Ziemie polskie na przełomie XIX i XX wieku
Zabór pruski Zabór rosyjski – Królestwo Polskie (KP)
Sytuacja - znaczna i rosnąca liczebność Polaków (1870 r. –
społeczna i 4 mln, 1910 r. – 6 mln) i ich udział procentowy w
gospodarcza społeczeństwie (Wielkopolska – 60%,
Górny Śląsk – 50 %,
Pomorze Gdańskie – 35 %)
- duże i nowoczesne gospodarstwa rolne
(Wielkopolska rolniczym zapleczem Niemiec)
- rozwój przemysłu spożywczego, a na Górnym
Śląsku także ciężkiego)
Polityka zaborcy - kulturkampf (1872 – 1878): dążenie do objęcia
wobec ludności administracji kościelnej kontrolą państwa,
polskiej egzaminy z „kultury niemieckiej” i aresztowania
księży
- rugi pruskie – wysiedlenia Polaków – obywateli
rosyjskich (1885 r.)
- Komisja Kolonizacyjna (1886 r.) - próba
finansowanego przez państwo wykupu ziemi z rąk
polskich
- hakata w Poznaniu (1894 r.) – organizacja
nacjonalistyczna wspierająca germanizację
- nowela osadnicza (1904 r.) – obowiązek
uzyskania zgody władz na postawienie
nieruchomości
- germanizacja administracji i szkolnictwa
- ustawa kagańcowa (1908 r.) – zakaz używania
języka polskiego na spotkaniach z udziałem
Polaków poniżej 60%
Postawy Polaków - praca organiczna – walka o ziemię i język
wobec zaborcy (Centralne Towarzystwo Gospodarcze - Hipolit
Cegielski, kółka rolnicze - Maksymilian
Jackowski, banki spółdzielcze – księża Augustyn
Szamarzewski i Piotr Wawrzyniak, czytelnie
ludowe, biblioteki publiczne - Raczyńskich w
Poznaniu i Tytusa Działyńskiego w Kórniku, koła
sportowe i śpiewacze)
- strajk szkolny we Wrześni (1901 r.) – walka o
prawo nauczania religii po polsku
- wóz cyrkowy Michała Drzymały – walka z
nowelą osadniczą
- pielęgnowanie postawy wielkopolskiego kultu
pracy i solidaryzmu narodowego
Zabór austriacki
- szybki przyrost ludności (1870 r. – 6mln,
1910r.– 12 mln; Polacy 80 %, Żydzi 14 %)
- dynamiczny rozwój przemysłu (Łódź i okolice –
włókiennictwo, Zagłębie Staropolskie, Zagłębie
Dąbrowskie, Warszawa ) organizowanego głównie
przez niepolski kapitał – KP najbardziej
uprzemysłowioną częścią Imperium
Rosyjskiego
- rozdrobnione rolnictwo po uwłaszczeniu w
1864 r., bankructwa ziemian, konflikty o serwituty
Represje po upadku powstania styczniowego:
- konfiskata setek majątków ziemskich i
kontrybucja nałożona na ziemian, zsyłki na Sybir
- 1865-1869 r. - likwidacja ministerstw
zajmujących się odrębnie sprawami KP
- 1874 r. – zniesienie urzędu namiestnika KP i
utworzenie na jego miejsce urzędu generalnego
gubernatora warszawskiego (szerokie
uprawnienia, prawo deportacji do Rosji osób
uznanych za niebezpieczne dla władzy rosyjskiej)
- 1885 r. – likwidacja Banku Polskiego (ostatnia
instytucja pozostała po autonomii KP)
- unifikacja ustroju administracyjnego KP z Rosją i
wprowadzenie nazwy Kraj Przywiślański
- rusyfikacja szkolnictwa (Aleksander Apuchtin;
polski nauczany jako język obcy) i administracji
- szykanowanie duchownych i likw.75% klasztorów
- depolonizacja ziem zabranych (kresów wschodn.)
- działania pozytywistów warszawskich
(„Przegląd Tygodniowy”, Aleksander
Świętochowski, Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa)
idee: pracy organicznej, pracy u podstaw,
emancypacji kobiet, asymilacji Żydów
- próby rozwijania szkolnictwa zawodowego
(Szkoła Handlowa w Warszawie – zał. przez
Leopolda Kronenberga, Szkoła Techniczna
Hipolita Wawelberga) i obrony języka polskiego
(tajne koła oświatowe)
- niewielka popularność i nieskuteczność postawy
lojalistycznej (Zygmunt Wielopolski)
- gwałtowny wzrost liczby ludności (1870 r. –
5,5mln, 1910 r. – 8,5 mln; Polacy 50 %,
Ukraińcy 40 %, Żydzi 10 %) i masowa emigracja
zarobkowa
- brak przemysłu z wyjątkiem Śląska
Cieszyńskiego (przemysł ciężki)
- zacofana rolniczo, przeludniona, rozdrobniona i
alkoholizowana wieś galicyjska
- konflikty polsko-ukraińskie na tle kwestii
gospodarczych i kulturalnych
Autonomia galicyjska:
- przyznanie Polakom autonomii w Dyplomie
październikowym 1860 r., obejmującej: samorząd,
gospodarkę, oświatę, kulturę i opiekę socjalną
- utworzenie instytucji autonomicznych w Galicji
obsadzonych przez Polaków: Sejm Krajowy
(ustawodawstwo w zakresie spraw gospodarczych,
samorządowych i oświatowych), Wydział
Krajowy (organ wykonawczy sejmu), namiestnik
(reprezentant cesarza i zwierzchnik urzędów
galicyjskich), Rada Szkolna Krajowa (zarząd nad
szkołami i seminariami nauczycielskimi)
- polonizacja szkolnictwa i administracji
(namiestnik Agenor Gołuchowski, starostowie,
koło polskie w parlamencie we Wiedniu)
- poważne ograniczenie cenzury
- zezwolenie na nieskrępowane działanie szkół
wyższych i teatrów (Kraków, Lwów)
- całkowita lojalność wobec władz w Wiedniu
- działalność stańczyków („Teka Stańczyka” w
„Przeglądzie Polskim” – Józef Szujski, Stanisław
Koźmian, Ludwik Wodzicki, Stanisław
Tarnowski) i sprzeciw wobec „liberum conspiro”
- powstanie krakowskiej szkoły historycznej
(Michał Bobrzyński, Walerian Kalinka, Józef
Szujski) obarczającej zacofany i anarchiczny naród
winą za rozbiory Polski
- rozwój kultury polskiej (Jan Matejko, Józef
Chełmoński, Józef i Wojciech Kossakowie,
modernistyczna Młoda Polska, Stanisław
Przybyszewski, Stanisław Wyspiański)