Professional Documents
Culture Documents
14 22 DR - Jawahar.lal
14 22 DR - Jawahar.lal
14 22 DR - Jawahar.lal
ISSN: 2454-9177
NJHSR 2019; 1(22): 38-40
© 2019 NJHSR
सा यािभमत पौ षेयबोध व पम्
www.sanskritarticle.com
डॉ जवाहरलालः
डॉ जवाहरलालः
सवदशनिवभागः, ीलालबहादुरशा ी- भारतीयदशनेषु ‘ मा करणं माणं’ इित माणसामा यल णं कृ तं वतते। इ य
राि यसं कृ तिव ापीठम्,
नवदेहली - 110016
ल णे मा, करणिमित पद यं वतते। मा करणं चेित। त कु ठारादावित ाि वारणाय
मा पदं द म्। ाने अित ाि वारणाय करणिमित पदं द म्। अतः फिलतं भवित यत्
मायाः यत् करणं भवित तत् माणिमित। त मायाः कं व पम्? इ यि मन् िवषये उ ं
यायदशने मा िमित यथाथनुभवः िव ते पयायवािचनः श दाः। मीयते ायते इित
मा1 यायसू कारेण मह षगौतमेन थम सू ते त व ानात् िनः ेयसािधगमः इित अनेन
पदेन िनः ेयसः उपाय वेन त व ान योपदेशः कृ तः। ततः परं ि तीये सू -े
दुःखज म वृि दोषिम या ानाना-मु रो रापाये तदन तरापायादपवगः2 इ यनेन
िनः ेयस ा ये साधनमुपव णतः। त व ानाि म या ान य नाशः उप द ः अि मन् सू े।
अ त व ानानां मा मकं यथाथानुभव पं ानमेव इित सू कार याशयः सुदढृ मेव। यथा
सू कारैः – बुि पलि ध ानिम यनथा तरम्3 इित उ ं । त मा पेण यु य ान य
िन वक पक याभावात्। अ ेपलि धपदेनाथिवषयकं ान व पं मा वमेव भा यकारेण
वीकृ तिम युपल यते। वदित च भा यकारः- य दथिव ानं स िमित।4
अथा दि याथसि कषा द ारा यदथ य ानं भवित सैव मा इ यथः। सू य
ता पय ाटने ता पयटीकाकारः सवत वतं ाचायवाच पितिम ः
ता पयटीकायाम यथिवषयक ानमेव मेित उ वान्। वैशेिषकदशने मा िव ा पदेन
ा याता। अिव ायाः म प वात् िव ैव मेित।। सा च मा िनदु ं भवित। तथा िह
उ म्- दोषरिहतं ानं िव िे त अदु ं िव ा। अथात् र ावहे मा दवदिव ा मः। यतो त
र वादौ इि या ददोषवशात् काशाभावा यदोषवशादेव र ावहे ान य स वात्। अतः
इि य काशा ददोषशू य वमेवा यथाथ ाने कारण वात् दोषरिहतं ानं िव ेित उ म्।
अतः अ िव ायाः िनदु वम्। एतदथमेव यायकु सुमा लाविप उ म्-, य दि त
त यानुभवः मा इ यनेन त ित त कारकानुभवो वा मा, इित मा ल णं फिलतं
भवित। भाकरमते अयथाथनुभवः एव नाि त। अतः यदनुभवः सः यथाथ एवे यनुसारेण
अनुभिू तरेव मा। सा चानुभिू तः मृितिभ ा। मृतेरनुभव वाभावात्। मृितः न माणम्।
अनुभूितः माणं स मृतेर यः। मृितः पुनः पूविव ान यैव सं कारमा ज य वात्
ानमु यते। अथात् यदिप ानं भवित त ु यथाथमेव भवित। यतो िह य र वाहे ानं
त ािप र ोः य ं भवित, अहे मृितः भवित। पूवानुभूत यैव अहेरेव र ुं दृ वा
मृितस वात्। अत उ ं –
न माणं मृितपूव ितपि रपे णात्।
Correspondence:
अ यो यिनरपे तु धारावािहकबु ये।।5
डॉ जवाहरलालः भाकरमतानुसारेण ानं योः ानयोः समी णं भवित। यथा र ावयं सपः इ याकारकं
सवदशनिवभागः, ीलालबहादुरशा ी-
यद् ानं भवित, त योः िभ योः ानयोः समावेशः भवित। त ादौ अयिम याकारकं ानं
राि यसं कृ तिव ापीठम्,
नवदेहली - 110016 इित थमम्। ि तीयं ‘सपः’ इ याकारं ानं भवित। अ ि तीयं सप ानं मा पमेव।
~38~
National Journal of Hindi & Sanskrit Research
अयिम य य ानं अयिम याकारेण एव भवित, सपः ानं पौ षेयः फलं मा। सू कारः मह षकिपलः सा यसू े
सदैव सप पेणैव भवित। अ ‘अयम्’ इित ानं य य ि िवधां मां ितपादयित ‘ योरेकतर य
वा यसि कृ ाथप रि छि ः मा’ 10 अ बुि वृि ः
िवषयः, ‘सपः’ इित ानं मृतेः िवषयः। अ
कु मा रलभ मीमांसकाः भाकरणां मायाः उ पौ षेयबोध मो यते। अ ाचायः िव ानिभ ुः उभयोः
प रभाषायां दोषं दशयि त तथा िह ोकवा तके मायाः मा व वहारे यु ं दशयित वचनभा ये, अ य द
ल णं ितपादयित - यि षय य तत् िन या मकं ानं मा पं फलं पु षिन ं भवित चेत् -त ह
य य ामा यावधा रणे किथ दिप ाना तर यापे ा नैव इि यसि कषा दरेव माणिमित व ुं श यते। पु ष तु
भवित सा मा।6 अथात् योिह िवषयाः अ मािभः गृहीताः सा ी एव न तु माता। य द पौ षेयबोधः बुि वृि
य ा द माणैः तेषां याथा यायथा य य िन योऽिप मो यते, त ह उभयाथकमेव मा भेदेन माणमेव।
तेनैव माणेनावधायते। न तु माणा तरेण अतः त य पात लभा ये तु ासदेवैः ‘पु षिन बोधःएव मा’11
िन यावधारणं एव मापदवा यम्। अि मन् िवषये वीकरोित। फलिविश ः फौ षेयि वृि ब धः इित
पाथसारिथिम ानुसारेणािप तदेव ानं मा योगभा यानुसारं चैत य ितिब बिविश बुि वृि ः
य कारणदोषरिहत वे सित बाध ानरिहत वमनिधगत वं
वृि ितिबि बतचैत यं वा फलपदाथः।12 स एव मु य मा
च यात् यथा- ‘कारणदोषबाधक ानरिहत
7
श दवा यः। कृ णव लभाचायः बु ःे एव मा वं
मगृहीत ाही ानं माणम्’। अथात् तदेव ानं मा
ितपा दतं। य िप अ तःकरण य इि य णािलकया
भिवतुमहित य य कारणे न कोऽिप दोषः यात्। िवषयाकाराप रणित पा वृि ः एव मापदेन वि यते।
माणा तरेण बाधोऽिप न यात् अनिधगत व यात्। तथािप अ तबिहभदेन आचायः मायाः िववेचनं कृ तं।
एवमेवा त ै वेदा तदशने माश द याथः ि िवधः व ते। एतादृश माकरण वेन बुि वृ ेः माण वं
‘यथाथ ानमेव मा’ यथाथ ानं पुनः मृितरनुभवभेदेन प द यते। तत् करण वेन च इि यादी यिप
ि िवधं भवित। यथा - ‘घटं दृ वाऽयं घटः’ इ यकारकं यत् माणपदवा यािन भवि त। अि म मते मा माणं च
ानं त थाथ ानिमयमेव मा। अनेनैव ानेन मनिस ि धम् इि यादीनां माण वे बुि वृ ेः मा वं बुि वृ ेः
सं कारः जायते तदेव काला तरे घटः मृित पेण माण वे पौ षेयबोध य मा वम्। अतः अयं घटः
उपि थतो भवित। मृितः पुनः यथाथ ेित मो यते। इ या ाका रका अ तः करणवृि ः माणम्। अ य िप
अतः मृित रयं माि त न वा इ यि म स दभ घटमहं जानािम इ या ाकारा पु षे बुि वृि ः
िव ितपि रि त। येषां मते मृितनाि त मा, तेषां मा ितिब ब पः पौ षेयबोधः इित के िचत् वदि त त
ल णम् ‘अनिधगताबािधतिवषय ान वं मा वम्’।8 समीचीनं। यथा िह जले च य ितिब बः न तु च े
यि षयकं ानमनिधगताबािधतं च यात् सैव मा। यथा जलादेः ितिब बः। क तु जलगते ितिब ब एव जलगताः
- वहारदशायाम ात य घट य य ानं भवित। तत् च ल वमिलन वादयो धमा आरो य ते। एवं च गताः
मा प एव। काश वादयः धमाः जले आरो य ते गगनगते मु यच े तु
सा ययोगदशनयोः मा यथाथ ानं वा बु ावेव न आरोपः। त त् बु ौ चैत य ितिब बे आपाितते
ित ित। अि मन् मते ‘ ानमु प ते’ अतः बुि गताः सुखदुःखादयो साि यात् ितिब ब एव
ानमु पि धमकम्। अ य ान या यः पु षः नैव आरो य ते। न तु िब बे उपाधेः ितिब बप पाित वात्
भिवतुमहित पु ष य िवकाराभावात्। पु ष य एवं िब बगता चेतन वादयो बु ौ ितभास ते। अतः
िवकाररिहत वात् ान य च उ पि धमक वात् पु षः बुि पु षयोः भेदा हात् बुि रचेतनािप चेतनेव पु षः
ान यािधकरणं नाि त। बु े प रणािम वात् बुि रेव सुखदुःखा दरिहतोिप त ािनव ल यते इित पु षे
ान यािधकरणम्। ‘अस गोऽयं पु षः’ इित ुितः ितिब बान गीकारेिप सव वहारोपप ौ पु षे
बुि ितिब ब क पना था एव। अतः
सूचनात्। पु ष ानं सुखा दनामा यः नाि त, ानादयः
बुि वृि ितिबि बतचैत यमेव पौ षेयो बोधः।
अ ौ भावाः बु ौ एव ित ित। अतः बुि रेव मा िन पण मे आचायकृ णव लभेन
ानसुखादीनामा यः। यायवैशेिषकदशने यथा योगसू काराणां मतमनुसृतं इित ितभाित। तथािह-
ानसुखादयः आ मधम वेन वीकृ ताः। सा ययोगे तु बुि ह- अनुभूित-िवपयय-संशय िन ा- मृितभेदेन प
ानं बु ावेव िव ते, सा ययोगमते िवधा, त ाऽनुभूिति िवधा- य ानुिमितशा दभेदात्,
संशयिवपययिवक पिन ा मृित पा िच वृि िभ ा या
सा च ‘ मा पदवा या।13 त ैव करणावली कारः वदित
िच वृि ः सैव मा। आचायवाच पितिम ः
िच वृ ःे फलं यः पौ षेयः पु षव तबोधः बुि धम िप
सा यत वकौमु ां ोतयित ‘त ासं द धािवपरीतान- बोधः वा य ितिबि बत वसंब धेन पु षे उपचयमाणः
िधगत िवषया िच वृि रित माल णम्।’9 इय सा मु या मा इ यथः। एतादृश य बोध य मा वे
इि याथसि कषज या िच वृि ः पामु या बौ मा। िच वृि ः माणिमित बो यम्।14 त ैव अ े पुनः उ यते
िच वृ े फल पा मा मु या, पौ षेयः मा बोध मा पं फलं पु षिन मा मु यते। पु ष तु मायाः
~39~
National Journal of Hindi & Sanskrit Research
~40~