Folia archaeologica Balkanica 1,2006 53

Драгиша Здравковски

Култот на Големата Мајка

во неолитот на Македонија
УДК: 903.26:730.041(497.7)”634” Музеј на Македонија
Ќурчиска б.б., Скопје
dragicez@yahoo.com

Со м ојот почитуван п роф есор В ера Б и тр ак о в а Грозданова искрено

соработувам над 30 години. И а к о нејзиниот п роф есионален интерес е ан-
ти ч ки от период, a м ојот е н еол и тот во М акедонија, подолу ќе ce осврнам на
најдом инантниот култ во преисторијата, култот кон Г олем ата М ајка. Τ ο κ -
M y п роф есор В. Б и тр ак о в а Грозданова, к ак о еминентен истраж увач, прва
укаж а на кон тин уи тетот во п очитувањ ето на култот на Г олем ата М ајка од
п реисторијата до антиката. И м ено, проучувајќи ja рели ги јата и ум етноста
во античка М акедонија, та а ги истакнува ... автохтоните верувања -
тот кон плодноста на земјата ... (уште од неолитско време)...1 О собено
укаж ува на врските помеѓу култот на бож ицата К и б ела и Г олем ата М ајка.
Н ајм аркан тн а појава во н еол и тот на М акедонија, во А нзабегово-врш -
н и ч ката и В елуш ко-породинската културна група, ce ж ртвениците од типот
Г олем а М ајка. Д елови или ф рагм ен ти од цилиндерот и ку ќ ата ce наоѓани
во В елуш ко-породинската и А н забегово-врш н и чката културна група. П е-
лагониските ce подобро познати во научната јавност, додека вто р и те само
делумно. Н и ко гаш оваа категори ја пластика, од двете групи, не била разгле-
дувана заедно.
П рвите а р теф ак ти во А н забегово-врш н и чката група ce најдени во ис-
тр аж увањ ата на Руг Б аи р во 1970 год. Т огаш ce откриени три ф рагм ен ти
од оваа скулптура. Т о а ce дел од дното и ѕидот на куќата-постам ентот, поло-
вина од к ап ако т на цилиндерот со дупка и ф р агм ен т од прстите на р а к ата
од покривот.12 В о то а врем е истраж увачот, В. Санев, познавајќи го м атерија-
л о т од П елагонија, сосема коректн о помислил: Според зачуваниот дел од
основата на која ce наоѓаат остатоци од триаголни отвори, ce Гледа дека
станува збор за облик што многу потсетува на жртвениците во облик

1В. Битракова Грозданова, 1999, Религијата и уметноста во антиката во Македонија,

Скопје.
2 В. Санев, 1976, Неолитската населба Руг Баир кај с. Горобинци, Зборник на Штип-
скиот Народен музеј IV-V, 203-246, T. XIV, сл. 3-5.
54 Драгиша Здравковски - Култот на Големата Мајка ...

на куќа, какви што ce најдени во Породин и Велушка Тумба.3 Овој приме-

рок е најден во слојот 3 кој стратиграфски одговара на АнзабеГово II,
односно на почетокот на средниот неолит.4 З а прв пат целосно сочуван,
е откриен во Тумба М аџари, куќа 1 во 1981 год.5 Овој п рим ерок (сл. 1), со
своите импресивни димензии од 0,39 м висина, класичната смирена поза на
изникнувањ е од куќата и воедно бдеењ е над нејзиниот мир и огниш те, ja
прави оваа тер ако тн а п ретстава ексклузивна. Т аа ќе стане главната нитттка
ш то го поврзува духот на ч овекот особено од средниот неолит во северна
М акедонија. Н а цилиндерот над очите, со к аф ен а боја е нанесена коса во
вид на ш иш ки. Т аа на задниот дел е пластично прикаж ана и собрана. Во
подоцнеж ните истраж увањ а откриени ce и други ф рагм ен ти од цилиндрите
и куќата со различни димензии и ф ризури. Н еко и ce пластично извајани со
аф р о, други само нагласени со вреж увањ е. В оопш то, ф ризурите зборуваат
за извонредно богатата мода на н еоли тската ж ена. С ите познати примеро-
ци им аат разли чен третм ан на очите. Н еко и ce со затворени очи, некои со
полуотворени, други со ш ироко отворени. Л ицата на цилиндрите од П елаго-
нија им аат три аголна ф орм а и асоцираат на маски (сл. 13,16). П рим ероци-
те од н аш ата група им аат м алку повеќе реализам . О собено п рим ерокот од
Тум ба П алчи ш те во тој поглед отскокнува од сите други (сл. 10). Н екои
прим ероци на Г олем ата М ајка им аат сликарски дослики, интервенции со
црвена боја, идентична со бојата на сликаната керам и ка (сл. 6). Ц илиндрите
биле м оделирани околу едно дрво ш то ce гледа по отисоците на п оголем иот
број цилиндри. Овој тип ж ртвени к е изработуван во различни големини - од
најмали, само десетина сантиметри, до спом енатата со речиси 40 см висина.
Т р еба да ce спомене и еден случаен наод на м аркан тн о извајана, во природ-
на голем ина глава на ж ена (сл. 3). Л ицето е рам но со вреж ан, пластично
изведени очи и нос, a уста нема. Ф ризурата е со пластични длабоки бразди
- плетенки, собрани на едната страна во кок. З а с ега останува без соодветни
аналогии и останати научни инф орм ации.6
Ф илософ ската идеја за пра - роди телката, од која започнува cè, е прика-
ж ана како еден цилиндер со основните антропом орф ни карактеристики:
очи, нос, често нем а уста, р етк о прикаж ани гради и папок, раце со белезици
ш то цврсто стојат на куќата-односно ja д рж ат (прикаж ана к ако неиравилна
коц каста ф орм а), со разни ф орм и на отвори за прозорци. И м а прим ероци
на дното на основата на куќата со дупка (п ри м ерокот од Тумба П ородин)
(сл. 14) која вертикално комуницира со отво р о т во средината на цилин-
дерот. М ож еби то а е ком уникацијата на зем јата и небото. П р и м ер о к о т од
Ц ерје - Говрлево е во изм инат гравидитет (сл. 8).7 Еден прим ерок од Тумба

3 Ibid., 221.
4Ibid., 225.
5 В. Санев, 1981, Неолитско светилиште од Тумба во с. Маџари, Скопје (фолдер од
изложбата).
6Д. Здравковски, 2005, Праисториските дами од Македонија, кат. единица 41, Скопје.
7М. Билбија, 2005, Праисториските дами од Македонија, кат. единица 46, Скопје.
Folia archaeologica Balkanica I, 2006 55

Голема Мајка: 1-7, лок. Тумба - Маџари

56 Драгиша Здравковски - Култот на Големата Мајка ...

М аџари висок 31,5 см нем а раце, но куќата е особено м аркан тн а во однос

на цилиндер о т и лицето (сл. 4). З а т о а , ни ce чини д ека кај овој прим ерок
доминира ку ќата над антропосот. Н а ова асоцираат и п о веќето отвори на
ѕидовите. О ва е случај и во П елагон и ја и зато а см етам е дека овој приме-
р о к е постар од добро п ознати от од куќа 1 од 1981 год. П ри м ероц и те ce со
разли чна голем ина - од н ајм алиот од Тум ба М рш евци со 14 см (сл. 11), Тум-
ба М аџари 39 см и 34 см (сл. 1 ,4 ), до ф рагм ен ти од кои м ож е да ги насетим е
голем и те разм ери. Т аков е еден ф рагм ен т од цилиндер од Т ум ба М аџари
со голем и димензии од 15 см (сл. б). С лични димензии има и п рим ерокот
од Тум ба Ч аи р, кој е случаен наод и за ж ал само во ф рагм енти. М еѓу нив
со убавината на уметнички и звајан ата коса исплетена во двојна п л етен ка
и ф атен а со игла ce издвојува п ри м ерокот од Тум ба М аџари. Н а ч ел о то ce
насликани неж ни пштттки со црвена боја, носот е мал, очите само вреж ани.
И сто та к а заслуж ува внимание и п рим ерокот од Тум ба П алч и ш те (сл. 10).
Тој ce разликува од сите досега познати прим ероци, кај кои очите ce само
вреж ани или благо нагласени. О вој прим ерок има пластични импресивни
очи. З ен и ц ата е пластично извајана, ставена во убаво бадем есто око, чии
капаци заврш уваат во долга пластична линија, која остава вп еч ато к на
линија од ш минка. В о Тум ба С тенче покрај спом енатиот ф р агм ен т од пос-
тар и от неолит, во среднонеолитскиот слој ce најдени н еколку ф рагм ен ти
од цилиндер и од куќа. Н а еден прим ерок од цилиндер ко сата е извајана
к ако круж ни лепенки аплицирани со втиснувањ е од прстите на мајсторот.
К ак о и кај сите примероци, ф ак ту р ата е груба и непречистена, вајана околу
едно дрво од кое е остан ат позитивен отп ечаток.
В о П елагон и ја од корпусот на култн ата пластика, највпечатливи ce
антропом орф н ите цилиндри ш то ce делови од ж р твен и к о т Г олем ата M aj­
ica. В ајани ce во разли чна голем ина, од едноставни, со строго стилизира-
ни и ш ем атизирани, до попластично и со реалистички прикаж ани карак-
теристики. И зработуван и ce н а идентичен начин к ако и во А н заб его во -
врш н и чката група. Д о пронаоѓањ ето во северна М акедонија ce см етаа за
карактери сти чна специф ика н а В елуш ко - породинската н еоли тска група
која покрај друтите ja одделува како посебна група. Една продлабочена
анализа на овие уметнички најимпресивни дела ќе п окаж е многу интсрссни
моменти. Н еко и од ликовите им аат отворени очи со поглед на надалеку.
Други ce со затворени очи п рикаж ани само к ако линија. Т р ети и м аат полу-
отворени очи. Н а п рим ерокот од Тум ба М огила (сл. 9), со и зразен а грацил-
ност и елеганција устата е собрана и заедно со срам еж ливиот поглед асо-
цира primo bachio. C o то а ум етникот успеал да п рикаж е еден извонредно
ем отивен миг, к ако на прим ер срам еж ливост на млада девојка. У стата кај
некои прим ероци е вреж ан а послабо, кај други поизразена. К ај еден при-ме-
р о к од Тум ба М аџари, како да е во плач. О вие елем енти м ож еби ce осно-
в ата за одредувањ ето на уп отребата на овие ж ртвеници.
С м етам дека кул тот на Г ол ем ата М ајка е онаа златн а ниш ка која е
најваж на во издвојувањ ето на двете групи, но и потенц и рањ ето на заед-
Folia archaeologica Balkanica 1,2006 57

Голема Мајка: 8. лок. Церје - Говрлево, лок. Могила, 10. лок. Тумба -
Палниште, 11. лок. Тумба - Мршевци, 12. лок. Тумба - Стенне
58 Драгиша Здравковски - Култот на Големата Мајка ...

ничките вредности. Cè ш то е каж ан о за к ер ам и ката и к ер ам о гр аф и јата е

значајно. П он екогаш тоа ce главните модни трендови ш то ги има на една
пош ирока територија. Т оа овозм ож ува научно да ce деф инираат култур-
ните ком плекси8 и културните блокови 9. В о двете групи е евидентно присус-
твото на антропом орф н ите цилиндри како делови од ж ртвеници. Т оа ce
ш ем атизирани и стилизирани п ретстави на ж ена поставени на еден поста-
м ент кој во А н забегово - врш н и чката група е квадар, врз кој стои Г олем ата
М ајка. Зн ач и ж ртвен и кот е составен од два елементи, Ч о век, М ајка и К уќа,
огниш те. Ч есто имаме вп еч аток дека таа изникнува од куќата. Во Говр-
лево М ајката е претставен а во поодм инат гравидитет, ш то уш те повеќе
зборува за то а дека ce работи за ж ртвеници изработувани за овој доми-
нантен култ во оваа група. Сите им аат очи, нос, коса со разли чна ф ризура,
раце со голем и белезици, најверојатно од ш колки какви ш то ce најдени во
и страж увањ ата на локали тети те, и папок. Тој е важ ен детал, тој е врската
на М ајката и новороденчето, тој е всуш ност ж и вотот за него. К ак о ш то
каж авм е во претставите од А н забегово - врш ничката група доминира М ај-
к ата - антропогениот дел.
В о В елуш ко - породинската група доминира куќата. В оопш то таа е
многу пореалистички прикаж ана од човекот. Тој е само стилизиран, често
потсетува на маска. П ри каж ан и ce само основните стилизирани и ш ема-
тизирани контури. Н ем а ф ризури и убави очи. Разгледувани во кон текст на
цели от корпус на ж ртвеници од групата (куќа-основа со огниш те, вистин-
ска куќа, куќи без покрив само со страничните ѕидови на високи постамен-
ти - нозе, п отоа ж е л к а та како куќа), јасно е дека во В елуш ко-породинската
група таа доминира над А нтропосот. В о социо - антрополош ка смисла то а
значи двете групи им аат заеднички п рап о ч ето к или генеза.
Т р еба да ce потсетим е дека овој култ не е ексклузивитет само на неоли-
то т во М акедонија. К ул тот кон м ајката е н ајстариот и н ајраш ирениот
култ. Т оа ce добро познатите неолитски претстави на М ајките од Х аџилар
и Ч а тал Х ијик во А надолија,10 С ескло и Димини во Тесалија, С тарчево и
В инча во Ц ен трален Б ал кан . О вие ж ртвеници сметам е д ека ce главната
карактери сти ка на неолитските културни групи во М акедонија, бидејќи го
изразуваат духот на н еолитскиот човек. И ак о каж авм е дека претставите
од двете наш и групи ce слични или им аат разлики, м ора да ce см ета на ист
п рап очеток, односно корен. П ретстави те од В елуш ко - породинската група
к ако постари, ja надминале ф аза та кога ч о век о т доминирал. Н еоли тски от
ч о век од П елагон и ја ja сф атил улогата на куќата, огниш тето и нејзината
топлина во одрж увањ ето на сем ејството и н еговата благосостојба и доб-
робит. В о овој прилог оди и ж ртвен и кот од Тум ба С тенче кој е поблизу
до ф и л ософ и јата на П елагон и ски от круг (сл. 12). Т о а е ж ртвен и к кој прет-
ставува постара ф орм а на пра - идејата за Г олем ата М ајка к ак о чувар на

8A. Вепас - М. Garašanin - D. Srejović, 1979, PJZ II, 635-667, Sarajevo.

9X. Тодорова, Ваисов И., Новокаменната епоха в Бвлгарил, Софил 1993, 71.
10J. Mellaart, 1976, The Neolithic of the Near Est, London.
Folia archaeologica Balkanica I, 2006 59

Голема Мајка: 13-15. лок. Тумба - Породин, 16-17. лок. Тумба Оптичари
18. лок. Врбјанска Чука, 19. лок. Горев Рид - Суводол,
20. лок. Тумба - Добромири
60 Драгиша Здравковски - Култот на Големата Мајка ...

ку ќ ата и сем ејството. Н его в ата ф орм а е едноставна, еден цилиндер поста-
вен к ако оџ ак на еден четвртест дел ш то п ретставува куќа. И зр аб о тен е
од груба зем ја и печен на висока тем пература, висок 25 см. Н а страните
ce н аоѓаат по два четириаголни отвори и два со ф о р м а на буквата М. О вој
ж р твен и к по својата едноставност и соврш ен изглед упатува на помисла-
та д ека ce работи за култен ж ртвен и к ш то е пра - п о чето к на ум етничка
реализација на старата идеја за М ајката к ак о најваж ен и основен култ низ
долгите милениуми на праисторијата. Ц ел и о т м атеријал од п остари от слој
има директни аналогии со В елуш ко - породинската група. В о А н заб его во -
врш н и чката група сите претстави ce од среден н еолит кога на ч о век о т му ce
давала доминантна улога. О ваа состојба ќе продолж и и во доцниот неолит.
М ногу блиска претстава до ф и л ософ и јата на наш ите ж ртвеници е прим еро-
к о т од Б ари љ ево, датиран во В инча-Тордош П. Ч о в е к о т е прикаж ан како
седи на столче, но странично погледнато ce чини д ека е седнат на домот,
к у ќ ата.11 Овој географ ски оддалечен наод од Г орновардарскиот регион,
врем енски е задоцнета м аниф естација на социо - економ ските промени кои
веќе ce изврш ени во М акедонија. Д ом инацијата на м атри јархатот го изгуби
прим атот и веќе ce инсталира п атријархатот. С о то а заврш ува предисто-
рискиот култ кон м ајката, куќата и семејството. Н о, идејата продолж ува
да ж и вее и во подоцнеж ните периоди во егејскиот свет к о га ce дефини-
р а ат нови бож ества со овие ф ункции кои ce, к ак о ш то каж авм е предм ет на
истраж увањ е на п роф есор В. Б и тр ак о в а Г розданова.112

The Cult of the Great Mother in the Neolithic Age in

Macedonia

Summary
The most dominant cult in the Neolithic Age in the Republic o f Macedonia is the
cult o f the Great Mother. Artistic depictions in terracotta have been discovered in nume­
rous settlements o f the two most dominant groups, those o f Anzabegovo-Vrsnik and
Velušina-Porodin. This cult links the two cultural groups and provides a possible an­
swer concerning the genesis of the Anzabegovo-Vrsnik group. The cult is the spiritual
expression o f the man who tilled the land and lived off its produce and the results his
labour yielded. This type o f altar is conceived and modeled in two parts. The first is
a house shown realistically, as in the specimen from Tumba Porodin, or geometrized,
as in most o f the specimens. A hollow cylinder with plastically depicted face, breasts,
navel and hair in different styles stands on top o f the house. Most o f the specimens
from Pelagonia are without arms. Only one specimen from Tumba Madžari has been
discovered in the Anzabegovo-Vrsnik group. All other specimens have arms, often de­

11M. Garašanin, 1979, op. cit., T. ΧΧΧΙΠ, 1.

12B. Битракова Грозданова, 1999, op. cit.
Folia archaeologica Balkanka I, 2006 61

corated with bracelets, that rest on the roof. In the Anzabegovo-Vrsnik group the faces
are shown with more realistic features, especially the hair. In the Velušina-Porodin
group, the faces are schematized and more mask-like.
This cult gradually disappeared with the decline of the Neolithic culture and econo­
my and the emergence of the Eneolithic Age, when the role of the man became more
prominent. However, the concept of the Great Mother or the goddess of fertility lived
on in Macedonia. In her studies of the religion and cults in the Antique period, Profe­
ssor Vera Bitrakova-Grozdanova calls attention to this autochthonous cult.

Translated by
Rajna Hot Koška