Professional Documents
Culture Documents
9.कृषि एवं पशुपालन
9.कृषि एवं पशुपालन
9.कृषि एवं पशुपालन
er "Q"UQIC1G1
(Agriculture and Anim•al Husbandry)
t-tldilcR.I Q~il'4 (General Introduction) • WI@ ~ - :ryi, '1ff , 1-fc{ , 7cRT • mm I 3IB1 • 1-l"fil, ~
m~il
• ~~~~~iwn~~~31~l{
~ ~ i 1 ~ 2011 ~;s,1 110111cfi~cfi~. ~ iilTl1cf
~ ~ 55 ~ -511~-i&ll Ff 3m: ~ ~'eld" lffif~ • ~ cfi1 ~ ~ flil-il~d : ~ ~ l?lUCn cfi l . f ~ cf)@
ir ~ ~ i am:~
cfi ~ ~ ~$:r (cfm ~ 1R) l{ "d1WTT ~ %1 ~ ~ ~ ~ cfi1 ~ l{ "¥IT{ cfi\,
2019-'20 l{ ~ ~ ~ ~ ~ fu~i!.IU "WT'G71 17.8 "SITTIJ@ "Zlf3 cfcfi 31R IB<TT ~ %1 ~ ~ : ~ ~ cfi1 ~
t 1 ~ ~ W?ffl ~ i ~ ~ "@"ffi , 9~91(vH ~ mmi1
'4M91e11 ~ cfif.:rcfft 3TIR ~ ~ ~ '3fffiT %1 • ~ cfi1 ~ ll ffll , ~ .~ .~ .~ ~
• ~ ~ cfil ~ fq~jt@ ~ i fcfl ~ eyy cfi1 "(vfll'qll ~ii
:mm -ii+d&ll cfiT ~-~ ~ i am ~ :mmftr
~~~~~~i,mcnT~~l{ ~"ffir
~ mm % 1 ~ ~ ~
+j~icq'l_uf :l-fffii11R e ~ -~~~i . ~~:
:mmttr mm i . ~ ~ '~ cfiT 3:m' '!:ft ~ i1 ~ ~ ~ ~ ~ RT@ wfi@ t1 ~~ "'q{UT .y
• ~ ll ~. ;sie1c119. cf ~ ~ ll 3tR m cfi ~ ~ , fa 1R Y?O ➔D , ~ . ~ . ~ ~ ~ ~
~-~ ~ ll f~-f~ ~ ~ ~ ~ cfiT ( ~ . cff:rt, ~ . l"fi!_T, ~ ) 3lTR cfil Bf¼f<-rn ~
~ mm %1 ~ari cfi :m~ 1R -~ ~ ~ ~ qllT ~ ii
~ . ~afu:~:#~~% 1 • ~ ~@ 'cfi ,~ l l ~ ~ ~ i . ~ ~ .
.....
:tg""'{l~Cfi , W ~~ cb1' ~ ~3TI"$ . fg~cf,~ ~. f.RTt 3ltt ~ 3lTR 3l@ i1
~ • mm ~ ~ cfi 3TTflra d9<lcH ~ ~ if m'<I
• ~ 3ld7IB ~~ ~ if~ cfcfi ~ '3fffiT i cf2TT ~ . ~~. ~ . ~~ . 11icf<fi.2 ~~
~-~ ~ §?E cfi1 ~ %1 7l qaj ~ siJ ~ i_ ~ ffi<TT ~ i1
mmi1 !1f!ft1 ~ ~ (Major Farming Methods)
• ~ cfi1 ~ c t ~ ll efa_:rur-~ '411~-11 qaj ir
"ffi'q mm ti ;;f} fc, eF,)q,;;;ff ~ (SubsistenceFarming)
• ~ cfi1 ~ cfi1 ~~ cfi ~ 3TI'tfc:fi ~ 3fu: 3TI'tfc:fi • ~ 3TTflfu ~ :rm ir an'tl¥PJ Tiw m ~ t 3fu
mtcfT cfft 3ilcl~llcfidl ITTffi i1 ~ cfiT an~ 'qTTT ~ ~ '9TTcffi ct ~ cfft
• ~ ~ - t!R, flill14'1, 31'm , TT@ , :s!J
~ ::fl)fip:rr, ~ cfi~WWTcfi«rril
'1qR, WIT,~. 'f ll.fi(.'fl , ~ . s19IB ~ i1 • ~ ~ cfil·~ ~ = ~. ~ctr 5Uifj@cfi ~ ~
~ ~ cfi ~ q4fc1<on4 ~ 1R f.J'R cfi«ft %1
00-
• ~ cfi1 ~ ~ ~-~ ocfl ~ '3f@T i cf2TT awr-i:ra • w 'TWI ~ , ~ , ~ f:rcmr m'
~ ~ i1 ~ cfft
"WT'G71 :mm -S11B·&l1 ~ ~ 1R R~ %1
cfcfi cfiT2T ~ i1 7l ma~ it ~ mm i1
• ~ctr~ cfi ~ l{ ~nacfi1ct11 q~i:p.n @a-n'!I :nm ~l ➔{rlfi ~ (Shifting Cultivation) .
qJffi qaj fl~illcfi mfil ii • ~ ~ cfi1 ~ ~ fcrt't-l i1 ~ 3TTflra fcf;m ~
• ~ctr~cfil'31'ITTl~3rq~~cfTCJltRcfmm ~ ctr c:H~@ cfiT ~ ~ -51{,tlcfi< mq; "ITT WIT -maT
cfi" ft;m 3TI'tfc:fi "ffl"9'l-fR ~ ~ ~ cfi@ ~ allcf~llcfidl i 3fu: m ~ 1R ~ cfi1 ~ t. 3icf: ~ 'm ~ ~
mm t, ~,~,~~'~ii
• ¥~ocf, m:J ~~~ qi"8 ct~ '1111 ~ 6 ~ ~.ufitt mmrft rrrrrrr 7jifi{ ( Plq 11tatirJn .4 gricuj ture}
~ ~ m~ - t . -qftum~ ~ "3~ ,1 ...n,1 ~ fl s« ·W'fiTT cfft 1?hfl ~'TAT cf9~ ~ 1:fjTtjf ~ cfft -;jffffi t ,·~
~ ¢ 'I_- Glll ~ ~ : ~ ~ qTT ~I ~ ~rnm, fu~ !FflR ~ l:fi1.WfY 7-fT -~ ~ . ~ -~ , 11R--R'1 ,
~ ~ ~-~ -q~ t1iitl ~ ~ tp-.lR ll ~ cfiUTI y,n,r ;,r;rr "'frft :Cfff!T mfr. 'cfi"T ~ Nim -mfr t,
~ ti ~ cf,1 ~ ~ -q~ ~ ~ ~ m t, ,. l ~ f~ fl T -q -::Rff ~ T..(cf m<J.f,P.fi ~ 7-fif. i:fi'T W-l17T ~
• ~ ~ '3W- ~ roif -q" ~ : (am~ ' TWll~Il ' -~ '
"ITTIT ~ ; ~ <rfr rr~ IFFfT ;F,T q 1f ,1f?J--t/ ~ ;fil ill Ell ti 1
I
- cfmlTJ
'3m:- ~ .j. · ~ · 7.:11 -l~TPT~' "fficfiT7 -:) ~ ~ ~ ?.J3 rJ ~ 9000 ~ 3W..f<;f) ~
~ q ~~~i,~
4-
~ , ~~~~ Sl.:ill@qY cfil ~ :,fr( <!PJlcl v:11 6fi ·'Oi ~ ~it~ t,
65 Sl'1!1@lff cfi1 fficf ~ if ~ 1Wi t t
~ . qp:11;g1<1:1'1 ?:11 ~ ~ fii7n
~ I 91~(191~~ ~ ~ ~= ar12F-1cfi a ~ 3lftf> ~ o; a~,r+=+i'i -::r ~ m:r
3llV YW ~ 7:lT itsr 3Wlcfifc~·-eITli ~ cR" ~ •~ cf51" -=fi ~ cfi1 1
m :ffT tt
~ ffT ~ ~ ~ ~ cfiT rcfffi ~ cfiT 'rt ~ cf."i 1fI! ~ ~
~~
cfiT ~ ~ ~ cfi1 ~ ~ cft:, ::r=rr ~ ~ ~ t,
I ~
~ ~ ~ cfiT 'tftm c'fTT'q"Tf 11 ~ _;ill ~ ~ t.
~ ~
moT t, ~ ~ et ~ cfiT
~ cfiT 'tftm 3 ~ 4 ~ ~
~a.h ~
:IsT 1Rlit ~ cfiT mm t , ~ m * ~,r~~ 31h -i:ftoT irar t ,
~ ~
~ rjifr:r (Organic Iiarming)
f.hlrWI ~ <:fiT ~ f;irffi ' ~ " ' " ~ ~ ~~
~ =-m ~
_'JllCl(f) 1_ 1 1 '1, (9<:11 cf>B' cfiT -q:m 'i~ ICl Q ' ' "'lS'-2 ~ tihl41.., cfi
~ - l1cfil ~I< ~ ~
•
cfi1f W'RIT t
t%g >Tfu ~ ~ cfi11IDrT alf~ t, (
~
\llCI
'\
cf112.1l~lcfi i..1 '3Hi stil$fliYI cfiT ~'lcl,!rr ~ I
1lRT ~ ~ ~
'
6fi'41~ ~ ml i, ~ -tj\m "cfil 'qfl:fCJT ~ -%1
• -tjtm qil ft~ ill di ~ cJi" m
M cJi" mR ~. .qrr:. : rfq,nT=ci ~ ~
~ cfiT ~ ~ cf41Rlli ~ ~ i1
e ~ dcfi1icfi cf>11:fITT1 '~ ' ~ ~ ,11:gf.1·,, cfiT 3'.fc:ftlRUT!
qi" ~ cffr -rJt, e;1ci1fch ~ fcffe.l -,(-) ~ qi" am iiR ~
~ "ffiP5( ct ~ "Cfi11 3TR flftfuj;qj ~ ~ '1fT ~ i1
e ~ fen'tl ~ ~ cf>1 ~ 3ilclli'llefidl ~ mffi ~ -qr,:ft- ~
e ~ ~ ~ 3Nlfc!;a ~?.TI -q -q)i@i: ~ 3TI~
"&m m
i, 3ld': ~ 3TT~ ~ ~ ~ cfimiT i, 91<9Rcfi ~ cffr ~ ~ cf>"ll ~ ml -%1
• ~~~cffr~~lWT'cfi"cfiRUT~R<ffilq il
~ ~ ~ ~ cfiT ~ mm %1
e ~ ~cfi" ~ ~ ~ cf>1 "R1 mfUT ?J:1-@] ~ ~ I
• cfl'f 2016 lt ~'qll 75,000 ~ cfM ~ "9'"{ ~ "©'"ffi
cfi1:1'fofqq;q•\ ~ cfiT ~ :'.I°! ~ ~~ q, -rm -g- 1
=
iftimf
• ~ 3Nlc!.cfidl cffr ~ ~ ~ ~ , 3TI~ cfM dcfi1lcfil°
fr¢ ~ ~ (~eaweed P'armin,:)
cfil a:fqa;TI q;i:r 3m ~ i I
• f@@ :c@i: sJW cl1¼fa i, ~ ~ 3TTfffy , "&l'cffiill
• ~ f l , cll-tlcf>91R ~ ~ --q= ~ WIBl i ~ 3TR ~ cJi" ~ lt ~ °"1Tffi %1
{lfw-lf1c:f, ~ ~ c q ffl i1 e ~ -q ~ ~ ~ cf@ ~ ~ fc121f~1 3ll°{
• ~ ~ ~ ~ ~ ~ lt -,,i.i~cfi di q;T 3l'qfq ~~~mt, ~ Wcffi1 ~~ct
i ~ ~ ~ mft:@ acfir(,'qcfi ~ ~ cJi" cfiRUT m-qra ~ -q ~ 3TIITT:8J 'll"r,IT Sll c:.i1 g cR1 ~ ~ cfi«l ti
cf?.ll ~ ~ W ~ ~ ~ i1 • -q ~ ~ cffr ~ ~ cffr ~ , lFfR: cffr ~ .
'qffiJ
~~(Aquaculture) ~~ 3l1R ~ *
cffr ~ t, ~ m ~ ~ WJfe
• ~~~"ttR'R. ~cr?.TI~~'~ w · ~ qlf('µjc:til ~'tlR ~ ID"U ~ - f1cfilii41< ~ cf,°l
• ~ ~ ct 3TT'flfu· ~ ~ ~ ,t ~q frli~·rt,r;ft ct
mur ~ ~m ~ (M ajor Crops of India)
~ :FTis3 cfi11i "cfilfil..t oe.n ~ f.f~ 'T1fmTI ~ ~?~r
~ ~ ffl ~ ~ ~ W:mlcTT~ if ~ t ~ ! 1 ~ (llicJ,)
~ 7,rg ~I@o ;_ 0IIT1'n 'TT :rrnEFf,-:~-Firn ~ ~ 3TifTIB 3Wft t,
e ~~~~c fil ~ ID"{l ~ ~ i : l1 1J..~- ~ •
'i ~ q ~ ~ 'l[~ ~ t1,fqt:Il ~1tl ~ ~uft 'ITTr11'~ #r~ lJO.I] [ ~c:f ~ 'Trif ff ~ 31dcfi'1 ~j'f("ld i
fi ~ - ~cfisl 116s_~ ~,~ ~ ~ ~ -. 1l?.ll tti:mrn ~ r.fil7UT m:.ff cp -l'(J ~ mi '3n . rm n;1~ 1 if x@
~ J
~ ~ a:@l, ctfj·. ®fil-l:1'f! ~ ~ fl*'qf ~ ~ ~~ ~
r I I r r I '' p
■ ~1$,$i9Wti:R-l - '1fT-f -q i:n~~ cfi1 ~ rAT (~~ 'UITTf ~) ~Tlff~ '1~ ~ 1r{~d-lITflT[ cfj{jOif!l 1jll i ' ~
~TN1T ~ 20 l ~ ~ ~~I l SARC
~ 'Cfi1ffiii (Truck' F,1rmi1tgl! !
• ~ ~ . ~ 3 :$ill E -clm 7fil3 E :IT:fl3 rnfy l •tfll~ i f ~ cf1m~~WT i1
■ '1.lfft;m fcti1t W's ~ cfi' ffl -emf -q fck lfi-H B1 ( iw:p:ft,)
~ fcwr ~ '% ~cfiT m fcfrln iifTffi i~~
~ 31'qfq -qr:rr ~ t crm ~ cfi1' m~ ~ ~ tjr
ref~ qil~ ~ 1lilf!rl' cfi"ITTl i ,
Fcwf~, Bl ~ 'ITT "lTm t , fq 2.1f~1 B 'chT '~-~•
• ~ ~ cfiT ffl 3lf~: ~ ~ ~ *fcfiqr ~"ttTTmmt,
~i,
- ~~~~~~- ~Wiro
~ ~ ~ ·~q,1 ~ ·ili1~~-1
~ ~ .~ ~ . $wil . ~ ~ ~ ·.
~ . ~ !. -m:ft~ . mi:rFRl~.
~ ~ ~ ~ · ~~ ~~
~ ti
• ~ -q'~~cV! WJ,l9 ~~
~½TT· q; ~ q~~~1 ~ : ~ ~~
8:l3l ~ ~ ~ - ~~q,l ~~
~ q(>if~lli q ~
fo q 1w -l ·qft f%. m~~
~ ~~~c11l1
• _~'1:., ~ "11 .:iilll, ~ ~ m ,~ .
q, ·.; ~, nm ~~ 5. l=lIBl.Jff~1L
~;mt~~~.f,1~(§
- --
~ t,
• ~ qj1l,
~ct ~ ~ ~ ½1~ ~
q1<:fiti.ci1~ ~ ~ ~ <i
~ ( ~heat)
.. ~
e €-~~ lTi ~ ~
~ r~ f-4s,ii,Ja'it
f;;,i
l 1 cfft
'31ctqlq
...·...;, .
.c·
~
•
3mffcfilim
c1 ~ @j m'o/T" so--ij{j§i] cfft .
~~- ~.
~ ~
~ /t 11,U mil, ii,]
frwf "tf
11$~'1\JH
~ 7f1T ~
q
•t i t,
;~JN;:~ ~
~ ,W ~ i I
t( <'t:J~ -~ J 'liJl_'~ t i ~ ·7:F ~ 3Nlc:,cfi ~ %1
• ~ ~ 1i<: cnr i:ftm i, "GmJ ll ~ (fufi11f<:"l~'1 IDU] • ~ , ~ , aP-1(11 1-§, , an~ ~ , iflllfH.11 q;- ~
~~~I 3Nic!,cfi ~ i1
., ~ ll ~ 1f2q:; , ~ m:r8dio,11 :a~
:@ffiR c1foa,11 . • 'Gmf ~ ~Jiiii# N6T ~ o f-41~4' eyrjt1~ ~
~ ~ ~ ~ ~ ~ i, ~ 6ifoflc:R1 an'l;l ~ ~ 'tf'l:Zf ~ .~ . l-1% 1.(l t:.2. . 1J?R@ ~ {l'--.!.i t,
~ . iit;Rl6? , ~ . t;fl;q1011 , ~ ~ ~ M ll ~ (Tea)
'qi ~ ~ '1fTcl1 t, 'Ii! ,q\m t , =if~ ~ .aiiRi! 3
B :m t, • S![l![ ~
• ~ -' @'€.IH q ~ '3l1'ffi
"'gl'U' :sI3I :@TI' ~
3lWl I
~ . q ~ ~ l '5:1(1 -aRR ll ,:ft WWT ~ ~ cfIT ~ ~ ~ ~ 'cfi'T 3 ~ItHO! ~ I ~
"q1"lJ
•
3lli:4~l!cfitll mm !1
~ cf~ 70-90 ~- ~ ql:fl ct>1 6ili:4~l!cfii:il "ITTffi !1
• 3P:! :<fil~: wfsfil:B'. ~11 ~ '311m t-t t.~
• ~ ' c f i l ~ -qrof llfu!-l enit~'R.fffl ~~~m~ .-:rr... MJ2l dlflll4cfil 7lT 3lWfi]
~~ t , • "q1"lJ cfi' lJ&f dNl~cfi a.tn ~ 3filli~ ~~ I <if~("Fil ~
• om: ml ,~ .~ . 1$ fl<-t 1°11 . rJm. ~ 3TIR ~ cfft..jl~-0__cfft ~ c{ ~ ~7=,
~ 3NiG.lfi ~ t,
I~~•~'i;M:¼
• ~~~3llmfuf ~ t . am : ~ ~ ~ q ~
-~-:.....-::...--'Y-T '-"
~ (Pulses)
• ~W q ~ ,cf>l
~ WI ~ ~ 3ffi1RI' 3 ~ , Tftf,
~. ~ . ~. ~ . ~ aTIR cfiT ~ ~ "ijfTffl Ti
ft,rn t,
"i.;llm1;1~
~~ (Smut)
~ 19 12'lf ~ ~ ~~ ~
1'IT ~ efi1 ~ 11-Etial (Major Spices)
• °ef18'111 'qT«f lt l'R cfil~r.filffi ~ ~ :m t ,~
~ CfiRU1 (44af,i(t ~ -qcRf
~cfiffi~"ITT\Wcf3lCA ~ ~~~ ~
,. ,_ """' ~
-, , ,~11:1 , ~ rt-Tr£
'1 '\ I ~ cfiT ~
Btc:firne11 ~ ~ ~ t,
611~1-i ,
~ tu fq &m, t, ~ cfiRUT t fcf> cqrof "c:fil ~ 'c:fi1 mm I
• ~ ~ aP-k11i-§. ~ ~ dNIC::cfi ~ i1
~ ~ (Black Pepper)
• ~ ~ ~ ~ : qffi:fJ.t1 'cTTZ cf>1 qt;,foll{ ~ ~~ llRl
~ t 1~ ~ ~ ~i l~f:tll!L qJlfolll , ~ , ~. ~ .
~ ..)fo ll, ~ m
~ tjt dtct,Ra ~ ~ t,
• ~ ~ ~ 19°c.=40°c nI!M3 DiTT J22.=_200 'Wfi. cf'ri
~ mm t ,
• $t1.., ~ 'tf,rvl1 '(:f,l ~ !{9
E,:wYJ:7:Il1 "'fflol ti tiN~-i::llq_
~~~tfil-i:m@r.fi ~ * m~~t,
• 'qf«f G ~ fi::pj cf,l ~ ~
di"-l lt;c:fi ~ t,
~ . cti-1f2 ct1. c1 F'4 t1 -1, ~ . TJTqf. ~ - F1c:ti)31.Uh1 ~ mi ~ ...-~ ~ . Ef>i-{i<!&i . -inmtt
_ _ __--..1
~ ,:ft fflt «R -q'{ ~ ~ ~ ~ t , tmr: ~ f1rf&1c:ti1, !V!O ( ~ T(fi ~ E#iRft11 ~ )
• ~~ ~~ m ,tif,'RUT~ 3T'qf{ , me~~ '----- - ttaftf ( 'i/._ ) i1ff'rt ~~$
- -- - - -- -----.J
;Jl]~f{'
~~ ~ ~- '4t ~
~(I
°t Wit- mil ~cffl ~@r i 1
~ct~~~ ~"QT~ cfil 1 ~- ~ "lfT ~sif@ 1
~ (Turmeric) ?.6""~ ~ t , ~ 'l°t "QT~ ~ ~~ ~~ 'lfil
• t~ ~ ~ ~ ~ 394'6 it;l9 ·Q!i ~i !ift ~ QJ't~lll 'cfif ~ m11 TTfiQl ~ ti 1ff ~ : ~ ~ ~ mti-
~ t, ffmfcr ~ (Mu t gina/ 1folt.lings)
• ~ 3Wicfifc:.ai~ ~ti~~ -qt;l ~ cf'ri ~ ~
~~ ~~ 34"11?41 ~ f1 t,
l .00 -~ :H sKH_
'qr@ it mil@ ~ <fiT ~ ~
~~~ ~r•~
t,
~~
~
mil" ~ (Small Holdings) • ~ ~ ct crnuT ,ft 1 ~ ~ cfft Tcfurr -q cfitTT an I
1.00 ~ 2.00 ~ sfi:r ~ "\il1ij cll1 '-rnit ~ ~ "\illij' -m i cJq ~ ~ ~ $R ~ -q: qftqffia mm ~ ~ li
~~i, Tf!TT ~ ii}atJ$H ~
3l@l ~I
~ ~ f11,..-jf(.1forn ~ t-
m::: TJ<II:::
ft.mft-rrti1 • .w,=@T cfi mu o!fc@ fcfic:rr ilITT!T
~tfil~~~am:~~~~~
ll~~I
.
- ~~~-~~
~~~-~~
■ ~ sfimf- -m dNl~1
~ ~ ~ .,q;F(j(iicfi ~
! 3WJ
• mtf sfiITT'f
ctft 6lB'li1cii
tfil
-q "qf.a s_t. ~ ~ fcFim;J 3lR ~ "tl ~I
"'ST'qfq cfi'cffi 3fW it -© l~H ~ . ~- ~
■ -fr~- ~ dNl~1 ~ .~ .~~mmn:ra-m,
■ mtr~~-~~ • ~~ct -m ~ q(q<,,,a ~~Mm,~-~ .
• ~ sfilfc:r- ~ ~ ct ~ ~ 3Tift:: ct~~ iq('r;tj•li<l cf>1 ~ ~ ~ . ~
- ~~-f~~ cnRUT am=qf.Jm: mlftuJ 3 l ~ "Slcqffe@ ~ ~ m-u am
• ~~- (1~ ~ct~-q~cfi-ct ~ ctft ~ ~ cfil ~ ~I
~ 'sPifa (Green Revolution) • <IBl4f1c:fi ~ ct 3-if'tlth" "Sr4l7r ~ ~ , ~ cf 1fGJ ~
. *~ ~ cf~ ~~ cf)l ~ 3-if'tlth" ~3lTI
• "ITTtf sfiITT'f ~ ~Uiq'dl er@ "ffi, <l~P-lf1c:fi ~ cf ~
~ ~ ~ ~ cf>1 ~ ~ ~ ~I ~ ffl«J iJf ~ ~ 'sPifa
' 3if~ ~ ~ cfTffi ~ cf)l c:fi 14sh'I' (High Yielding (The Second Green Revolution in India)
Varieties Programme - HYVP) ct °1'T'I' ~ "TfiRT l'flIT I e( 1990 ~ ~ ct.fa~ mtf sfilfc:r ( Second Green
• l-§§~ 1966-61* fo6iiji_ q t : ~ qf.?-i:4 1-n ~ am: w Revolution) cf>1 3,jq~ tfil mm~~3lTI ~ I Bc!_iciit;I<
<l"lf\!-111 ct ,j,111•1< 31TR ~ ll ~ ~ ~ ~ ~ l'flrr, ~ • (Evergreen Revolution) i\t ~ :T!J I
~ ~ ~ cf ~ dNlc;.c:ficii -q 34PM4"1'1c:fi ~ ~I
• 'm ~' !I5 cf)l -m ~~ 3iBfufil ct m. fc:1fw-l'I [NPK~
~-;)-~~,
(Nitrogen-Phosphorus-Potassium Ratio i
■ <1~14f1c:fi
•m sfilfc:r cn,4¢fi4 ct ~ ~Tcnq:it1< am m 4i,a':g¥1-1 ct -clm' if 11~cil\ll1, 4iTftfi'i<~ o~ 9',~fo4q ct ~
SI&Ia:YB B'. :al:i 3F!ffl f l M cfft ~ :w ~ mm cf)l
ffl1T ~ ct ~ -q ~ ~ i
F1f.?-i:4a fi:i-9lUl cf)l
~ ~ i, ~ ~ itii
-sroTiffi' ~ "cfiT-t 3lR ~#tlf'"1cf>1· cf fcoBl1'i ~ a;n:roT ~
jr:§Jam:\-;fm ~ ~
~ii ~~ m ~ ffl °%1 2022 ac:fi" fcf>Bl11· cf>7" ~ cfil ~
■C~ ~ -ifun1 ~ m ~
wrnr i a~
11$~lcfi<o1 * Tira
j l~?1J11 cnT f.Ja,m;r-:r cf c11641cfi<o1 ~ mB'
~m cfl8 cfft ~ --q ~ ~ ftcfil<l,Gc:fi ,m;r it
UIS{\ii~~
cfi1i "ITT ~ t , 11$?)J11 a:rf~ ~ ac:fi" ~ * mIT i, • °U$ ~ 3WWT cf>T ~ 2004
~ i:rr~ 11$?1J11 cfil ~ ~ ac:fi" ~ ~ ~ i1 cfi1 3l~a:ml --q fcfi?:IT TFTT ~ t -~ -c::::;~ ~ ~ ~ .;_~~ ~~ ~ll~. }I
*
~ ~ cfi1 cf>11 "'1T5IT a:rf~ "l".f>mi ~ mTJT q~
• 3WWT ~ 3ltA1' T.fR ~ ftcyi ~ ~ 2006 *;f&l~
~ tjt cf>11 ~ I
~ cfi1 ~ 6-ljl(iftl ~ ~ i-
! if.ll=taisn ~ 1ftin' 4) ,ij=tl ( cft l(•U(Ciirsft<Uf )
l l3 '3f1crU, 20167 cfil ~ <ITTAT cfil ~ ~ TFTTI ~
♦ 3{tA1' "CITTIT ftcyi
~ ct ~
3WWT* ~~
fl61lidl c:fil4i;fi4 , 311'31lfqcfil
*~~~~
l:fl~ ~ ~ ~ ~lf4llG ~ ~ efiT cf>11 "cfiT-:) ~ ~ m~~I
~ ~ ~ cf>1 ~a.-ll ~ ~ cfi1 ~ Wa.-ll "tg <ft l1t I • ~ ~ ~ afu: ~'El'1ft1chl mr-=r cfft mrr ll ~
7.!hr,:n ~ Wffel ~ ~ >l"cfi"R t- ~~ ~ tl~~lch<OI cfil ~ ~ I
♦ ~ 'fu:cfi f2.~cii$~lii1 ~ ct TfcR ci>1 Gfffi cfi"tr ~I ~ i ~ ~ f.f!-.f;r ~ct~~ ct t;~fa< 0T q;y
• 3WRT3lT "B ~ tg 'Q!ilcfirl( fu:q; ~ ' ci>l ~ ~m~i,
cfi1 ,:ft ~ ci>l ~ ~, ~ "l=TT?.l "ITT' aftm ~ "q;l • ~ Q_il~41 ct qiR'OlllR ~ ~ ~ 3A ~
~ ~ ~ ct 31f~ -it ~ ci>1 ,:ft Gfffi cfi"trl ~ fc:rcrtra -g'q]q im t ~ ~,cf'3!f1cfi ~an~ an~
~ ci>l "cfilTT ct ~ ~ "ffi'q ~ ~ 8J;f afu: ~
~f~qo1.,~~~
fqffi ~ "cfiT 31m fl@T i,
(fifff fcNOi ➔ (Agriculture Marketing)
iil141ech fchM ➔ [Biotech-Krishi Innovation
• ~ ~ "q;l ~ ~ ~ ~ E ~ ci>l ~,q~4ctrj, Science Application Networ'((Biotech- KISANJlj
t
mfil ~ 3Tifl@ ~ ~ , Q,cfi,Ocfi(Oj, !,i'j~f~flj ~ ■ 7:ffi" ~ ~~'ir1cf>1 fcNrT WU~ cfi1" 71} ~ :fflsI ?ffifIT i,
cfi1 ~fAif(."jc, ~ ~ i,
~
• cqmJ-it~fcr:TUR~q;p.f~~anct~"Bfcfim
• ~ ~ w~ct~. ~~lf1cfi'i am~ ~an
"cfiT ~"ITT~ "B ~ i,
~ ffi i, ~ ~ (NAFED), ~ (TRIFED), ~ • ~ ~ ~ 3Td'7IB :BNW FnB8I "cfil :WaJUT 2fil man
fcfcruA ~P-ifc.Mi ~ >TT~ fcr:JUR ~f~fa4j ~ t, ~ ~ ~ "B '~, ~1412cfi ~ qi~',foq' ci>l W3lrn
7ffTel ~ (Food Security) ,:ft ci>l ~ !1
• ~ ~an "B ~ fcfim ~ct~ 11 11Rctil tr q'1q u11cR1 19TEJ f!,~$7?.fi<VI (Food Fortific.atiori)
~ 1RriTI ci>l ff1~ild ajr@ # ~ ~ %1 e "l9ffi "tRitlT ~ 5H:i°~(Uj ct ffl "3Jl1l ~ '!i~ '9J1il'cfi
• '1ml' 1t 'U$ ~ wan m~. 2013 ct 3Td'7IB ~ ~ (:wt':@! :esuI foc;ifB1 ®R) ci>l "cfilTT ~ f.r:r,JuJ W§
am ~ wan mcf~ fcfim ~ . ~ "ffill1' ~
3lTITT( "q;l El "l9m fcfim '1l1"c1l i,
~fiGlcfi{Oj
"3'ftra -eyq ~ ~ l-l"f"5n -it~ ~ ttf1F~'i:la ~ ~ e lgffi ffi~cfi{Oj r.fi ~ °B 'illcffi , ~ 3m: 1'1=lcfi" ~ ~ ~
~ i I ~ 31f~ ma.ra ~1cf-s1f1cfi fcTTrruT )l'IJ1Tffi m if ~ . ~ . 3TillTiR. fqw:r,,--q: am: m afu: ~ "q;l
{TPDS) ct 3lWRf 75 -srrnmf mlTTUl o?.TT 50 ~ ffl
~ cti"{ "3"1'cfiT ~ ~ -q: ~~ 'Q_cf ~ c{t ~ i,
~"cfil~cfi«rril
• ~ t fctl "l9m ft$~lcfi(Oj ~,qt ~ ~ i 3lR ~
~ ff!(~ 1lfll' (Minimum S upport Price- M S!.:) ~ ~F~ctia, n<F mft@ t,
• '1ml' ~ wut~ "ffilIB ~ ~ 3WWl (QAGP) rtt '4 l<i114 ~ filW rr:i "!Tr-fen ~ r.::::-:-_
ar;mman ct 3lfm{ ~ w:w ~ ~ ~aj m c; mtG if (Food Safety and S tandard"i A uthority of lndia~ J ))
le§ -it ~ ~@ ~ "&WFj :fIB:1 -wt~ ~ (MSP) • ~ "&rn wim 3lR ~ -m~@ ~ Wei' ~
cITT ~ ci>l ~ i , mfclfllq, ~ -g I
• Q_qQ_Bq) ~ de<ilc:,cfi'i cfi1 ~ ~ ~ i%m ~ ~ c;
~ Wf'a.ra ~ ~ q@ ~ ~ ~ ~ ~ t, • FSSAI ~ ~ '9ffl m-init fill ~§1if1cfi ~ "efi"J R~
~ 1 !lf'if1i iid .,~
~ ~ ~ ci>l ~ ~ cfi1 ~
• 1{'11{~41 "q;l
<i<:st':(00 . ff@ , ~ · ~-tj\s) ; . f i ) ,r;'rrn ('![Isl ■ i-~ 1.JTfu ~ -q:.i:rr.~.m. "B ~~ ~ ◊m: mnan
~ ~ iFim~ ~ ¥j~fAif(."jc1 ~I qi"~~"eft ~~~~~ -% 1 ~ 3R
• 1fl(cici~ -% fq;- TA ci>l ~ fill ~ ~ cil'4cfilU ID ~~qi"~~~ 3Wrn:r 3lR ~ . ~ fflTqT
ffRPTci>l ~ cfi1 ~ t, "cfiT ~ 3lR ffi, ~ ~ -ql; Si@fsfi<ll c; ~
~ ( t_;n:41 011)
*~ * llffi cmr mm t,
r@1" '::mf{
~TAT~~~ C1~13' ~ 1'@ ~ ~ "dm:- 4n<'tjJ.il ~ ll ljlii1'1{, ~
muR ~ f.fuaJUT f.:r~~ll<:14 tfiUC::l~IC:: 3TI"{ ~B<:14< -q ~ ~ i1 ~ ~ ~ 9-1 2 ~ ~
-=.irmt ~ firn" -u$ ~ fcltrUR ~ ~
-e:cfr ti ~ ):fi1«i11 ~ cqro-~ ~ ©l.'tji:fi< ~ ~ i1
'qffiW.l~~~~ ~ -~ ts-fWr
-u$ l'.ffi1
. q -cfft;:itani
,. ~ ~ 1'@ "cfi1" ~ cfiT "{11 ~-~ mm t,
~ ~
~ qlfcfi«iH cfiT fu~ "5ITTf ~ ~ i1 ~ ~ WT~
~~~~~ ~ (3 l m ~
10- 12 ~ ~~ ~ "t1
~3lR-l~~~ fu"9'Rl
f.fl4/0// ~
~ q1~fa ~~ WITT C1~13i
Km1 3TT"{ t< f<41011 ~ ar,J ~ °tJ11t ~ qJffi ~ ~ ~
~~~~~ cfil~Hlll6 ( ~ )
3TI'{ ~ q_m 'M "cfi1" "ITTm t ~ ~ Wl'qll 10- 15 fficJ: \ll
~ ~ ~[flfilcfil ~~ ~ '
i:filelcfilol
~ !1 ----c-..-~
~~~~~ q l<IOI~
~~~~~~ ~
~
~
~ ~ <Slll lql1~l ~ afl i:n l~<
~ 31cf1fu 9tl91<-tc:f> aj,flq_e ~ ~ ~ cfiT ftf~:sl ~~ -m,= cfiT ~ ct -=qn_ l.it;H•i{\"- R@", ~ , cf>'1<-tc:f>ii:il ,
~~ii ~ ct ~;m ct m~ ~ "l'fllT a~ crm i:r( ~
oftcfi SPTTa
cn, ~ cn, 7lt ~ 3lT1l
3T~ ~
(Blue Revolution)
sfiifu cn1
~ IJ 69-70
~3Tffi qi7' I
.
♦ 3fo~~flll ~ ~ afu: ~ ~ cfiT mffi;
~~~ . ~~~~~~
cfiT ~ ;
• cqmJ-q WF!F\:f * ~ ~"'qffil!T~~fcml:f~ ♦ ~~ ar,r ~ sl21~~ afu: ~,nf<:"fcfi ~ ~ cfil
qil -;:ftm - ~ -- q,T ~ ~ 7P1T t, c:rn- ~ 'qJ«f 3ITT: ~~ ; ' ...
-.riTTT.;,. ' ¾ 1IB3TRl ~ ~ qi<:R-IIDlqii(l lfl"111Q. aRRTI
fc:401:fc:fi< 3TI~ ~c,_~, 1--1 ~ m ~ QI ♦
• ~~ctlfllffi-q cqmJq,T ~ lJ~ EIRt ~ • t i ~ ~ 3H ~ cfi1 ~ ffl ~ ~ ~ 3lT@
~ ~ ~ aa q~ 1 -q cqmJ ~ 7 .58 "5lftmcf ~ q1TT ~ ft.;r4 • ~ ~ -crrffi "cfiT4 ~ -2020' (National
~ ~ "c:fi«l1 t, am'~ ~8JT 2020-21 ~ ~ ~ Fisheri es Ac tio n Pl an-2 020 ) ~"lfTT fcfi"""lf1 ~ f1 <ll
2019-20 -q cqmJ ~ ftcfi'ft 14.16 f~fcilH ~ Z1 lWffi q;1 4sii 4~ ~ 11 ~ fcif'iFl ~ "tTTffi "Bm~
~fciicTTI ~ -m-m. ~ -~- m ~ . ~ . ~ ~ ~
• t i sfiifu ct ~ ~ ~ (Aquacul turij} cm~ 3Tifc:: ~ B 41 fo a cfi«TT t1
~ ~~ ~
(b) '.:t1f.-14fa1 cf -l . 'qITT 11· wi ct ~ ct *'if ll, f.1yfaf@ a qje.r,rr 'll{
(c) aIB: ~ ~ ~ ~"c:film-
(d) ~ ~ ~ RAS (Pre) 2021 1. ~ <fil "©"fil ~am~~~* cfil '1fl Wficftt,
2. ~ W1 ~ q;i "WT'I.TTT 3lfqf "WT ~ 1fT cfil ffll t,
2. ~ -q ct ~ -g'?
m ~*-~ ~ ~ q,l ~ ~ t.
4i21~~11 (Fertigation) ('TT'l
3. mffi
1. ~ ~ cli1 8JTW@T q,l Rlt3iUT "fi~ -g I
~ rm ~ cfil ~ ".'.TZI t,
2. ~ ~ am ~ 38T 4iT~fcc:fi ~ q,T {-44i cidl
~ 'c:fi"ir-TT -q ~ ~ - mro ~ trg'?
ct m~ ~ ~cqq t, (a) ~ 1 (b) ~ 2 3ffi 3
3. ~ ct _
m ffl ~ ~ lTT;1T it ~ ~ '1fl ~ t , (c) ~ 2 (d) l , 2 3ffi 3 /AS, 2020
4. <l~Mf1c:fi ~ ct ~ -q clilTT" ~ -g1
~Wt-rm:~ q,l ~ ~ ~ -a-m ~ -
5. 'Gmf # TR "c:fi1 ~ ~ * si~nP-if qi" * '4 *· f1i.:ifc.1ftfc!
q,ir-{l " t i ' { ~ ~ -
(a) ~ 1, 2 afu: 3 (b) ~ I, 2 3 am 1. ~ cf6
1
m
~c:fd1ft (bud Chip Settlings)' 'c:fiT ~
(c) ~ I , 3 am 4 ( d) ~ 2, 3 3ITT: 4
# ~ ~ ~ ~ ll Sl@ -Ofqa ~ ~ i , ~
~ ( A ) : ~ . t:RlllOII , "3'm ~ 'qffif ~ ~ ll{ 12. 'qRcf f.11--if(!-lf@a qi~ 1:J"{ fcr-cITT
dc<IIC::cfi ~ 'ti ~:
}. I~~ ~ m ~ cfij4i;fi4 1 (~~°tft-m.i:rr.)
cm,JT (R): ~-~qq1fi:a 'd'cR ~. :?ndcfil(1 1l 10°-15° ~-
~ mlftur fcrcfim ~ ~ 41ifc::1?f1 ~ ~ ~
~ ~ WN1T 75 ~.-rft. ~ ~ qaj ll{ ~ ~
ffl cfi«rr i I
~ m
~M1?4cfi i1
2.
3ltjt;J
~.i:rr.an.i:rr. ~ fsh41.q41 ~ m ~ am 51fi·f1ia ~
¥= ~ mIB fcrcfim w~ (APEDA) flf-qqjc-14 ~
(a) (A)~ (R) ~~'tain (R), (A) 'cfi1~~i ~ -q' ffl cfi«rr i I
(b) (A) ~ (R) ~ ~ 't , ~ (R) , (A) 'cfi1 ~ ~ 3. iflfc:jq,4 1iU ~ ~ ~ ~ ~ ~ i1
'qffiT cfiT ~
~i ~ qi~ * ~ 'q;R-mro ~ ilt?
(c) (A) ~ i, ~ (R) l@o i (a) ~ 1 am: 2 (b) ~ 2 am 3
(d) (A) ~ (R) ~ l@o i= MPPCS (Pre), 2020
(c) ~ 3 (d) 1, 2 am 3 IAS, 2018
8. f.if;f qiTQ;1 dc<IIC::cfi ~ 1l ~ 'q;R-m ~ cfi1f2.cfi -q' ~ i? 13. 'qffif ~ l¥f ~ 1l ~ ~ ' ~ cfi'T 'cfi7JU' cfi6T '1fTffi i?
(a) f-qcfi'llltj__< (b) cpf (a) "3'm ~ (b) ~
(c) ~ ~c::1n1tl (d) ~ (c) ~ (d) t:R41011
(e) ~ * ~~~~*~~~an~ (e) ~-q' ~ ~ ~ ~ - q ' ~ ~ ~ ~
66'" BPSC (Pre), 2020 64"' BPSC (Pre), 2018
9. 1TT.~.- ~ "lITiiRT cfi'T ~ i 14. 'qRcf ~ ~ 1l ~ ~ ~ 'cfiT ~ ~ ~ q,J ~
(a) ~~~~'i:fi1~1:J" {R%flcfill~ cfllT ~"?
(b) ~ ~ ~ ~ 'cfi1 fll{cfil{l° i:J"{ R%fl-q' 'cfi'lTT ~ (a) >f~ (b) ~
(C) 'qRcf -q' ~ 'cfi1 ~ qjJ "ifci'=R (c) wfr:J (d) ~~
(d) ~ 'i:fi1 ~ --atR ${1~11 -q"{ R%IT m ~ (e) ~ -q' ~ ~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~
64"' BPSC (Pre), 2018
ain-ctqMcfil~~~ -~
(e) ~ * ~ ~ ~J,aq4c@ *~~~an~ 15. f.if;f -q' ~ cift;r-m ~ ~ -q' dc<Mcfidl ~ cfi'T ~ i?
66"' BPSC (Pre), 2020 (a) ~ ~ (b} 101~'.dJ$1!1 ~
10. ~ *~ ~ qlff *~ 'cfi1 ~ 'cfi1 ~ ~ *'if (c) cf,l2.1ii?lcfi1° cfi'T ffl (d) ~ cfi'T ffl
'cfiT ~ ~
3. cfillffi 'cfi1 ~ cfi'T a:T5r, 7Fl 'cfi1 ~ ~ 8:T5r 'cfi1 ~ -q'
an~ i1 (b) ~ ~ fuffi cfii4i;ti4
4. TA 'cfi1 ~ ~ ~ a:T5r f.mR ~ i I (c) ~ ~ ~ cfii4i;ti4
. ~ *~ cfiT-f-~ qi2R ~ 't? (d) ~-~-~ dcfi1lcf,l
(a) ~ 1 ~ 3 (b) ~ 2, 3 3lR 4 (e) ~'G'~~~~*~~ ~ an~
(c) ~ 2 ~ 4 (d) 1, 2, 3 3lR 4 IAS, 2019 64"' BPSC (Pre), 2018
11. ~ 11 ~ ~ m ~ ~ ~ i? 22 11 -;ftlJ-~ <Jftm
_ 'llT«f mciiR ~ (Neem Coated Urea)
~ ~flcfi(UI 'cfi'mfi ~
ct ~ cfiT cf41' SIIR-til%d Cfi«O' i?
(a) ~-mtf ~ - l:lR
(a) ~ ll -;ft1:J cIB ct f.l1jc@ ~ ~ ~ ~~- ~
1,~l,-:st1 lt~,r,cti1cfi< 0 , ~ i,
(b) <l~>l\lf◄ 44 c?\•1f~f1Bl<4 - ~
(b) -;ft1:J ~ 11 <Jftm ct ~
~wr. ctr ~ ciiT mllT ~ ~ t,
(c)~~ -11{ (c) ~ 3il<Rti~-s . 'ill' 1% ~ !.111g1aB ~ ~ . ~ ~
(d) ~ - lJcF:fiT
~~ cfr 4·-st-,
1 ll r◄(.'1<:r(.'1 ,:ft" ~ ~ mm t,
UPPSC, (Pre) 2017 1