WebSankul Mission GPSC
બંધારણ
કટાોકટીની જોગવાઈઓાો
❖ પ્રસ્તાવના:
❖ રાષ્ટ્રીય કટાોકટી
• બંધારણની રચના સમયે જે બાબતોએ મહત્ત્વપૂણણ ભૂમમકા
મનભાવી હતી તેમાં કટોકટી પણ સામેલ હતી. આઝાદી
પછી અને તે પૂવેની ઘણી ઘટનાઓએ બંધારણના
ઘડવૈયાઓને આવી જોગવાઈઓ મવશે મવચાર કરવા માટે
મજબૂર કયાણ હતા.
• સંકટ સમયે દેશની સંપ્રભુતા, એકતા, અખંડડતતા અને
સુરક્ષા જાળવી રાખવા તેમજ લોકતાંમિક, રાજનૈમતક
વ્યવસ્થા તથા બંધારણની રક્ષા કરવા માટે શાસન
વ્યવસ્થામાં ચોક્કસ જરૂડરયાત ઊભી થાય ત્યારે રાષ્ટ્રપમત
દ્વારા કટોકટીની જાહેરાત કરવામાં આવે છે.
• બંધારણના ભાગ-18 માં અનુચ્છેદ-352થી અનુચ્છેદ-
360માં કટોકટીની જોગવાઈઓનો ઉલ્લેખ કરવામાં
આવ્યો છે. આ જોગવાઈઓ કેન્દ્ર સરકારને કોઈ પણ
અસામાન્દ્ય પડરસ્સ્થમતઓમાં શાસન-વ્યવસ્થા જાળવી
રાખવાની શમિ આપે છે.
❖ કટાોકટીની જોગવાઈઓાોના સ્ાોત:
- ભારત સરકાર અમધમનયમ, 1935 - કટોકટીની
જોગવાઈઓ
- જમણનીનું વાઇમર બંધારણ- કટોકટી દરમમયાન મૂળભૂત
અમધકારોનું સ્થગન.
• કટોકટી દરમમયાન કેન્દ્ર સરકાર સવોપરી/સવણશમિમાન
બની જાય છે. દરેક રાજ્ય કેન્દ્રના સંપૂણણ મનયંિણ હેઠળ
આવી જાય છે. સંઘીય વ્યવસ્થામાંથી કેન્દ્રીય/એકાત્મક
સ્વરૂપમાં પડરવમતણત થઈ જાય છે.
• ભારતમાં, બંધારણમાં સમામવષ્ટ અમુક જોગવાઈઓ
❖ રાષ્ટ્રીય કટાોકટી લાગુ કરવાની પ્રક્રિયા ઓનો તોની
અનુસાર આવા મનયંિણો લાદવામાં આવે છે, જેને
સામાન્દ્ય રીતે કટોકટીની જોગવાઈઓ તરીકે ઓળખવામાં
આવે છે.
• કટોકટી જાહેર કરવાનો આદેશ ભારતના રાષ્ટ્રપમત દ્વારા
કરવામાં આવે છે અને તે કેન્દ્રીય મંિીપડરષદની સલાહ
પર તેની જાહેરાત કરે છે.
• જોકે, કટોકટી દરમમયાન વાસ્તમવક શમિનો ઉપયોગ
વડાપ્રધાન દ્વારા કરવામાં આવે છે.
• કટોકટી દરમમયાન, રાજ્ય સરકારના સત્તામધકારીઓ
કેન્દ્રના સત્તામધકારીઓ અમધનસ્થ પદ ધરાવે છે.
1
બંધારણ
➢ રાષ્ટ્રીય કટાોકટી લાગુ કરવાનાો ઓાધાર
• જ્યારે દેશમાં અથવા તેના કોઈ પણ ભાગ ઉપર યુદ્ધ,
બાહ્ય આક્રમણ અથવા સશસ્િ મવરોહનું સંકટ હોય ત્યારે
અનુચ્છેદ-352 અંતગણત, રાષ્ટ્રપમત રાષ્ટ્રીય કટોકટીની
જાહેરાત કરી શકે છે.
• જ્યારે ‘યુદ્ધ / બાહ્ય આક્રમણ’ ના આધારે કટોકટી જાહેર
કરવામાં આવે તો તેને ‘બાહ્ય કટોકટી’ અને જ્યારે
‘સશસ્િ મવરોહ’ ના આધારે કટોકટી જાહેર કરવામાં આવે
તેને ‘આંતડરક કટોકટી’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
(અનુચ્છેદ-352(1))
• રાષ્ટ્રીય કટોકટીની ઘોષણા રાષ્ટ્રપમત માિ મંિીમંડળની
લેમખત ભલામણથી જ લાગુ કરી શકે છે, જે પહેલાં માિ
વડાપ્રધાનની સલાહથી થઈ શકતી હતી, (અનુચ્છેદ -
352(3)) પરંતુ 44મા બંધારણીય સુધારા, 1978 દ્વારા આ
પડરવતણન કરવામાં આવ્યુ.ં
નાોંધ:-
- સશસ્િ મવરોહ શબ્દ 44મા બંધારણીય સુધારા
અમધમનયમ, 1978 અંતગણત ઉમેરવામાં આવ્યો. આ
પહેલાં ‘આંતડરક અશાંમત’ શબ્દનો ઉલ્લેખ થયેલો
હતો.
- 38મા બંધારણીય સુધારા, 1975 અંતગણત રાષ્ટ્રીય
કટોકટીને ન્દ્યામયક સમીક્ષાથી બહાર મૂકવામાં આવી
હતી, જેને 44મા બંધારણીય સુધારા અમધમનયમ, 1978
અંતગણત ફરી સમાવાઈ.
સમયાવધધ :-
• રાષ્ટ્રીય કટોકટીની ઉદઘોષણાના 1 મમહનામાં સંસદનાં
બંને ગૃહોની સ્વીકૃમત આવશ્યક છે. (પહેલાં આ
સમયગાળો 2 મમહનાનો હતો, પરંતુ 44મા બંધારણીય
સુધારા, 1978થી તે ઘટાડીને 1 મમહનો કરવામાં આવ્યો
છે.) (અનુચ્છેદ - 352(4))
• કટોકટીની જાહેરાત દરમમયાન જો લોકસભા મવસમજણત
થઈ ચૂકી હોય, તો રાજ્યસભાની મંજૂરી આવશ્યક છે.
ત્યારબાદ, નવી લોકસભાના સજણનની પ્રથમ બેઠકથી 30
 WebSankul Mission GPSC
ડદવસની અંદર કટોકટીની મંજૂરી જરૂરી છે, અન્દ્યથા
કટોકટી રદબાતલ ગણાશે.
• બંને ગૃહોની મંજૂરી મળ્યા બાદ કટોકટી 6 મમહના સુધી
ચાલશે, ત્યાર બાદ દર 6 મમહને કટોકટી અંગે બંને ગૃહોની
મંજૂરીથી અનંતકાળ સુધી લંબાવી શકાય છે. (સંયુિ
બેઠકની જોગવાઈ નથી બંને ગૃહોમાં અલગ અલગ રીતે
પસાર થવું જરૂરી)
• કટોકટીની જાહેરાત તથા તેના પુનરાવતણન માટે બંને
ગૃહોની મવશેષ બહુમતી આવશ્યક છે. અથાણત,
- ગૃહના કુલ સભ્યોની બહુમતી
- ગૃહના ઉપસ્સ્થત અને મતદાન કરનારાના 2/3ની
બહુમતી
❖ રાષ્ટ્રીય કટાોકટીની ઓસરાો
1) કેન્દ્ર – રાજ્ય સંબંધો પર અસર
2) લોકસભા અને રાજ્ય મવધાનસભાના કાયણકાળ પર
અસર
3) મૂળભૂત હકો પર અસર
➢ કો ન્દ્ર – રાજ્ય સંબંધાો પર ઓસર
✓ ધારાકીય સંબંધાો પર ઓસર
- રાજ્ય મવધાનમંડળની ધારાકીય શમિઓ પર પ્રમતબંધ
મૂક્યા વગર સંસદ રાજ્ય યાદીના મવષયો પર કાયદા
બનાવી શકે છે. અથાણત, ધારાકીય શમિઓ સંસદમાં
કેસ્ન્દ્રત થઈ જાય છે.
- રાજ્ય યાદી પર સંસદ દ્વારા બનાવેલા કાયદા
કટોકટીની સમામિના 6 મમહના સુધી અમલમાં રહે છે.
- આ ઉપરાંત, જો સંસદ સિમાં ન હોય ત્યારે કટોકટી
દરમમયાન રાષ્ટ્રપમત રાજ્ય યાદીના મવષયો પર
વટહુકમ પણ બહાર પાડી શકે છે.
✓ કારાોબારી સંબંધાો પર ઓસર
- સામાન્દ્ય પડરસ્સ્થમતઓમાં કેન્દ્ર રાજ્યોને અમુક બાબતો
પર જ મનદેશ / સૂચન / આદેશ આપી શકે છે, જ્યારે
કટોકટી દરમમયાન કેન્દ્ર રાજ્યને કોઈ પણ મવષયે
આદેશ / સૂચનો આપી શકે છે.
- એટલે કે, રાજ્ય સરકારોને બરતરફ કયાણ મવના રાજ્ય
સરકારો સંપૂણણ રીતે કેન્દ્રને આધીન થઈ જાય છે.
✓ નાણાકીય સંબંધાો પર ઓસર
- કટોકટી દરમમયાન રાષ્ટ્રપમત કેન્દ્ર અને રાજ્યો વચ્ચેના
કરના બંધારણીય મવતરણમાં ફેરફાર કરી શકે છે.
અથાણત રાજ્યોને અપાતા કેન્દ્રીય અનુદાન
(નાણાકીય)માં ઘટાડો / સમાિ કરી શકે છે.
2
બંધારણ
- આ સુધારા નાણાકીય વષણ, કે જેમાં કટોકટી સમાિ થાય
ત્યાં સુધી અમલમાં રહે છે. આવો કોઈ પણ આદેશ
રાષ્ટ્રપમતએ સંસદનાં બંને ગૃહોમાં પ્રસ્તુત કરવો જરૂરી
છે.
➢ લાોકસભા ઓનો રાજ્ય ધવધાનસભાના કાયયકાળ પર
ઓસર
- કટોકટી દરમમયાન સંસદ કાયદા દ્વારા લોકસભા /
રાજ્ય મવધાનસભાના સામાન્દ્ય કાયણકાળ (5 વષણ)માં
એકવારમાં 1 વષણનો વધારો (ગમે તેટલાં સમય સુધી)
કરી શકે છે, જે કટોકટીની સમામિ બાદ 6 મમહનાથી
વધુનો નહીં રહે.
- 5મી લોકસભા (1971-77) નો કાયણકાળ 2 વાર 1 વષણ
માટે લંબાવાયો હતો.
➢ મૂળભૂત હકાો પર ઓસર
- બંધારણમાં ભાગ-18 ના અનુચ્છેદ-358 અને 359 એ
કટોકટી દરમમયાન મૂળભૂત હકો પર શું અસર થાય છે,
તેનું વણણન કરે છે, જેમાં અનુચ્છેદ-358 એ અનુચ્છેદ-
19 ના મૂળભૂત અમધકારો મોકૂફ રાખવા સંબમં ધત છે
અને અનુચ્છેદ-359 એ અન્દ્ય મૂળભૂત હકો (અનુચ્છેદ-
20 અને અનુચ્છેદ-21 મસવાયના) ને મોકૂફ રાખવા
સંબંમધત છે.
❖ ઓનુચ્છોદ-358 સંબંધધત ઓસરાો :
• જ્યારે કટોકટીની જાહેરાત અનુચ્છેદ-358 અનુસાર થાય
છે, ત્યારે અનુચ્છેદ-19 અંતગણત આવતા 6 મૂળભૂત હકો
સ્વયં મોકૂફ થઈ જાય છે. તેના માટે આદેશની
આવશ્યકતા નથી.
• અથાણત કટોકટી દરમમયાન રાજ્ય અનુચ્છેદ-19 સંબંમધત
કોઈ પણ કાયદો બનાવી શકે છે (તેને ઘટાડવા સંબંમધત
પણ) અને આ બાબતને ન્દ્યાયાલયમાં પડકારી શકાતી
નથી (કટોકટીની સમામિ બાદ પણ નહીં). પરંતુ અિે
નોંધપાિ છે કે, કટોકટીની સમામિ બાદ અનુચ્છેદ-19 ફરી
જીવંત થઈ જાય છે.
❖ ઓનુચ્છોદ-359 સંબંધધત ઓસરાો :
• અનુચ્છેદ-359 એ મૂળભૂત હકો પર પ્રમતબંધ મૂકતો નથી,
પરંતુ મૂળભૂત હકો (અનુચ્છેદ-20 અને અનુચ્છેદ-21
મસવાય)ના ઉલ્લંઘન અંતગણત ન્દ્યાયાલય જવા પર
પ્રમતબંધ મૂકે છે. અથાણત, મૂળભૂત અમધકારો તો જીમવત
જ રહે છે, પરંતુ તે અંતગણત ન્દ્યાયાલય જઈ શકાતું નથી.
• આ ઉપરાંત, જો રાષ્ટ્રપમત એ મૂળભૂત હકો (અનુચ્છેદ-20
અપરાધો માટે દોષમસમદ્ધથી સંબંમધત અને અનુચ્છેદ-21
 WebSankul Mission GPSC
પ્રાણ અને દૈમહક સ્વતંિતાનું રક્ષણ મસવાયના મૂળભૂત
અમધકારો) સ્થમગત કરવાનો સ્પષ્ટ આદેશ કયો હોય તો
જ અને તેટલા જ હકો સ્થમગત થશે. (હુકમમાં સ્પષ્ટ
ઉલ્લેખ જરૂરી)
• આ ઉપરાંત, યુદ્ધ/ બાહ્ય આક્રમણના કારણે લાગુ થયેલી
કટોકટી દરમમયાન અનુચ્છેદ-358 અને અનુચ્છેદ-359
લાગુ પડે છે. જ્યારે સશસ્િ મવરોહના ડકસ્સામાં માિ
અનુચ્છેદ-359 લાગુ પડે છે.
❖ રાષ્ટ્રીય કટાોકટીની ઓત્યાર સુધી કરવામાં ઓાવોલી
જહો રાતાો:
• 1962માં ચીનના આક્રમણ દરમમયાન NEFA (North –
East Frontier Agency) અથાણત હાલના અરુણાચલ
પ્રદેશ પર લાગુ કરવામાં આવી હતી. જે 1968 સુધી ચાલુ
રહી. આથી 1965ના ભારત - પાડકસ્તાન યુદ્ધમાં નવી
કટોકટી લાગુ કરવાની જરૂર ઊભી થઈ ન હતી.
• બીજી રાષ્ટ્રીય કટોકટી પાડકસ્તાનના આક્રમણ દરમમયાન
ડડસેમ્બર,1971માં લાગુ થઈ. (તેની સમામિ 1977માં થઈ)
• િીજી રાષ્ટ્રીય કટોકટી 1975માં ‘આંતડરક અશાંમત’ ના
આધારે લાગુ થઈ. કોંગ્રેસ પાટીની હાર બાદ આવેલી
જનતા પાટીની સરકારે આ કટોકટીનાં કારણો અને
પડરસ્સ્થમતઓની તપાસ માટે ‘શાહ કમમશન’ ની રચના
કરી. જેમણે કટોકટીને અનુમચત ગણી, ત્યાર બાદ 44મો
બંધારણીય સુધારો,1978માં લાવવામાં આવ્યો; જેમાં
કટોકટીના દુરુપયોગને રોકવા માટેની જોગવાઈઓ
કરવામાં આવી.
• અિે એ ઉલ્લેખનીય છે કે, મમનવાણ મમલ્સ કેસ, 1980માં
સવોચ્ચ ન્દ્યાયાલયે ચુકાદો આપ્યો હતો કે, રાષ્ટ્રીય
કટોકટીની જાહેરાતને સવોચ્ચ ન્દ્યાયલયમાં પડકારી શકાય
છે.
❖ રાષ્ટ્રપધત શાસન:-
➢ રાષ્ટ્રપધત શાસન લાગુ કરવાના ઓાધાર
- અનુચ્છેદ-356-: જ્યારે રાષ્ટ્રપમત એ સુમનમિત કરી લે
કે, રાજ્ય સરકાર બંધારણની જોગવાઈ અનુસાર કાયણ
કરી રહી નથી, ત્યારે તે રાજ્યના રાજ્યપાલની
ભલામણ પર અને જો યોગ્ય લાગે તો ભલામણ વગર
પણ અનુચ્છેદ–356 અંતગણત ‘રાષ્ટ્રપમત શાસન’ ની
ઘોષણા કરી શકે છે.
- અનુચ્છેદ-365 કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા આપવામાં આવેલા
આદેશો કે સૂચનાઓ પ્રમાણેની શાસન-વ્યવસ્થા
જાળવવામાં રાજ્ય સરકાર મનષ્ફળ રહે તેમજ બંધારણ
પ્રમાણે સંચાલન કરવા રાજ્ય સરકાર અસમથણ રહે
3
બંધારણ
ત્યારે રાષ્ટ્રપમતએ કાયદેસર રીતે સ્સ્થમત સંભાળવી
જરૂરી બને છે.
➢ રાષ્ટ્રપધત શાસન લાગુ કરવાની પ્રક્રિયા ઓનો તોની
સમયાવધધ
- રાષ્ટ્રપમત શાસનની ઘોષણા થવાના 2 માસમાં સંસદનાં
બંને ગૃહની (સામાન્દ્ય બહુમતી) મંજૂરી આવશ્યક છે.
અન્દ્યથા રાષ્ટ્રપમત શાસન રદ ગણાશે. (અનુચ્છેદ -
356(3))
- બંને ગૃહની સ્વીકૃમત બાદ રાષ્ટ્રપમત શાસન 6 મમહના
સુધી ચાલે છે, જેને દર 6 મમહને મંજરૂ ી આપીને વધુમાં
વધુ 3 વષણ સુધી લંબાવી શકાય છે. (અનુચ્છેદ -
356(4))
- રાષ્ટ્રપમત શાસનની મંજરૂ ી અથવા દર 6 મમહનાની
મંજૂરી દરમમયાન જો લોકસભાનું મવસજણન થયેલ હોય,
તો નવી લોકસભાની પ્રથમ બેઠકથી 30 ડદવસ સુધીમાં
આ પ્રસ્તાવ પસાર થવો અમનવાયણ છે. અન્દ્યથા તે
નામંજરૂ ગણાશે. (નોંધવું કે, આ દરમમયાન
રાજ્યસભાની મંજૂરી લેવી આવશ્યક છે.)
- અિે ઉલ્લેખનીય છે કે, 44મા બંધારણીય સુધારા, 1978
અંતગણત વ્યવસ્થા કરવામાં આવી કે, રાષ્ટ્રપમત શાસન
1 વષણથી વધારે લંબાવવા માટે નીચેનામાંથી કોઈ એક
કારણ અમનવાયણ છે:
 સંપૂણણ દેશમાં અથવા સમગ્ર રાજ્યના કોઈ ભાગમાં
રાષ્ટ્રીય કટોકટી અમલમાં હોય,
 સંબંમધત રાજ્યની મવધાનસભાની સામાન્દ્ય ચૂંટણીનું
આયોજન શક્ય નથી એવું ચૂટં ણી પંચ પ્રમામણત
કરે.
- ઉપરોિ કારણોસર વધુમાં વધુ 3 વષણ સુધી રાષ્ટ્રપમત
શાસન લંબાવી શકાય છે. એનાથી વધુ લંબાવવા માટે
બંધારણીય સુધારો જરૂરી છે. (ઉ.દા પંજાબમાં 1987માં
લાગેલું રાષ્ટ્રપમત શાસન 68મા બંધારણીય સુધારા
અમધમનયમ, 1991 અંતગણત 5 વષણ માટે લંબાવાયું હતુ.ં )
➢ રાષ્ટ્રપધત શાસનની સમાધિ
- રાષ્ટ્રપમત શાસનને રાષ્ટ્રપમત એક સામાન્દ્ય ઘોષણા દ્વારા
રદ કરી શકે છે. (સંસદની મંજરૂ ી જરૂરી નથી)
➢ રાષ્ટ્રપધત શાસનની ઓસરાો
- રાષ્ટ્રપમત રાજ્ય સરકાર / રાજ્યપાલ / રાજ્યની અન્દ્ય
કારોબારી સત્તામંડળોનાં કાયો અને સત્તા પ્રાિ કરે છે
તથા ઘોષણા કરી શકે છે કે સંસદ રાજ્ય મવધાનસભાની
સત્તાઓનો ઉપયોગ કરશે. (અનુચ્છેદ - 357(1))
 WebSankul Mission GPSC
- રાષ્ટ્રપમત સંબંમધત રાજ્યના મુખ્યમંિીના નેતૃત્વવાળા
મંિીમંડળને મવસમજણત કરે છે.
- સંસદ તે રાજ્ય માટે રાજ્ય યાદીના મવષયો પર ખરડા
અને તે રાજ્યનું બજેટ પસાર કરી શકે છે.
- સંસદ સિમાં ન હોય ત્યારે રાષ્ટ્રપમત સંબંમધત રાજ્ય
માટે વટહુકમ બહાર પાડી શકે છે.
- સંસદ / રાષ્ટ્રપમત / અન્દ્ય પ્રામધકારી દ્વારા બનાવાયેલ
કાયદા રાષ્ટ્રપમત શાસન બાદ પણ અમલમાં રહેશે, જેને
રાજ્ય મવધાનમંડળ રદ્દ / પડરવમતણત / પુનઃ લાગુ કરી
શકે છે.
➢ ઓનુચ્છોદ-356 લાગુ કરવા સંબંધધત ન્યાયતંત્રનાો
દૃષ્ટિકાોણ
- 38મા બંધારણીય સુધાર, 1975 અંતગણત રાષ્ટ્રપમત
શાસનને ન્દ્યામયક સમીક્ષાથી બાકાત રાખવામાં આવ્યુ.ં
એટલે કે, તેને કોઈ ન્દ્યાયાલયમાં પડકારી શકાય નહીં.
- 44મા બંધારણીય સુધાર, 1978 અંતગણત ઉપરોિ
જોગવાઈને સમાિ કરવામાં આવી. અથાણત રાષ્ટ્રપમત
શાસન એ ન્દ્યામયક સમીક્ષાથી બાકાત નથી.
- એસ.આર. બોમ્માઈ કેસમાં સવોચ્ચ ન્દ્યાયાલયે
અનુચ્છેદ-356 લાગુ કરવા સંબંમધત ડદશા-મનદેશો
આપ્યા, જે અંતગણત સુપ્રીમ કોટટ રાષ્ટ્રપમત શાસન
સંબંમધત મનણણયોની સમીક્ષા કરશે અને તેની સત્યાથણતા
ચકાસશે.
➢ ઓનુચ્છોદ-356નાો ઓત્યાર સુધી થયોલ ઉપયાોગ
- તેનો 1950થી અત્યાર સુધી 125 થી વધુ વાર ઉપયોગ
થઈ ચૂકયો છે. સૌપ્રથમ 1951માં પંજાબમાં રાષ્ટ્રપમત
શાસનનો અમલ કરવામાં આવ્યો હતો. સૌથી વધુ
મમણપુરમાં અને ઉત્તર પ્રદેશમાં (10 વખત) રાષ્ટ્રપમત
શાસન લગાવાયુ છે. છત્તીસગઢ અને તેલંગાણામાં
અત્યાર સુધી આનો પ્રયોગ થયો નથી.
❖ નાણાકીય કટાોકટી:-
• જ્યારે સંપૂણણ દેશની અથવા તેના રાજ્યક્ષેિ નાણાકીય
સ્સ્થરતાને જોખમ પહોંચે અથવા તેવી પડરસ્સ્થમત મનમમણત
થાય એવું રાષ્ટ્રપમતને લાગે તો તેઓ અનુચ્છેદ–360 હેઠળ
નાણાકીય કટોકટી / આમથણક કટોકટીની જાહેરાત કરી શકે
છે.
• સંપૂણણ દેશ અથવા રાજ્યક્ષેિ પર નાણાકીય સંકટ આવે
ત્યારે રાષ્ટ્રપમત અનુચ્છેદ-360 અંતગણત નાણાકીય
કટોકટીની ઘોષણા કરે છે. (અનુચ્છેદ - 360(2))
બંધારણ
➢ નાણાકીય કટાોકટી લાગુ કરવાની પ્રક્રિયા ઓનો
સમયાવધધ :
• નાણાકીય કટોકટીની ઘોષણાના 2 મમહનામાં જ સંસદનાં
બંને ગૃહોની સ્વીકૃમત અમનવાયણ છે, અન્દ્યથા આ કટોકટી
રદ થશે. (આ માટે સામાન્દ્ય બહુમતી – હાજર રહીને મત
આપનારાઓનો બહુમતી પયાણિ છે.) (અનુચ્છેદ -
360(2))
• કટોકટીની જાહેરાતના 2 માસના અંત પહેલા જ જો
લોકસભા મવસમજણત હોય, તો આ સમય દરમમયાન આ
પ્રસ્તાવ રાજ્યસભામાંથી પસાર થવો અમનવાયણ છે તથા
લોકસભાના રચનાની પ્રથમ બેઠકથી 30 ડદવસમાં આ
પ્રસ્તાવ પસાર કરવો જરૂરી છે, અન્દ્યથા કટોકટી રદ
ગણાશે.
• એકવાર નાણાકીય કટોકટીની સંસદ તરફથી મંજરૂ ી મળ્યા
બાદ એ ત્યાં સુધી અસ્સ્તત્વમાં રહેશે, જ્યાં સુધી તે પરત
ન લેવામાં આવે, કારણ કે આની સમય મયાણદા નક્કી
નથી અને તેને ચાલુ રાખવા માટે સંસદની પુનઃ મંજરૂ ી
આવશ્યક નથી.
➢ નાણાકીય કટાોકટીની સમાધિ :
- રાષ્ટ્રપમત (અથાણત મંિીમંડળ) કોઈ પણ સમયે એક
અન્દ્ય ઘોષણા દ્વારા નાણાકીય કટોકટીની ઘોષણાને
સમાિ કરી શકે છે, જેને સંસદીય મંજૂરીની આવશ્યકતા
હોતી નથી.
➢ નાણાકીય કટાોકટીની ઓસરાો :
- કેન્દ્ર સરકાર / રાષ્ટ્રપમત (અથાણત, મંિીમંડળ) કોઈ પણ
રાજ્યને નાણાકીય જોગવાઈઓ અમલ માટે આદેશ /
મનદેશ કરી શકે છે.
- જાહેર સેવામાં જોડાયેલા બધા વગણના કમણચારીઓ
(રાજ્ય અને કેન્દ્ર સેવા બંનેના) ના પગાર અને ભથથાં
ઘટાડી શકાય છે. આમાં, સવોચ્ચ ન્દ્યાયાલયના
ન્દ્યાયાધીશો તથા ઉચ્ચ ન્દ્યાયાલયોના ન્દ્યાયાધીશો
સમામવષ્ટ છે. (આમાં રાષ્ટ્રપમત, ઉપરાષ્ટ્રપમત અને
રાજ્યપાલ સમામવષ્ટ નથી) (અનુચ્છેદ - 360(4))
- રાજ્ય મવધાનમંડળમાંથી પસાર થયેલાં દરેક નાણાં
ખરડા/ નાણાકીય ખરડાને મવચારણા માટે રાષ્ટ્રપમત તેને
પોતાની પાસે રાખવાની જોગવાઈ કરી શકે છે.
(અનુચ્છેદ - 360(4))
- ઉલ્લેખનીય છે કે, અત્યાર સુધી નાણાકીય કટોકટી લાગુ
થઈ નથી. (1991ના નાણાકીય સંકટ છતાં)