Ćwiczenia 5 (09.11.

2021) – Zdrowie behawioralne, zachowania zdrowotne oraz modele przekonań

zdrowotnych

Heszen, Sęk – „Psychologia zdrowia”, rozdział 8

Wyróżnia się trzy grupy modeli ze względu na wyjaśniany zakres zachowania. Modele motywacyjne dotyczą
kształtowania motywacji/intencji podjęcia zachowania, ujmują czynniki decydujące o powstaniu zamiaru inicjacji
zachowania. Modele postintencjonalne zajmują się czynnikami wpływającymi na wykonanie już istniejącego zamiaru.
Modele procesualne i fazowe uwzględniają, że zmiana zachowania przebiega w czasie, w postaci dających się
wyodrębnić faz.

MODEL PRZEKONAŃ ZDROWOTNYCH (model motywacyjny)

To najstarszy model zmiany zachowania zdrowotnego, którego pierwsza wersja powstała w latach 50. XXw. Aby
doszło do zachowania zdrowotnego muszą zajść 3 warunki:
1. obecność motywacji do działania (to
iloczyn spostrzeganej podatności oraz
spostrzeganej powagi choroby)
2. ocena użyteczności działania musi mieć
wartość dodatnią
3. pojawienie się pobudki do działania
(cue)

Obecnie model został rozbudowany i

zawiera trzy bloki zmiennych. 
Mimo wzbogacenia modelu, nadal ma on
pewne ograniczenia. Pierwsze dotyczy
zakresu wyjaśnianych zachowań
zdrowotnych (model obejmuje jedynie
zachowania prewencyjne). Ponadto model
nie uwzględnia fazowości kształtowania się
zachowania zdrowotnego.

TEORIA UZASADNIONEGO DZIAŁANIA I TEORIA PLANOWANEGO ZACHOWANIA (m. motywacyjne)

Zarówno teoria uzasadnionego działania (TRA), jak i teoria planowanego zachowania (TPB) są przykładami ogólnych
teorii psychologicznych wyjaśniających zachowania celowe, więc ujęte zmienne nie odnoszą się tylko do zachowań
zdrowotnych. Tworzą one także ramy ujmujące cały zakres zachowania, a nie tylko zachowania prewencyjne.
Wprowadzono tu także kategorię intencji, czyli zamiaru wprowadzenia działania zdrowotnego.

Teorię uzasadnionego działania opracowali w końcu lat 70. XXw. Ajzen i Fishbein. Model ten został rozwinięty przez
Ajzena i w ten sposób powstała teoria planowanego zachowania.

1
Podstawowym założeniem teorii uzasadnionego
działania (TRA) jest to, że większość zachowań
człowieka znajduje się pod kontrolą wolicjonalną
(główną rolę odgrywa więc intencja). W kształtowaniu
intencji uczestniczą dwa czynniki: 1)postawa wobec
określonego zachowania, 2) norma subiektywna
dotycząca tego zachowania. Podłożem obu tych
czynników są określone przekonania. W przypadku
postawy wobec zachowania są to przekonania
behawioralne dotyczące wyniku danego zachowania
oraz ocena tego wyniku. Norma subiektywna
odzwierciedla kontekst wpływu społecznego i społecznej
presji. Jej wyznacznikami są przekonania normatywne
na temat oczekiwań ze strony znaczących osób, jak
również motywacja do podporządkowania się tym
oczekiwaniom.

Teoria uzasadnionego działania została po jakimś czasie

uznana za niewystarczającą. Doprowadziło to do
powstania teorii planowanego zachowania,
wzbogaconej o czynnik spostrzeganej kontroli
behawioralnej. W miarę zmniejszania się wolicjonalnej
kontroli rośnie rola spostrzeganej kontroli behawioralnej. U jej podstaw leżą przekonania dotyczące kontroli.
Powstają one w rezultacie przeszłych własnych doświadczeń dotyczących zachowania, a także innych czynników
określających spostrzeganą trudność zachowania (np. doświadczeń innych osób).

MODELE FAZOWE ZMIANY ZACHOWAŃ ZWIĄZANYCH ZE ZDROWIEM

 Transteoretyczny i stadialny model zachowań zdrowotnych (TTM)
Model ten stworzyli J.O Prochaska i C.C. DiClemente. Miał służyć do analizy procesu zmian występujących pod
wpływem własnej aktywności człowieka i został zastosowany do opisu i badania zmian myślenia i zachowania
zachodzących w stadiach:
1) Stadium prekontemplacji – ludzie są nieświadomi istnienia problemów zdrowotnych, zachęcani do zmian
zachowań ryzykowanych często odrzucają te sugestie
2) Stadium kontemplacji – ludzie zaczynają zastanawiać się nad problemami zdrowotnymi i rozważają możliwość
zmiany w najbliższych 6 miesiącach
3) Stadium przygotowania – pojawia się intencja zmiany zachowań, ludzie planują w ciągu miesiąca podjąć nowe
zachowania/wprowadzić zmiany
4) Stadium podjęcia aktywności – zmiana zachowania, otoczenia, zdobywanie nowych doświadczeń
5) Stadium utrzymywania korzystnych, prozdrowotnych zmian i ich utrwalanie
6) Stadium nawrotu – występuje np. przy uzależnieniach

 Model fazowy dostrzegania ryzyka

Został opracowany przez Weinsteina (2000). Autor uwzględnia
7 różnych faz zmiany ryzykownego zachowania. Pierwsza faza
cechuje się brakiem swiadomości, że wskazane jest podjęcie
badań kontrolnych. Faza druga następuje kiedy mimo
świadomości ryzyka, człowiek nie jest zainteresowany zachowaniami
prewencyjnymi. W fazie trzeciej człowiek rozważa możliwosć
zmiany zachowania i podejmuje dezycję o braku zmian w
zachowaniu (4) lub decyzję o zmianie zachowania (5). W dalszych
2
fazach następuje działanie (6) i utrzymywanie zachowania (7).

PROCESUALNY MODEL DZIAŁAŃ ZDROWOTNYCH (HAPA)

Powstało pytanie, w jaki sposób następuje przejście z jednej fazy do drugiej. Można uznać, że istnieje określona
logika działania, zgodnie z którą kolejne fazy stanowią konsekwencję poprzednich, a przejście następuje
spontanicznie. Druga możliwość polega na uznaniu odrębności faz i przyjęciu, że każda ma swoiste determinanty.
Procesualny model działań zdrowotnych reprezentuje to drugie podejście, przy czym za ważny czynnik decydujący o
zachowaniu w kolejnych fazach uznaje poczucie własnej skuteczności o treści specyficznej dla określonej fazy.
Twórcą jest Ralf Schwarzer.

Wyodrębnione są dwie fazy: faza

motywacyjna poprzedzająca działanie i
faza realizacji określona jako
wolicjonalna. Czynnikiem
pośredniczącym między intencją, a
zachowaniem jest planowanie
działania (jest ona ważne, gdy zły
nawyk jest słaby, jeśli jest silny –
interwencja powinna być inaczej
ukierunkowana)

W fazie poprzedzającej działanie

decydujące znaczenie ma własna skuteczność i inicjowaniu działania, która wpływa na kształtowanie się intencji, a
po jej powstaniu – na planowanie organizacji działania. W fazie wolicjonalnej własna skuteczność w utrzymywaniu
działania decyduje o jego kontynuowaniu. Jeśli jednak dojdzie do zaprzestania działania/powrotu do poprzedniego
postępowania, to własna skuteczność w ograniczaniu nawrotów może umożliwić ponowne podjęcie działania
prozdrowotnego.

Model ten uwzględnia kilka istotnych zmiennych, które zawarte były w poprzednich modelach. Występuje
oczekiwanie dotyczące wyniku działania, czyli przewidywanie pozytywnych zmian. Motyw zdrowotny powinien
zapowiadać konkretne korzyści.

W fazie motywacyjnej występuje także zmienna spostrzeganie ryzyka – chodzi o to, czy osoba uważa, że zagrożenie
dla zdrowia jest problemem, gdyż działają czynniki patogenne. Komponentami tej zmiennej są: a) spostrzeżenie i
własna ocena zagrożeń dla zdrowia oraz b) ocena własnych potencjałów lub słabości wobec zagrożenia dla zdrowia.

W fazie wolicjonalnej wyodrębniono planowanie działania i jego kontrolę jako elementy procesu wolicjonalnego, a
także sytuacyjne bariery i zasoby, a wśród nich przede wszystkim wsparcie społeczne (jest ono szczególnie istotne
w fazie utrzymywania nowych, korzystnych zachowań zdrowotnych)

ZNACZENIE PROCESÓW WAŻNYCH W REALIZACJI INTENCJI PROZDROWOTNYCH

Stwierdzono, że intencja odpowiada tylko za 28% wariancji zachowania.

Siła woli do wprowadzenia w życie zamiaru dotyczącego zachowań zdrowotnych, zależy przede wszystkim od
orientacji na działanie, a nie na stan. Jednym z ważnych warunków kontroli działania, czyli orientacji na działanie,
jest dojrzały zamiar. Charakteryzuje się on tym, że podmiot czuje się sprawcą innowacji i istnieje też konkretny plan
działania. Ludzie z wątpliwościami co do zamiaru układają scenariusz zachowań zdrowotnych z błędami, nie
dostosowują zachowań do własnych możliwości.

3
 W koncepcji Gollwitzera wyróżniono intencję celu i intencję urzeczywistniania zamiaru jako procesy kontroli
działania. Urzeczywistnianie intencji jest skuteczną strategią samoregulacyjną, która zapewnia wykonanie
zaplanowanego działania. Ten związek działania z sytuacją powoduje jednak usztywnienie zachowań.

W modelu Bagozziego i Edwardsa wyróżniono intencję stanu końcowego i intencję behawioralną. Pierwszą wyraża
twierdzenie „mam zamiar osiągnąć X”, a drugą twierdzenie „zamierzam zrobić A, by osiągnąć X”. Po określeniu
intencji behawioralnej człowiek planuje sposoby realizacji celu za pomocą procesów urzeczywistniania zamiarów.

ZASADY KSZTAŁTOWANIA I ZMIANY ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH

Najwięcej przemawia za tym, aby wyodrębnić trzy fazy zmiany zachowań:
1) fazę motywacyjną kończącą się decyzją o zmianie
2) fazę wprowadzania zmian w zachowaniu, czyli urzeczywistniania intencji
3) fazę utrwalania zachowań prozdrowotnych lub prewencyjnych
W fazie motywacyjnej i podejmowania decyzji najistotniejsze są makroodziaływania, kampanie reklamowe, akcje
wzbudzania motywacji prozdrowotnej pojedynczych osób i grup społecznych. Rolę odgrywają mechanizmy wpływu
społecznego.
W fazie drugiej proponuje się najczęściej mikroodziaływania, szczególnie ukierunkowane na małe grupy, którym
oferuje się standardowe programy trenowania zachowań prozdrowotnych. Ważna jest także pomoc w procesie
dojrzewania zamiaru wykonania działania zdrowotnego.
W fazie utrwalania zmian ważną rolę odgrywa siła woli, poczucie własnej skuteczności i wsparcie społeczne (ono
ważne jest w każdej fazie)

OGÓLNE ZASADY ZMIANY ZACHOWAŃ ZWIĄZANYCH ZE ZDROWIEM

 Kształtowanie i zmiana zachowań powinny być rezultatem swobodnego wyboru
 Zachowania zdrowotne powinny być powiązane z systemem wartości oraz zadaniami rozwojowymi jednostki i
pozytywnie przez nią oceniane
 W realizowaniu decyzji powinna obowiązywać zasada stawiania realistycznych celów
 Propozycje prozdrowotne powinny być dostosowane do odbiorców, kontekstu naturalnego, materialnego i
społeczno-kulturowego
 Treść zachowań zdrowotnych powinna być wynikiem wyboru lub być elastycznie dostosowane do odbiorców
 Istotną rolę odgrywa wspomagające działanie grup odniesienia, społeczności lokalnej i profesjonalistów
 Warto wiedzieć/umieć ocenić, jak działają predyktory zmiany zachowań, w jakiej fazie znajduje się osoba oraz
jaka jest jej motywacja i cele zdrowotne