1.

PODSTAWY ELEKTROTECHNIKI

1.1 Budowa atomów

Własności elektryczne ciał uzależnione są od budowy i
struktury samej materii. Poznanie budowy i własności składników
materii, czyli atomów, jest niezmiernie istotne. W celu
zrozumienia zjawisk związanych z elektrycznością najczęściej
korzysta się z modelu atomu opracowanego w 1913 roku przez
Nielsa Bohra. W modelu tym przyjęto, że jądro atomu składa się z
protonów i neutronów, a elektrony krążą po ściśle określonych
orbitach (powłokach) wokół jądra (Rys. 1)

Obecnie do opisu położenia elektronu w atomie stosuje się

mechanikę kwantową. Według tej teorii, elektron jest opisany
poprzez swój stan kwantowy, czyli kwantowane wartości energii, Rys. 1. Model atomu
momentu pędu, rzut momentu pędu na wybrany kierunek, spin,
rzut spinu na wybrany kierunek. Ruch elektronu w atomie jest
opisany równaniem różniczkowym Schrödingera, którego
rozwiązaniem są funkcje falowe. Znajomość tych funkcji pozwala
między innymi na wyznaczenie prawdopodobieństwa znalezienia
elektronu w danym miejscu przestrzeni, czyli pozwala na
określenie kształtu i rozmiaru atomu. Jednak jak wynika z zasady
nieoznaczoności Heisenberga precyzyjne równoczesne określenie
w danej chwili czasu dokładnego położenia i dokładnej prędkości
elektronu nie jest możliwe. Zasadnicze znaczenie na odległość, w
jakiej znajduje się elektron od jądra ma główna liczna kwantowa
określająca pozom energii elektronu. Zbiór stanów kwantowych
jednakowej wartości głównej liczby kwantowej nazywamy
powłoką elektronową. Powierzchnia, wewnątrz której z zadanym
prawdopodobieństwem (z reguły większym niż 90 %) znajduje się
elektron nazywamy orbitalem. Orbitale mają różne kształty i
wielkości zależnie od tego, na którym poziomie energetycznym
znajduje się elektron oraz jaka jest wartości momentu pędu. W
przypadku małych atomów o małej liczbie protonów i elektronów
orbitale zewnętrznych powłok mają symetrię sferyczną. Dla
atomów o dużej liczbie powłok orbitale mają bardziej złożone
kształty przypominające czasami połączone krople wody.

2012-12-06

© Lesław ŁADNIAK
1.2 Ładunek elektryczny
Z elementarnymi cząsteczkami materii tworzącymi atom
związane są nieodłącznie ładunki elektryczne. Eksperymentalnie
stwierdzono, że ładunek elektronu jest taki sam, co do wartości jak
ładunek protonu, ale różni się znakiem.

Ładunek elektronu przyjęto jako ładunek ujemny, a ładunek

protonu jako ładunek dodatni.

Przyjmuje się, że wszystkie ładunki elektryczne występujące w

przyrodzie są całkowitą wielokrotnością ładunku elementarnego,
czyli ładunku elektronu :

e = - 1,6021892 ± 0,0000046 10 -19 C

z błędem względnym 3 10-7

Jednostką ładunku elektrycznego jest kulomb - 1 C.

Atom pozbawiony elektronu lub kilku elektronów nazywany

jest jonem dodatnim lub kationem. Atom, który przyłączył jeden
lub kilka elektronów nosi nazwę jodu ujemnego lub anionu.

2
© Lesław ŁADNIAK
1.3 Elektryzowanie ciał
Ciało jest naelektryzowane, jeżeli ma nadmiar lub niedobór
elektronów. Ciało, które traci pewną liczbę elektronów jest
naelektryzowane dodatnio, ciało, które otrzymuje elektrony jest
naelektryzowane ujemnie.

Naelektryzować ciało można poprzez pocieranie lub indukcję.

Elektryzowanie przez pocieranie (Błąd! Nie można odnaleźć
źródła odwołania.) polega na przeniesieniu elektronów z jednego
ciała na drugie w wyniku mechanicznego ich przemieszczenia. W
celu naelektryzowania przez pocieranie należy wziąć dwa różne
nie przewodzące ciała (dielektryki) i trzeć jeden o drugi. W wyniku
ocierania się o siebie dwa początkowo obojętne elektrycznie ciała
elektryzują się.

Pocieranie bursztynu wełną powoduje, że bursztyn ładuje się

ujemnie, a wełna dodatnio. Stopień naładowania się bursztynu i
wełny jest taki sam.

Elektryzowanie przez indukcję (Rys. 2) wykorzystuje

oddziaływania między ładunkami. Ładunki tego samego znaku
odpychają się, a przeciwnych znaków przyciągają się.
Naelektryzować przez indukcję można tylko ciała, w których
ładunki mogą się przemieszczać (przewodniki). W celu
naelektryzowania ciała przez indukcję niezbędne jest posiadanie
innego naelektryzowanego ciała.

1.4 Zasada zachowania ładunku

Przy elektryzowaniu ciał zarówno poprzez pocieranie jak i
indukcję ciała naelektryzowane mają zawsze ładunki przeciwnego Rys. 2. Elektryzowanie przez indukcję
znaku. Stopień naelektryzowania tych ciał też jest jednakowy.
Sumaryczny ładunek obu ciał jest równy zeru. Pamiętając, że
ładunki elektryczne są nieodłączną cechą niektórych
elementarnych cząstek materii można sformułować zasadę
zachowania ładunków będącą konsekwencją zasady zachowania
energii i masy.

Zasada zachowania ładunków głosi, że dla wybranego

odizolowanego obszaru liczba ładunków jest niezmienna
czyli odosobnionego ładunku nie można zniszczyć ani stworzyć.
Rys. 3. Zasada zachowania masy i ładunku

3
© Lesław ŁADNIAK
1.5 Siła Coulomba
Wartość siły, z jaką działają na siebie ładunki elektryczne,
wyznaczamy korzystając z prawa Coulomba:

1
Qq
(1) F(P) = 2 1
4πεo r r

gdzie:
Q, q - wartość ładunków,
r - odległość między ładunkami,
1r - wektor kierunku ,
εo - przenikalność elektryczna próżni.

1
εo = 10 −9 F/m
36 π
Rys. 4. Siła Coulomba
W wyniku działania siły Coulomba cząsteczki materii
obdarzone ładunkami mogą się przemieszczać o ile wszystkie siły
działające na te cząsteczki nie równoważą się.

Wektorowo siłę Coulomba można zapisać

q1q2 r12 q1q2

F12 = = 1 ; (9)
4 πεε 0r r
2 4 πεε 0r 2 12

q1q2 r21 q1q2

F21 = = 1 ; (10)
4 πεε 0r r
2 4 πεε 0r 2 21

F12 = − F21 , (11)

gdzie F12 i F21 są siłami działającymi odpowiednio na ładunek

punktowy q1 przez q2 i na q2 przez q1 [N], r12 i r21 są wektorami
wodzącymi łączącymi odpowiednio ładunek q1 z q2 oraz q2 z q1
[m], przy czym oczywiście r12 = −r21 oraz r = |r12| = |r21|. 112 i
121 są wektorami jednostkowymi wektorów r12 i r21.

Rys. 5. Waga skręceń

1.6 Pole elektryczne

4
© Lesław ŁADNIAK
 Przestrzeń, w której występują oddziaływania między
ładunkami, nazywamy polem elektrycznym. Źródłami i obiektami
oddziaływań pola elektrycznego są ładunki elektryczne.

Wielkością charakteryzującą pole elektryczne jest natężenie

pola. Natężenie pola elektrycznego w punkcie P jest równe
stosunkowi wartości siły Coulomba do wartości ładunku, na jaki
działa ta siła:

F(P)
(2) E(P) =
q

Graficzną ilustracją pola są linie sił działających w tym polu. Rys. 7. Obraz pola elektrycznego
Linie sił pola są to trajektorie, po których przemieszczają się
obiekty oddziaływania. W polu elektrycznym linie pola wychodzą
z ładunków dodatnich, a kończą się na ładunkach ujemnych (Rys.
6).

Rys. 6. Linie sił pola ładunków punktowych

5
© Lesław ŁADNIAK
1.7 Praca w polu elektrycznym B

W celu przemieszczenia ładunku elektrycznego należy wykonać

pracę. Elementarna praca, jaką wykonuje pole elektryczne, jest
równa iloczynowi skalarnemu siły Coulomba F oraz elementu dr
drogi dr:
α E
dW = F o dr = q E o dr q
Całkowita praca, jaką należy wykonać przemieszczając ładunek
q z punktu A do punktu B w polu elektrycznym o natężeniu E
wynosi:
A

B
WAB = ⌠ q E o dr
⌡
A

1.8 Potencjalność pola

Elementarna praca dW na odcinku dr związana z
przemieszczaniem ładunku elektrycznego o wartości q w polu
elektrycznym o natężeniu E jest opisana wzorem:

dW = q E o dr

Z definicji iloczynu skalarnego wynika, że wartość tej pracy jest

równa zeru wtedy, gdy przemieszczanie ładunku odbywa się po
drodze skierowanej pod kątem prostym do kierunku sił pola.
Ponadto praca, która jest wykonywana przez pole elektryczne, ma
dodatnią wartość, jeżeli ładunek jest przemieszczany zgodnie z
kierunkiem wektora natężenia pola. W konsekwencji można
wyróżnić odcinki drogi, gdzie wartość pracy jest dodatnia oraz
odcinki drogi, gdzie wartość pracy jest ujemna.
Wartość pracy wykonanej przez pole elektrostatyczne nie
Rys. 8. Praca w polu elektrycznym
zależy od kształtu i długości drogi, wzdłuż której przenoszony jest
ładunek elektryczny. Pole elektrostatyczne jest polem
potencjalnym.

Z potencjalności pola elektrycznego wynika, że praca związana

z przeniesieniem ładunku elektrycznego po dowolnej drodze
zamkniętej jest równa zeru:

A
WAA = ⌠ q E o dr = 0
⌡
A

6
© Lesław ŁADNIAK
1.9 Potencjał i napięcie
Potencjał elektryczny w danym punkcie pola (Rys. 10) jest to
stosunek pracy, jaką trzeba wykonać przemieszczając ładunek z
danego punktu pola do punktu, w którym nie ma pola
elektrycznego:

WP∞ ∞ o
V(P) = = ⌠ E dr
q ⌡
A
Najczęściej przyjmuje się, że pole elektryczne jest równe zeru
w nieskończoności.

Korzystając z definicji potencjału, napięcie elektryczne można Rys. 9. Pracy w polu elektrycznym krzywej
określić jako różnicę potencjałów między punktami A i B. zamkniętej

UAB = V(A) - V(B)

Napięcie między dwoma wybranymi punktami A i B oznacza

się literą U ze wskaźnikami AB (UAB) oraz strzałką skierowaną od
punktu B do punktu A.
Napięcie elektryczne jest, więc to stosunek pracy (Błąd! Nie
można odnaleźć źródła odwołania.), jaką wykonano na drodze
między punktami A i B podczas przenoszenia ładunku q, do
wartości tego ładunku:

WAB
UAB = q

Ze związku między pracą, a napięciem wynikają zależności

między dżulem, kulombem i woltem. Rys. 10. Linie ekwipotencjalne

1J
1 J = 1 C 1 V, czyli 1V=1C

Wykorzystując związek między pracą dW, a natężeniem pola

elektrycznego możemy napisać, że zmiana napięcia du na odcinku
drogi jest równa iloczynowi skalarnemu natężenia pola
elektrycznego E oraz przesunięcia dr:

du = E o dr

Ponieważ pole elektryczne jest polem potencjalnym (Rys. 9),

więc napięcie po dowolnej drodze zamkniętej jest równe zeru:
WAA A
UAA = q = ⌠ E o dr = 0 Rys. 11. Napięcie elektryczne
⌡
A

7
© Lesław ŁADNIAK
1.10 Siła elektromotoryczna

Siłą elektromotoryczną EAB nazywamy różnicę potencjałów

między punktami A oraz B będącą stosunkiem pracy WZ wykonanej
przez siły zewnętrzne FZ podczas przemieszczania ładunku o
wartości q na drodze od punktu A do punktu B:

WZ Rys. 12. Ogniwo

EAB =
q

1.11 Obwód elektryczny

Jeżeli w pewnym obszarze przestrzeni istnieje droga zamknięta,
wzdłuż której mogą przemieszczać się ładunki, czyli może płynąć
Rys. 13. Obwód elektryczny
prąd elektryczny to mówimy, że istnieje tam obwód elektryczny
(Rys. 12, Rys. 13).

1.12 Prąd elektryczny

Ukierunkowane przemieszczanie się ładunków elektrycznych
(Rys. 14), czyli cząstek materii obdarzonych pewnymi
własnościami fizycznymi, nazywamy prądem elektrycznym.
Rys. 14. Przepływ ładunków
Przyjęto, że strzałka prądu wskazuje kierunek przemieszczania się
ładunków dodatnich.

Ponieważ przyjęto, że kierunek przepływu prądu elektryczny

jest zgodny z kierunkiem ruchu dodatnich ładunków
elektrycznych, a strzałka napięcia wskazuje punkt o potencjale
wyższym to w konsekwencji napięcia i prądy strzałkuje się
przeciwsobnie (Błąd! Nie można odnaleźć źródła odwołania.).

u(t)
i(t)
R

Rys. 15. Strzałkowanie napięcia i prądu

8
© Lesław ŁADNIAK
1.13 Natężenie prądu
Wielkością charakteryzująca intensywność ukierunkowanego
przemieszczania się ładunków (Błąd! Nie można odnaleźć źródła
odwołania.) jest natężenie prądu, czyli stosunek liczby ładunków
przechodzących przez rozpatrywaną powierzchnię do czasu, w
jakim przepływ tego ładunku nastąpił:

dq
(3) i=
dt
Rys. 16. Natężenie prądu

Jednostką natężenia prądu jest 1 A (amper). Prąd ma natężenie

1 A, jeżeli w ciągu jednej sekundy ładunek 1 C zostanie
przemieszczony w określonym kierunku.

Jeżeli pomnożymy wzór na natężenie prądu elektrycznego

obustronnie przez długość odcinka drogi dl, wzdłuż której płynie
ten prąd:

dl
i dl = dq dt

to po uwzględnieniu, że

dl
dt = v

możemy napisać równie o postaci:

i dl = dq v
Rys. 17. Prąd elektryczny
Stwierdzenie, że na odcinku drogi dl płynie prąd o natężeniu i,
jest równoważne stwierdzeniu, że przemieszcza się tam ilość dq
ładunków z prędkością v (Rys. 17).

9
© Lesław ŁADNIAK
Pod względem własności elektrycznych dzielimy wszystkie ciała
na:
- przewodniki I oraz II klasy,
- dielektryki,
- półprzewodniki.

Przewodniki I klasy są to ciała, w których elektrony na

zewnętrznej powłoce są słabo z nimi związane i mogą łatwo wyjść
poza obręb atomu stając się elektronami swobodnymi. Elektrony te
mogą przemieszczać się w ciele pod wpływem sił zewnętrznych
np. pola elektrycznego. Do przewodników I klasy należą metale.
Przewodniki II klasy są to roztwory kwasów, zasad i soli lub
roztopione sole, których cząsteczki składają się z jonów dodatnich
i ujemnych. Pod wpływem sił zewnętrznych jony dodatnie
przemieszczają się w przeciwna stronę niż jony ujemne.
Dielektryki są to ciała, w których elektrony na zewnętrznej
powłoce są silnie związane ze swoimi atomami i nie mogą
wychodzić poza obręb atomów, a tym samym przemieszczać się
wewnątrz ciała.

Z ruchem albo zmiennością w czasie ładunków elektrycznych

kojarzy się zjawisko p r ą d u e l e k t r y c z n e g o.

Zagadnienie prądu elektrycznego wiąże się ściśle z podziałem

ciał na:
• przewodniki;
• izolatory (dielektryki);
• półprzewodniki.
W metalach istnieje siatka krystaliczna i elektrony swobodne
luźno związane z jądrami atomów mogą poruszać się w
przestrzeniach międzyatomowych z bardzo dużymi prędkościami
rzędu 105 m/s w temperaturze pokojowej, a prawie dwukrotnie
większej w temperaturze 1000 K. Ciała takie nazywa się
p r z e w o d n i k a m i. Przez te ciała może przepływać prąd
elektryczny zwany p r ą d e m p r z e w o d z e n i a. Dzieli się je
na dwie klasy.

P r z e w o d n i k a m i I k l a s y są wszystkie metale oraz

węgiel. Istnieją w nich dwa rodzaje ruchów elektronów: bezładny
ruch cieplny zależny od temperatury oraz uporządkowany ruch pod
wpływem przyłożonego pola elektrycznego, stanowiący prąd
elektryczny. Elektrony dążą do punktów pola o wyższym
potencjale. Za umowny kierunek prądu przyjmuje się ruch
umownych ładunków dodatnich od potencjału wyższego do
niższego, a więc jako ruch przeciwny do kierunku ruchu
elektronów.

10
© Lesław ŁADNIAK
 P r z e w o d n i k i I I k l a s y są to ciecze przewodzące
zwane elektrolitami, np. roztwory wodne kwasów, soli i zasad.
Przewodzenie prądu w elektrolitach polega na ruchu jonów, tj.
atomów albo cząsteczek naładowanych dodatnio (kationy) albo
ujemnie (aniony). Przepływowi prądu towarzyszą zmiany
chemiczne.

Ciała, w których istnieje bardzo mało albo w ogóle nie ma

elektronów swobodnych, a zatem zdolność do przewodzenie prądu
jest minimalna albo nie zachodzi przewodzenie prądu, posiadają
elektrony silnie związane z jądrami atomów, które mogą się prze-
mieszczać tylko w obrębie danego atomu, i nazywają się
d i e l e k t r y k a m i albo i z o l a t o r a m i. Izolatorami są:
gazy, ciecze nieprzewodzące (woda bez domieszek, woda
destylowana), olej izolacyjny, szkło, porcelana, papier, bawełna,
jedwab, mikanit, tworzywa sztuczne itp.
W rzeczywistym dielektryku występuje pewna liczba
swobodnych ładunków elektrycznych (elektronów i jonów) dająca
minimalne własności przewodzące. Natomiast idealny dielektryk
charakteryzuje się tym, że może w nim występować przemieszcza-
nie się ładunków wewnątrz atomu bez naruszania jego struktury,
czyli tzw. polaryzacja atomu. Przemieszczanie to pod wpływem
zewnętrznego pola elektrycznego objawia się w postaci tzw.
p r ą d u p r z e s u n i ę c i a.

Istnieją zatem dwa rodzaje prądu elektrycznego: p r ą d

p r z e w o d z e n i a oraz p r ą d p r z e s u n i ę c i a. W
lampach elektronowych występuje ponadto tzw. p r ą d
u n o s z e n i a. W idealnym przewodniku występuje prąd
przewodzenia, a w idealnym izolatorze — prąd przesunięcia. W
rzeczywistości występują oba zjawiska jednocześnie z przewagą
jednego nad drugim w zależności od rodzaju ciała. Oba prądy są w
równowadze, tzn. tego samego rzędu, w
p ó ł p r z e w o d n i k a c h.

Półprzewodniki są ciałami o własnościach pośrednich między

przewodnikami i dielektrykami: german, krzem, tlenki różnych
metali i inne ciała o dość skomplikowanej strukturze, które są
wykorzystywane szeroko w elektronice.

11
© Lesław ŁADNIAK
1.14 Prawo Ohma
Ohm wykazał, że natężenie prądu i płynącego przez I
przewodnik jest proporcjonalne do napięcia u na końcach tego
przewodnika (Rys. 18):

∆I
1
(4) i= u
R
α U
∆U
1
Wielkość = G będącą współczynnikiem proporcjonalności
R
nazywamy przewodnością (konduktywnością). Wielkość R
nazywamy rezystancją lub opornością.

Oporność R jednorodnego i izotropowego przewodnika (Rys.

19) jest wprost proporcjonalna do jego długości d, a odwrotnie Rys. 18. Charakterystyka prądowo-napięciowa
proporcjonalna do pola przekroju S tego przewodnika: rezystora liniowego

d
R=ρS

1
gdzie ρ = jest opornością właściwą danego materiału wyrażoną
γ
w Ω m lub Ω mm2/m, a γ jest przewodnością właściwą materiału.

Przewodność właściwa najlepszych przewodników jest rzędu

107 Ω-1 m.-1 (srebro 6,4; miedz 5,9; złoto 4,1). Przewodności
elektrolitów są znacznie mniejsze (stopiony chlorek sodu 3,7 102
Ω-1 m-1) ale i tak większe od półprzewodników (german 2,2 Ω-1 m-
1
). Materiały uznawane za dielektryki mają przewodność rzędu 10-
10
Ω-1 m-1 (szkło 10-10 - 10-14, bursztyn 10-18 Ω-1 m-1).
Rys. 19. Rezystancja walca
Uwzględniając związek między oporem a rozmiarami
przewodnika, otrzymujemy:
Oporność właściwa
S Ωm
i=γ l u 10 -8 10 -6 10 -4 10 -2 1 10 2 10 4 10 6 10 8 10 10 10 12 10 14 10 16

miedź polietylen
konstantan grafit german krzem szkło kwarc

Jak wynika z powyższego wzoru, prawo Ohma jest spełnione, przewodniki półprzewodniki dielektryki
gdy zachodzą dwa warunki:

S
γ = const oraz
l = const

12
© Lesław ŁADNIAK
1.15 Gęstość prądu
Zgodnie z definicją natężenia prądu zarówno przez
powierzchnię S’, jak i przez powierzchnię S” przepływa prąd o
tym samym natężeniu I (Rys. 20). Jeżeli przez powierzchnię S
płynie prąd o natężeniu I to przez elementarną powierzchnię dS
przepływa prąd o natężeniu dI. Oznacza to, że dq ładunków
znajdujących się w objętości dV przechodzi przez powierzchnie dS
w ciągu czasu dt. Ponieważ iloczyn skalarny wektorów dl oraz dS
jest objętością dV, to dla każdej elementarnej powierzchni dS
Rys. 20. Gęstość prądu
spełniony jest następujący warunek:

dq dq dV dq dl o dS dq dl o dq o
= = = dS = v dS
dt dt dV dt dV dV dt dV

W celu wyznaczenia natężenia prądu dI przepływającego przez

dowolną elementarną powierzchnię dS należy uwzględnić kierunek
przemieszczania się ładunków v względem wektora elementarnej
powierzchni dS.

Natężenie prądu płynącego przez elementarną powierzchnię ma

wartość:

dq
di = dV v o dS

dq
Wielkość dV określa ilość ładunków w objętości dV, czyli jest
to gęstość ładunków (Rys. 20).

Iloczyn gęstości ładunków oraz prędkości ich przemieszczania

nazywamy gęstością prądu:

dq
J= v
dV

W konsekwencji natężenie prądu płynącego przez element

powierzchni dS wynosi:

di = J o dS

Jak wynika z powyższego równia, natężenie prądu I jest

strumieniem wektora gęstości prądu J przez pole powierzchni
materiału.

13
© Lesław ŁADNIAK
1.16 Prawo Ohma - mikro
Jeżeli prawo Ohma jest spełnione dla całej próbki to możemy
przyjąć, że jest ono spełnione dla każdej elementarnej objętości
materiału:

1
di = du
R

Ponieważ di = J o dS oraz du = E o dl

to otrzymujemy, że

1
J o dS = R E o dl

Uwzględniająć fakt, że rezystancja elementarnej próbki jest

opisana wzorem: E

1 dl
R = dS
γ

otrzymujemy:

dS
J o dS = γ dl E o dl

Po pomnożeniu obustronnie przez dl i uwzględnieniu, że

dV = dS o dl, prawo Ohma przyjuje postać:

J=γE

Ponieważ wktor gęstości prądu określa gęstość ładunków

przemieszczających się z prędkością v:
Rys. 21. Ruch elektronu w siatce krystalicznej

dq
J = dV v

to możemy stwierdzić, ze prawo Ohma jest spełnione jeżeli

predkość porusznia sie ładunków v jest proporcjonalna do
natężenia pola E wywołującego ten ruch.

14
© Lesław ŁADNIAK
1.17 Prawo Joule’a - Lenza
Zgodnie z prawem Joule’a - Lenza ilość energii Q, dostarczonej
do otoczenia w wyniku przepływu prądu, od chwili t0 do chwili t,
jest równa pracy W wykonanej przez pole elektryczne w tym
samym czasie.

Q(t0,t) = W(t0,t)

Znając relację między pracą w polu elektrycznym a napięciem

oraz relację między prądem a ładunkiem, możemy napisać:

dW = d (u q) = du q + u dq = u i dt dla du = 0

dW = u(t) dq = u(t) i(t) dt

Jak wynika z powyższego wzoru praca pola elektrycznego w

czasie od to do t, jest proporcjonalna do iloczynu wartości
chwilowych napięcia i prądu:

t
W(t0,t) = ⌠ u(t) i(t) dt
⌡
t0
Układ posiadający zdolność magazynowania energii jest często
nazywany układem pamiętającym.

W celu wyznaczenia energii układu w chwili t, należy

uwzględnić energię, jaką posiadał układ w chwili t0.

t
W(t) = W(t0) + ⌠ u(t) i(t) dt
⌡
t0

Początek przedziału całkowania zależy od chwili, w jakiej

rozpoczęto obserwację układu.
Rys. 22. Prawo Joule’a - Lenza

15
© Lesław ŁADNIAK
1.18 Moc, bilans mocy
Moc jest stosunkiem wykonanej pracy do czasu trwania tej
pracy:

dW
p(t) =
dt

Ponieważ

dW = u(t) i(t) dt

to wartość chwilowa mocy jest równa:

p(t) = u(t)⋅ i(t)

gdzie u(t) jest wartością chwilową napięcia, a i(t) jest wartością

chwilową prądu.

Bilans mocy jest konsekwencją bilansu energii. Z bilansu mocy

wynika, że całkowita moc dostarczona do układu musi być równa
mocy traconej w układzie.

16
© Lesław ŁADNIAK
1.19 Prądowe prawo Kirchhoffa
Rozpatrzmy pewien obszar przestrzeni otoczony powierzchnią
zamkniętą. Do tego obszaru dostarczane są i odprowadzane są
ładunki elektryczne. Dostarczanie i odprowadzanie tych ładunków
odbywa się tylko poprzez przeznaczone do tego celu kanały.
Na Rys. 23 przedstawiono rozpatrywany obszar oraz kanały,
którymi przemieszczają się ładunki. Strzałki oznaczają kierunek
przemieszczania się ładunków dodatnich. Obszar, do którego
dopływają i odpływają ładunki poprzez przynależne do niego
kanały nazywamy węzłem. W węźle zgodnie z zasadą zachowania
ładunku, która jest konsekwencja zasady zachowania masy,
ładunki nie znikają ani nie powstają. Dodatkowo przyjmuje się, że
ładunki nie gromadzą się w obszarze węzła.

Jeżeli przyjmiemy, że dodatnim kierunkiem poruszania się jest

kierunek na zewnątrz otaczającej nas powierzchni to dla
rozpatrywanego węzła możemy napisać, że I1 I2
-dq1 + dq2 - dq3 + dq4 = 0
I3
gdyż do węzła dopływają i odpływają ładunki elektryczne w tej
samej ilości. Rys. 23. Węzeł

Jeżeli przedstawione zmiany ładunków odniesiemy do czasu, w

jakim one zachodzą, to otrzymamy następujące równanie:

dq1 dq2 dq3 dq4

- dt + dt - dt + dt = 0

Ponieważ, szybkość zmian ładunku jest równa natężeniu prądu

w danej chwili, to możemy napisać, że dla rozpatrywanego węzła
słuszne jest równanie:

-i1(t) + i2(t) - i3(t) + i4(t) = 0

Ogólnie dla dowolnego węzła można napisać, że algebraiczna

suma prądów dopływających i odpływających z węzła jest równa
zeru, czyli

(5) ∑ ± in(t) = 0 lub ∑ id(t) = ∑ io(t)

Mówimy, że prądowe prawo Kirchhoffa jest wyrazem

niezniszczalności ładunku elektrycznego i nie gromadzenia się
ładunków w węźle.

17
© Lesław ŁADNIAK
1.20 Napięciowe prawo Kirchhoffa
Rozpatrzmy pewien obszar pola elektrycznego, w którym
znajduje się dowolna droga zamknięta (oczko) łącząca kilka
wybranych przez nas punktów pola. Na Błąd! Nie można
odnaleźć źródła odwołania. przedstawiono fragment pola
elektrycznego zawierającego drogę zamkniętą, po której
przemieszczany jest elementarny ładunek dq.
Przyjmijmy, że przemieszczając ładunek próbny dq od punktu 1
do punktu 2 wykonana została praca o wartości W12. Prace
wykonane przy przemieszczaniu ładunku dq między kolejnymi
punktami 2, 3 i 4 oznaczono odpowiednio W23, W34, i W41.
Ponieważ w obszarach gdzie nie zachodzą zmiany pola
magnetycznego pole elektryczne jest polem potencjalnym, czyli
polem, w którym wykonana praca nie zależy od kształtu i długości
drogi to możemy napisać, że

W12 + W23 + W34 + W41 = 0 Rys. 1. Praca po drodze zamkniętej

Jak wynika z powyższego równania wartość pracy wykonanej E Rw

a b
na przynajmniej jednym z odcinków musi mieć przeciwny znak niż
praca wykonana na pozostałych odcinkach. Praca pola
elektrycznego jest dodatnia, jeżeli przemieszczany ładunek porusza
I I
się zgodnie z działającą na niego siłą Coulomba. W konsekwencji
R
znak pracy zależy od przyjętego kierunku przemieszczania ładunku d c
próbnego.
W polu potencjalnym praca wykonana przy przemieszczaniu
elementarnego ładunku dq na drodze z punktu A do punktu B V
zależy tylko od wartości przenoszonego ładunku i różnicy E Rw R
potencjałów między punktami A i B. a b c d
I
WAB = dq (VA - VB) E

W konsekwencji możemy napisać, że

IR
dq { (V1 - V2) + (V2 - V3) + (V3 - V4) + (V4 - V1) } = 0

ponieważ uAB = VA - VB to

u12(t) + u23(t) + u34(t) + u41(t) = 0 x

a b c d
Ogólnie dla dowolnej drogi zamkniętej w polu elektrycznym
Rys. 2. Droga zamknięta w obwodzie
można napisać, że algebraiczna suma napięć jest równa zeru, czyli elektrycznym

(6) ∑ ± un(t) = 0 lub ∑ ± em(t) = ∑ ± un(t)

Napięciowe prawo Kirchhoffa wraża potencjalność pola

elektrycznego.

18
© Lesław ŁADNIAK
1.21 Prawo Biota – Savarta
Jak wykazał w swoim doświadczeniu Öersted wokół przewodu
z prądem istnieje pole magnetyczne (Rys. 3).

Wyznaczenie wartości indukcji magnetycznej B

charakteryzującej pole magnetyczne umożliwia Prawo Biota -
Savarta - Laplace’a:

µ dq v x 1r
dB =
4π r
2

Z prawa Biota-Savarta wynika, że jeżeli w jakiejś przestrzeni o

przenikalności magnetycznej µ przemieszczają się ładunki dq z
prędkością v to w odległości r od ładunków dq istnieje pole Rys. 3. Pole magnetyczne wokół przewodu z
magnetyczne o wartości dB (Rys. 4). prądem

Ponieważ

dq v = i dl

więc prawo Biota-Savarta przyjmuje postać:

µ i dl x 1r
dB =
4π r
2

gdzie dl jest odcinkiem obwodu, w którym płynie prąd o natężeniu Rys. 4. Prawo Biota-Savarta
I.

W prawie Biota-Savarta występuje iloczyn wektorowy między

elementem dl a wektorem jednostkowym 1r. W konsekwencji linie
pola magnetycznego o indukcji B wokół prostoliniowego
przewodu z prądem są okręgami koncentrycznymi względem
przewodnika w płaszczyznach prostopadłych do tego przewodnika.
Zgodnie z regułą prawej ręki, jeżeli obejmiemy przewód z prądem
dłonią tak, aby kciuk wskazywał kierunek przepływu prądu, to
pozostałe palce zamkniętej dłoni wskażą nam kierunek obiegu linii
pola magnetycznego zgodny ze zwrotem wektora indukcji
magnetycznej (Rys. 5).

Rys. 5. Reguła prawej dłoni

19
© Lesław ŁADNIAK
1.22 Siła Lorentza
W polu magnetycznym na poruszające się ładunki działa siła
Lorentza (Rys. 6) opisana wzorem:

dF = dq v x B

Efektem działania siły Lorentza jest zmiana kierunku

przemieszczania się ładunków elektrycznych (Błąd! Nie można
odnaleźć źródła odwołania.). Rys. 6. Siła Lorentza

1.23 Siła Ampere’a

Jeżeli we wzorze na siłę Lorentza uwzględnimy, że

dl
dq = i dt oraz v = dt

to otrzymamy wzór na siłę Ampere’a:

dF = i dl x B

Siła Ampere’a powoduje przemieszczanie się przewodów

wiodących prąd elektryczny znajdujących się w polu
magnetycznym (Rys. 7).

Wokół prostoliniowego przewodu, w którym płynie prąd

elektryczny o natężeniu i1, w odległości r indukcja pola
magnetycznego B jest równa:

µ i1
B= dl x 1
2π r 1 r Rys. 7. Siła Ampere’a

Jeżeli w tak wytworzonym polu magnetycznym umieścimy

przewód z prądem o natężeniu i2, to będzie na niego działać siła
Ampere’a o wartości:

µ i1
dF = i2 dl2 x B = (i2 dl2) x ( dl x 1 )
2π r 1 r
µ i1 i2
= dl1 dl2 1r
2π r

Jak wynika z powyższej zależności, gdy w obu elementach dl

płyną prądy w tych samych kierunkach to na każdy z elementów
działa siła powodująca przyciąganie się tych elementów Rys. 8.
Rys. 8. Dwa przewody z prądem

W nieskończenie długich prostoliniowych przewodach,

umieszczonych w próżni w odległości 1 metra od siebie, płynie
prąd o natężeniu 1 ampera, jeżeli przewody oddziaływają na siebie
z siłą 2 10-7 N na każdy metr długości.

20
© Lesław ŁADNIAK
1.24 Prawo Faradaya
Na ładunki elektryczne poruszające się w polu magnetycznym
działa siła Lorentza.

dF = dq v x B

Wartość pracy związana z przemieszczeniem ładunków na

drodze dr w kierunku zgodnym z kierunkiem działającej siły
Lorentza, wynosi:

dW = dF o dr = dq v x B o dr

dl
Ponieważ v = dt, to

d
dW = dt (q dl x B o dr)

Stosunek pracy dW do wartości przenoszonego ładunku q jest

równy zmianie napięcia du na odcinku drogi dr, wzdłuż której
następuje przemieszczenie:

dW d
du = q = dt (dl x B o dr)

Jeżeli zamienimy kolejność działań na poszczególnych

wektorach, to otrzymamy:

d
du = dt (B o dr x dl)

Ponieważ iloczyn wektorowy przesunięcia dr oraz elementu z

prądem dl jest wektorem powierzchni:

dr x dl = dS
Rys. 9. Siła elektromotoryczna samoindukcji
to napięcie między punktami oddalonymi o element drogi dr w
polu magnetycznym wynosi:

d
du = dt (B o dS)

21
© Lesław ŁADNIAK
 Iloczyn skalarny wektora indukcji magnetycznej B oraz
wektora powierzchni dS jest strumieniem magnetycznym:

dΦ = B o dS

W konsekwencji napięcie elektryczne w polu magnetycznym

jest opisane zależnością:

d (B o dS) dΦ(t)
u(t) = =
dt dt

Ponieważ napięcie u(t) zostało wytworzone przez pole

magnetyczne to mówimy, że działa tam siła elektromotoryczna
opisana prawem Faradaya:

dΦ(t)
(7) e(t) = -
dt

gdzie e(t) jest siłą elektromotoryczną samoindukcji.

22
© Lesław ŁADNIAK