Sen w okresie prenatalnym i niemowlęcym

Zuzanna Jabłońska i Sandra Zasada III rok psychologii niestacjonarnej

1. Najistotniejsze informacje o śnie:

→ Dlaczego potrzebujemy snu?

Sen jest naturalnym, koniecznym i niezastąpionym sposobem regeneracji organizmu po
codziennej aktywności. Każdy z nas funkcjonuje według własnego “zegara biologicznego”, dlatego
pora, o której zasypiamy i się budzimy, a nawet długość snu oraz zwyczaje związane z nocnym
wypoczynkiem. Zaburzenie tych naturalnych reguł funkcjonowania może doprowadzić do
bezsenności.

→ Cykle snu
Czasem odnosimy wrażenie, że cały nasz nocny wypoczynek to jednorodny stan braku
świadomości lub jeden długi sen. Tymczasem - nawet gdy “zasypiamy jak kamień” i budzimy się
dopiero o poranku - wszyscy śpimy w cyklach. Każdej nocy organizm przebywa od 4 do 5 takich
cykli. Nasze samopoczucie o poranku - to, czy budzimy się wypoczęci, czy zaspani - w dużej
mierze zależy od tego, czy ostatni z cykli zostanie domknięty, czy przerwany - na przykład
dźwiękiem budzika. Pełen cykl składa się z czterech faz przebiegających w stałej kolejności.
Porządkiem faz i cykli sterują rozmaite hormony, w tym zależne od światła melatonina i serotonina.

→ Fazy snu
Pierwsza główna faza snu to N-REM - tzw. faza wolnych fal, składająca się z następujących
etapów:
- (4-5% cyklu) Sen płytki. Uspokaja się aktywność mięśni, które od czasu do czasu drgają.
- (45-55% cyklu) Sen płytki. Spowalnia się rytm serca, pogłębia oddech. Lekko obniża
temperatura ciała.
- (4-6 % cyklu) Przygotowanie do snu głębokiego. Mózg generuje fale delta.
- (12-15% cyklu) Najważniejszy dla odpoczynku etap - bardzo głęboki sen. Rytmiczny
oddech, ograniczona aktywność mięśni. Mózg produkuje fale delta.
N-REM (tzw. sen głęboki) to faza snu charakteryzująca się wolnymi ruchami gałek ocznych
(ang. non-Rapid Eye Movement). W tej fazie następuje głęboki wypoczynek. W stanie snu
głębokiego tempo metabolizmu ulega znacznemu zmniejszeniu, spada ciśnienie krwi, zwolnione
zostają oddechy i rytm serca, nerki produkują mniej moczu, a pokarm przesuwany jest przez jelita
wolniej.
 Sen w okresie prenatalnym i niemowlęcym

Zuzanna Jabłońska i Sandra Zasada III rok psychologii niestacjonarnej

Dziecko w fazie snu n-REM leży spokojnie, a jego oddech jest głęboki i miarowy.
Druga główna faza snu to REM. Trwa ona 20-25 % cyklu. REM (tzw. sen aktywny) to faza snu,
w której występują szybkie ruchy gałek ocznych (ang. Rapid Eye Movement). Na tym etapie snu
aktywność mózgu jest wysoka, oddech jest nieregularny,wzrasta częstość skurczów serca, pojawiają
się marzenia senne.
Dziecko w fazie snu REM często marszczy buzię, zaciska i luzuje piąstki, a pod powiekami
można zauważyć szybkie ruchy gałek ocznych. U noworodków faza snu REM stanowi około
połowy przesypianego czasu, u dorosłych jedynie około 20 proc. Noworodki (do 3. miesiąca życia)
w odróżnieniu od dzieci starszych i dorosłych od razu zapadają w fazę snu REM.
Jeżeli dziecko zmaga się z problemami zasypiania i proces ten zajmuje dużo czasu, należy
pamiętać że jego umiejętność szybkiego zasypiania jest rzeczywistym problemem, nie zaś
wynikiem uporu albo złego charakteru, dlatego też należy pomagać mu w dokonywaniu tego
trudnego przejścia ze stanu jawy do stanu snu, a nie stosować kary czy przymus.

→ Rola snu dla zdrowego i szczęśliwego rozwoju

Noworodki i małe dzieci większość czasu spędzają śpiąc, co wskazuje na kluczowe znaczenie
tego stanu dla rozwoju mózgu oraz wzrostu całego organizmu. Sen jest szczególnie ważny podczas
pierwszych trzech lat życia dziecka. W tym czasie mózg najszybciej zwiększa swoją objętość,
jest najbardziej plastyczny oraz wrażliwy na bodźce zewnętrzne. Większość ścieżek nerwowych
w mózgu odpowiedzialnych za komunikację, rozumienie, rozwój społeczny oraz równowagę
emocjonalną tworzona jest w ciągu pierwszych trzech lat życia. Sen jest bezcenny nie tylko dla
dziecka, ale też dla matki.
Możliwość wypoczynku znacząco wpływa na nastrój kobiety w czasie połogu, redukuje stres,
pozwala jej lepiej odnaleźć się w nowej sytuacji oraz zwiększa wiarę we własne kompetencje w
opiece nad dzieckiem. Warto uświadomić Rodzicom, że każde dziecko ma nieco inne
zapotrzebowanie na sen, zatem podawana w różnych publikacjach średnia długość snu w
pierwszych miesiącach życia ma charakter orientacyjny. Powodem do niepokoju powinny być
znaczne odstępstwa od przyjętej normy oraz nieprawidłowy rozwój dziecka (np. brak przybierania
na wadze).

2. Sen w okresie prenatalny

→ od 5 miesiąca okresu płodowego

 Sen w okresie prenatalnym i niemowlęcym

Zuzanna Jabłońska i Sandra Zasada III rok psychologii niestacjonarnej

Od drugiej połowy okresu prenatalnego aktywność dziecka staje się regularna i zmienia się
cyklicznie. Jest to związane z pojawiającą się w 5 miesiącu zdolnością do pozostania w dwóch
stanach - snu i czuwania.
W tygodniu osiemnastym ruchy dziecka są na tyle wyraźne, że odczuwa je każda matka. Wie
kiedy dziecko obraca się, a kiedy kopie, oraz wyczuwa, którą część ciała wypycha. Można zachęcić
dziecko do aktywności poprzez głaskanie i lekkie postukiwanie (Kornas-Biela, 1993, s. 16-17).
Zjawisko to poszerza jego sferę kontaktu o doznania cielesne. Serce bije już tak głośno, że można je
usłyszeć bez stetoskopu – przykładając ucho do brzucha matki.
Okresy silnych ruchów przeplatają się z okresami spokoju, kiedy to dziecko zapada w sen,
przyjmując najdogodniejszą dla siebie pozycję. Niekiedy matka czuje jak dziecko przeciąga się po
przebudzeniu (Rugh,Shettels1988, s.71).
Aż 95% czasu zajmuje dziecku sen, a w czasie snu już od dwudziestego trzeciego tygodnia
wyróżnia się fazę REM zwaną też fazą “marzeń sennych”, później pojawia się również faza
nie-REM, a także krótki czas przejściowy między nimi.
Faza REM jest konieczna dla normalnego fizycznego i psychicznego rozwoju ćwiczenia przez
mózg swoich funkcji następuje wtedy intensywne porządkowanie i integracja sygnałów jakie
dotarły ze zmysłów i mięśni oraz były doświadczeniem dziecka.

→ od 6 miesiąca okresu płodowego

Dziecko w czasie snu przyjmuje swoją ulubioną pozycję, która jest dość trwała i pozostaje na
całe życie jako najczęstsza pozycja snu i wypoczynku, zwłaszcza w okresach choroby, przeciążeń i
stresów. A. W. Lilley stwierdził zdolność uczenia się płodu w zakresie przyzwyczajeń i
uwarunkowań (za:Fijałkowski, 1983, s. 71).
Aktywność dziecka zależy od dziedzicznie zaprogramowanych cech układu nerwowego, od
trybu życia matki oraz jej samopoczucia. Spokojne chodzenie i tym samym kołysanie usposabia je
do drzemki, a silne emocje, gwałtowne poruszenie, mogą obudzić dziecko. Ponadto poprzez
kołysanie (oraz spokojny rytmiczny taniec) ćwiczy się jego zmysł równowagi.
Pod koniec 6 miesiąca dziecko uczy się od matki rytmu naprzemiennej aktywności, na wzór
dobowej aktywności swej matki, według niej kształtuje swój biorytm oraz w zależności od jej
trybu życia nabywa swoich przyzwyczajeń. (Kornas-Biela, 1983,s. 18) Jest on doskonale widoczny
u noworodków.

Nijhuis wyróżnił cztery stany zachowanie prenatalnych:

 Sen w okresie prenatalnym i niemowlęcym

Zuzanna Jabłońska i Sandra Zasada III rok psychologii niestacjonarnej

- głęboki i regularny sen

- aktywny sen
- spokojne czuwanie
- aktywne czuwanie

Każdy stan behawioralny wyznaczają trzy wskaźniki: (1) specyficzny rytm pracy serca, (2)
charakterystyczne ruchy ciała, (3) obecność lub brak ruchów gałek ocznych oraz wskaźniki
towarzyszące.
Określona kombinacja fizjologicznych i behawioralnych zachowań jest stała w ramach trwania
danego stanu. Obecność, regularność i stopień nasilenia tych kombinacji jest oznaką normalnego
rozwoju układu nerwowego i jego zintegrowanego działania, co stanowi fizjologicznych podłoże
rozwoju życia psychicznego.

3. Sen w okresie niemowlęcym

Znaczący momentem w życiu dziecka po narodzinach następuje około drugiego miesiąca

życia. Jest on związany ze zmianą w rytmie snu i czuwania, który z czasem staje się zgodny z
rytmem życia opiekunów. Oznacza to wydłużenie okresu snu w nocy. We wczesnym rozwoju
społecznym okres ten nazywany jest fazą regulacji biologicznych. Około dwóch trzecich dzieci w
wieku trzech miesięcy przestaje budzić się kilkakrotnie w ciągu nocy.
John Oates wyróżnił dwa stany świadomości dziecka związanej ze snem oraz dwa stany
czuwania:
- Głęboki sen (spokojny, nie-REM, po raz pierwszy występuje w wieku około dwóch i pół
miesiąca)
- Lekki/aktywny sen (oczy zamknięte, nieregularny oddech, ruchy kończyn, długość tej fazy
snu nazywamy fazą REM - w tym wieku stopniowo się skraca)
- Spokojne czuwanie (oczy otwarte, uwaga skupiona na bodźcach, brak ruchów)
- Aktywne czuwanie (żywiołowe ruchy)

Bazowym wskaźnikiem zmian funkcjonowania psychicznego niemowlęcia między drugim a

trzecim miesiącem życia jest stopniowe wydłużenie się czasu czuwania, co jest widoczne na
poniższym schemacie.
 Sen w okresie prenatalnym i niemowlęcym

Zuzanna Jabłońska i Sandra Zasada III rok psychologii niestacjonarnej

→ Problemy ze snem
Sen dziecka jest kwestią indywidualną, zależną od wielu różnorodnych uwarunkowań. Dwoje
dzieci w tym samym wieku może mieć bardzo różne zwyczaje dotyczące snu, począwszy od czasu,
który jest im potrzebny, aby zasnąć, poprzez ilość snu w ciągu doby aż po czynniki zakłócające sen.
Problemy ze snem u dzieci pojawiają się szczególnie w trzech pierwszych latach życia i dotyczą
trudności z zasypianiem oraz częstego wybudzania się w nocy. Sen jest zarówno zjawiskiem
wrodzonym, fizjologicznym, jak i zachowaniem wyuczonym, na które wpływają czynniki
środowiskowe, społeczne i kulturowe, a także zdarzenia życiowe.
Większość zachowań dotyczących snu jest wyuczona, a nauczycielami tego procesu dla dziecka
są jego rodzice. Poprzez to, jak reagują np. na wybudzanie się dziecka, mogą przyspieszyć bądź
opóźnić umiejętność rozróżniania dnia i nocy. Dlatego tak ważne jest, by od samego początku,
delikatnie i w zgodnie z możliwościami dziecka, uczyć je prawidłowych nawyków. Błędem jest
myślenie, że do prawidłowych zachowań dziecko musi dorosnąć. Tym bardziej że utrwalone
niekorzystne schematy zmienić jest bardzo trudno.
Sen jest problemem rodzinnym. Z jednej strony na zdrowy sen dziecka mają wpływ rodzice i
bliscy, z drugiej – zaburzenia snu u dzieci dotykają całą rodzinę. Warto też wiedzieć, że sen jest
zjawiskiem uwarunkowanym kulturowo – oczekiwania rodziców wobec długości snu dziecka,
 Sen w okresie prenatalnym i niemowlęcym

Zuzanna Jabłońska i Sandra Zasada III rok psychologii niestacjonarnej

zwyczaje wieczornego usypiania, kwestie karmienia i miejsca do spania znacząco różnią rodziców
w różnych rejonach świata.
Częste błędy zakłócające sen dziecka to:
• zbyt wczesne lub zbyt późne kładzenie go spać, brak ustalonego i powtarzalnego rytmu dnia,
• przedłużające się drzemki w czasie dnia, zbyt późne drzemki
• nieodpowiednie czynniki atmosferyczne, jak suche powietrze, zbyt wysoka lub niska
temperatura w pokoju, hałas.
Istnieje wiele bezpiecznych i subtelnych metod poprawiających jakość usypiania i snu dziecka.
W niektórych przypadkach trudności z zasypianiem mają jednak podłoże medyczne. Ignorowane,
mogą spowolnić rozwój dziecka lub doprowadzić do powstania poważnych chorób. Wśród
przyczyn organicznych zaburzających sen wymienia się:

• alergie pokarmowe,
• kolkę,
• nietolerancję pokarmową,
• choroby układu oddechowego,
• infekcje układu moczowego,
• przeziębienia, zakażenia ucha,
• pasożyty.

W tych sytuacjach należy szukać pomocy u lekarza pediatry, bo regulacja snu będzie możliwa
dopiero po wyeliminowaniu problemów zdrowotnych. Badacze zajmujący się snem dziecka
zgadzają się jednak, że zdecydowana większość zakłóceń snu spowodowana jest czynnikami
środowiskowymi. Jednym z podstawowych problemów jest brak u dziecka umiejętności
rozróżniania dnia i nocy. Co prawda większość dzieci już około trzeciego miesiąca życia jest
gotowa funkcjonować według swojego wewnętrznego zegara, niemniej warto im pomagać
rozróżniać dzień od nocy. Szczególną uwagę należy zwrócić na mówienie do malucha i
komunikowanie się mimiką twarzy. Dla dziecka każda interakcja z rodzicem jest czymś szalenie
interesującym, a przez to pobudzającym. Zamiast więc gaworzyć, uśmiechać się, warto pozostać
spokojnym, a nawet nudnym. Bardzo powszechne jest zbyt szybkie reagowanie rodzica na
najmniejszy hałas dochodzący z łóżeczka malucha. Tak jak dorośli, niemowlęta w czasie snu wiercą
się, wydają z siebie różne dźwięki, niekiedy popłakują. Może się tak dziać nawet w fazie snu
głębokiego, a z pewnością przy przechodzeniu z jednej fazy do drugiej, co wynika z naturalnego
 Sen w okresie prenatalnym i niemowlęcym

Zuzanna Jabłońska i Sandra Zasada III rok psychologii niestacjonarnej

cyklu snu dziecka. Zbyt szybka reakcja dorosłego może wybudzić maluszka, utrwalając
nieprawidłowości w spaniu. Najważniejsze jest to, że każdy z czynników zakłócających sen dziecka
można modyfikować, aby zasypiania stało się przyjemnością.

→ Co pomaga zasnąć niemowlęciu?

Pomiędzy 8 a 20 tygodniem, jeżeli dziecko płacze i nie może zasnąć, skuteczne bywa włączenie
lampki, aby miało na co patrzeć, a nawet przeniesienie go do jasno oświetlonego pomieszczenia.
Dzieje się tak, ponieważ dzieci w tym wieku łakną nie tylko pożywienia, lecz także światła, ruchu,
towarzystwa innych ludzi.
Niemowlę w każdym wieku łatwo zasypia przy matczynej piersi lub butelce. Niemowlę podczas
pierwszego roku życia często samo wypracowuje swoje własne przyzwyczajenia które pomagają
mu zasnąć. (np. ssanie kciuka, kołysanie się w łóżeczku, przytulanie się do ulubionej pieluszki bądź
pluszaka itp.)
W pierwszych tygodniach życia dziecka konieczne jest zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa.
Dziecko dopiero przyzwyczaja się do nowego otoczenia, a to może powodować problemy z
zasypianiem. Sposoby na wyciszenie dziecka przed snem

● Uspokajające ruchy
W łonie matki dziecko usypiało w rytmie ruchów jej ciała. W pierwszych tygodniach po
urodzeniu można odtworzyć „bujanie w wodach płodowych” poprzez delikatne kołysanie dziecka w
ramionach – ma to działanie uspokajające i usypiające. Jednocześnie, już w pierwszych tygodniach
po porodzie warto uczyć dziecko samouspokajania się i samodzielnego zasypiania, zdając sobie
sprawę, że efekty tej nauki będą widoczne najpewniej dopiero za kilka tygodni. Ważne jest jednak
to, by dziecko było przyzwyczajone do dobrych praktyk od samego początku.

● Ciche dźwięki
W życiu płodowym dziecko przyzwyczaiło się do uspokajającego odgłosu bicia
serca mamy, do burczenia jej brzucha i cichego głosu. Po narodzinach bez tych znanych dźwięków
jest mu trudniej zasnąć. Aby mu pomóc, można nucić mu kołysanki lub szeptać bajki. U niektórych
noworodków sprawdza się cicha muzyka albo... szum pralki (zwany białym szumem) czy inne ciche
odgłosy domu.

● Poczucie bezpieczeństwa
 Sen w okresie prenatalnym i niemowlęcym

Zuzanna Jabłońska i Sandra Zasada III rok psychologii niestacjonarnej

Po ciasnym łonie matki nadmiar przestrzeni po drugiej stronie brzucha może nieco
przerażać, co przejawia się w niespokojnych rączkach i nóżkach dziecka. Można je uspokoić,
owijając do snu w rożek. Obecnie nie zaleca się spowijanie dziecka wraz z rączkami, czyli
krępowania jego ruchów. Wystarczy delikatne otulenie.

● Pełny brzuszek
Warunkiem dobrego snu w nocy jest sycący wieczorny posiłek. Warto zadbać o to, by
dziecko się najadło, a jeśli szybko zasypia przy piersi lub przy butelce, należy je delikatnie
wybudzać i zachęcać do ssania. Jednocześnie nie zaleca się przystawiania do piersi jedynie w celu
uśpienia dziecka. W ten sposób tworzą się niekorzystne nawyki, kiedy pierś zamiast być sygnałem
do jedzenia, staje się sygnałem do snu. W konsekwencji dziecko ma trudność z nasyceniem się.

● Uspokajający zapach
Noworodek ma silnie rozwinięty zmysł węchu. Uspokajająco działa na niego zapach
matki. W spokojnym śnie pomogą mu zarówno zapach mamy podczas zasypiania
w jej ramionach, jak i np. jej koszulka włożona do łóżeczka.

→ Rady na naukę samodzielnego zasypiania dziecka

Naukę samodzielnego zasypiania trzeba rozpocząć od kładzenia dziecka do łóżeczka, gdy
jeszcze czuwa. Zamiast kołysania aż zaśnie lub pozwalania mu na zasypianie przy piersi, należy nie
dopuszczać do zaśnięcia w innym miejscu niż łóżeczko. Gdy dziecko jest senne, należy je ułożyć w
łóżeczku na wznak. Początkowo może się ono budzić, popłakiwać lub marudzić. Ważne jest, by nie
brać go na ręce, ale próbować uspokoić, kiedy pozostaje w łóżeczku. Kiedy się uspokoi, należy
wyjść z pokoju.
Jeśli dziecko płacze, należy podejść i próbować je uspokoić, przemawiając do niego łagodnym
głosem i głaszcząc po główce. Początkowo niepokój i płacz mogą się powtarzać, jednak
konsekwentne działanie Rodzica sprawia, że po kilku dniach dziecko nauczy się uspokajać w
swoim łóżeczku. Dzięki temu, jeśli przebudzi się w środku nocy, nie będzie potrzebowało Rodzica,
by znowu zasnąć. Fakt przebywania w łóżeczku bez nadzoru Rodziców stanie się dla dziecka
czymś naturalnym, co pozwoli mu samodzielnie zasypiać także po przypadkowych nocnych
przebudzeniach (niepowodowanych głodem czy mokrą pieluszką).

4. Słowniczek:
 Sen w okresie prenatalnym i niemowlęcym

Zuzanna Jabłońska i Sandra Zasada III rok psychologii niestacjonarnej

okres prenatalny - okres prenatalny - przed urodzeniowy okres życia człowieka obejmujący 266
dni od poczęcia do urodzenia
okres niemowlęcy - okres od urodzenia (noworodek) do momentu, kiedy potrafi ono samodzielnie
utrzymać postawę pionową (pionizacja). Okres ten trwa około 12 miesięcy. W okresie tym
następuje intensywny rozwój fizyczny, umysłowy oraz psychiczny.
Sen REM - faza snu, która pojawia się co około 90 minut, zaznaczona przez epizody szybkich
ruchów gałek ocznych przy zamkniętych powiekach. Okresy snu REM są związane z marzeniami
sennymi.
Sen nie-REM (NREM) - nawracające okresy związane głównie z głębszymi fazami snu, podczas
których osoba śpiąca nie wykazuje szybkich ruchów gałek ocznych.

Bibliografia:
Trempała. J. (2011) Psychologia rozwoju człowieka
ILg, L, Bates, L. Baker, S.M. (2015) Rozwój psychiczny dziecka 0-10 lat
Zimbardo P.G., Johnson R.L., McCann V. (2020) Psychologia kluczowe koncepcje, struktura i
funkcje świadomości
Szelenberger W. (2007) Bezsenność
Kończewska-Murdzek, Z., & Murdzek-Wierzbicka, M. (2017). Rozwój dziecka w łonie matki.
Kwartalnik Naukowy Fides Et Ratio, 29(1), 109-139.
Sadeh A., Mindell J.A., Rivera L. (2011) My child has a sleep problem: A cross-cultural
comparison of parental definitions