm-m ci>1 TfURT 3IE:I ~ I qflo114a: 'GT@ ~ cf>T ~ ~ ~ ~ 3N l<!.cfi ~
• ~ ~ ~ ~~ ~ 'T1RT cflf 1951 -q 6illllf'5la cJ,7' ~ t,
7lt ~ d-cH1·a:( ~ ~ :a:if ~ lfO'RT 6ll~lf'5la cJ,7' ~ t, e -qrof~ ffl ~ 3ftT dc<!IC::<:fi ~-~ 31f'!) ~
~ ll11Rl ~ ~ ll cffi1iR ~ TJ3T- 201? ~ lfO'RT ad11111. ~ wm, -w 5[h1 1°11 1
ci>1 20cfl ~ i° I - • ~ "Tff ~ ~ 180-200 3Tt ~ ti
• ~a:n= cJ,7' ~;si1foii'i ~ an~. ~ . ~ . ~ . ~3R . • 'qffiJ ~~ ¥~G mm ~ 3i1R ~ cfi lllfa'Zll $
~ .~ .~ .~ .~am:~ cliT ~ ~ ~ t, ~~ ¥ ~ G ~ # ~ ~ ~ ~cf){ffi -gl
~
• 20-.ff~ .S,'1'1'1~ ? Q ) ~ 'ITTl! -if 'IW'ff ,tt • ''!lllftul ~q;414 ¥~G ~ tfii4stiq • ~ cmo ~ ~ 3li1T1
~~ _ ]filffi · - ~ ~. ~ . ~ ~ . # "ITT 9,1ffq1e11 ~ ~ Gf'l<fl Q.{-1 ~ cfiT ~ ~
~af7T@-qt1 cn;;mft-t,
• -~ ~~wm __(FAO) ct ·~ ~ c t :51~ ~
ll ~ cfiT ~ ~~2 ~ i,
• 'qffif ll ~, 3il: }ITT[ :oqfi@ ~ 2012-20 # ffi'llll 407

mll ~ m~ t -ill fflcfi ~ ~ m~ i1


• 'qffif # >l@ olffc@ ~ ~ crft ~~~
(l,18 l mll) cfiT i, ~ t;R41011 (1 -:0S1~
"Q,cf mBt ~ i:r( ,tr=-.-n...--, {870 ml=J

~acr sl>ifa (White Revolution)


• ~ ~ ~ ~ cfiT ~ ~ ~ i:r( ~ ~ ~ oljqfti4
~&ro~ct~~ ~~~~cfiB~i,
•I~- ~ ~ lcfil ~ ~ ,~ ~, ~ cfim ~ i,
cfiT
• ~ snifu cfiT m~ m !fi 1910 ll '3lftmR ~ j1>14sf>l-i
crft ~3lffi l~ m ~~ ,~ @ TT{,
~ ~ fi:wR (National Livestock Mission)
• 'U$ ~~ ~ cfiT qif ,20)4-?QJ 5 :R 'ffi1l ~ "l'fllll
• '3lftmR ~ ' cfiT ~ ll cfR ffl'. #
1. "5[~ ~ (1 970-1980): ~
~ TflTT m
3Tif1TTf ~ ct 18 ~
~-

~ 31cf1fu 9tl91<-tc:f> aj,flq_e ~ ~ ~ cfiT ftf~:sl ~~ -m,= cfiT ~ ct -=qn_ l.it;H•i{\"- R@", ~ , cf>'1<-tc:f>ii:il ,
~~ii ~ ct ~;m ct m~ ~ "l'fllT a~ crm i:r( ~

• ~ ct a1cf1fu ~3ll ct~~~ crft ~~ ~ cf>1 ~ cf>1 ~I


ll ~~ ~ . ~ cficmf, ~ fcrcfim , ?[UT ct ~ 2. ~ ~ (1 981-1985)· ~ 3Tif1TTf ~ ~ ~ cfil"
ll ~~ . 4tl91<-tcfi1· cfiT ~ . ~ -m cfRYf ~ ~;m, --~ 18 ~~ 136 m~.2901°1l"Uct~#~~
~3R '1Tffi ~ ~~2 31lR cfiT fcrcfim mPIB i1 ~ °ITT "l'fllll 3NIC::cf> ftt;cf>i-0 flf'4falff GfU ~~ cfil" mm
• ~ ~ ct ~ ~ # 1:fiTrrr cfiT ~l~f.1cfilcfi(OI cfl"( ~ ~ *~ ~ ~ ~ crft ~ m~'
3. ~ ~ (1985-1 996): ~ "'i:l"{Ul ct 31cf1fu ftt;cf>i-0
fq'ql<-11 q~ ~ ~ i:r( ~ RlIT \lfTQ;TT , cnfcf;" ~ "1""@
"ij Itj la lff cfiT ~'TT ~ i:r( ~ RlIT "l'fllT I ~ ~
"ffl cf>1 \lJT "W-61 ~ ~ ~ $360 f'4f~41 cfiT Rcffl ~ Tflfll ~
~ fctcfiifi (Dairy Development) - ~ ll ~ ~ ~~ crft ~ ~ ct fcrcfim ct ~

•m "tnTffrT ct 3TcfT@ ~ ~~ ct ~ ~ Sl*~fi(UI cfiT


* -m~ ffl # ~ ~ ~1 13,000 ~ m~ m
ft f'4 fo li'( cfiT 173 ~~ -m,= ct 3Tif1TTl° ~ ~ TflTT I
ffl ~ \lJT"ffi i, ~ ~ ~ ~ l"fflll, ~ . iilcfiRlff,
♦ ~ ~ # ~-~ 31h: ~-~ # ~'l:lR ~
~ . ~~~cfiT~~~il fcrcfim i:r( ci:ft ~ ~ RlIT lTlIT I 1'ciR ~ ' ~-
• ~ ct ~~ 3N1 5c:f> ffl B~ >l2IB ¥TRW o~ f~JIR4if•(Hi ct itct ,- iill49m miR ~ 3ITT ~-mu
*0 ~
>!~ ~~ ~ # ~ m: t ~ ~ ~= ~ ~
~R"lfll
. "B.'ffi ~ ~~ ~~ cfil' 3NIC::cf>m ~
.
#
-~ ' an~ $ , ~ 31ti: ll~ ~ cfiT ~ i1
~,t.?,74 -g?.Tft~ • ~ ~ cfiT~ 1Fff ~ ctJ' ~~ 'qffif ~ qfh4GI ~

■ ~ m f@illI :rot (P,➔$ls1 aj ) ~~~ct


j~ 1:s1. ~ m
f11.-ir~r@a ~ f\lji-qG_i( m-
a~ ~ ~ ~ ll ~~ ctJ' ~ l'.WT
~ ~ ,~ m ~, ~ \lJT mt~
• Gt;RI~ ( ~ )
cfiT 3lf~ 6Rl. ~ ~ ~ ll ~~ ctJ' ~ l'.WT 'cfill
arcrfu ~~ dNIC::1 cfiT ~~ 2021-22 d°cn ~ 18 ~
~I
G'{ ffl cfiT ~ TflTT i,
♦ ~. ~ . ll'af ~ q~ 9~'i:l'il "3-m: ~ # "'i:fR
■ ~~#~ct 18 ~ ~ 3NIC::cf> ~ cfiT ~
ct~ 9{4,Wld ~ cfil' ~ . "'9R cfTT ~ "tJ\ urR
M\lfRTi~~ct~~~#90>ITTmcf~3lf~
cfil~cfimtl ~ -~ ~~ 9tl91(-Ff cfiT -~ ~3TI, ~~
■ ~ ~ ct "5r2fll ~ cfil' 3lcff'~ 2011-12 ~ 2018-19
~ *~ ~~ ~ m -qr:rr ~ -s114&l, ~ m~
m;)tficf;RUT"tf~~cn1~mmt,~3lffiql
mfi cfil' i ~ ffi'llll t 2,242 ~ cfiT Rcffl ~
TJ7TI -g I
I
an:-~
qaj ~ 3TI~ ~ ct cfiW1T ~ dNIC::c:f> ~~
~ ~ 'cTTm ct ~ SI@~<-! qfdlq(OI WqT i1
13lT. ~
,~~~
~ 1ttJffi ~ . 1ttJffi_
~. :.....:__-,,-_ __. -~
v-;r:R _t c~-
~ (Amul)
~ 1ttJffi f.rmf 11 "si!'.IB=~3lT
-- t_,...-~ . .;: , . :; : :;.;: ;
ffi W cf>1 1l -= ( ~ ~ ~ R9~2s ij
~Cfi~Hll
• ~ ,i;i@ ~ 4>0H"1<"q i~ ir,jic/f ii;' , 3"11a j q ~
cfil ¥.(~~'{'1f ~ \61 I ~ ~ ~ #.J# -ijf ~
~ ~ i1 3Ti~ >fW ~~ ~ Jq;t ~ qi~i!!l
dNIC::&,'j cfi' ~ ~'jfiia ~ ~ ~ - "cfilqR tg 1ttJffi qi7' ~m11, ~ ~ t,
~ 1946 B ~ ~ ~q=q(ftqi ml: in: q";:;i,q;{ □ I ~3lTI ~
.-~ ~ c t r ~ ~ " Q _ q ' ~ ~ ~ ~ ~
1964 -q· a~1~11 > T ~ ~ ~ ~ ~ ~ cfiT ~ ~cf;l~~~~~tim~~~
fctic:rr ~ ~ dNlc;.q,'j 6jR oljjqjftlff cfl1' 6icH.1lqi1 ~an~ q;B ctf ~ ~ i1 ~ ~ ~ f1Af<:"fforn ~ t-
fctic:rr1 qfta114a: 1965 11 ~ in: ( 3lTUR ~ fcrcfim *) m ♦ ~ ~ fcrcf;m -ant (NFDB) afu: ~ ~ ;
~ (NDDB)
11 I ~ ~'

oftcfi SPTTa
cn, ~ cn, 7lt ~ 3lT1l
3T~ ~

(Blue Revolution)
sfiifu cn1
~ IJ 69-70
~3Tffi qi7' I
.
♦ 3fo~~flll ~ ~ afu: ~ ~ cfiT mffi;
~~~ . ~~~~~~
cfiT ~ ;
• cqmJ-q WF!F\:f * ~ ~"'qffil!T~~fcml:f~ ♦ ~~ ar,r ~ sl21~~ afu: ~,nf<:"fcfi ~ ~ cfil
qil -;:ftm - ~ -- q,T ~ ~ 7P1T t, c:rn- ~ 'qJ«f 3ITT: ~~ ; ' ...
-.riTTT.;,. ' ¾ 1IB3TRl ~ ~ qi<:R-IIDlqii(l lfl"111Q. aRRTI
fc:401:fc:fi< 3TI~ ~c,_~, 1--1 ~ m ~ QI ♦
• ~~ctlfllffi-q cqmJq,T ~ lJ~ EIRt ~ • t i ~ ~ 3H ~ cfi1 ~ ffl ~ ~ ~ 3lT@
~ ~ ~ aa q~ 1 -q cqmJ ~ 7 .58 "5lftmcf ~ q1TT ~ ft.;r4 • ~ ~ -crrffi "cfiT4 ~ -2020' (National
~ ~ "c:fi«l1 t, am'~ ~8JT 2020-21 ~ ~ ~ Fisheri es Ac tio n Pl an-2 020 ) ~"lfTT fcfi"""lf1 ~ f1 <ll
2019-20 -q cqmJ ~ ftcfi'ft 14.16 f~fcilH ~ Z1 lWffi q;1 4sii 4~ ~ 11 ~ fcif'iFl ~ "tTTffi "Bm~
~fciicTTI ~ -m-m. ~ -~- m ~ . ~ . ~ ~ ~
• t i sfiifu ct ~ ~ ~ (Aquacul turij} cm~ 3Tifc:: ~ B 41 fo a cfi«TT t1

l.13lrn,2020"c:fil'ql«Jm<fiR~~"c:fil ~3Rc1 "!- ~ ~ ~ TflZ. ~ qjl m ~ ~ -a-m ~ -


mlf *~ ~ ~ q'fffi ~ t- (a) ~ I ~ 2 (b) ~ 2 am 3
(a) ~ ~ (c) qicffi 3 (d) I, 2 am 3 /AS, 2020

~ ~~ ~
(b) '.:t1f.-14fa1 cf -l . 'qITT 11· wi ct ~ ct *'if ll, f.1yfaf@ a qje.r,rr 'll{
(c) aIB: ~ ~ ~ ~"c:film-
(d) ~ ~ ~ RAS (Pre) 2021 1. ~ <fil "©"fil ~am~~~* cfil '1fl Wficftt,
2. ~ W1 ~ q;i "WT'I.TTT 3lfqf "WT ~ 1fT cfil ffll t,
2. ~ -q ct ~ -g'?
m ~*-~ ~ ~ q,l ~ ~ t.
4i21~~11 (Fertigation) ('TT'l
3. mffi
1. ~ ~ cli1 8JTW@T q,l Rlt3iUT "fi~ -g I
~ rm ~ cfil ~ ".'.TZI t,
2. ~ ~ am ~ 38T 4iT~fcc:fi ~ q,T {-44i cidl
~ 'c:fi"ir-TT -q ~ ~ - mro ~ trg'?
ct m~ ~ ~cqq t, (a) ~ 1 (b) ~ 2 3ffi 3
3. ~ ct _
m ffl ~ ~ lTT;1T it ~ ~ '1fl ~ t , (c) ~ 2 (d) l , 2 3ffi 3 /AS, 2020
4. <l~Mf1c:fi ~ ct ~ -q clilTT" ~ -g1
~Wt-rm:~ q,l ~ ~ ~ -a-m ~ -
5. 'Gmf # TR "c:fi1 ~ ~ * si~nP-if qi" * '4 *· f1i.:ifc.1ftfc!
q,ir-{l " t i ' { ~ ~ -
(a) ~ 1, 2 afu: 3 (b) ~ I, 2 3 am 1. ~ cf6
1
m
~c:fd1ft (bud Chip Settlings)' 'c:fiT ~
(c) ~ I , 3 am 4 ( d) ~ 2, 3 3ITT: 4
# ~ ~ ~ ~ ll Sl@ -Ofqa ~ ~ i , ~

3. ~it~-~ (Zero-tillage) "c:fi'T/cJi" ~ ~ i~?


IAS, 2020
1
1
~ "flltrnl *~~ ~1a1 ~,
2. ~ ~ "c:fi'T ~ ffl ~ \lf@l t, ~ ~-~
1. ~ ~ ct 3fflT'U qil ~ w-=IT it{ cITT ~
(Single-budded) ~ ~ ~ "5ITTfm ctj-~
~'lqt, : (Many budded) ~ ~ ~ # ~ mm 'ti
2. ~ clft ~ 'qt~ cITT ~ ~ w-=rr, 'tlR ct f i "c:fi'T
~~it~"Ul:JUT~t,
3. ~~ cITT
~ ~ - <fi fci<fil ~
~# *~ q,l mJ} -uqTJT ~l
"c:fi'T ~ ~ ~ ~ cifi1 ~
3. ~ -q cfil$t~~t, #~mm t,
4. TA 'cfil, ~. ~ "ifci$f ~ ~ 'cfiT ~ ~ ~ 11. ~~*~~*'i f*· 'm~ ~, cfft
'cfiT '1fl ~ i1 i1
fl.cfi<"91i qi'J ~~~ HAf(!-lf@a 1l ~ cfiT-f-~ ~
~ qi~ *·~~ -"mm•~ tit-? m~~~~3lffi't?
(a) ~ l ·am: 2 (15) ~ 3 l. ~~~~
~'elP:r
(c) ~ lam:4 (d) ~2,33W4/AS, 2020 2.~'iffl'ocfil3mRJ
6. f.if;f *
~ 'q;R-m ~ ~ &11q1Rcfi ~ i? 3. GfTTTRt ~ 'cfi1 ~ cfi'T i:rmR
m
(a) -'l'FIT- (b) cfillffi 4. ~ ~ cfil ~ ~ ~ m q,J ~
5. ~ ~ 'cfi1@cfi" ~ ~~ ~ cfil ~
( c) ~ ( d) ~ MPPCS (Pre), 2020
7. RAf(!-lf&a ~ ~ wt ~ t, an'l ct1e.r-=r ~ qTT (A) ain ~ wt ~ cfi2. cfi'T m 'cfi"{ ~ "3'm ~=
(a) 1,33m:4 (b) 2,3,4am5
¢ qTT ~ (R) q:;m lT<lT i1 wt ~ cfi'c ~ ~ "3'm cfi'T
~~I =++--
(c) 2, 4 am: 5 (d) 1, 2, 3 am 5 /AS, 2018
*~ ~ ~ *tj *·
c-..

~ ( A ) : ~ . t:RlllOII , "3'm ~ 'qffif ~ ~ ll{ 12. 'qRcf f.11--if(!-lf@a qi~ 1:J"{ fcr-cITT
dc<IIC::cfi ~ 'ti ~:
}. I~~ ~ m ~ cfij4i;fi4 1 (~~°tft-m.i:rr.)
cm,JT (R): ~-~qq1fi:a 'd'cR ~. :?ndcfil(1 1l 10°-15° ~-
~ mlftur fcrcfim ~ ~ 41ifc::1?f1 ~ ~ ~
~ ~ WN1T 75 ~.-rft. ~ ~ qaj ll{ ~ ~
ffl cfi«rr i I
~ m
~M1?4cfi i1
2.
3ltjt;J
~.i:rr.an.i:rr. ~ fsh41.q41 ~ m ~ am 51fi·f1ia ~
¥= ~ mIB fcrcfim w~ (APEDA) flf-qqjc-14 ~
(a) (A)~ (R) ~~'tain (R), (A) 'cfi1~~i ~ -q' ffl cfi«rr i I
(b) (A) ~ (R) ~ ~ 't , ~ (R) , (A) 'cfi1 ~ ~ 3. iflfc:jq,4 1iU ~ ~ ~ ~ ~ ~ i1
'qffiT cfiT ~
~i ~ qi~ * ~ 'q;R-mro ~ ilt?
(c) (A) ~ i, ~ (R) l@o i (a) ~ 1 am: 2 (b) ~ 2 am 3
(d) (A) ~ (R) ~ l@o i= MPPCS (Pre), 2020
(c) ~ 3 (d) 1, 2 am 3 IAS, 2018
8. f.if;f qiTQ;1 dc<IIC::cfi ~ 1l ~ 'q;R-m ~ cfi1f2.cfi -q' ~ i? 13. 'qffif ~ l¥f ~ 1l ~ ~ ' ~ cfi'T 'cfi7JU' cfi6T '1fTffi i?
(a) f-qcfi'llltj__< (b) cpf (a) "3'm ~ (b) ~
(c) ~ ~c::1n1tl (d) ~ (c) ~ (d) t:R41011
(e) ~ * ~~~~*~~~an~ (e) ~-q' ~ ~ ~ ~ - q ' ~ ~ ~ ~
66'" BPSC (Pre), 2020 64"' BPSC (Pre), 2018
9. 1TT.~.- ~ "lITiiRT cfi'T ~ i 14. 'qRcf ~ ~ 1l ~ ~ ~ 'cfiT ~ ~ ~ q,J ~
(a) ~~~~'i:fi1~1:J" {R%flcfill~ cfllT ~"?
(b) ~ ~ ~ ~ 'cfi1 fll{cfil{l° i:J"{ R%fl-q' 'cfi'lTT ~ (a) >f~ (b) ~
(C) 'qRcf -q' ~ 'cfi1 ~ qjJ "ifci'=R (c) wfr:J (d) ~~
(d) ~ 'i:fi1 ~ --atR ${1~11 -q"{ R%IT m ~ (e) ~ -q' ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~
64"' BPSC (Pre), 2018
ain-ctqMcfil~~~ -~
(e) ~ * ~ ~ ~J,aq4c@ *~~~an~ 15. f.if;f -q' ~ cift;r-m ~ ~ -q' dc<Mcfidl ~ cfi'T ~ i?
66"' BPSC (Pre), 2020 (a) ~ ~ (b} 101~'.dJ$1!1 ~
10. ~ *~ ~ qlff *~ 'cfi1 ~ 'cfi1 ~ ~ *'if (c) cf,l2.1ii?lcfi1° cfi'T ffl (d) ~ cfi'T ffl

*· f.l1--1f(!-lf&a qie.r-=rT -q"{ mn: ~ - (e) ~*~~~~*~~~ an~


1. "rr-=f 'cfi1 ~ ~ 3ffl7fu ~ an~ t, 64"' BPSC (Pre), 2018
2. ~ 'cfi1 ~ ~ 3ffl7Rf ~, ~ 'cfi1 ~ ~ 3ffl7Rf 16. ~*~~-m~.2ocf f~~~~~3mf1l
~ 'cfi1 ~ *an~ i1 ~ 'cfi1 fflcf ~ ' 'cfi1 ~ qjJ ffi ~ qUR c:fi«IT i?
(a) ~ ~
1

'cfiT ~ ~
3. cfillffi 'cfi1 ~ cfi'T a:T5r, 7Fl 'cfi1 ~ ~ 8:T5r 'cfi1 ~ -q'
an~ i1 (b) ~ ~ fuffi cfii4i;ti4
4. TA 'cfi1 ~ ~ ~ a:T5r f.mR ~ i I (c) ~ ~ ~ cfii4i;ti4
. ~ *~ cfiT-f-~ qi2R ~ 't? (d) ~-~-~ dcfi1lcf,l
(a) ~ 1 ~ 3 (b) ~ 2, 3 3lR 4 (e) ~'G'~~~~*~~ ~ an~
(c) ~ 2 ~ 4 (d) 1, 2, 3 3lR 4 IAS, 2019 64"' BPSC (Pre), 2018
11. ~ 11 ~ ~ m ~ ~ ~ i? 22 11 -;ftlJ-~ <Jftm
_ 'llT«f mciiR ~ (Neem Coated Urea)
~ ~flcfi(UI 'cfi'mfi ~
ct ~ cfiT cf41' SIIR-til%d Cfi«O' i?
(a) ~-mtf ~ - l:lR
(a) ~ ll -;ft1:J cIB ct f.l1jc@ ~ ~ ~ ~~- ~
1,~l,-:st1 lt~,r,cti1cfi< 0 , ~ i,
(b) <l~>l\lf◄ 44 c?\•1f~f1Bl<4 - ~
(b) -;ft1:J ~ 11 <Jftm ct ~
~wr. ctr ~ ciiT mllT ~ ~ t,
(c)~~ -11{ (c) ~ 3il<Rti~-s . 'ill' 1% ~ !.111g1aB ~ ~ . ~ ~
(d) ~ - lJcF:fiT
~~ cfr 4·-st-,
1 ll r◄(.'1<:r(.'1 ,:ft" ~ ~ mm t,
UPPSC, (Pre) 2017 1

(d) fc{ffi ~ct~~~ 6iq~Dl1Ptn (ci)fa~I~)


18. f1i;,f(?lf@111 ~ ~-m ~ ~ ~ t? 3lR ~ cfil ~ i1 IAS, 2016
~
23. f.ii;,f(?lf@a -it ~ ~ ~ ~ t?
(a) ~ ~ ~l:lR mR - cfl{jDltf1
~ ~ (2015)
(b)~~~~~mR - ~ (a) cfiTCfi1° cfil ~ ~ ~3f..l.,....,..,..lc!.cfi=
(c) ~ 7AT ~~ mR ~
(b) ~ cfil ~ ~ df..llc!.cfi
(d) ~ ~ ~~ mA ~
(c) q;qm "cfiT ~ ~ df..llc!.cfi
UP (RO/ARO) Pre, 201 7
(d) 11{ cfil ~ ~ df..llc!.cfi
19. ~ I cfi1 ~ II ~ ~ ~ cf2:IT ~ ~ ~ ~ VPPSC (Mains), 2016
~~~~:
24 . 'mo '@ffi' ~- Bf--1ft:a t-
~-I(~) ~-II ( ~1-11:afl ~)
(a) ~ '@ffi ~ liti•lcfl11 1:R ~
A.~'EilZ 1.mfum (b) ~Plcfi •i'i ({~ ge;qct>ft4 1n: ~ ~ ~ 'Wfll' cf>l2-Mitf>1
B. zj'lijUJ 'Tff ~ 2. 'cf1ffi 3ffi (ltilllf1 cfi -~ ~ ~
C. '3m: 'Tff cqmJ 3. ~ (r ) ~ <liTlVcftR . ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~
D. l l ~ 02:JT 0:cfh-1 11~ 4.~ SI i<fi fa ch tm'TtR )l'«{tR
(cl) ™ ~ . €4j lj q i1"1 ~ ge;qqi~ 1:R ~ I
A B C D UPPSC (Maim1), 2016
(a) 4 2 3 2s . ~ ~ ~ ~ ma t-
(b) 4 3 2 (a> fcwf,,H A cfil (b) fq 21 fl.t1 B cfil
(c) 3 4 2 tc> r~u.,Fi:t 1 K cfil (d) fq21f'-11 C cfiT
(d) 3 2 4 VPPSC (Maim1), 2016
UPPSC (Pre) 201 7 26 . f1i;,f<.1F&ct R . it ~ m m ~ 20 t 6 it 'qmf cfil ~tlll
20. ~ m 11 64rt ~~1r+li ~ ~ ~ i:tttt cfi1 ~ ~ am ~ ~ ~ ~ ~3ll in?
~ cf>1. cf>1 t ~~~II~~ ~ (a) 6f~ Ull-q(1 ~ (b) m
t am: ~ i:rn cfil ~ "ffl 't7T cfil t, ~ 'lRo ~ ~ (c) ~ (d) fo fr.f<fi4
~11~~ t? UPPS C (Maim), 20.16
(a)~~ (b) ~.:il4i:11$ CR 27. ~ f f l ~m : l ~ ~ t-
(d) ~ d60icfifbi~ qqi cR (a) ~ (b) m:ITT
LAS, 2016 (c) ~ (d) ~
21. '1:1~ ~ ~ ~ · ~ ~ 11' Hi-=i f(?l f@d ~ UPPSC (Mains), 2013; UPPSC (Pre), 2016
'y"{ffil\~ : 28. "IT«f ~ f1 i;,f~fd d 11 if m-m¾'"\ ~ ~ cfir 70 ma,ml ,{l
I.~~ ct arntfu ~ cliT qff ct~ ,ft '4mll ~ ~
~ -"
q;rq;r ' ' .:\.....
~ 'i~I ~ Q (

~IDUQ fIT~'cfil~c fi'B'l:R -e:T mmJ'cfil (a) df41<-HI§, (b) m


Q,qiB411 ~ ~ aTilU mo cfil ']1@R ~ 'ITT1ll l (c) 4t\ l<I ~ (d) ~ UPPSC(Pre),2016
2. ~~ . ~ ~ in-lffir'ft ~ ~ m q@' ~ - •
otrmf ~ cfiT iill'-flctid qi'<fil i i
1. (a) 2. (c) 3. (d) 4 . (a) 5. (c)
~ ~ 11 ~ ~ -mffl ~ ttf? 6. (d) 7. (a) 8. (d) 9. (d) 10. (a)
(a ) ~ I (b) ~ 2 11. (c) 12. (b) 13 . (a) 14 . (b) I 5. (e) I i
16. (d) 17 . (d) 18. (b) 20. ( u) II !;
f 1.'.) 1 ~ 2 ~ (d) ~ m1 3m: ~ if 2 21. (b) 22. (b) 23 . (b)
19. (a )
24. (a) :. 5 (a l ! !
LAS, 2016 26. (d) 27. (a) 28 . (d )

You might also like