Prof. Dr.

Faruk Önder Aytekin İş Hijyeni

2. Dönem 3. Hafta
DÜŞÜK SICAKLIK – SAĞLIK İLİŞKİSİ

Düşük Sıcaklık Riski Olan İşler:

• Gıda endüstrisi soğuk hava depoları,

• Yol bakım işleri,

• Tarım ve hayvancılık işleri,

• Telefon, elektrik havai hatlar tesisat bakım işleri,

• Deniz üzerinde yer alan petrol istasyon (Off - Shore) işleri

• Spor amaçlı dağcılık, kayakçılık

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 2
➢ SANAYİDE DÜŞÜK SICAKLIĞA ÇOK RASTLANMAZ.
➢ SOĞUK BÖLGELERDE YAPILAN ÇALIŞMALAR,
➢ SOĞUK HAVA DEPOLARINDA ÇALIŞANLAR.
➢ DALGIÇLAR,
➢ PETROL PLATFORMU VB AÇIK DENİZ ÇALIŞANLARI.
➢ SOĞUĞA KARŞI VÜCUDUN İLK TEPKİSİ ÜŞÜME VE TİTREMEDİR (TİTREME ENDOJEN ISI ÜRETİMİNİ ARTIRMAK İÇİN
VÜCUDUN GÖSTERDİĞİ KORUYUCU REFLEKSTİR).
➢ VÜCUT ISISININ DÜŞMESİYLE HİPOTERMİ GELİŞİR
➢ ELLERDE AYAKLARDA HİSSİZLİK, HAREKETSİZLİK,
➢ UYKU HALİ

➢ TERMAL KONFOR ŞARTLARININ HİÇ OLMAMASI VEYA AZ OLMASI DURUMUNDA:

➢ İŞ KAZALARINDA ARTIŞ,
➢ ÜRETİMDE AZALMA,
➢ GENEL EKONOMİK BEKLENTİLERDE OLUMSUZLUKLARA RASTLAMAK KAÇINILMAZDIR,

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 3

Düşük Sıcaklığa Bağlı Vücut Adaptasyonu

Soğuk Ortamda

a) Periferik kapiller damar daralması oluşur; (vücut ısısının kaybını önlemek)

b) Titreme refleksi (Endojen ısı üretimini arttırmak)

Soğuk Aklimatizasyonu: Sürekli olarak soğuk ortamlarda çalışmak zorunda olan kişilerde zamanla soğuk ortama
karşı bir tolerans gelişir.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 4

• Üşüme; Soğuk çalışma ortamlarında en sık görülen sağlık sorunudur.

• El ve parmak becerilerinde azalma

• Hipotermi

• Donma: El ayak parmak uçlarında, kulak kepçesinde, burun ucunda oluşan soğuğa bağlı nekrozdur.(
Doku ölümü)

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 5

Hipotermi
➢ Vücut sıcaklığının normalin altına düşmesidir.
➢ Şiddetli soğukta uzun süre kalma durumunda vücut sıcaklığını sabit tutmaya yönelik fiziksel ve kimyasal
aktiviteler hızla yıpranır,
➢ enerji depoları kısa sürede tükenir,
➢ ısı üretimi ↓
➢ MSSnde depresyon
➢ sinirsel aktivitelerde gerileme
➢ termoregülatorik yeteneğin kaybolması
➢ Soğukta deri kan damarları önce daralır.
➢ Zamanla felç olan vazomotor aktivite ile damarlar tekrar genişler ve deri kızarır,
➢ oksijeni çabuk tükendiğinden redükte Hb oluşur ve deri morarır.
➢ Dolaşımda durgunluk → ödem, hemokonsantrasyon
➢ Uzun süre soğuk etkisi ile, kan iç organlara çekilir,
➢ AC kan dolaşımı azalır, kan venöz nitelik kazanır, asidoza yol açar.
➢ 30-32°C - bilinçsizlik 25°C - kalpte flutter ortaya çıkar.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 6

TEDAVİ VE KORUNMA

➢ Soğuğa maruz kalmış olan kişi ılık bir ortama alınarak ısıtılmalı, kuru ve kalın giysiler giydirilmelidir.

➢ Bilinci açık olan çalışanlara ılık içecekler verilmelidir.

➢ İleri derecede soğuk maruziyetinde ( Soğuk suya düşmüş olan kişi) kişiye sıcak su banyosu (40-41C derece su
sıcaklığında) uygulanmalıdır.

➢ Soğuk ortamlarda çalışan kişilerin yalıtkan ve hava geçirmeyen malzemeden yapılmış, vücudu saran giysileri
kullanması yararlıdır.

➢ Deniz petrol istasyonlarında çalışan kişilere yırtılmaz ve su geçirmez giysiler verilmelidir.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 7

➢ ÇALIŞMA ORTAMINDA TERMAL KONFOR ŞARTLARININ KONTROLÜ
➢ ISI
➢ NEM
➢ HAVA AKIMI

➢ TERMAL KONFOR ŞARTLARININ OLUMSUZ ETKİLERİNDEN KORUNMAK İÇİN

İŞYERİNİN KURULMA AŞAMASINDA İKLİME VE SEKTÖRE UYGUN
➢ HAVALANDIRMA
➢ ISITMA
➢ SOĞUTMA
➢ SİSTEMLERİ PLANLANMALI VE UYGULANMALIDIR.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 8

➢ Genel prensip olarak, klima santralinden beklenilen görevler:

➢ Ortam havasının sürekli yenilenmesini,

➢ Gerektiğinde besleme havasının uygun şartlarda hazırlanmasını,
➢ Ortamlarda istenmeyen ve rahatsız edici hava akımlarının oluşmasının engellenmesi,
➢ Ortamda buharlaşan su buharının alınması ve tahliye edilmesi,
➢ Ortamda oluşan kötü kokuların atılmasının,
➢ Yapı elemanlarına zarar verici aşırı nem oluşturmasının önlenmesi, şartlarını
sağlamalıdır.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 9

Oda sıcaklığı ifadesi; oda içinde baş yüksekliğinde duvardan ve pencereden en az 1 m’lik
mesafede ışık almayan bir termometre ile ölçülerek bulunmasıdır. Bu nedenle sıcaklık
verisinin daima çevre şartlarına bağlı olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.
İnsan fizyolojisi açısından dış deri yüzey sıcaklığı normal bir insanda 32/33 0C’dir. Dış deri
yüzey
sıcaklığı 32 0C’nin altına düştüğü anda insanda üşüme hissi uyandırır.
Bu üşüme hissinde hava hareketinin rolünü de hatırlamak gerekir.
Örneğin; 10C sıcaklık düşmesi ile hava hızının 0,135 m/sn artışı aynı etkiyi yapar.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 10

➢ Sıcak günlerde içinde soğutulan çalışma ortamları için sıcaklık dış sıcaklık ile ∆T = 7-11 °C fark
değerinde tutulması kabul görmüş bir uygulama olup, tavsiye edilir.
➢ Kışın da havalandırılan odalarda 22 0C’lik bir sıcaklık tavsiye edilmektedir. Havalandırılan
odalarda oluşan hava hareketi nedeniyle ek bir soğutma hissi olmakta, bu da daha yüksek bir
ortam sıcaklığının yardımıyla denge kurularak giderilmelidir.
➢ Hafif giyimlerde daha yüksek sıcaklıklara ihtiyaç olduğu bilinmektedir
➢ Ağır fiziksel aktivite durumunda ortam sıcaklığı 15-18 0C aralığında tutulmaktadır.
➢ Özel bir koşul olmaması hallerinde maksimum iç sıcaklığın belirlenmesinde 28 0C’nin üzerine
çıkılmasına izin verilmemelidir.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 11

İnsan Sağlığı Açısından Tavsiye Edilen Ortam Isı ve Nem Değerleri

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 12

Hava akış hızı ile hava sıcaklığına bağlı uygun konfor alanı

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 13

Ortam Nem oranının Tespitinde Genel Esaslar
➢ İnsan vücudunun ısının düzenlenmesinde cilt yüzeyinden buharlaşma önemli bir rol
oynadığından hava neminin konfor üzerinde önemli bir etkisi bulunmaktadır.
➢ Buharlaşmanın şiddeti ise cilt yüzeyindeki su ile hava içindeki su buharının buhar
basınç farkına bağlı olmaktadır.
➢ 20°C’lik normal oda sıcaklığında, buharlaşma yani terleme yoluyla ısı verilmesi, insan
vücudu için ufak bir rol oynamaktadır. Bu nedenle hava nemi bu sıcaklıkta büyük bir
etkiye sahip olmamaktadır.
➢ Fakat sıcaklık ve nem yükseldikçe terleme yolu ile ısı verilmesi güçleşir.
➢ Vücut sıcaklığı arttıkça ciltteki buharlaşmasına ile sıcaklık düşürülmeye çalışılır. Bu
sebeplerle vücudun terlemeye başladığı nokta konforun üst sınırı olarak kabul edilir.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 14

➢ Üst konfor sınırının belirlenmesinde ise hava sıcaklığı ne kadar yüksek olursa, bağıl neminde o
kadar az olması gerektiği bilinmelidir.
➢ Kış uygulamalarında menfez üfleme sıcaklığı ile oda sıcaklığı arasında 10-25 0C fark olması hava
akımına bağlı üşüme (şok soğukluk) etkisini önleyeceğinden bu hususa dikkat edilmelidir.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 15

Bunaltıcı sıcaklık ve çalışma sınırının eğrisi

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 16

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 17
➢ Hava Akım Hızı: Anemometre ile ölçülür.

➢ Radyan ısı; Siyah hazneli termometre (Black Globe Thermometer) ile ölçülür.

➢ Ortamdaki nem ve hava akımını dikkate alarak yapılan değerlendirmeye etkin sıcaklık ( Effective
Temparature) değerlendirmesi adı verilir.

➢ Ortamdaki nem ve hava akımını dikkate alarak yapılan sıcaklık ölçümüne eğer ortamın radyan ısı
kaynakları da eklenirse bu yeni sıcaklık değerlendirmesine düzeltilmiş etkin sıcaklık (Corrected
Effective Temparature = CET) denir.

➢ Çalışılan işyeri ortamında ısı stresinin oluşması için vücut sıcaklığının bütün vücudu kapsayacak şekilde
artması gerekir.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 18

➢ Çalışılan ortamın sıcaklığı ile hissedilen sıcaklığın farklı olması
ortamdaki nem seviyesine, hava akımına ve radyan ısı
kaynağının varlığına bağlıdır.

➢ Bu nedenle işyerlerindeki ortam sıcaklığının doğru olarak

değerlendirilmesi için kuru termometre ile yapılan ölçümler
yerine, nem, hava ve radyan ısı ölçümlerini de yapabilen
cihazlar kullanılmalıdır.

➢ Ortamın nem düzeyi psikrometre ile ölçülür.

➢ Psikrometre: (Saykrometre, Meteorol) Kuru termometre'nin

verileri ile sıvılı termometre'nin verilerini karşılaştırarak
havanın nem durumunu saptamaya yarayan aygıt.

➢ Ortamdaki nem düzeyi yükseldikçe ıslak ve kuru termometre

ölçümleri birbirine yaklaşır.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 19

➢ Havanın, içindeki su buharı ve radyasyonun tesiri altında kalmaksızın herhangi bir
şekilde ölçülen sıcaklığa kuru termometre sıcaklığı denir. Bildiğimiz
termometrelerden okunan sıcaklıktır.
➢ Belirli bir su kütlesinin doygun olmayan hava tarafından etkilendiğini varsayalım.
➢ Suyun sıcaklığı doygun olmayan havanın sıcaklığından daha büyük olursa sudan
havaya ısı akımı başlar ve su yavaş yavaş buharlaşarak sıcaklığı düşer.
➢ Suyun sıcaklığı havanın sıcaklığına eşit olunca sudan havaya ısı akımı son bulur.
➢ Ancak hava doygunlaşmadığı için buharlaşma devam eder ve buharlaşmanın devam
etmesi, suyun sıcaklığının havanın sıcaklığının altına düşmesine neden olur.
➢ Bu durumda havadan suya doğru bir ısı akımı başlar. Buharlaşan suyun kaybettiği ısı
miktarı havadan suya iletilen ısı miktarından büyük olursa suyun sıcaklığı düşmeye
devam eder.
➢ Bir süre sonra öyle bir noktaya gelinir ki, artık buharlaşan suyun kaybettiği ısı miktarı,
havadan suya iletilen ısı miktarına eşit olur. İşte bu sıcaklığa yaş termometre sıcaklığı
denir.
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 20
➢ Bu sıcaklığı ölçmek için özel termometreler kullanılır.

➢ Pratikte haznesi ıslak pamuk ile sarılmış bir termometrenin üzerinden 5 m/s hızındaki
hava akımı geçirilmesi durumunda termometrenin gösterdiği sıcaklık yaş termometre
sıcaklığına çok yakındır.

➢ Üzerinden hava akımı geçirilen su ancak yaş termometre sıcaklığına kadar

soğutulabilir. Bu sıcaklık öyle bir sıcaklıktır ki su buharlaşmak suretiyle havayı aynı
sıcaklıkta doymuş hale getirir.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 21

➢ Yoğuşma Sıcaklığı- Çiğ Noktası Sıcaklığı
➢ Nemli bir havanın su buharına doymuş hale gelene kadar soğutulması gerekli sıcaklık
derecesidir.
➢ Ancak bu soğutmada havanın bileşiminin ve basıncının sabit kalması koşulu vardır.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 22

Mutlak nem (dv, gr/m3)
1 m3 nemli havanın içerdiği su buharı kütlesine mutlak nem denir. Bir başka deyişle birim hacim içindeki
su buharının kütlesine mutlak nem denir.
dv = mH2O / V

Mutlak nemi belirlemek için 1 m3 nemli hava, nem tutucu bir madde olan CaCl2 üzerinden geçirilir. CaCl2
nemli havanın içerdiği su buharını tutar. CaCl2’nin nemli hava geçirilmeden önceki ağırlığı ile nemli hava
geçirildikten sonraki ağırlığı arasındaki fark, nemli havanın içerdiği su buharı miktarını yani mutlak nemi
ifade eder.

Özgül nem (x, kgnem / kgkuru hava)

Nemli hava içindeki su buharı kütlesinin kuru hava kütlesine oranı özgül nem olarak ifade edilir. Birim
ağırlıktaki kuru hava içinde bulunan su buharının ağırlığıdır.
x = mH2O / mH

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 23

Bağıl nem (φ)
Nemli havanın içindeki su buharı ağırlığının aynı şartlardaki havanın içinde bulunması mümkün olan
maksimum su buharı ağırlığına oranıdır. φ = mH2O / mD
φ = PH2O / PD
mH2O : Nemli hava içindeki su buharının ağırlığı, kg
mD : Havanın içinde bulunması mümkün olan maksimum su buharı ağırlığı, kg
PH2O : Herhangi bir sıcaklık ve nemdeki havanın içindeki su buharının kısmi basıncı, Pa
PD : Mevcut havadaki doyma noktasındaki (çiğ noktası) suyun kısmi basıncı, Pa

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 24

Duyulur Isı
Herhangi bir cismin sıcaklığını yükseltmek için verilmesi gereken lüzumlu ısı miktarına duyulur ısı
denir. Burada sıcaklık değişikliği söz konusu olduğundan, bu ısıyı duyularımızla anlayabiliriz.

Gizli Isı
Herhangi bir cismin sıcaklığı değişmeksizin faz durumunu değiştirmek için verilen veya alınan ısı
miktarına gizli ısı denir.
Suyun kaynaması ve donması

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 25

Gay-Lussac

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 26

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 27
Kuru Termometre Sıcaklığı (KT)
Psikrometrik diyagramın alt kısmındaki yatay eksen kuru
Psikrometrik
termometre sıcaklığını gösterir.
Tablo

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 28

Yaş Termometre Sıcaklığı (YT)
Yaş termometre değerleri üst eğride gösterilmiştir.
Psikrometrik diyagramda eğik çizgiler halindedir
ama tam paralel değildir.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 29

Bağıl Nem (φ)
Bağıl nem (φ) eğrileri, bu diyagramda %10
aralıklarla çizilmiştir. Doyma eğrisi %100 bağıl
neme karşı gelirken, x = 0 yatay doğrusu
%100 kuru havaya karşı gelmektedir.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 30

Özgül Nem (x)
Psikrometrik diyagramın sağ kısmındaki dikey doğru özgül
nemi göstermektedir. Birim grnem/kgkuru hava
cinsindedir.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 31

Özgül Hacim (v)
Özgül hacim doğruları düz olmalarına
rağmen bunlar da birbirlerine tam olarak
paralel değildir. Bunlar diyagramda 0.01
m3/kgkuru hava hassasiyetle belirtilmiştir.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 32

Entalpi (h)
Entalpi değişimleri gösterilmiştir. Birimi
kj/kg’dır.
Entalpi, maddenin yapısında
depoladığı her türden enerjilerin
toplamıdır. H ile simgelenir.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 33

Çiğ Noktası Sıcaklığı (Yoğuşma Noktası Sıcaklığı) (Tyoğ)
Örnek üzerinden açıklanırsa; kuru termometre sıcaklığı 30
°C, yaş termometre sıcaklığı 20 °C olan bir ortamdaki
havayı ele alınsın. Bu havanın çiğ noktası sıcaklığını
belirlemek için öncelikle bu iki noktayı çakıştırılır. Kesişme
noktasından % 100 bağıl nem eğrisine kuru termometre
sıcaklığına paralel bir doğru çizilir. % 100 bağıl nem
eğrisiyle birleşim noktasından aşağıya inilerek kuru
termometre sıcaklığına karşılık gelen değer okunur. Bu
örnekte okunan değer yaklaşık 15 °C’dir. Bu değer çiğ
noktası (yoğuşma noktası) sıcaklığıdır.

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 34

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği 35
 EFEKTİF ISI «HİSSEDİLEN ISI- EŞDEĞER EFEKTİF SICAKLIK» PARAMETRELERİ
ÇEVRESEL (DIŞ) FAKTÖRLER
1.Hava Sıcaklığı (Ortam Isısı)
2.Ortamın Nemi (Bağıl Nem Oranı)
3.Ortamın Hava Akımı (Havalandırması)
4.Radyant Isısı (Termal Radyasyonu)
Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği
KİŞİSEL FAKTÖRLER
1.Yapılan işin niteliği (hafif-orta-ağır iş)
2.İşçinin giyim durumu (ince-kalın)
3.İşçinin yaşı ve cinsiyeti
4.İşçinin beslenmesi (işe uygun-değil)
5.İşçinin fiziki durumu (zayıf-şişman)
6.İşçinin ruhi durumu (sakin-gergin)
7.İşçinin sağlık durumu (hasta-iyi)
36
 SICAKLIK PERFORMANS İLİŞKİSİ

HAFİF İŞLERDE

Isı Hava Akımı Bağıl Nem

19 – 21 °C 0,05

21,5 – 23,5 °C 0,1 %30 – 60

23,5 – 25 °C 1,0
Daha Yüksek Daha Fazla

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü | İş Sağlığı ve Güvenliği

37