Powstanie ONZ

Zgodnie z ustaleniami konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie (luty 1945) 25 kwietnia w San
Francisco odbyła się konferencja założycielska ONZ. W obradach wzięło udział 46 reprezentantów
państw koalicji antyhitlerowskiej (delegacja polska nie wzięła udziału - nie uformowane władze
polskie). Pod koniec czerwca została podpisana Karta Narodów Zjednoczonych - po jej ratyfikacji w
ciągu 4 miesięcy przez 51 państw, 24 października 1945 r. formalnie powstała Organizacja Narodów
Zjednoczonych z siedzibą w Nowym Jorku. W Karcie Narodów Zjednoczonych określono cele
działania Organizacji: zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa światowego, rozwój współpracy
politycznej, gospodarczej, kulturalnej między narodami.
Struktura ONZ:
- Rada Bezpieczeństwa - organ naczelny, pięciu stałych członków (USA, ZSRR, Francja, Wielka
Brytania, Chiny) - jednomyślność w podejmowaniu decyzji, prawo weta; niestali członkowie w liczbie
10 z kadencją dwuletnią bez prawa weta;
- Zgromadzenie Ogólne - zasiadają przedstawiciele państw członkowskich na zasadzie równości -
kieruje Sekretariat z sekretarzem generalnym (pierwszym został Norweg Trygve H. Lie);
- Specjalne organy ONZ: Rada Powiernicza (kontrola i zarząd nad terytoriami pod administracją
ONZ), Rada Gospodarczo-Społeczna (rozwiązywanie międzynarodowych problemów
ekonomicznych, zdrowotnych, praw człowieka i innych). Współpracowały z Radą: Międzynarodowa
Organizacja Pracy (ILO), Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i
Kultury (UNESCO), Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) i inne.
- Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości z siedzibą w Hadze (rozwiązywanie
międzynarodowych spraw prawnych).
ONZ odgrywa ważną rolę we współczesnym świecie. Mimo wielu sytuacji kryzysowych stoi na straży
ładu i bezpieczeństwa zbiorowego, próbuje rozwiązywać globalne problemy (walka z głodem,
przemocą, terroryzmem, także państwowym), wojska ONZ interweniują na terenach, gdzie dochodzi
do konfliktów zbrojnych, pełnią misje pokojowe w rejonach konfliktów (Palestyna, Syria, Cypr,
Korea, była Jugosławia i inne).

Sowietyzacja Europy Środkowo-Wschodniej

W wyniku przesuwających się frontów ogromne tereny Europy Środkowo-Wschodniej dostały się pod
wpływy polityczne i militarne Związku Radzieckiego. Takie rozwiązanie zostało zaakceptowane przez
państwa zachodnie. Wkraczający żołnierze Armii Czerwonej początkowo byli witani jako
wyzwoliciele.
We wszystkich państwach środkowoeuropejskich scenariusz polityczny był podobny. Komuniści, nie
mający zbyt dużego poparcia w społeczeństwie, korzystając z pomocy radzieckiej i pod osłoną
stacjonujących oddziałów radzieckich, wchodzili w sojusze wyborcze, zawierali porozumienia
rządowe i parlamentarne. W drugiej kolejności opanowywali kluczowe stanowiska (wojsko, policja,
gospodarka), przejmując pełną kontrolę nad całością państwa, które ulegało całkowitemu
podporządkowaniu ZSRR.
Bułgaria
Jeszcze w czasie II wojny światowej zmarł car Borys III, a władzę przejął małoletni Symeon II. We
wrześniu 1946 r. proklamowano republikę, a w październiku wybory parlamentarne wygrali
komuniści. Pierwszym komunistycznym premierem rządu został Georgi Dymitrow, były
przewodniczący Kominternu.
W kraju rozpoczął się okres rządów dyktatury komunistycznej - czystki i nagonka na działaczy partii
opozycyjnych, inwigilowanie i zwalczanie popularnej w społeczeństwie partii chłopskiej, której szef,
Nikoła Petkow, został aresztowany i po pokazowym procesie stracony. Kolejny etap sowietyzacji
nastąpił po 1947 r., po ratyfikowaniu traktatu pokojowego z sierpnia 1947 r. i opuszczeniu państwa
przez aliancką komisję kontrolną. Nastąpiła kolektywizacja rolnictwa, wprowadzenie w gospodarce

1
centralnego sterowania i planowości, rozbicie i delegalizacja partii opozycyjnych. Bułgarska partia
socjaldemokratyczna została zmuszona do połączenia z Bułgarską Partia Robotniczą -
utworzono Bułgarską Partię Komunistyczną.
Rumunia
W połowie 1944 r. front wschodni zbliżył się do granicy rumuńskiej. W sierpniu król Michał
zdymisjonował profaszystowski rząd gen. Iona Antonescu i wypowiedział wojnę państwom Osi,
doprowadzając jednocześnie do zawieszenia broni z ZSRR. Powstał rząd koalicyjny złożony z
komunistów, Narodowej Partii Chłopskiej, liberałów i socjaldemokratów. Premier Nicolae Radescu,
obawiając się wpływów komunistycznych, próbował ograniczyć wpływy Narodowego Frontu
Demokratycznego (kierowany przez komunistów). W odpowiedzi w lutym 1945 r. wojska radzieckie
przejęły kontrolę nad kwaterą dowództwa armii rumuńskiej, marszałek ZSRR, Andriej Wyszyński,
zmusił króla do mianowania na stanowisko premiera przywódcę niewielkiej partii chłopskiej Frontu
Oraczy Petru Grozę (rozpoczęcie reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu, początki zwalczania
opozycji. Król Michał odsunął się od czynnego życia publicznego).
W listopadzie 1945 r. w wyborach do parlamentu Narodowy Front Demokratyczny i jego sojusznik w
Siedmiogrodzie, Węgierska Unia Ludowa, odniosły sukces (wybory sfałszowano, partie opozycyjne
odmówiły w nich udziału). Po podpisaniu w 1947 r. przez Rumunię traktatu pokojowego państwa
zachodnie nie interesowały się sytuacją w tym kraju, nastąpiły czystki polityczne, sowietyzacja
Rumunii. W grudniu 1947 r. król Michał został zmuszony do abdykacji, wyjechał z kraju. W nowych
„wyborach” (grudzień) zwycięstwo odniósł sojusz komunistów i ludowców, w kwietniu uchwalono
nową konstytucję wprowadzającą ustrój „demokracji ludowej”.
Czechosłowacja
Emigracyjny rząd czechosłowacki utrzymywał dobre stosunki z ZSRR. W sierpniu 1944 r. na
Słowacji wybuchło powstanie antyniemieckie kierowane przez komunistów. Czesi i Słowacy
wykazywali pozytywny stosunek wobec wkraczających oddziałów Armii Czerwonej. W marcu 1945
r. prezydent Edward Beneś powierzył misję premiera Zdenkowi Fierlingerowi, który stanął na czele
koalicyjnego rządu - program zakładał przeprowadzenie reformy rolnej, nacjonalizację przemysłu i
ścisły sojusz z ZSRR. Rząd koalicyjny przystąpił do rozprawy z kolaborantami aresztując wielu
Słowaków i znacznie mniej Czechów (prawdziwych i nieprawdziwych współpracowników państwa
słowackiego kierowanego przez ks. Józefa Tiso skazanego na śmierć w 1946 r.).
W majowych wyborach z 1946 r. komuniści zdobyli prawie 40% mandatów. Dzięki temu w nowym
rządzie obsadzili wiele kluczowych stanowisk (m.in. sprawy wewnętrzne) - premierem został
komunista Klement Gottwald. Mieli duże wpływy w wojsku, rozpoczął się okres czystek. W
listopadzie 1947 r. pod presją komunistów prezydent Beneś zdymisjonował jednego z wicepremierów.
Komuniści tracili popularność w społeczeństwie. W lutym 1949 r. komuniści przystąpili do
organizowania demonstracji będących wyrazem poparcia dla ministrów komunistycznych. Politycy
partii opozycyjnych wyrażali protesty wobec działań policji, czystek i praktyk komunistów. W
atmosferze napiętej sytuacji prezydent Beneś zdymisjonował ministrów nie będących członkami partii
komunistycznej - nowymi ministrami zostali komuniści. Ze zdwojoną siłą kontynuowano czystki i
likwidowano partie opozycyjne. Rozbita socjaldemokracja czechosłowacka w 1948 r. została wcielona
do Komunistycznej Partii Czechosłowacji. Majowa konstytucja wprowadzała ustrój „demokracji
ludowej” - prezydent Beneś ustąpił z urzędu, niebawem zmarł. Komuniści przejęli pełnię władzy, w
Czechosłowacji rozpoczął się okres terroru komunistycznego.
Węgry
Pod koniec 1944 r. Węgry zostały zajęte przez wojska Armii Czerwonej. Jako państwo
współpracujące z Niemcami były traktowane na równi z krajami pokonanymi - gwałty, rabunek
mienia, deportacje i terror radziecki wobec wielu środowisk nie tylko kolaborujących z faszystami
(aresztowany i zabity Raoul Wallenberg, dyplomata szwedzki pomagający w czasie wojny Żydom). W
Debreczynie w grudniu powstał koalicyjny rząd gen. Beli Miklosza, który podpisał rozejm z ZSRR.
Węgierska Partia Komunistyczna nie cieszyła się szerokim poparciem w społeczeństwie. W
listopadzie 1945 r. w wyborach parlamentarnych wygrała umiarkowana Partia Drobnych Rolników

2
(57% głosów), socjaldemokraci i komuniści łącznie uzyskali prawie 35% głosów. Pod naciskiem
Rosjan został utrzymany koalicyjny rząd, a ministrem spraw wewnętrznych został komunista. 31
stycznia 1946 r. Węgry zostały republiką.
Rozpoczął się czas terroru komunistycznego, przy zachowaniu pozorów demokracji. Zainteresowanie
państw zachodnich Węgrami po podpisaniu w lutym 1947 r. traktatu pokojowego było minimalne. Po
serii aresztowań polityków niekomunistycznych i sfingowanych procesów nastąpiła sowietyzacja
państwa. W maju, pod presją komunistów, premier Ferenc Nagy ustąpił ze stanowiska. Mimo braku
szerokiego poparcia w społeczeństwie, komuniści weszli do rządów koalicyjnych, doprowadzając
następnie do rozbicia, a w końcu rozwiązania partii demokratycznych. W czerwcu 1948 r. doszło do
zjednoczenia komunistów i socjaldemokratów, przyspieszono akcję czystek, wzmógł się terror służb
bezpieczeństwa. W wyborach z maja 1949 r. komuniści „zdobyli” ponad 95% miejsc w parlamencie,
nowa konstytucja z sierpnia, wzorowana na radzieckiej, utwierdziła dominującą pozycję komunistów
w państwie i kończyła okres sowietyzacji.
Jugosławia
W czasie wojny tereny Jugosławii zostały zajęte przez wojska niemiecko-włoskie. Król Piotr II i
legalny rząd udali się na emigrację. W kraju rozpoczęła się wojna partyzancka z okupantami - na czele
ruchu oporu stanął przywódca komunistów Josip Broz-Tito. Antyfaszystowska Rada Wyzwolenia
Narodowego Jugosławii, grupująca różne środowiska polityczne, była polityczną reprezentacją ruchu
oporu. Komuniści jugosłowiańscy cieszyli się poparciem i pomocą radziecką. W 1943 r.
Antyfaszystowska Rada proklamowała się organem ustawodawczym, tworząc Komitet Wyzwolenia
Narodowego (tymczasowy rząd) z Tito na czele. Próby porozumienia polityków jugosłowiańskich na
Zachodzie z Tito skończyły się fiaskiem. W marcu 1945 r. w Belgradzie powstał rząd koalicyjny -
większość stanowisk ministerialnych obsadzili komuniści. W wyniku listopadowych wyborów
(głosowano na jedną listę) władzę zdobyli komuniści, którzy w styczniu 1946 r. uchwalili tekst
konstytucji (wzorowana na radzieckiej z 1936 r.). Powstała Federacyjna Republika
Jugosławii (Serbia, Słowenia, Chorwacja, Macedonia, Czarnogóra, Bośnia i Hercegowina), nastąpiła
nacjonalizacja przemysłu, pełna kolektywizacja rolnictwa, Tito zdobył prawie nieograniczoną władzę
jako prezydent, premier, minister obrony, przywódca jednej partii. Po umocnieniu się komunistów u
władzy nastąpił okres represji wobec działaczy innych partii, czystki, terror i eliminacja partii
opozycyjnych.
Po początkowych doskonałych stosunkach Tito z Kremlem nastąpił czas ochłodzenia (zbytnia
samodzielność i niezależność Jugosławii), aż do całkowitego zerwania. Tito cieszył się w kraju
pełnym poparciem, liczba członków partii komunistycznej rosła. Wobec izolacji ze światem
komunistycznym Jugosławia nawiązała współpracę z Zachodem.
W kraju w latach 50. zaszły poważne zmiany - w czerwcu 1950 r. na mocy ustawy o radach
robotniczych w przedsiębiorstwach wprowadzono zarząd rad robotniczych, w 1952 r. rozpoczęto
odchodzenie od kolektywizacji - rozwiązanie spółdzielni. W styczniu 1953 r. nowa konstytucja
wprowadziła wyższą izbę parlamentu - Radę Producentów, zwiększono uprawnienia samorządu
lokalnego - nowy model komunizmu samorządowego.
Kominform
W sytuacji przejmowania przez komunistów-władzy w państwach Europy Środkowo-Wschodniej i
narastających konfliktów w ramach „zimnej wojny” zaczęto zacieśniać współpracę między partiami
komunistycznymi. Inspiracja do takich działań płynęła z Moskwy. 22 września 1947 r. w Szklarskiej
Porębie zebrali się przedstawiciele partii komunistycznych (ZSRR, Polska, Czechosłowacja, Węgry,
Rumunia, Jugosławia, Bułgaria, Francja, Włochy). Na zakończenie konferencji 27 września zebrani
powołali do życia Biuro Informacyjne - Kominform: kierowanie wspólną walką z imperializmem,
wymiana doświadczeń i wsparcie. Potępiono państwa zachodnie, partie socjalistyczne i
socjaldemokratyczne. Ruch komunistyczny cieszył się coraz szerszym uznaniem. Dzięki pomocy
państw komunistycznych w wielu krajach do władzy doszli komuniści - Chiny, Korea, Birma,
Indochiny, państwa latynoamerykańskie. Rozwój komunizmu w świecie, jego wsparcie w ruchu

3
dekolonizacyjnym, ekspansja ideologiczna i militarna wywołały reakcję demokracji zachodnich, które
dostrzegły konieczność współpracy i tworzenia organizacji międzynarodowych.

Powstanie Izraela i wojny żydowsko-arabskie

W okresie międzywojennym rejony Bliskiego Wschodu dostały się pod panowanie Anglii i Francji
jako tereny mandatowe Ligi Narodów. Na tereny Palestyny przed II wojną światową rozpoczął się
ożywiony napływ ludności żydowskiej (Światowa Organizacja Syjonistyczna udzielała wsparcia
migrującym Żydom). Tragedia Żydów w wojnie - Holocaust - zwiększyła napływ ludności żydowskiej
na Bliski Wschód. Wobec zaostrzających się stosunków żydowsko-arabskich Brytyjczycy próbowali
powstrzymywać napływ Żydów - prowadziło to do nasilenia terroru żydowskiego przez
organizację Irgun kierowaną przez Menachema Begina. Ludność arabska prowadziła akcję terroru
wobec Żydów.
W 1945 r. w Kairze powstała Liga Państw Arabskich. W 1946 r. Wielka Brytania uznała
suwerenność Jordanii. Niepodległość uzyskały Liban i Syria. Sytuacja na Bliskim Wschodzie stawała
się napięta. W 1946 r. Brytyjczycy wycofali się z Palestyny, w listopadzie 1947 r. Zgromadzenie
Ogólne ONZ zadecydowało o podziale terytorium na część żydowską i arabską. Jerozolima uznana
została za miasto otwarte i strefę międzynarodową. Arabowie uznali podział za krzywdzący i podjęli
walkę z Żydami. 14 maja 1948 r. zostało ogłoszone powstanie Erec Izrael - Państwa Izrael -
prezydentem został Chaim Weizmann, premierem Dawid Ben Gurion.
Powstanie Izraela (początkowo bardzo dobre kontakty z państwami komunistycznymi i ich pomoc)
spowodowało wojnę arabsko-izraelską. Wojska izraelskie, dzięki pomocy radzieckiej, pokonały
koalicję arabską. Rozejm zawarty w 1949 r. zwiększał terytorium Izraela, zachodni brzeg Jordanu
przypadł Jordanii a Strefa Gazy Egiptowi. Emigranci i uciekinierzy palestyńscy nie pogodzili się z
przegraną podejmując walkę o własne państwo. W 1956 r. wybuchła kolejna wojna arabsko-
izraelaska - Izraelczycy dotarli do Kanału Sueskiego, rozpoczęli okupację Półwyspu Synaj, w wyniku
nacisków międzynarodowych ustąpili, Synaj dostał się pod kontrolę sił międzynarodowych. W maju
1967 r. wybuchła kolejna wojna tzw. sześciodniowa - koalicja arabska została pokonana przez Izrael.
Żydzi zajęli Jerozolimę, Wzgórza Golan i Cisjordanię. Wojna w październiku 1973 r. nie była
pomyślna dla Izraelczyków - wojska egipskie zepchnęły izraelskie opanowując Synaj. Dopiero
podpisanie w 1978 i 1979 r. porozumień egipsko-izraelskich przy pośrednictwie dyplomatów
amerykańskich wprowadziło normalizację we wzajemnych stosunkach, ale Palestyńczycy nadal
prowadzili i prowadzą wojnę (dżihad) o własne państwo arabskie w Palestynie.

Polityka Stanów Zjednoczonych w świecie

Stany Zjednoczone Ameryki Północnej były niekwestionowaną potęgą militarną, gospodarczą i
polityczną. Przemysł amerykański pracował przez kilka lat na potrzeby wojny. Zaraz po wojnie, licząc
na trwałe ułożenie pokojowych stosunków na świecie, wobec trudności utrzymywania prawie 15-
milionowej armii i sprzętu wojskowego, zredukowano armię i wyprzedano zapasy. Nadzieje
Amerykanów na pokój okazały się przedwczesne - w wyniku działań radzieckich w Europie doszło do
zbudowania żelaznej kurtyny oddzielającej państwa demokratyczne od komunistycznych.
W obliczu rozpoczynającej się „zimnej wojny” prezydent Harry Truman zmienił politykę wobec
ZSRR - polityka „niedrażnienia” zastąpiona została polityką „powstrzymywania” wpływów
komunizmu - „doktryna Trumana” (pomoc dla sił demokratycznych w Grecji i Turcji, szeroka
pomoc gospodarcza dla Europy w ramach tzw. planu Marshalla). W Europie Amerykanie dążyli do
zjednoczenia Niemiec jako państwa demokratycznego, inicjując powstanie tam Bizonii (stref
amerykańskiej i brytyjskiej), Trizonii (dodatkowo francuskiej), w końcu Republiki Federalnej Niemiec
oraz udzielając wszechstronnej pomocy gospodarczej i politycznej. To prowadziło do kolejnych
napięć z ZSRR, dopuszczającym ewentualne zjednoczenie Niemiec, ale przy swoim udziale -
powstanie odrębnego państwa niemieckiego, Niemieckiej Republiki Demokratycznej (strefa
radziecka).

4
Konsekwencją planu Marshalla było zapoczątkowanie procesów jednoczenia się Europy Zachodniej
(marzec 1948, Bruksela traktat o Unii Zachodniej - Francja, Wielka Brytania, kraje Beneluksu;
wszechstronna pomoc i współdziałanie w przypadku agresji radzieckiej). W obliczu narastających
ataków propagandowych komunistów we wrześniu 1948 r. w Fontainebleau we Francji powstał sztab
obrony Zachodu, a 4 kwietnia 1949 r. w Waszyngtonie Pakt Północnoatlantycki (NATO: USA,
Kanada, Wielka Brytania, Norwegia, Francja, Włochy, Belgia, Holandia, Luksemburg, Islandia,
Portugalia). Pakt miał charakter obronny.
Zgodnie z doktryną Trumana USA interweniowały w wojnie domowej w Chinach, w wojnie w Korei.
We wrześniu 1951 r. podpisały układ wojskowy ANZUS, do którego przystąpiły m.in. Australia i
Nowa Zelandia.
W polityce wewnętrznej USA miały własne problemy związane z falą rasizmu. W maju 1954 r. pod
presją manifestacji murzyńskich Sąd Najwyższy orzekł, że segregacja rasowa w szkołach jest
sprzeczna z konstytucją; nie zmieniło to jednak sytuacji Murzynów amerykańskich.
Administracja nowego prezydenta, republikanina gen. D. Eisenhowera, kontynuowała
politykę ograniczania i wypierania wpływów komunizmu - finansowanie radiostacji „Głos
Ameryki”, „Radio Swoboda”, „Wolna Europa”.
Naturalną strefą zainteresowania USA była Ameryka Łacińska - w 1947 r. w Rio de Janeiro powstał
Międzyamerykański Układ o Wzajemnej Pomocy, a w 1948 r. w Bogocie Organizacja Państw
Amerykańskich mocno wiążące państwa latynoamerykańskie z USA. W latach 50. USA podpisały z
większością państw amerykańskich dwustronne układy polityczne, gospodarcze i militarne.
USA aktywnie uczestniczyły w polityce w basenie Pacyfiku - poparcie dla demokratycznego
Taiwanu Czang Kaj-szeka; powstanie we wrześniu 1954 r. w Manili na Filipinach Paktu
Południowo-Wschodniego (SEATO, USA, Wielka Brytania, Francja, Australia, Nowa Zelandia,
Filipiny, Pakistan) - pakt obronny, gwarantujący bezpieczeństwo w rejonie Azji Południowo-
Wschodniej.
W czasie kryzysu sueskiego i wojny izraelsko-arabskiej w jesieni 1956 r. USA nie poparło stanowiska
Żydów, z inicjatywy administracji amerykańskiej Zgromadzenie Ogólne ONZ potępiło agresję
izraelską, USA wstrzymał pomoc dla Izraela, zajmując w tej sprawie stanowisko wspólne z ZSRR;
Waszyngton zdystansował się do potępienia akcji radzieckiej tłumienia powstania na Węgrzech.
W 1956 r. gen. Eisenhower został ponownie wybrany prezydentem USA - kontynuował politykę
powstrzymywania i wypierania wpływów komunizmu - pomoc gospodarcza dla państw na Bliskim
Wschodzie (wypieranie wpływów komunistycznych, ale i wpływów Francji i Wielkiej Brytanii).
W 1960 r. prezydentem USA z ramienia partii demokratów został John F. Kennedy. W polityce
wewnętrznej, wobec narastania problemu zamieszek na tle rasowym i działalności przywódcy
Murzynów pastora Martina Luthera Kinga, Kennedy wymusił realizację konstytucyjnych gwarancji
równości.
W polityce zagranicznej administracja Kennedy’ego nie potępiła jawnie decyzji władz NRD
o budowie muru berlińskiego (13 sierpnia 1961), w czasie wizyty w Berlinie zachodnim prezydent
USA moralnie wsparł cele i dążenia wolnościowe berlińczyków (pod Bramą Brandenburską
powiedział „Jestem Berlińczykiem”). Kennedy podjął decyzję o zaangażowaniu dodatkowych sił i
środków w trwającej od 1957 r. nowej wojnie w Wietnamie.
Jeszcze za rządów prezydenta Eisenhowera w 1959 r. komuniści kubańscy pod wodzą Fidela Castro,
korzystając z poparcia radzieckiego, dokonali rewolucji na Kubie wypierając z wyspy Amerykanów i
rząd proamerykański. Kennedy wsparł emigrantów kubańskich, którzy 17 kwietnia 1961 r. podjęli
nieudaną próbę opanowania wyspy - desant w Zatoce Świń. Castro otrzymał pomoc i wsparcie
radzieckie. W 1962 r. na Kubie zainstalowane zostały radzieckie rakiety z głowicami nuklearnymi -
kryzys kubański postawił świat na krawędzi wojny. 28 października doszło do kompromisu: Rosjanie
wycofali rakiety z Kuby, a Amerykanie z Turcji i Włoch. Prezydent Kennedy wsparł państwo Izrael
deklarując wszechstronną pomoc gospodarczą, militarną i polityczną, co spowodowało zadrażnienie w
stosunkach z Arabami. 22 listopada 1963 r. w Dallas John F. Kennedy został zamordowany - tło i
motywy zbrodni nie są wyjaśnione do dziś.

5
Prezydentem został dotychczasowy wiceprezydent Lyndon Johnson; sprawował urząd przez kolejną
kadencję do 1968 r. Za jego prezydentury narastał problem dyskryminacji Murzynów; mimo przyjęcia
przez Kongres ustaw o równouprawnieniu w stanach południowych, zwolennicy dyskryminacji
rasowej sabotowali wprowadzanie go w życie. W 1968 r. zamordowano przywódcę Murzynów
Martina L. Kinga. USA coraz mocniej angażowały się w wojnę w Wietnamie wysyłając tam setki
tysięcy żołnierzy. Wojna ta pochłonęła dziesiątki tysięcy ofiar, kosztowała Amerykanów dziesiątki
miliardów dolarów - udział Amerykanów w konflikcie wywoływał fale protestów i manifestacji,
szczególnie młodzieży - ruch kontestacyjny hippisów.
Za prezydentury Kennedy’ego i Johnsona USA przejęły przodującą rolę w podboju kosmosu -
lądowanie na Księżycu 20 lipca 1969 r. statku stacji „Apollo 8”.
Lata 70. były dla USA dramatyczne. Prezydent Richard Nixon, wobec protestów Amerykanów
przeciwko wojnie wietnamskiej i wielkich trudności finansowych państwa, podjął decyzję
o wycofaniu się z wojny - 27 stycznia 1973 r. podpisano z Demokratyczną Republiką Wietnamu
układ o zawieszeniu broni. Ostatecznie w 1975 r. ostatni żołnierze amerykańscy wycofali się
z Sajgonu. W konsekwencji nowej wojny żydowsko-arabskiej Jom Kippur z października 1973 r.
kraje arabskie podniosły ceny ropy naftowej, następnie, chcąc ukarać państwa zachodnie wspierające
Izrael, nałożyły embargo na dostawy tego surowca do USA i Europy Zachodniej, czym spowodowały
światowy kryzys paliwowo-energetyczny. W konsekwencji wzrosło znaczenie krajów arabskich na
arenie międzynarodowej, pojawił się światowy kryzys walutowy; dopiero od połowy lat 70. świat
zaczął powoli wychodzić z kryzysu.
W wyniku skandalu, tzw. afery Watergate, do dymisji podał się prezydent Nixon (październik 1974),
jego następcą został dotychczasowy wiceprezydent Gerald Ford. Na arenie międzynarodowej wzrósł
prestiż USA - porozumienie z ZSRR w sprawie zbrojeń strategicznych, wymiana wizyt
międzypaństwowych, porozumienie z ChRLD. W polityce wewnętrznej doszło do uspokojenia i
konsolidacji społeczeństwa amerykańskiego.
W styczniu 1977 r. nowym prezydentem USA został Jimmy Carter (demokrata), stanowisko doradcy
ds. bezpieczeństwa objął Polak, prof. Zbigniew Brzeziński. W polityce wewnętrznej podjęto działania
zmierzające do zmniejszenia bezrobocia, rozwoju gospodarczego, ograniczenia inflacji.
W 1981 r. urząd prezydenta USA na dwie kadencje objął republikanin Ronald Reagan (do 1988).
Był zdecydowanym przeciwnikiem politycznym ZSRR i wpływów komunistycznych w świecie.
Administracja Reagana podjęła wojnę ekonomiczną i technologiczną z ZSRR i państwami bloku
wschodniego - embargo na dostawy surowców, technologii, działania podejmowane w celu
spowodowania strat finansowych ZSRR. W wyścigu strategicznym, w wyniku ogłoszenia programu
tzw. wojen gwiezdnych ZSRR i jego satelici musieli przegrać. Wyścig zbrojeń, obok zaktywizowania
działań USA na arenie międzynarodowej (pomoc dla powstańców w Afganistanie, aktywizacja
opozycji w państwach komunistycznych - polskiej Solidarności i innych), doprowadził jednak do
ograniczenia tempa wzrostu gospodarczego USA, choć w wyścigu gospodarczym Amerykanie
wygrali z Rosjanami.

Interwencje radzieckie na Węgrzech, w Czechosłowacji i w Afganistanie

Węgry
Na Węgrzech destalinizacja następowała od 1953 r. Premierem pod presją radziecką został Imre
Nagy, który podjął drobne reformy w państwie. Pod wpływem krytyki w 1955 r. został odsunięty od
władzy. Po przetasowaniach na najwyższych szczeblach władzy przez kraj zaczęły się przetaczać
liczne demonstracje demokratyczne, powstawać kluby dyskusyjne, powszechnie domagano się
demokracji. 23 października 1956 r. demonstracja solidarności z Polakami przekształciła się
w węgierskie powstanie zbrojne. Powszechnie domagano się wycofania wojsk radzieckich z kraju i
pełnej suwerenności. W nocy Komitet Centralny Węgierskiej Partii Pracujących powołał Komitet
Wojskowy, premierem został ponownie Imre Nagy. Sekretarzem partii Janos Kadar. Mimo ogłoszenia
stanu wyjątkowego, w czasie walk powstańczych w dniach 23-28 października na ulicach Budapesztu

6
zginęło i odniosło rany wielu ludzi. W końcu miesiąca wojska radzieckie opuściły miasto. ZSRR
ogłosił dokument przyznający każdemu państwu prawo do samostanowienia i suwerenności.
We władzach rozpoczęły się zmiany - utworzono Tymczasowy Komitet Zarządzający Węgierskiej
Socjalistycznej Partii Robotniczej, do rządu powołano umiarkowanych polityków. 31 października
Węgry opuściły Układ Warszawski ogłaszając neutralność.
Na Węgrzech w początkach listopada 1956 r. zapanował chaos. Ustępstwa radzieckie miały jedynie
charakter doraźny i chwilowy. Po konsultacjach Chruszczowa i innych przywódców radzieckich z
przywódcami państw komunistycznych w początkach listopada podjęto decyzję o interwencji. Na
Węgrzech, z inicjatywy ambasadora ZSRR Jurija Andropowa, 1 listopada część członków nowej
partii socjalistycznej z Janosem Kadarem na czele dokonała secesji, tworząc Węgierskie Rewolucyjne
Centrum - powołanie Węgierskiego Rewolucyjnego Rządu Robotniczo-Chłopskiego. Nielegalny rząd
Kadara zwrócił się do Moskwy z prośbą o interwencję. 4 listopada na Węgry ruszyły wojska
radzieckie. W wyniku zaciętych walk do 11 listopada zginęło wielu uczestników zajść, Nagy
schronił się w ambasadzie jugosłowiańskiej, a kardynał Midszenty w ambasadzie USA. Ponad 200 tys.
Węgrów udało się na emigrację.
Po zdławieniu rewolucji rozpoczęły się procesy polityczne i zwalczanie „kontrrewolucji”. W związku
z pojawieniem się na forum międzynarodowym kryzysu sueskiego i wojny arabsko-izraelskiej
państwa zachodnie nie interweniowały, a naciski międzynarodowe nie odniosły żadnego skutku.
Interwencja radziecka zniechęciła do Moskwy wielu przywódców komunistycznych i stała się
pośrednią przyczyną rozłamów w ruchu komunistycznym w świecie. Na Węgrzech rozpoczęły się
prawie dyktatorskie rządy Janosa Kadara i jego ekipy.
„Praska Wiosna” 1968
Czechosłowacka Republika Socjalistyczna (od 1960 r.) była państwem z monopartyjnym systemem
politycznym, znacjonalizowanym przemysłem, centralnie sterowaną gospodarką i
skolektywizowanym rolnictwem. Od 1963 r. zaczęto nieco łagodzić system represji, szczególnie
reformy systemowe z 1967 r. dawały nadzieję na trwałe zmiany. Doszło do zaktywizowania wielu
środowisk i powstania opozycji. Złagodzono cenzurę, zaczęto się domagać zmiany konstytucji, mając
poparcie Zachodu. W styczniu 1968 r. I sekretarzem Komunistycznej Partii
Czechosłowacji został Aleksander Dubczek - zwolennik budowania socjalizmu „z ludzką twarzą”. W
ciągu kilku miesięcy nastąpiły poważne zmiany personalne: usuwano starych komunistów
zastępując ich reformatorami, nastąpiło otwarcie na RFN i Austrię, prawie jawnie mogła działać i
wyrażać poglądy opozycja. Zachód, obserwujący zmiany w Czechosłowacji, udzielił reformatorom
poparcia, w państwach komunistycznych budziły one coraz większy niepokój. Marcowa narada (1968)
przywódców państw socjalistycznych w Dreźnie zobowiązała przywódców Czechosłowacji do
zaniechania zmian. Dubczek uspokajał, deklarując pełną kontrolę sytuacji w kraju. W atmosferze
narastającej presji na kierownictwo czechosłowackie odbywały się narady przywódców państw
socjalistycznych (wyłamała się Rumunia) i wielkie manewry wojsk Układu Warszawskiego na terenie
Czechosłowacji.
Na początku sierpnia 1968 r. część działaczy czechosłowackich potępiła zmiany zachodzące w kraju,
zwracając się do ZSRR o pomoc w zwalczeniu kontrrewolucji. W nocy z 20 na 21 sierpnia w granice
Czechosłowacji wkroczyły wojska Bułgarii, NRD, Polski, Węgier i ZSRR. Wobec druzgocącej
przewagi wojsk interwencyjnych Czesi i Słowacy musieli kapitulować ponosząc ofiary w liczbie 90
zabitych i ok. 800 rannych. Przywódcy Czechosłowacji zostali wywiezieni do Moskwy na rokowania.
Na zjeździe Komunistycznej Partii Czechosłowacji poparto politykę Dubczeka i jego ekipy. 26
sierpnia podpisano w Moskwie porozumienie - zgoda na czasowe pozostanie w Czechosłowacji wojsk
Układu Warszawskiego, potępienie reform demokratycznych. W zamian na stanowiskach pozostali
przywódcy „praskiej wiosny”.
Społeczność międzynarodowa jedynie słownie potępiła agresję wojsk państw komunistycznych.
We wrześniu 1968 r. sekretarz generalny KC KPZR Leonid Breżniew uznał, że ZSRR ma prawo
interwencji we własnej strefie wpływów - doktryna Breżniewa.

7
W konsekwencji zdławienia czeskiej rewolucji anulowane zostały reformy demokratyczne. Tylko
przez kilka najbliższych miesięcy i lat na swoich stanowiskach pozostali uczestnicy wydarzeń - w
kwietniu 1969 r. na stanowisku Sekretarza Generalnego KPCz Dubczeka zastąpił Gustav Husak.
Nastąpiły represje, czystki personalne i odchodzenie od zdobyczy przemian demokratycznych.
Interwencja radziecka i wojsk państw Układu Warszawskiego spotkała się z potępieniem przez
niektórych przywódców komunistycznych.
Afganistan
Afganistan, teren krzyżujących się wpływów rosyjskich, a później radzieckich, brytyjskich a później
amerykańskich, zawsze był krajem suwerennym - zacofane ibiedne państwo do 1973 r. było
monarchią z królem Zahirem Szachem. Po obaleniu króla na czele republiki stanął Mohammed Daud.
Rozpoczął się okres ożywionych kontaktów z ZSRR i wszechstronnej pomocy radzieckiej. Armia
afgańska była dowodzona przez oficerów szkolonych w akademiach radzieckich. W 1978 r. Daud
podjął próbę ograniczenia wpływów partii lewicowych. Zamieszki miały krwawy przebieg. 27
kwietnia, dzięki interwencji tajnych służb wspieranych przez ZSRR, doszło do przewrotu - Daud
został zamordowany, a rząd obalony. Mohammed Nur Taraki stanął na czele
powstałej Demokratycznej Republiki Afganistanu. Ogłoszono reformy: nacjonalizacja ziemi,
wprowadzenie świeckiego szkolnictwa, demokratyzacja stosunków społecznych, co miało na celu
wyrwanie społeczeństwa z feudalizmu. Rewolucyjne zmiany były przyjmowane jedynie przez
nieliczną część przede wszystkim miejskiego społeczeństwa. Zbytni radykalizm kolejnego premiera
Hafizullaha Amina, jego jedynie słowne deklaracje przyjaźni z ZSRR, wywoływały zniecierpliwienie
Moskwy. 23 sierpnia 1979 r. na rozkaz L. Breżniewa do Afganistanu wkroczyły wojska
radzieckie. Na czele państwa stanął Babrak Karmal, wiernie wykonujący polecenia Kremla. Siły
radzieckie, wobec rozpalającej się wojny domowej, wzrosły do 100 tys. żołnierzy. Wojnę z
interwencją radziecką podjęli bojownicy afgańscy - mudżahedini, którzy uzyskali wsparcie państw
zachodnich, a szczególnie USA. Agresja radziecka spotkała się też z powszechnym potępieniem na
arenie międzynarodowej.
Rosjanie, mimo wielkiej przewagi technologicznej i logistycznej, w starciach z coraz waleczniej
walczącymi mudżahedinami ponosili porażki. Obok walk o charakterze politycznym nastąpiły walki
religijne i plemienne, ujawniły się osobiste ambicje przywódców oddziałów wojskowych. Trudności
w zwalczeniu powstania wynikały także z bardzo trudnych warunków terenowych, w jakich trwały
walki (wysokie góry).
W maju 1986 r. na czele państwa stanął Mohammed Nadżib Nadżibullah, który podjął nieudane
próby porozumienia z walczącymi partyzantami. 14 kwietnia 1988 r.
w Genewie podpisano porozumienie w sprawie zakończenia walk w Afganistanie. Rosjanie
zobowiązali się do wycofania, Amerykanie zadeklarowali wstrzymanie pomocy dla mudżahedinów.
Do połowy lutego 1989 r. ostatni żołnierze radzieccy wycofali się z niepopularnej w społeczeństwie
radzieckim wojny w Afganistanie. Rząd Nadżibullaha upadł dopiero w kwietniu 1992 r., a do stolicy -
Kabulu - wkroczyły oddziały mudżahedinów. Nie zakończyło to jednak walk wewnętrznych w
państwie.
Demontaż bloku państw realnego socjalizmu
Reformy Gorbaczowa w ZSRR
11 marca 1985 r. Sekretarzem Generalnym KC KPZR został Michaił Gorbaczow. Wobec
narastającego wszechstronnego kryzysu w ZSRR widział koniecznośćprzeprowadzenia niezbędnych
zmian, nie posiadał jednak konkretnego programu i ludzi, nie chciał obalać systemu, ale go
reformować. Reformy Gorbaczowa miały objąć wprowadzenie głasnosti (jawność życia
politycznego), pieriestrojki (przebudowy życia społeczno-politycznego), uskorienija (przyspieszenie
rozwoju ekonomicznego). XXVII Zjazd KPZR w marcu 1986 r. zaakceptował proponowane zmiany.
Napotkano jednak ogromne trudności w znalezieniu nowych, reformatorsko nastawionych ludzi i opór
rozbudowanego aparatu państwowego wobec wszelkich zmian. Katastrofa w elektrowni atomowej w
Czarnobylu (kwiecień 1986), brak rozeznania skutków, dwulicowość, podkopywały sens zmian i
autorytet władz.

8
Decyzje gospodarcze podejmowane przez ekipę Gorbaczowa (wyprzedaż rezerw złota, zakaz
sprzedaży alkoholu i inne) nie pokrywały deficytu finansowego państwa, który wciąż się zwiększał.
Efekty zapoczątkowanej prywatyzacji, reform prawa wyborczego i karnego były niewielkie.
Większe sukcesy odnosili Rosjanie na forum międzynarodowym: 1985 szczyt Gorbaczow-Reagan w
Genewie - zaprzestanie zagłuszania stacji zachodnich, inicjatywy pokojowe i rozbrojeniowe ZSRR,
wycofanie się z Afganistanu, zaprzestanie wspierania reżimów komunistycznych na świecie, podjęcie
przez ZSRR rozmów z Chinami. Rozmowy i postanowienia sprzyjały stworzeniu nowego obrazu
ZSRR na arenie międzynarodowej.
Podjęte przez Gorbaczowa reformy w rzeczywistości nie umożliwiły konkretnych zmian. Naruszone
struktury administracyjne i partyjne państwa nie były w stanie zapanować nad wszechogarniającym
ZSRR chaosem. Zaczęły się budzić, uśpione w okresie terroru, ambicje niepodległościowe narodów
ZSRR.
„Jesień Ludów”
Reformy Gorbaczowa w ZSRR rozluźniły radziecką kontrolę nad państwami socjalistycznymi, wśród
społeczeństw były przyjmowane przychylnie.
W Polsce, w konsekwencji obrad „okrągłego stołu” (luty-kwiecień 1989) po wyborach z 4 czerwca
obóz solidarnościowy wszedł do czynnego życia politycznego, w sierpniu premierem rządu
Solidarności, ZSL i SD został Tadeusz Mazowiecki - rozpoczęły się reformy demokratyczne i
ekonomiczne.
Na Węgrzech już w 1988 r. powstały liczne grupy opozycyjne, Janos Kadar ustąpił ze stanowiska
szefa partii, nastąpiły zmiany personalne w rządzie i aparacie partyjnym. Wydarzenia 1956 r. uznano
za powstanie narodowe. Zaczęły licznie powstawać partie i stronnictwa polityczne różnych orientacji.
W sierpniu 1988 r. otwartą granicę węgiersko-austriacką zaczęły przekraczać liczne rzesze
uciekinierów z NRD. Na wzór Polski w jesieni 1989 r. trwały obrady tzw. „trójkątnego stołu”. W
konsekwencji w marcu 1990 r. w wyborach parlamentarnych do władzy doszła opozycja
demokratyczna. Prezydentem został Arpad Goncz, a premierem Jozsef Antal. Rozpoczął się okres
bolesnych reform rynkowych, czas wyrzeczeń i rozczarowań.
W Rumunii do jesieni 1989 r. niepodzielnie rządy dyktatorskie sprawował Nicolae Ceausescu. 22
grudnia w Timisoarze (Temesvar) w Siedmiogrodzie mniejszość węgierska zorganizowała wielką
manifestację. Po stłumieniu jej przez policję został wprowadzony stan wojenny. 25 grudnia część sił
porządkowych zbuntowałasię, Ceausescu został aresztowany, w trybie przyspieszonym oskarżony,
osądzony i stracony. Władzę objął Front Ocalenia Narodowego, opanowany przez komunistów. Na
czele stanął Ion Iliescu. W wyborach z 1990 r. rządy FON i Iliescu utwierdziły się, bunty robotników
i studentów zostały stłumione. W kraju rozpoczęto przeprowadzanie niezbyt zdecydowanych reform.
W Bułgarii w listopadzie 1989 r. w łonie Bułgarskiej Partii Komunistycznej doszło do przewrotu -
Todor Żiwkow został odsunięty od władzy, zmieniono nazwę partii i przystąpiono do reform.
Prezydentem został Petr Mładenow, premierem Andrej Łukanow. Opozycja była słaba, powstały
jednak niezależne związki i partie polityczne. Sytuacja gospodarcza państwa była bardzo zła. W
październiku 1991 r. w wyborach sukces odnieśli opozycjoniści
demokratyczni. Prezydentem został Żeliu Żelew. W kolejnych wyborach w 1994 r., wobec fatalnej
sytuacji gospodarczej, w wyborach zwycięstwo odnieśli dawni komuniści skupieni w Bułgarskiej
Partii Socjalistycznej.
Po śmierci Tity w Jugosławii zaczęły narastać problemy etniczne i religijne. 25 czerwca 1991 r.
Słowenia i Chorwacja wystąpiły z Federacji, ogłaszając niepodległość. Niektóre państwa zachodnie
natychmiast uznały nowe państwa, jednak Serbia poparła roszczenia swoich pobratymców
zamieszkujących Słowenię i Chorwację. Rozpoczęta wojna pochłonęła tysiące ofiar, wszystkie strony
konfliktu łamały prawa człowieka, dopuszczając się licznych zbrodni. W 1992 r.
niepodległość ogłosiła Bośnia i Chercegowina - rozpoczęła się kolejna krwawa wojna. Serbii
udzieliła wsparcia Rosja.
Rozpad ZSRR

9
Reformy Gorbaczowa pobudziły społeczeństwo radzieckie do oporu wobec panującego systemu.
Ożywiły nie tylko scenę polityczną (pierwsze niezależne stowarzyszenia i ugrupowania polityczne),
ale także wzmocniły aspiracje niepodległościowe szczególnie mocne w republikach nadbałtyckich, na
Ukrainie i Zakaukaziu.
W 1988 r. na Litwie powstał Litewski Ruch na Rzecz Przebudowy Sajudis, w listopadzie Rada
Najwyższa LSRR przywróciła litewską flagę narodową, język litewski jako państwowy, przywrócono
tradycyjne święta kościelne i państwowe. Wybory do Rady Najwyższej w lutym 1990 r.
wygrał Sajudis - zmiany nabrały tempa: 11 marca wydana została uchwała o powstaniu Republiki
Litewskiej, deklaracja niepodległości. ZSRR nie uznała tego kroku podejmując siłowe próby
powstrzymania niepodległościowych dążeń Litwinów.
Na Łotwie w 1988 r. powstało Forum Narodowe Łotwy i Ruch na Rzecz Niezależności Narodowej
Łotwy. W lipcu 1989 r. Rada Najwyższa LSRR potępiła pakt Ribbentrop-Mołotow i aneksję Łotwy
do ZSRR z 1940 r. 4 marca 1990 r. Rada Najwyższa uchwaliła deklarację o niepodległości Łotwy -
Republika Łotewska, zmieniona flaga państwowa, język łotewski jako państwowy.
W Estonii w listopadzie 1989 r. Rada Najwyższa ESRR uchwaliła deklarację o suwerenności
Estonii, język estoński stał się urzędowym, potępiono układy i wydarzenia polityczne lat 1939-
1940. 2 lutego 1990 r. Estonia stała się suwerennym państwem.
Na Ukrainie, wielkim terytorium bogatym w surowce naturalne, od połowy lat 80. coraz mocniejszy
był ruch demokratyczny i patriotyczny. W 1988 r. na Ukrainie zaczęły powstawać niezależne
stronnictwa i partie polityczne, które deklarowały chęć ogłoszenia niepodległości republiki. 10 lipca
1989 r. Rada Najwyższa USRR ogłosiła deklarację o jej suwerenności.
Dramatyczny przebieg miały wydarzenia na Zakaukaziu, gdzie doszło do walk między Ormianami,
Azerami i Gruzinami. Do zaciętych walk doszło także w Uzbekistanie.
W 1989 r., po wyborach w rozpadającym się ZSRR do Zgromadzenia Deputowanych Ludowych
ZSRR, zaszły istotne zmiany polityczne - utworzono urząd prezydenta ZSRR i anulowano zapis o
kierowniczej roli Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Prezydentem
ZSRR został Michaił Gorbaczow (marzec 1990), pełniąc jednocześnie funkcję sekretarza
generalnego KC KPZR, która straciła monopol na władzę. W praktyce zakres jego władzy był
ograniczony. Do coraz częstszych konfliktów dochodziło między Gorbaczowem a Borysem
Jelcynem, prezydentem Federacji Rosyjskiej. Trwały prace nad opracowaniem nowej konstytucji i
nowego ułożenia stosunków między suwerennymi republikami tworzącymi luźną federację.
19 sierpnia 1991 r. część najwyższych polityków z wiceprezydentem ZSRR Gienadijem Janajewem,
premierem Walentinem Pawłowem, dokonała puczu internując Gorbaczowa, przebywającego na
Krymie. Puczyści chcieli powstrzymać rozpad ZSRR. Nie mieli jasnego planu działania i brakowało
im zdecydowania. Przeciwko zamachowcom stanął Jelcyn, który zorganizował moskwian do obrony
najważniejszych punktów stolicy. Po trzech dniach 21 sierpnia puczyści złożyli broń. W konsekwencji
puczu republiki do tej pory niezależne, ale pozostające w federacji, zgłosiły chęć całkowitego
oderwania się.
W dniach 7-8 grudnia 1991 r. w Białowieży spotkali się prezydenci: Rosji (Borys Jelcyn), Ukrainy
(Leonid Krawczuk) i Białorusi (Stanisław Szuszkiewicz). Zgodzili się na formalne rozwiązanie
ZSRR (31 grudnia 1991) i powołanie Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP) - ostatecznie
powstała ona na konferencji w Ałma-Acie w Kazachstanie 21 grudnia. Do 1994 r. w jej skład weszło
14 niepodległych dawnych republik radzieckich. Michaił Gorbaczow formalnie utracił władzę i
przestał być prezydentem. Borys Jelcyn został uznany na forum międzynarodowym za lidera Federacji
Rosyjskiej.
Aksamitna rewolucja i rozpad Czechosłowacji
Podobnie jak w innych krajach demokracji ludowych kres władzy komunistycznej nastąpił w czasie
Jesieni Ludów. W Czechosłowacji już w latach 70-tych XX w. nasiliły się podobnie jak w pozostałych
państwach bloku wschodniego tendencje separatystycznie. Przejawem działalności opozycyjnej i
antykomunistycznej było powstanie ruchu „Karta 77”, broniącego praw człowieka, w odniesieniu do
osób represjonowanych, więzionych i aresztowanych. Nazwa pochodziła od roku powstania (1977 r.).

10
Czołowymi przedstawicielami tego ruchu byli: Vaclav Havel i Jiri Hajek. Dał on początek
założonemu w 1978 roku Komitetowi Obrony Ludzi Niesprawiedliwie Represjonowanych. W
grudniu 1987 r. z funkcji pierwszego sekretarza KPCz ustąpił GustÁv HusÁk, ale zastąpił go na tym
stanowisku MiloŠ JakeŠ. W związku z 30 rocznicą śmierci Jana Palacha (w styczniu 1969 roku w
proteście przeciwko interwencji państw Układu Warszawskiego dokonał on aktu samospalenia) w
1989 roku opozycja zorganizowała liczne demonstracji które praktycznie sparaliżowały kraj. W
listopadzie w wyniku tzw. „aksamitnej rewolucji” opozycja została dopuszczona do władzy. 29
grudnia 1989 r. prezydentem wolnej Czechosłowacji został Vaclav Havel. Rozpoczęły się reformy
ustrojowe i gospodarcze.
W 1990 r. powstały samodzielne republiki - Czechy i Słowacja - federacja Czecho-Słowacka. W 1991
roku Czechosłowację opuściła Armia Czerwona. 1 stycznia 1993 r. zlikwidowano federację -
powstały samodzielne i odrębne państwa Republika Czech (prezydent V. Havel) i Republika
Słowacji (prezydent Michał Kovacs). Obydwa państwa są członkami NATO i Unii Europejskiej.

Zjednoczenie Niemiec
W NRD do połowy 1989 r. niepodzielnie panował reżim komunistyczny Ericha
Honeckera. Niemcy z NRD udając się do Polski, na Węgry i do innych państw dawnego bloku
radzieckiego, masowo okupowali ambasady państw zachodnich domagając się udzielenia azylu
politycznego. Wschodni Niemcy „głosowali nogami” (masowo wyjeżdżając przez Polskę, Węgry,
Austrię do RFN) za zjednoczeniem, przeciwko rządom Honeckera. Po otwarciu granicy węgiersko-
austriackiej nastąpił prawdziwy exodus Niemców na Zachód. W październiku 1989 r. najpierw w
Lipsku, a później w innych miastach NRD rozpoczęto organizować wielkie manifestacje żądając
demokratyzacji NRD i zjednoczenia z RFN. Wojska radzieckie stacjonujące w NRD zachowały
stanowisko neutralne. W takiej sytuacji Honecker ustąpił. W listopadzie nowy rząd H. Modrowa
podjął decyzję o otwarciu granic, rozpoczął się demontaż słynnego muru berlińskiego. Powstały
partie i stronnictwa polityczne. W wyborach z marca 1990 r. do Izby Ludowej NRD sukces odnieśli
chadecy - powstał rząd Lothara de Meziere. Rozpoczął się proces jednoczenia Niemiec. W toku
wielu dyskusji na forum Konferencji 2+4 (państwa niemieckie, cztery mocarstwa okupacyjne),
dwustronnych wizyt i po udzieleniu przez RFN wielkiej pomocy finansowej Związkowi
Radzieckiemu, doszło w jesieni do ustalenia wszystkich kwestii zjednoczeniowych. 31 sierpnia w
Berlinie podpisano układ o zjednoczeniu - w byłej NRD powstało 5 historycznych landów, które
zwróciły się do RFN z prośbą o przyjęcie do Federacji. 12 września w Moskwie cztery mocarstwa
podpisały dokument zrzekając się opieki nad Niemcami i Berlinem w momencie zjednoczenia. 2
października w Nowym Jorku przedstawiciele państw niemieckich i mocarstw podpisali deklarację
o suwerenności Niemiec, a 3 października 5 landów przyłączono do RFN - nastąpiło formalne
zjednoczenie Niemiec; państwo zostało przyjęte do NATO. Rząd RFN (z kanclerzem Helmutem
Kohlem na czele) podpisał odpowiednie układy z Polską i Czechosłowacją ostatecznie potwierdzające
przebieg wspólnych granic.

Wojna w Jugosławii
Wraz ze śmiercią Broz Tito w 1980 r. nasilił się w Jugosławii istniejący kryzys gospodarczy i
nasileniu uległy nastroje nacjonalistyczne i separatystyczne wśród Serbów. Wybory z 1990 r. we
wszystkich republikach związkowych, wyłączając Serbię i Czarnogórę, wygrały partie narodowe. Na
prezydenta Serbii wybrano Slobodana MiloŠevica. W tym też roku została zlikwidowana autonomia
dwóch prowincji: Wojwodiny i Kosowa, gdzie ludność albańska stanowiła około 90% mieszkańców.
W 1991 r. Słowenia i Chorwacja ogłosiły niepodległość. Jugosłowiańska armia federalna, w której
Serbowie stanowili większość podjęła tam interwencję aby stłumić pojawiające się działania
niepodległościowe. Wojska wkrótce wycofały się ze Słowenii i po 10 dniach wojna przeniosła się na
teren Chorwacji, gdzie trwała do 1992 r. W praktyce doprowadziło to do wojny domowej. W czasie
wojny zginęły tysiące ludzi, wiele też zostało uchodźcami. W 1991 r. niepodległość
ogłosiła Macedonia oraz Bośnia i Hercegowina, zamieszkiwana przez Muzułmanów (43%), Serbów

11
(31%) i Chorwatów (17%). Przyczyniło się to ostatecznie do rozpadu Jugosławii. Zajmujący około
70% terytorium Bośni i Hercegowiny Serbowie zamierzali utworzyć niepodległe państwo.
W kwietniu 1992 r. Serbia i Czarnogóra ogłosiły powstanie Federalnej Republiki Jugosławii. Nowo
utworzone państwo udzieliło poparcia działaniom serbskim w Bośni i Hercegowinie nakłaniając
Serbów bośniackich do przyłączenia zamieszkałych przez nich terenów do Jugosławii. W odpowiedzi
na te działania na Serbię zostało nałożone przez Radę Bezpieczeństwa ONZ embargo handlowe i
liczne sankcje ekonomiczne, które doprowadziły do załamania gospodarki kraju. W latach 1992-1995
w wyniku wojny miedzy Serbami, Chorwatami, a Muzułmanami zamieszkującymi Bośnie i
Hercegowinę, 3,7 mln ludzi zostało uchodźcami. Szukając drogi rozwiązania tego konfliktu NATO
zdecydowało się dokonać licznych nalotów na pozycje serbskie. 21 XI 1995 r. w
Dayton w USA doszło do spotkania przywódcy walczących ze sobą stron. Układ pokojowy został
podpisany 14 XII 1995 r., co zakończyło wojnę w Bośni i Hercegowinie.

Polska lat 1945-1947

Terytorium - granice - ludność
Obszar Polski po II wojnie światowej wynosił ok. 311 tys. km2. Zgodnie z decyzją konferencji
poczdamskiej „pod polską administrację” zostały oddane: Śląsk - Górny i Dolny, Pomorze Zachodnie
ze Szczecinem, Pomorze Gdańskie z Gdańskiem, Warmia i Mazury - polska granica zachodnia miała
opierać się na linii Odry i Nysy Łużyckiej z szerokim dostępem do morza. 16 sierpnia 1945 roku w
Moskwie została podpisana polsko-radziecka umowa o granicy państwowej - granica przebiegała
na linii: od źródeł Sanu, przez Rawę Ruską, Bugiem, środkiem Puszczy Białowieskiej (Grodno zostało
po stronie radzieckiej) do Puńska, a następnie równoleżnikowo od Braniewa do Zalewu Wiślanego i
Mierzei Wiślanej. Ostateczny kształt granicy polsko-niemieckiej, zgodnie z ustaleniami
poczdamskimi, miał być potwierdzony na konferencji pokojowej kończącej wojnę.
W granicach naszego państwa, według danych z 1946 roku, mieszkało niecałe 24 mln ludności. W
wyniku bezpośrednich działań okupanta niemieckiego oraz na skutek represji i terroru zginęło ok. 6
mln obywateli polskich, w tym ok. 3 mln polskich Żydów. Do liczby tej należy dodać ok. 1,5 mln
Polaków, którzy zginęli lub zaginęli w Związku Radzieckim. Ogólną zatem liczbę ofiar polskich
szacuje się na 7,5 mln.
Zgodnie z decyzjami zapadłymi na konferencji w Poczdamie (17 lipca - 2 sierpnia 1945) z ziem
polskich wysiedlono ludność niemiecką - ogółem w latach 1945-1947 z Ziem Odzyskanych
wysiedlono ok. 2,5 mln Niemców. W kolejnych latach akcja ta, choć już nie w takim stopniu, była
kontynuowana.
Na mocy porozumień polsko-radzieckich z Polski do ZSRR wyjechało ok. 480 tys. Ukraińców, 35
tys. Białorusinów i ok. 20 rys. Litwinów. Z polskich kresów wschodnich i terytorium ZSRR do Polski
w nowych granicach w latach 1944-1950 repatriowano ogółem ok. 1 mln 750 tys. obywateli polskich
- Polaków i Żydów.
Polacy wracali do ojczyzny również z Zachodu - ogółem w latach 1945-1950 ok. 820 tys. z państw
zachodnich (nie licząc Polaków z radzieckiej strefy okupacyjnej i z Ziem Odzyskanych, którzy
znaleźli się tam w ramach niemieckiej akcji robót przymusowych).
Ludność zamieszkująca obszar państwa polskiego była prawie jednolita narodowościowo. Jedynie ok.
2% jej mieszkańców stanowiły mniejszości: białoruska, litewska, ukraińska, Żydzi i inne.
Sytuacja polityczna
Polska po II wojnie światowej pod względem politycznym, gospodarczym i strategicznym znalazła się
w strefie wpływów naszego wschodniego sąsiada - ZSRR. Na terytorium Polski po zakończeniu
działań militarnych pozostawało nadal ponad 1,5 mln żołnierzy radzieckich.
21 VII 1944 r. w Moskwie powstał PKWN (Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego) z E.
Osóbką-Morawskim na czele. 22 VII ogłoszono Manifest zapowiadający reformy społeczne.
Granice wyzwolonego państwa nie zostały określone. Nie chciano zniechęcać Polaków do nowej
władzy. 26 VII PKWN uznał wschodnią granicę Polski na linii Curzona oraz podpisał umowę z

12
ZSRR. Na jej podstawie na terenach na zachód od Bugu najwyższa władza miała należeć do
przedstawicieli Armii Czerwonej.
Wyzwalanie ziem polskich spod okupacji niemieckiej połączone było z organizacją nowej władzy.
Nie powiodła się próba organizacji nowej rzeczywistości przez ugrupowanie związane z obozem
londyńskim. Nie pozwalali na to ani komuniści w kraju ani ustalenia konferencji jałtańskiej. W
wyniku wojny Polska poniosła duże straty:
- utrata Kresów Wschodnich,
- 20% ludności (6 mln + 1 mln ZSRR),
- 75% budynków w Warszawie,
- 39% majątku produkcyjnego.
Wobec beznadziejności walki zbrojnej RJN wydała odezwę o zaprzestanie działań zbrojnych i
podjęcie próby przejęcia władzy drogą legalną w wyniku wyborów.
Od III 1945 r. pod naciskiem wielkiej trójki toczyły się rozmowy na temat utworzenia rządu
złożonego zarówno z komunistów jak i przedstawicieli rządu emigracyjnego. W rozmowach w
Moskwie (V 1945) uczestniczyli: B. Bierut (KRN), E. Osóbka-Morawski (Rząd Tymczasowy), Wł.
Gomułka (PPR), W. Witos (nie uczestniczył ze względu na stan zdrowia), St. Mikołajczyk.
Reprezentanci ugrupowań demokratycznych nie mieli wielkiego wpływu na kształt tworzonego rządu.
Wynikiem rozmów było utworzenie TRJN (Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej):
E. Osóbka-Morawski - premier
W. Gomułka, St. Mikołajczyk - wicepremierzy
M. Rola-Żymierski - min. obrony
St. Radkiewicz (PPR) - bezpieczeństwo publiczne
H. Minc (PPR) - min. rolnictwa.
Tak więc był zdominowany przez polityków komunistycznych, związanych ideologicznie ze
Związkiem Radzieckim. Choć rząd formalnie był koalicyjny, w praktyce wobec opanowania przez
komunistów kluczowych stanowisk politycznych, gospodarczych, wojskowych, oraz dzięki pomocy
Rosjan, komuniści dominowali na polskiej scenie politycznej.
Mimo protestów rządu londyńskiego, TRJN został uznany przez państwa zachodnie. On też miał
reprezentować sprawę polską w Poczdamie, gdzie podjęto następujące decyzje dotyczące Polski:
- granica zachodnia na Nysie Łużyckiej (do momentu podpisania traktatu pokojowego z Niemcami);
- przesiedlenie ludności niemieckiej do Niemiec;
- Polska otrzyma odszkodowanie za pośrednictwem ZSRR;
- ZSRR odstąpi 15% reparacji ze swojej strefy i 15% ze strefy zachodniej (nigdy Polska ich nie
dostała).
Kościół katolicki w Polsce poniósł podczas wojny ogromne straty, zginęło wielu księży, zniszczeniu
uległo wiele kościołów i budynków podlegających administracji kościelnej. Poniosły także straty inne
Kościoły wyznaniowe. Mimo to Kościół w latach okupacji zdobył w społeczeństwie polskim wielki
autorytet, głównie moralny, który wobec taktyki rządów komunistycznych i mającej niebawem
nastąpić akcji prześladowania Kościoła uległ wzmocnieniu. Prymas Polski, kardynał August Hlond,
dokonał reorganizacji administracji kościelnej w nowej Polsce, włączając do struktury
administracyjnej polskiego Kościoła katolickiego Ziemie Odzyskane. Ustanowiono na nich
administratorów apostolskich przy zachowaniu dotychczasowych hierarchów. Decyzja ta stała się
podstawą do jednostronnego zerwania przez Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej stosunków
dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską (IX 1945).
Mimo przeciwdziałania władz komunistycznych zaczęło się rozwijać polskie życie polityczne -
powstały partie i stronnictwa - opozycyjne wobec rządów komunistycznych. 22 sierpnia 1945 roku,
z połączenia Stronnictwa Ludowego i grup działaczy ludowych, powstało Polskie Stronnictwo
Ludowe. Prezesem został Wincenty Witos, ale w praktyce pierwszoplanową rolę odgrywał wiceprezes
i były premier rządu polskiego w Londynie, Stanisław Mikołajczyk. PSL, którego szeregi szybko
rosły, cieszyło się popularnością wśród Polaków, i w praktyce, jako jedyna niezależna partia, stało się
partią opozycyjną. Należeli do niego nie tylko chłopi, ale także ludzie reprezentujący inteligencję i

13
inne grupy społeczne. Jako partia legalna PSL otrzymało 52 miejsca w 456-osobowej Krajowej Radzie
Narodowej. Polskie Stronnictwo Ludowe od początku istnienia było poddawane przez władze
komunistyczne inwigilacji i stosowano wobec jego działaczy represje.
W środowiskach socjalistycznych panował chaos wywołany z jednej strony rozwiązaniem
konspiracyjnej PPS-WRN, wyjazdem wielu polskich socjalistów na Zachód, z drugiej - przejęciem
przez komunistów z Polskiej Partii Robotniczej kontroli nad Polską Partią Socjalistyczną.
14 listopada 1945 roku zostało reaktywowane Stronnictwo Pracy, na czele którego stanął Karol
Popiel. Od początku swojego istnienia było pod dużym wpływem komunistów. Otrzymało 16 miejsc
w KRN.
Amnestia władz komunistycznych ogłoszona w sierpniu 1945 roku dawała wielu Polakom
pozostającym jeszcze w konspiracji szansę na rozpoczęcie normalnego życia. Niestety wobec tych,
którzy się ujawniali, oraz wobec osób prowadzących nadal działalność nielegalną, zastosowano nowe
formy terroru komunistycznego. W odpowiedzi na nie 2 września 1945 roku powstało Zrzeszenie
Wolność i Niezawisłość (WiN) z płk. Janem Rzepeckim na czele. Nie była to jedyna organizacja
konspiracyjna zwalczająca nowe władze. W podziemiu było nadal ok. 80 tys. żołnierzy WiN,
Narodowych Sił Zbrojnych, Narodowego Związku Wojskowego i innych formacji konspiracyjnych.
Prowadziły one w samoobronie walkę z terrorem Urzędu Bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej i
Ludowego Wojska Polskiego.
Wbrew ustaleniom konferencji poczdamskiej komuniści starali się opóźnić przeprowadzenie
wyborów. Zwłoka była dla nich korzystna - zyskiwali cenny czas dla umocnienia władzy, a
przejmowanie przez nich kierownictwa w wielu dziedzinachżycia państwa zwiększało szansę na
wygraną. W głosowaniu obywatele mieli odpowiedzieć na trzy pytania:
1. Czy chcesz zniesienia senatu?
2. Czy jesteś za utrwaleniem reform społeczno-gospodarczych?
3. Czy chcesz utrwalenia polskiej granicy zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej?
Referendum miało być sondażem popularności partii i stronnictw politycznych, ich wpływów w
społeczeństwie polskim. Partie bloku, idąc za wskazaniami PPR, podjęły szeroką akcję
propagandową, starając się nakłonić społeczeństwo do głosowania „3 x tak”. Polskie Stronnictwo
Ludowe, uważając, że kwestia Senatu jest najmniej sporna, proponowało głosować „nie” na pierwsze
pytanie.
Zapamiętaj!
30 czerwca 1946 roku przeprowadzono referendum. W oficjalnych wynikach podano frekwencję na
poziomie 85,3% uprawnionych. „Tak” na pytanie pierwsze miało odpowiedzieć ponad 68%, na drugie
ponad 77%, na trzecie ponad 91% osób. Wyniki zostały sfałszowane. Według obliczeń
wiarygodnych, przeprowadzonych przez opozycję w województwie krakowskim, „nie” na pierwsze
pytanie odpowiedziało ok. 83% uczestników referendum!
Protesty Stanisława Mikołajczyka wobec sfałszowania wyników referendum poparli zachodni
dyplomaci w Warszawie. Dało to komunistom pretekst do podjęcia kolejnych ataków na PSL pod
zarzutem współpracy stronnictwa z państwami zachodnimi przeciwko Polsce. Ataki komunistów nie
ominęły Stronnictwa Pracy, które znalazło się pod ich kontrolą. Ze stronnictwa wystąpili
przedwojenni działacze z Karolem Popielem na czele.
Negatywny obraz Polski w świecie wywołał tzw. pogrom kielecki. 4 lipca 1946 roku w Kielcach
mieszkańcy miasta zabili 40 Żydów. Do dziś nie jest jednoznacznie ustalona przyczyna i tło wydarzeń
kieleckich. Sugeruje się inspirację komunistycznego Urzędu Bezpieczeństwa, choć wielu badaczy
wskazuje na niechęć Polaków do Żydów, którzy zajmowali wiele eksponowanych stanowisk
państwowych. Niechęć do nowych władz znalazła ujście w niczym nie usprawiedliwionej nienawiści
do Żydów.
Przygotowania do zbliżających się wyborów do sejmu upływały w atmosferze wzmagających
się represji i terroru wobec działaczy i partii, będących poza blokiem wyborczym. Do sojuszu
wyborczego należały: PPR, PPS, Stronnictwo Ludowe i SD. PSL pozostało poza blokiem wyborczym.

14
Ugrupowania niepodległościowe, pozostające w konspiracji, podjęły działania zwalczające partie
rządzące.
Czy wiesz, że...
19 stycznia 1947 roku odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego. Zostały one, podobnie jak
wcześniejsze referendum, sfałszowane. Według oficjalnych danych w wyborach wzięło udział ok.
90% uprawnionych. 80% miało głosować na blok partii koalicyjnych, ponad 10% na PSL, pozostała
część na inne marionetkowe partie. Tam, gdzie udało się działaczom PSL podsumować wyniki,
wybory wygrywało Polskie Stronnictwo Ludowe, uzyskując ok. 74% głosów w całym kraju.
W konsekwencji sfałszowanych wyborów partie tworzące blok otrzymały łącznie 394 miejsca w
Sejmie Ustawodawczym. PSL - faktyczny zwycięzca - jedynie 28 miejsc. W ten sposób została w
drodze „wyborów” utrwalona nowa władza ludowa.
5 lutego 1947 roku posłowie komunistyczni i współpracujący z nimi posłowie z partii satelickich
wybrali na prezydenta państwa, teoretycznie bezpartyjnego, Bolesława Bieruta. Na czele nowo
powstałego rządu stanął Józef Cyrankiewicz (PPS) z wicepremierami Władysławem Gomułką (PPR) i
Antonim Korzyckim (SL). Większość tek w rządzie przejęli komuniści, obsadzając najważniejsze
resorty: armia - gen. Michał Rola-Żymierski, bezpieczeństwo - Władysław Radkiewicz, przemysł -
Hilary Minc. Ministrowie i inni urzędnicy korzystali z „pomocy” licznych doradców radzieckich,
którzy w praktyce sprawowali kontrolę nad Polską. Mikołajczykowskie Polskie Stronnictwo Ludowe -
28 posłów - zostało zepchnięte do opozycji.
19 lutego 1947 roku, przy sprzeciwie kilkunastu posłów PSL, Sejm Ustawodawczy przyjął ustawę,
która regulowała na czas przejściowy relacje między organami władzy - Małą
Konstytucję. Jednoizbowy Sejm posiadał władzę ustawodawczą. Prezydent, Rada Państwa (nowa
instytucja w polskim życiu politycznym) i rząd sprawowali władzę wykonawczą. Jedynie z nazwy
niezawisłe sądy wymierzały sprawiedliwość. Mała Konstytucja przewidywała 5-letnią kadencję
Sejmu (444 posłów). Prezydenta (kadencja 7 lat) wybierał Sejm. Stał on na czele państwa, mianował
rząd, był zwierzchnikiem sił zbrojnych. Przejęcie wzorów radzieckich widoczne było w powołaniu do
życia Rady Państwa - na czele stał prezydent RP, która mogła wydawać dekrety z mocą ustawy
(pomieszanie kompetencji władzy wykonawczej z ustawodawczą), ogłaszać stan wyjątkowy lub stan
wojenny, kontrolować Najwyższą Izbę Kontroli. Mała Konstytucja stwarzała pozory rządów
demokratycznych. Złym sygnałem dla praworządności był fakt, że w tekście Małej Konstytucji nie
umieszczono rozdziału o prawach obywatelskich. Szerokie gwarancje demokratyczne i obywatelskie
znalazły się natomiast w przyjętej 22 lutego 1947 roku deklaracji o prawach obywatelskich. Choć
brzmiały wyjątkowo demokratycznie, jednak były aktem niższej rangi niż Mała Konstytucja.
Nowa władza ludowa dla umocnienia swojej pozycji stosowała terror wobec prawdziwych i
domniemanych wrogów nowych porządków. Zwiększyły się kompetencje Ministerstwa
Bezpieczeństwa Publicznego, Urzędu Bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej i formacji
paramilitarnych. Polscy funkcjonariusze korzystali z wszechstronnej pomocy radzieckich doradców z
NKWD. Terror był skierowany na działaczy niepodległościowych, opozycyjnych, na członków
polskiego podziemia niepodległościowego.
Działania podejmowane w Polsce przez komunistów były związane z narastającymi
sprzecznościami między demokracjami zachodnimi, przede wszystkim Stanami Zjednoczonymi
a Związkiem Radzieckim i krajami demokracji ludowej z Europy Środkowo-Wschodniej. Coraz
wyraźniejsze sprzeczności doprowadziły do napięć i nie wypowiedzianej wojny ideologicznej,
politycznej i gospodarczej („zimna wojna”). Rok 1947 w polityce Stanów Zjednoczonych przyniósł
bardziej zdecydowane kroki wobec ZSRR. Prezydent USA, Harry Truman, dysponował bronią
atomową. Zkolei ZSRR dominował stanem liczebnym wojska w Europie. W celu pomocy dla Europy
i państw zniszczonych w czasie wojny (zwłaszcza Europy Środkowo-Wschodniej) w 1947 r. sekretarz
stanu USA, George Marshall, opracował kompleksowy plan pomocy gospodarczej dla
Europy. Polska początkowo zadeklarowała chęć przystąpienia do planu, licząc na pomoc w
odbudowie kraju. Jednak wobec nacisków Kremla, ze względów ideologicznych strona polska
zrezygnowała z uczestnictwa w planie Marshalla. Rok 1947 przyniósł także powstanie Biura

15
Informacyjnego partii komunistycznych z państw Europy Środkowej i Południowej
- „Kominformu”, wrzesień 1947, Szklarska Poręba. Biuro miało koordynować działania komunistów i
dążyć do stworzenia jednolitej władzy komunistycznej w oparciu o wzorzec radziecki. Reprezentujący
delegację polską Władysław Gomułka niezbyt przychylnie odnosił się do takiego rozwiązania,
dostrzegając konieczność zachowania odrębności Polski. Jego postawa z 1947 r. stała się podstawą
oskarżenia go o tzw. „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne”.
Gospodarka
Po wojnie gospodarka polska była prawie całkowicie zrujnowana - około 65% zakładów
przemysłowych uległo zniszczeniu, w wyniku działań zbrojnych rolnictwo było zdewastowane,
brakowało ziarna pod zasiewy, w zaniku był inwentarz żywy. Wiele miast legło w gruzach - m.in.
Warszawa, Wrocław, Gdańsk, Szczecin.
13 listopada 1945 roku zostało utworzone Ministerstwo Ziem Odzyskanych, na czele którego stanął
Władysław Gomułka, którego zadaniem było jak najszybsze zagospodarowanie i scalenie gospodarcze
ziem polskich na zachodzie z pozostałymi częściami państwa. Szeroko była prowadzona akcja
zasiedlania nowych ziem przez Polaków, także tych repatriowanych z kresów wschodnich dawnej
Rzeczypospolitej. Osadnicy zamieszkiwali na ziemiach zachodnich i północnych, gdzie otrzymywali
gospodarstwa liczące przeciętnie od 7 do 15 ha.
Państwo, mimo że sprawowało kontrolę nad ok. 10% przemysłu, w praktyce podporządkowało sobie
także przedsiębiorstwa prywatne, spółdzielcze. Przed Polakami stanęło niezwykle trudne zadanie
odbudowania polskiej gospodarki, co w polskich warunkach politycznych było związane z
podporządkowaniem Związkowi Radzieckiemu polskiego przemysłu szczególnie w zakresie
dostarczania technologii (często przestarzałych) oraz surowców.
3 stycznia 1946 roku KRN ogłosiła ustawę o nacjonalizacji przemysłu. Państwo bez odszkodowania
miało przejąć majątki zarządzane przez Niemców i majątki osób współpracujących z okupantem,
które uciekły z kraju. Za odszkodowaniem nacjonalizacji podlegały przedsiębiorstwa kluczowych
dziedzin przemysłu oraz zakłady zatrudniające na jedną zmianę ponad 50 osób. Działania władz
komunistycznych podejmowane na podstawie ustawy nacjonalizacyjnej w praktyce wyeliminowały
prywatne drobne przedsiębiorstwa.
Państwo przejęło kontrolę i monopol w sektorze finansowym i bankowym. Emisja papierowych
pieniędzy, nie mających pokrycia w złocie lub dewizach, zakaz obrotu walutami, doprowadziły do
szybkiej inflacji i powstania „czarnego rynku”, na którym ceny dewiz były kilkakrotnie zawyżone.
Władze przystąpiły do odbudowyzniszczonego transportu - linii kolejowych i dróg. Doceniając rolę
gospodarki morskiej, minister Eugeniusz Kwiatkowski przystąpił do odbudowy zniszczonych portów.
Jego koncepcje natrafiły na sprzeciw władz komunistycznych, dążących do całkowitego
scentralizowania gospodarki i został zmuszony do ustąpienia.

Polska w okresie stalinizmu 1948-1955

Polska na przełomie lat 40. i 50. XX wieku stanowiła typ państwa będącego pod silnym
wpływem stalinizmu. Nazwa wywodzi się od sposobu sprawowania rządów w ZSRR przez
przywódcę państwa, Józefa Stalina. Były to rządy scentralizowane, autokratyczne, oparte na
przemocy, likwidowaniu wszelkich przejawów niezależnej myśli, rządy, które w Związku Radzieckim
i krajach podporządkowanych w całym okresie stalinizmu pochłonęły miliony ofiar. W warunkach
polskich stalinizm oznaczał próbę wzorowania się na rządach stalinowskich i ścisłą współpracę
polityczną, gospodarczą i wojskową między Polską a ZSRR - pełne podporządkowanie Polski
wschodniemu sąsiadowi.
W okresie tym skomplikowała się sytuacja międzynarodowa - konfrontacja między demokracjami
zachodnimi a państwami pozostającymi pod wpływami ZSRR - okres „zimnej wojny”.
Sytuacja wewnętrzna Polski
Po wyeliminowaniu z życia politycznego opozycji peeselowskiej (wyjazd Mikołajczyka i innych
działaczy ludowych z kraju, przejęcie kontroli nad PSL) komuniści podjęli działania zmierzające do
zlikwidowania Polskiej Partii Socjalistycznej i pełnego podporządkowania sobie wszystkich partii i

16
stronnictw politycznych. PPR wzmogła naciski na działaczy PPS, zmierzające do akcji scaleniowej.
Mimo nacisków na socjalistów, w grudniu 1947 roku podczas obrad XXVII Kongresu PPS uznano
konieczność zwiększenia niezależności partii. Większość uczestników wystąpiła przeciw zjednoczeniu
z PPR. Komuniści, często stosując terror, eliminując socjalistów ze stanowisk publicznych, podjęli
akcję zmierzającą do zlikwidowania opozycyjnych sił w PPS i połączenia obu partii. Ulegając
przemocy działacze socjalistyczni rozpoczęli akcję scaleniową. Ostatecznie wchłonięcie PPS przez
PPR nastąpiło w dniach 15-21 grudnia 1948 roku, w czasie wspólnych obrad w gmachu
Politechniki Warszawskiej. Powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. I sekretarzem Komitetu
Centralnego PZPR został Bolesław Bierut.
W 1948 roku do władzy doszli działacze komunistyczni przybyli do Polski ze Związku Radzieckiego.
Pierwszym sekretarzem KC PPR został Bolesław Bierut, a Władysław Gomułka, postulujący
tzw. „polską drogę do socjalizmu” i przejawiający zbyt dużą samodzielność, został odsunięty od
władzy i oskarżony o „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne”. Kierownictwo partii objęli ludzie
wiernie wykonujący polecenia Kremla.
Po zjednoczeniu PPR i PPS wzmogły się naciski na działaczy ludowych z PSL i SL w kierunku
zjednoczenia stronnictw. Ostatecznie nastąpiło to w listopadzie 1949 roku na Kongresie
Zjednoczeniowym - powstało Zjednoczone Stronnictwo Ludowe z prezesem Rady Naczelnej ZSL
Romanem Niećko. Pozostało ściśle kontrolowane Stronnictwo Demokratyczne, a wegetujące
Stronnictwo Pracy zostało rozwiązane w połowie 1950 roku. W ten sposób wykształcił się w Polsce
teoretycznie system wielopartyjny. W praktyce życia politycznego monopol na władzę posiadała
Polska Zjednoczona Partia Robotnicza ściśle kontrolująca partie satelickie ZSL i SD.
Komuniści wzorując się na praktyce radzieckiej powielali schematy rządów stalinowskich. W bloku
radzieckim, wobec procesów integracyjnych na Zachodzie, państwa komunistyczne Europy
Środkowo-Wschodniej podporządkowano Związkowi Radzieckiemu we wszystkich dziedzinach życia
państwowego. Rok 1949 przyniósł utrwalenie w PZPR dominującej pozycji zwolenników stalinizmu z
Bierutem na czele - z władz partii i z samej partii zostali usunięci „wrogowie” polityczni,
m.in. Władysław Gomułka, który ostatecznie po wielkich czystkach w partii lat 1950-1951
w sierpniu 1951 roku został aresztowany. Rozpoczął się mroczny czas rządów stalinizmu w naszym
kraju, okres bezprawia, terroru, rozbudowy aparatu represji, szeregów Milicji Obywatelskiej, UB,
ORMO i innych formacji służb tajnych, w pełni kontrolowanych przez radzieckich towarzyszy.
Zapamiętaj!
Ostatecznym przypieczętowaniem zmian ustrojowych i politycznych zachodzących w Polsce było
uchwalenie 22 lipca 1952 roku nowej konstytucji państwa polskiego - Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej. Choć dokument uchwalono w rocznicę ogłoszenia Manifestu PKWN, jednak nie zawierał on
treści samego Manifestu, który w praktyce w 1952 roku był „białym krukiem” nie do zdobycia.
Nowa konstytucja oparta była na wzorach radzieckich. Pozwalała na dużą dowolność interpretacji
przepisów przez władzę. W praktyce życia politycznego przepisy ustawy zasadniczej pozwalały na
stosowanie praktyk totalitarnych reżimu komunistycznego. Przewidziano w zakresie ustroju
gospodarczego uspołecznienie (nacjonalizację) środków produkcji. Zachowano własność osobistą,
ale jednocześnie państwo brało pod kontrolę inne formy własności - spółdzielczą i państwową.
Zatarto granice między władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą:
- najwyższym organem władzy państwowej był Sejm (kadencja 4-letnia, wybory
czteroprzymiotnikowe) jednak wobec braku określenia praw posłów i trybu rozwiązywania Sejmu,
można było łatwo kierować obradami;
- Rada Państwa - organ władzy państwowej - miała mieć zwierzchnictwo nad radami
narodowymi różnych szczebli w terenie i bardzo szerokie kompetencje, które formalnie pokrywały
się z prawami Sejmu, a nawet je przewyższały (np. wydawanie przez Radę Państwa dekretów z mocą
ustawy w przerwach między sesjami Sejmu, zarządzanie wyborów do Sejmu, zwoływanie jego sesji,
ostateczna interpretacja ustaw Sejmu).
Sytuacji w Polsce nie zmieniła śmierć Stalina (5 marca 1953 roku) i zmiany w kierownictwie
radzieckim. Kolektywne kierownictwo z Mołotowem, Malenkowem i Chruszczowem z ociąganiem

17
ujawniało zbrodnie stalinowskie, zalecając przywódcom państw komunistycznych zmianę sposobu
rządzenia. Sugestie Kremla w Polsce spotkały się z nikłym odzewem - nadal prawie dyktatorskie
rządy sprawował Bolesław Bierut i jego najbliżsi współpracownicy z PZPR, pozostający w
najwyższych władzach. Nadal na prawdziwych i domniemanych wrogów systemu spadały surowe
represje, które nie ominęły nawet ludzi reżimu oskarżanych o współpracę z państwami zachodnimi
(wiosna 1953 - aresztowanie marszałka Michała Roli-Żymierskiego i innych oficerów LWP).
Na lata 1949-1955 przypadło wzmożenie ataków ze strony władz na Kościół katolicki i walka z jego
wpływami na społeczeństwo polskie. Propaganda komunistyczna przedstawiała duchowieństwo
polskie i hierarchię kościelną jako agenturę Watykanu i obcych służb. Organizowano wiece
propagandowe w celu dyskredytowania pozycji Kościoła w Polsce - jedynej siły mogącej zagrozić
rządom bezprawia komunistycznego.
W 1950 roku rząd przejął majątki instytucji dobroczynnej i oświatowej prowadzonej przez Kościół
- Caritasu, a także decyzją sejmu z maja znacjonalizował wszystkie majątki kościelne.
Mimo ataków na Kościół podpisano porozumienie między rządem polskim a episkopatem - kwiecień
1950 - Kościół mógł kontynuować swoją pracę duszpasterską. Prymas Polski, kardynał Stefan
Wyszyński, nie wierzył w szczerość porozumienia. Już w końcu 1950 roku wzmogły się ataki na
księży, dostojników kościelnych, oskarżenia o antypolską postawę i działalność.
Wobec akcji władz komunistycznych biskupi wystosowali do rządu list Non possumus, w którym
zarzucali mu łamanie porozumień, nie uchylali się jednak od partnerskiej współpracy. W odpowiedzi
ponowiono ataki, rozpoczęły się procesy polityczne księży, nawet biskupów (m.in. biskupa
kieleckiego, Czesława Kaczmarka). W odpowiedzi na nieugiętą postawę prymasa Wyszyńskiego 26
października 1953 roku został on aresztowany i uwięziony w Rywałdzie, a następnie w Stoczku
koło Lidzbarka Warmińskiego.
Czy wiesz, że...
Wbrew nadziejom władz na złamanie oporu duchowieństwa i społeczeństwa autorytet Kościoła i
samego prymasa w społeczeństwie polskim ogromnie wzrosły.

Gospodarka
Gospodarka polska po wojnie opierała się, zgodnie z modelem radzieckim, na
polityce planowania. Już w listopadzie 1945 roku powstał Centralny Urząd Planowania, na czele
którego stanął profesor Czesław Bobrowski. Pierwsze plany krótkofalowe pojawiły się jeszcze w
latach 1945-1946 i zostały zrealizowane.
W lipcu 1947 roku Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę wprowadzającą w gospodarce polskiej plan
3-letni - Plan Odbudowy Gospodarczej. Obejmował lata 1947-1949. Zakładał:
- podniesienie stopy życiowej Polaków (poziom życia miał przewyższyć wskaźniki przedwojenne),
- likwidację szkód wojennych,
- pełne połączenie Ziem Odzyskanych z resztą Polski,
- ugruntowanie nowego modelu gospodarczego,
- osiągnięcie przedwojennej produkcji w przemyśle, wzrost o 10% produkcji rolnej w porównaniu do
stanu przedwojennego, pełne odbudowanie zniszczonych przedsiębiorstw.
Plan 3-letni jako jedyny z powojennych planów gospodarczych Polski został zrealizowany, a
założenia osiągnięto jeszcze przed upływem terminu. Niestety przyniósł rozpoczęcie
(1948 rok) kolektywizacji (przymusowego przystępowania chłopów do spółdzielni i państwowych
gospodarstw rolnych) wsi. Naciski państwa na średnie i drobne przedsiębiorstwa, centralne
dystrybuowanie surowców, nakładanie wysokich podatków doprowadziło do przejęcia przez państwo
nie tylko dużych, ale znacznej ilości średnich i drobnych przedsiębiorstw. Dzięki wielkim nakładom
państwa na odbudowę wzrosło zatrudnienie, choć jakość wykonywanej pracy pozostawiała wiele do
życzenia. Trudności w zaopatrzeniu rynku dały komunistom pretekst do oskarżenia handlowców
prywatnych i pośredników o akcję sabotażową. Stało się to podstawą przejmowania przez państwo
spółdzielni handlowych np. „Społem”, nakładania podatków, które rujnowały drobnych handlowców

18
oraz wydawania specjalnych pozwoleń na prowadzenie handlu. W wyniku tzw. „bitwy o handel” w
ciągu dwóch lat liczba prywatnych punktów handlowych i pośredników zmalała o ponad połowę ze
131 tys. w 1947 do ok. 60 tys. w 1949 roku. Niewydolny handel państwowy, trudności aprowizacyjne
spowodowały trudności w zaopatrzeniu sklepów, zmniejszenie punktów handlowych a w
konsekwencji zjawisko, które miało długo towarzyszyć gospodarce polskiej - kolejki, pogorszenie
jakości obsługi i „czarny rynek”.
W okresie realizacji planu państwo przejęło system bankowy. Wzrosły wydatki państwa, braki
pieniędzy pokrywano drukiem banknotów, które nie miały pokrycia w złocie, w towarach i w
dewizach. Prowadziło to do inflacji.
W lipcu 1950 roku Sejm Ustawodawczy przyjął ustawę o planie 6-letnim. Wobec narastającego
napięcia zimnowojennego nacisk położono szczególnie na rozwój przemysłu ciężkiego. Plan
zakładał:
- szybką industrializację Polski w oparciu o przemysł ciężki, zbrojeniowy. Produkcja przemysłowa
miała, wzrosnąć aż o 158 %!,
- wzrost w rolnictwie o 50%,
- wzrost dochodu obywateli o 112%.
Początkowo realizacja planu wydawała się łatwa - powodzenie planu 3-letniego mogło wróżyć sukces
w latach 1950-1951. Wobec wzrostu niepokoju w świecie i początku rywalizacji i konfrontacji
systemu komunistycznego z demokracjami zachodnimi (wojna w Korei) w Polsce wzrosły nakłady
na przemysł ciężki. Odbywało się to kosztem inwestycji w przemyśle lekkim i w rolnictwie. Ludzi
zmuszano do ciężkiej pracy ciągle podnosząc normy (w praktyce nie były one wykonywane, ale
najważniejsze były oficjalne sprawozdania, a te były zawsze optymistyczne). Państwo rozbudowywało
przemysł stoczniowy, samochodowy, hutniczy (Huta im. Lenina pod Krakowem) i metali kolorowych
(huta aluminium w Skawinie pod Krakowem). Technologie stosowane w przemyśle były przestarzałe,
a wzrost produkcji osiągano przez zwiększanie zatrudnienia, a nie przez unowocześnianie oraz
zwiększanie wydajności pracy (polityka ekstensywna).
Rolnictwo było niedoinwestowane, rolnicy indywidualni (w ramach walki z „kułactwem” i
kolektywizacji wsi) obciążani wysokimi podatkami. Wobec braków żywności na rynku stosowano
rekwizycje wśród rolników i przymusowe włączanie gospodarstw indywidualnych do spółdzielni. W
konsekwencji nastąpił spadek produkcji, a co za tym idzie ciągłe niedobory na rynku i wprowadzenie
systemu kartkowego.
Państwo nie inwestowało w budownictwo mieszkaniowe, a wobec ciągłych migracji ze wsi do miast
sytuacja lokalowa była fatalna. W konsekwencji walki z prywatnym handlem w 1953 roku już tylko
7% punktów handlowych pozostawało w rękach prywatnych. Pogorszenie sytuacji materialnej
społeczeństwa przyniosła przeprowadzona w październiku 1950 roku wymiana pieniędzy -
obywatele posiadający gotówkę i oszczędności stracili na tej operacji ok. 3 mld. ówczesnych złotych
polskich. Rok 1953 przyniósł podniesienie przez państwo większości cen na towary przemysłowe i
żywność, co spowodowało realny spadek wartości płac i obniżenie stopy życiowej ludności.
Zapamiętaj!
Cechą charakterystyczną planu 6-letniego były ciągłe korekty, zmiany założeń planu. Rok 1955
przyniósł zakończenie realizacji planu; efekty były negatywne: dochód wzrósł jedynie o 73%
(założenia 112%), zatrudnienie o 56% (60%), produkcji rolnej 13% (50%!), płace wzrosły o 27%
(40%). Jedynie w przemyśle produkcja wzrosła o 172% (158%). Ogólnie obniżył się poziom życia
ludności, zmalała konsumpcja, niedoinwestowane rolnictwo przeżywało wielkie trudności, brakowało
mieszkań.
Kolejne lata miały przynieść w socjalistycznej gospodarce polskiej plany w cyklach 5-letnich, zgodnie
z wzorami radzieckimi.

Polski październik 1956 roku i jego konsekwencje

Pękają lody - początki odwilży w Polsce

19
W marcu 1953 roku zmarł Józef Stalin. Sekretarzem generalnym Komitetu Centralnego KPZR
został Nikita Chruszczow, który podjął pewne kroki w celu złagodzenia terroru stalinowskiego,
opierając się częściowo na reformatorach partyjnych. W polityce zagranicznej szukał kompromisów.
Głosił hasło „pokojowego współistnienia”.
W Polsce, w marcu 1954 roku, odbył się II Zjazd PZPR. W najwyższym kierownictwie partii nadal
dominowała tendencja zachowawcza. Odrzucano jakiekolwiek krytyczne uwagi, zwłaszcza
szeregowych członków partii, wobec metod sprawowania władzy. Bierut zrezygnował z funkcji
premiera, którym został Józef Cyrankiewicz - w ten sposób miała być spełniona „kolegialna” zasada
sprawowania władzy.
Efekty planu 6-letniego nie były dobre. Doprowadzono do fatalnej sytuacji
ekonomicznej. W społeczeństwie dały się zauważyć oznaki niezadowolenia i sprzeciwu wynikające
ze złagodzenia w latach 1954-1955 terroru polskiego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, a
także z nadziei związanych ze zmianami, jakie zachodziły na Kremlu. Zła sytuacja materialna
robotników doprowadziła do pierwszych strajków i wystąpień (wrzesień 1954, Poznań, dawna
fabryka Cegielskiego). W odróżnieniu od dotychczasowych praktyk tłumienia siłą jakichkolwiek form
protestu władze zareagowały częściowymi ustępstwami, co zmobilizowało społeczeństwo do oporu.
Wstrząsem dla społeczeństwa i dla rządzących były emitowane od września 1954 roku przez Radio
Wolna Europa audycje płk. Józefa Światły, wicedyrektora X Departamentu MBP. Światło, który pod
koniec 1953 r. uciekł na Zachód, demaskował terror bezpieki, brutalne metody śledztwa
funkcjonariuszy policji politycznej. Ujawnił także rewelacje o przywilejach najwyższych dygnitarzy
komunistycznych w państwie. W szeregach partyjnych i w społeczeństwie zapanowała konsternacja.
Rada Państwa rozwiązała znienawidzone Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, na jego miejsce
utworzono Ministerstwo Spraw Wewnętrznych z Władysławem Wichą na czele, szefów
bezpieczeństwa przeniesiono na niższe stanowiska. W grudniu 1954 roku zwolniono z więzienia
Władysława Gomułkę. Tak rozpoczynała się odwilż polityczna w Polsce. Ataki na Kościół nadal
jednak były podejmowane, a więzionego prymasa Wyszyńskiego przeniesiono (już po raz trzeci) do
więzienia w Prudniku Śląskim.
Lawina poruszona tymi, wydawałoby się niewielkimi, wydarzeniami nabierała teraz przyspieszenia.
Ferment rozpoczął się w organizacjach społecznych i politycznych będących pod wpływami PZPR,
oraz wśród szeregowych, dotychczas otumanionych propagandą, członków partii. Z krytyką
negatywnych zjawisk coraz śmielej występowało pismo młodej inteligencji i studentów „Po
prostu”. W marcu 1955 roku powstał Klub Krzywego Koła, który ze swoimi klubami w terenie stał
się forum sporów i dyskusji na tematy polityczne i społeczne. Z Zachodu zaczynały docierać dotąd
zakazane przez władze filmy, jazz, filozofia egzystencjalizmu; zerwano z wszechobecnym i
dominującym w sztuce socrealizmem. Sytuacja stawała się coraz bardziej napięta.
Polski październik 1956
Po śmierci, w marcu 1956 roku w Moskwie, I sekretarza KC PZPR Bolesława Bieruta rozpoczęła się
walka o władzę. W atmosferze walk frakcyjnych VI Plenum KC PZPR w marcu 1956 roku wybrało
na I sekretarza KC człowieka kompromisu, Edwarda Ochaba. Do KC weszli także ludzie neutralni
jak Edward Gierek i zwolennik zmian Jerzy Albrecht. Plenum opowiedziało się za:
- decentralizacją zarządzania gospodarką,
- zmianą polityki wobec wsi (przeciwko kolektywizacji),
- powstawaniem w zakładach pracy rad robotniczych,
- ograniczeniem roli władz bezpieczeństwa,
- ograniczeniem zasięgu cenzury.
W społeczeństwie polskim wydarzenia te zostały odebrane jako zapowiedź dalszych ustępstw i próba
„uczłowieczenia” całego systemu komunistycznego.
Odwilż polityczna w Polsce obejmowała coraz więcej dziedzin życia publicznego - powszechnie
żądano liberalizacji, krytykowano metody rządzenia, działalność cenzury. Domagano się
współudziału robotników w zarządzaniu zakładami przemysłowymi. Szczególnie ostro krytykowali
system szeregowi członkowie partii. Prowadziło to do narastania walk w PZPR, kolejnych ustępstw

20
władz, zmian personalnych. Ogłoszona w kwietniu 1956 r. amnestia pozwoliła wyjść na wolność ok.
7 tys. więźniów politycznych, zrehabilitowano żołnierzy AK. Do początku czerwca 1956 r. uwolniono
28 tys. więźniów politycznych, uchylono wyroki w sprawach najgłośniejszych, m.in. gen.
Kirchmayera, Mossora, Tatara. Władze, dla uspokojenia coraz gorętszych nastrojów, w czerwcu
podniosły płace w górnictwie i przemyśle stoczniowym. W rzeczywistości, mimo pozornych
ustępstw, komuniści nie zamierzali ustępować ani dzielić się władzą.
W czerwcu 1956 roku w Poznaniu w zakładach Cegielskiego wybuchł strajk załogi. Przyłączyli się
do niego pracownicy Zakładów Naprawy Taboru Kolejowego i Miejskiego Przedsiębiorstwa
Komunikacyjnego. Przyczyny wystąpienia leżały w niedotrzymaniu zobowiązań dyrekcji i władz co
do podniesienia płac, poprawy warunków pracy, obniżenia podatków i norm. Władze próbowały
przeciągać negocjacje z robotnikami, nie chcąc dopuścić do zamieszek w trakcie trwania XXV
Międzynarodowych Targów Poznańskich.
28 czerwca 1956 roku, po wiecu robotniczym, do centrum miasta ruszył pochód manifestantów. Pod
sztandarami narodowymi wznoszono hasła patriotyczne, żądano wolności i chleba. Demonstranci w
sile ok. 100 tys. osób zdobyli więzienie, uwolnili więźniów i uzbrojeni skierowali się pod budynek
Komitetu Wojewódzkiego partii i Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. Wielu demonstrantów
dostało się na teren Targów. Z okien gmachu wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego
oddano strzały - padli zabici i ranni, rozpoczęto wznoszenie barykad. Milicjanci odmówili wzięcia
udziału w walkach, ale niebawem do akcji przystąpili żołnierze KBW i wojska pancerne Śląskiego
Okręgu Wojskowego. W wyniku zaciętych walk według danych oficjalnych zginęło 75 osób, a
rannych zostało ok. 800. Premier Cyrankiewicz w imieniu władz potępił strajki i akcje
demonstrantów. Do więzień trafiło kilkuset uczestników zajść i ludzi przypadkowo aresztowanych.
26 sierpnia 1956 roku w Częstochowie miały miejsce słynne Śluby Jasnogórskie. Prymas Wyszyński,
pozostający ciągle w więzieniu, stawał się teraz symbolem niezłomnej postawy wobec całego
systemu. Połowa roku przyniosła dalszą odwilż polityczną, rehabilitację wielu działaczy podziemia
niepodległościowego, AK, AL, rozszerzenie amnestii. Otwarto granice, można było słuchać muzyki
zachodniej; młodzież manifestacyjnie demonstrowała swój styl, m.in. w sposobie ubierania.
Sytuacja w Polsce powoli zaczęła wymykać się spod kontroli władz. Kreml usztywnił stanowisko
popierając konserwatywną grupę zachowawczą Natolińczyków. Ostateczne starcie miało nastąpić na
VIII Plenum KC w październiku 1956 roku. 19 października rano specjalnym samolotem przybyła z
Moskwy delegacja radziecka z Chruszczowem, Mołotowem i marszałkiem Iwanem Koniewem na
czele. Jednocześnie wojska radzieckie, stacjonujące w Polsce, podjęły marsz w kierunku
Warszawy. Chruszczow żądał niedopuszczenia do władzy Gomułki i skończenia z polityką
liberalizacji. Ochab starał się uspokajać politycznych przeciwników. Straszył ewentualnymi
konsekwencjami walk, które były trudne do przewidzenia. Chruszczow, trochę uspokojony, nakazał
wstrzymać wojska radzieckie.
Obrady Plenum KC PZPR przebiegały w napiętej atmosferze. Do władz został zgłoszony Gomułka i
zwolennicy reform. W trakcie obrad w Warszawie i innych miastach w zakładach trwały wiece
poparcia dla przeprowadzenia reform w partii. Gomułka i Ochab uspokajali towarzyszy radzieckich
gwarancją sojuszu, współpracy wojskowej, politycznej i gospodarczej w ramach Układu
Warszawskiego. W nocy z 19 na 20 października impas został przełamany. Chruszczow z delegacją
radziecką wrócili do Moskwy. Wznowione obrady Plenum przyniosły powołanie Gomułki na I
sekretarza KC PZPR. Został wydany komunikat o wyniku rozmów polsko-radzieckich, a w
specjalnym przemówieniu Gomułka skrytykował stalinizm, kolektywizację prowadzoną na wsi,
efekty planu 6-letniego. Znalazły się akcenty wprowadzenia „nowej” polityki w oparciu o zasady, że
naczelnymi władzami są sejm i rząd, a partia jest siłą kierującą, co w praktyce, przy zachowaniu
pozorów liberalizmu, było jedynie kosmetyczną zmianą sytuacji politycznej (dalsze rządy jednej
partii).
Konsekwencje polskiego października 1956 roku
Po wydarzeniach czerwca-października 1956 roku w Polsce zaszły istotne zmiany. Została
uchwalona nowa ordynacja wyborcza do Sejmu (bez podania określonej ilości list kandydatów); 20

21
stycznia 1957 roku odbyły się wybory. Z życia publicznego odeszli skompromitowani ludzie epoki
stalinowskiej, np. prezes Sądu Najwyższego Wacław Barcikowski. Wielu generałów i wyższych
oficerów z pochodzenia Rosjan (m.in. marszałek Konstanty Rokossowski) zostało zwolnionych z
wojska i odesłanych do ZSRR. Stanowiska objęli ludzie represjonowani w poprzednich latach.
Zmiany te, jak miała pokazać przyszłość, były jedynie pozorne. Już na początku listopada 1956 roku
na naradzie aktywu PZPR I sekretarz KC, Władysław Gomułka, zapowiedział konieczność dalszego
funkcjonowania struktur partyjnych (m.in. w zakładach pracy) i zakończenia walki frakcyjnej w partii.
Konsekwencje wydarzeń 1956 roku:
- zlikwidowane zostały sklepy dla osób uprzywilejowanych;
- pozwolono posiadać dewizy i złoto, choć handel nimi był nadal zabroniony;
- Stalinogród przemianowano na dawną nazwę - Katowice;
- w zakładach pracy wprowadzono rady robotnicze, jako namiastki samorządu robotniczego;
- zaprzestano zagłuszania zachodnich radiostacji nadających po polsku;
- po czystkach kadrowych na wyższe uczelnie powróciło wielu profesorów i docentów
represjonowanych za swoje poglądy; odbyły się procesy oprawców stalinowskich; rehabilitowano
działaczy konspiracji niepodległościowej;
- w ZSL i SD do władzy doszli nowi ludzie, powstał Front Jedności Narodu (działania te były jedynie
pozorne, bo w praktyce PZPR nadal sprawowała kierowniczą rolę i dominowała w polskim życiu
politycznym);
- została złagodzona cenzura;
- na wsi powstrzymano akcję kolektywizacyjną.
Zapamiętaj!
28 października 1956 roku wolność odzyskał prymas Polski, kardynał Stefan
Wyszyński. Nastąpiła pewna poprawa w stosunkach państwo-Kościół - przywrócono nauczanie religii
w szkołach jako przedmiotu nieobowiązkowego, do swoich diecezji na Ziemiach Odzyskanych mogli
powrócić biskupi, uchylono dekret z 1953 r. o obsadzaniu stanowisk kościelnych przez władze.

Polska w latach 1957-1968

Sytuacja międzynarodowa, na Kremlu i w ruchu komunistycznym
Druga połowa lat 50. charakteryzowała się skomplikowaną sytuacją polityczną. Francja i Wielka
Brytania wsparły państwo Izrael w jego wojnie przeciwko Egiptowi. USA zachowały stanowisko
mediatora, ignorując jednocześnie fakt interwencji radzieckiej na Węgrzech. Sytuacja ta doprowadziła
do wzrostu wpływów i zaangażowania ZSRR w politykę światową, a szczególnie do wzrostu jego
znaczenia w krajach arabskich. Także kolejne lata, wobec zaangażowania Francji w wojnie w
Algierii, a Wielkiej Brytanii w problemy rozpadającego się imperium kolonialnego, doprowadziły do
wzrostu znaczenia Związku Radzieckiego wśród nowo powstających państw Afryki i Azji -
wszechstronna pomoc Kremla dla nowych sojuszników.
Europa Zachodnia podjęła kolejne kroki w kierunku integracji - w Rzymie w marcu 1957 roku
powstała Europejska Wspólnota Gospodarcza, która miała na celu stworzenie wspólnego
europejskiego rynku i unii gospodarczej. W wyścigu technologicznym ZSRR osiągał pewne sukcesy -
jako pierwsze państwo umieścił na orbicie okołoziemskiej sztucznego satelitę (w 1957 r.). Zdobycie
władzy na Kubie przez komunistę, Fidela Castro, w 1959 roku było ciosem dla polityki Stanów
Zjednoczonych, a wielkim sukcesem (także ideologicznym) dla Kremla.
W 1960 roku prezydentem Stanów Zjednoczonych został demokrata, John Kennedy, który zwrócił
uwagę na wzrastającą rolę militarną i polityczną Kremla - naciskał na wzrost amerykańskiego
potencjału nuklearnego i umieszczenie rakiet w Europie. W odpowiedzi na to, w sierpniu 1961 roku,
została zamknięta granica między Berlinem Wschodnim a Zachodnim. Rząd NRD kazał oddzielić
miasta murem.
Było to naruszenie międzynarodowych ustaleń i faktyczne włączenie Berlina Wschodniego do NRD.
Napięcie wzrosło, a świat stanął w obliczu wojny, kiedy w październiku 1962 roku Moskwa

22
rozmieściła na Kubie rakiety atomowe, a USA podjęły blokadę wyspy. Akcja wymiany listów
przyniosła wycofanie broni radzieckiej z wyspy, co zostało odebrane jako porażka ZSRR na arenie
międzynarodowej. Rozpoczęto próby dialogu. Pewne oznaki złagodzenia stosunków między
Zachodem a Wschodem nastąpiły w 1963 roku - w sierpniu został podpisany układ o zakazie prób
jądrowych, sygnowany przez USA, Wielką Brytanię i ZSRR. W celu szybkiego komunikowania się
założona została bezpośrednia łączność telefoniczna między przywódcami ZSRR i USA.
Wobec pogarszającej się sytuacji gospodarczej Związku Radzieckiego, w polityce międzynarodowej
w latach 1965-1966 zaczęły dominować Stany Zjednoczone. Przejawem tego było zaangażowanie
się Waszyngtonu w Wietnamie i sukcesywne zwiększanie potencjału militarnego w tym państwie.
Jednocześnie rząd Stanów Zjednoczonych, mimo propagandy głoszącej hasła obrony „wolnego
świata”, popierał reżimy totalitarne. Wykorzystywała to Moskwa do kreowania, z dużym
powodzeniem, w opinii państw Trzeciego Świata negatywnego wizerunku demokracji amerykańskiej.
Walka ideologiczna i wyścig militarny między Zachodem a Wschodem miały swoje odbicie w
lokalnych konfliktach. Jednym z przykładów może być 7-dniowa wojna arabsko-izraelska. W
wyniku walk w czerwcu 1967 roku Izrael, wspierany przez państwa zachodnie i USA, zajął należący
do Egiptu Półwysep Synaj i znaczne tereny Jordanii i Syrii łącznie z Jerozolimą. Państwa arabskie,
wspierane przez Moskwę i państwa bloku radzieckiego, poniosły klęskę. Spadek napięcia nastąpił
dopiero po bezpośrednich rozmowach między prezydentem USA, Johnsonem, a premierem ZSRR,
Kosyginem. Wojna czerwcowa w świecie komunistycznym doprowadziła do wzrostu nienawiści do
Żydów, a w Polsce wywołała fobię antysemicką.
Na Kremlu w drugiej połowie lat 50., wobec toczącej się walki frakcyjnej, Nikita Chruszczow ze
swoją ekipą zaczął odchodzić od haseł demokratyzacji. Powracały powoli praktyki rządów
partyjnych konserwatystów. Mimo pozorów zgody na różne drogi dochodzenia do socjalizmu,
rok 1957 przyniósł po naradzie w Moskwie zaostrzenie kursu wobec „rewizjonistów” (przywódców
partyjnych i członków partii komunistycznych, którzy dążyli do budowy socjalizmu według własnych
wzorców i modeli) i wkroczenie na drogę kolejnego etapu rewolucji komunistycznej. Dało się to
zauważyć w ekspansji ideologicznej i pomocy nowo powstałym państwom Afryki i
Azji (dekolonizacja w świecie). Rok 1958 przyniósł w Moskwie doniosłe zmiany
- Chruszczow został premierem będąc jednocześnie I sekretarzem KC KPZR i zawarł sojusz z
konserwatystami partyjnymi. Wykonanie wyroku śmierci na Imre Nagym (premierze i przywódcy
powstania węgierskiego w 1956 roku) było sygnałem dla kierujących państwami bloku
komunistycznego, aby zrezygnować z samodzielnego myślenia i szukania własnych dróg dojścia do
socjalizmu.
Nastąpiło także pęknięcie w ruchu komunistycznym - Chiny obrały własną drogę, tzw. „wielki
skok” w budowaniu nowego ładu, krytykując postawę i drogi komunizmu radzieckiego.
Ostateczne rozbicie w ruchu komunistycznym nastąpiło w początkach lat 60.
ZSRR odniósł sukcesy w rywalizacji technicznej z Zachodem - 1961 r. - lot w kosmos Jurija Gagarina.
Gospodarczo, wobec wielkich trudności, tempo wzrostu znacznie osłabło. XXII Zjazd KPZR wykazał
wewnętrzne rozbicie w partii. Nie zostały podjęte żadne konkretne decyzje. Widać jednak było coraz
wyraźniej odchodzenie od względnego liberalizmu Chruszczowa z połowy lat 50. (stłumienie
wystąpień robotniczych w kilku miastach Związku Radzieckiego). Trudności gospodarcze ZSRR i
państw bloku komunistycznego były przyczyną pewnego osłabienia ekspansji komunistycznej w
świecie w połowie lat 60. Ostatecznie został potwierdzony rozłam w ruchu komunistycznym, a nawet
pojawiła się groźba wojny między Chinami a ZSRR. Rozłam dotyczył nie tylko dwóch głównych
adwersarzy, ale miał swoje odbicie w poszczególnych partiach komunistycznych.
Niepowodzenia radzieckiej polityki światowej, trudności gospodarcze, doprowadziły do ustąpienia w
październiku 1964 roku Nikity Chruszczowa z funkcji I sekretarza KC KPZR. Jego miejsce
zajął Leonid Breżniew. Premierem został Aleksiej Kosygin. Rozpoczynał się nowy etap w dziejach
ZSRR, a dla polskich komunistów pojawił się znak dający możliwość wycofania się z ustępstw i
wprowadzania ograniczeń swobód obywatelskich. W ZSRR rozpoczęły się procesy dysydentów,
ograniczenie swobód twórców kultury, wystąpienia antyżydowskie. Zakończyła się destalinizacja,

23
a do władzy doszli etatowi pracownicy partii. W polityce światowej przywódcy radzieccy
podjęli nową ofensywę ideologiczną wykorzystując zaangażowanie USA w Wietnamie i protesty,
jakie wojna w Azji wywoływała w całym świecie zachodnim.
Utrwalenie podziału świata na dwa obozy nastąpiło w czasie wojny czerwcowej 1967 r. między
Izraelem a państwami arabskimi. ZSRR i państwa komunistyczne opowiedziały się za Arabami, a
państwa zachodnie za Izraelem.
Sytuacja w PZPR i we władzach polskich w latach 1957-1967
Na sytuację w Polsce duży wpływ miała sytuacja międzynarodowa, a szczególnie zmiany zachodzące
w ZSRR i państwach poddanych wpływom komunistycznym. W PZPR nurt
reformistyczny Gomułki zaczął powoli ustępować dawnej linii politycznej partii. Gomułka, który
miał w społeczeństwie duży kredyt zaufania, zaczął, nie mając w kręgach partyjnych dostatecznego
poparcia dla reform, odchodzić od ideałów października. Aktualne stawało się pytanie: Czy można
wierzyć Gomułce?
Jeszcze w styczniu 1957 roku odbyły się wybory do Sejmu. W atmosferze dużych oczekiwań
społecznych, wobec wsparcia prymasa Wyszyńskiego, społeczeństwo wzięło liczny udział w
wyborach. Do Sejmu weszli także posłowie katoliccy, m.in. Stefan Kisielewski i Stanisław Stomma.
Wybory nie przyniosły większych zmian we władzach - premierem ponownie został Józef
Cyrankiewicz, a przewodniczącym Rady Państwa Aleksander Zawadzki. Sejm był zdominowany
przez komunistów i członków partii satelickich. Poczuli się oni teraz silniej, co ujawniło się wzrostem
ich aktywności już w 1957 roku.
W partii nadal trwała rywalizacja między grupą deklarującą się jako reformatorska a
zwolennikami rządów „konserwy” partyjnej. Z czasem ta druga opcja osiągnęła przewagę,
przejmując kluczowe stanowiska w państwie i aparacie partyjnym. Gomułka, nie mając zbyt mocnej
pozycji, szukał zbliżenia zarówno z jednymi jak i z drugimi, co siłą rzeczy musiało prowadzić do
ustępstw i powrotu rządów dyktatorskich. Wyrazem nowej tendencji w partii było m.in. zamknięcie
w październiku 1957 roku „rewizjonistycznego” tygodnika młodych lewicowych inteligentów „Po
prostu”. Nowy kurs wobec społeczeństwa najlepiej dał się zauważyć po stłumieniu październikowych
zamieszek w Warszawie. Wobec odchodzenia od ideałów października - dialogu ze społeczeństwem
- z partii zaczęli występować intelektualiści i twórcy kultury. Tak rozpoczynał się nowy rozdział w
dziejach Polski.
W końcu 1957 roku pod hasłem walki z „frakcyjnością” rozpoczęła się czystka w PZPR - z
szeregów partii usunięto ok. 300 tys. członków. Ponownie zwiększyła się rola cenzury, coraz mniej
osób wyjeżdżało na Zachód, zaczęto rozbudowywać szeregi tajnej policji i organów przymusu.
Poprawne jeszcze w 1957 r. stosunki państwo - Kościół (prymas Wyszyński ogłosił rozpoczęcie
przygotowań do obchodów milenium chrztu Polski poprzedzonego Wielką Nowenną prowadzoną w
duchu odrodzenia moralnego Polaków) już w 1958 r. uległy ochłodzeniu.
Wyraźnym odejściem od haseł polskiego października były obrady III Zjazdu PZPR (marzec
1959). Gomułka zerwał ostatecznie z możliwością kroczenia Polski własną drogą do socjalizmu,
zapowiedział przywrócenie akcji kolektywizacji rolnictwa. Ponowione zostały ataki na Kościół. Zjazd
zakończył się ugruntowaniem pozycji Gomułki, występującego teraz w sojuszu z umiarkowanymi
konserwatystami. Zakończył się ostatecznie etap reform i rozpoczynał jednocześnie czas odchodzenia
od swobód października ’56.
Na przełom lat 50. i 60. przypadła wzmożona nagonka na Kościół i duchownych. Władze
rozpoczęły przejmowanie majątków instytucji kościelnych, niechętnie wydawały pozwolenia na
budowę kościołów (1960 rok - rozruchy w Nowej Hucie po odmowie wydania pozwolenia na budowę
kościoła). Lekcje religii zostały usunięte ze szkół.
W 1961 roku odbyły się kolejne wybory do Sejmu. Zwycięstwo odnieśli komuniści, którzy zdobyli
zdecydowaną większość, a przez posłów z partii i stronnictw satelickich kontrolowali w pełni
działalność Sejmu. We władzach nie nastąpiły żadne poważniejsze zmiany.
Wobec okrzepnięcia władzy ekipy Gomułki, z życia politycznego byli odsuwani zwolennicy reform.
W atmosferze zwiększającego się nacisku i terroru stosowanego przez UB,

24
zastraszone społeczeństwo nie próbowało większych akcji samoobrony. Do władzy doszli ludzie
szermujący hasłami antysemickimi, niechętni jakimkolwiek zmianom, hołdujący dawnym metodom
sprawowania władzy. W lutym 1962 roku został zlikwidowany Klub Krzywego Koła w Warszawie,
który był forum wolnej dyskusji w środowiskach partyjnych reformatorów i młodych działaczy
partyjnych.
Kolejna ofensywa ideologiczna komunistów w Polsce przypadła na rok 1963. Powróciły praktyki
rządów systemu totalitarnego. Spotkało się to z reakcją środowiska intelektualistów
polskich. W marcu 1964 roku na ręce władz został przekazany protest - List 34 - polskich
intelektualistów i ludzi kultury, którzy wystąpili przeciwko praktykom systemu gomułkowskiego i
indoktrynacji ideologicznej kultury. List 34, który ukazał się na Zachodzie, wywołał reakcję władz,
a jego sygnatariusze byli bojkotowani przez środki masowego przekazu. Sprawa protestu odbiła się
szerokim echem w środowisku akademickim Warszawy. Nadający ton grupom dyskusyjnym Jacek
Kuroń i Karol Modzelewski zostali aresztowani. Podobny los spotkał w 1965 roku autorów Listu
34.
W takiej sytuacji politycznej odbył się w czerwcu 1964 roku IV Zjazd PZPR, który ostatecznie
potwierdził dominację w partii zwolenników totalizacji systemu i życia politycznego w Polsce.
Rozbudowano aparat przemocy. Doszło do kolejnych przetasowań w obrębie ekipy komunistycznej na
szczytach władzy państwowej, partyjnej, w wojsku i milicji.
W latach 1964-1967 ekipa Gomułki utrwalała rządy systemu. Kolejne wybory do Sejmu i rad
narodowych w maju 1965 roku nie przyniosły większych zmian personalnych na szczytach władzy.
Stopniowo rola Sejmu była ograniczana, co wyrażało się coraz rzadszymi i krótszymi sesjami Sejmu.
Same wybory zostały przez komunistów sfałszowane.
Napięciu uległy stosunki państwo-Kościół. Komuniści próbowali wykorzystać różniące się
stanowiska dostojników kościelnych co do zmian zachodzących w Kościele katolickim na fali odnowy
po II Soborze Watykańskim, jednak nie przyniosło to efektów. Kościół w Polsce nadal był główną
siłą opozycyjną. Wielkie wrażenie wywołał list biskupów polskich skierowany pod koniec 1965 roku
do episkopatów różnych krajów. Biskupi polscy w liście do biskupów niemieckich oceniając
wzajemne kontakty w przeszłości „wybaczali (Niemcom) i prosili o wybaczenie (m.in. za
niehumanitarne akcje przesiedleńcze po wojnie)”. Reakcja władz polskich była
wyjątkowo agresywna - episkopat polski został oskarżony o działania antypolskie, a propaganda
komunistyczna próbowała za pomocą manipulacji niechętnie nastawić wiernych do duchowieństwa.
Do swoistej konfrontacji między Kościołem a państwem doszło w 1966 roku w
czasie obchodów Milenium - 1000-lecia państwowości polskiej (przyjęcia
chrześcijaństwa). Oficjalne obchody były organizowane w tym samym czasie i miejscu, co
kościelne, a efekt tego był taki, że tłumy wiernych spieszyły na msze i uroczystości religijne, a
obchody oficjalne, mimo nakazów, były przez Polaków pomijane.
Na fali wojny czerwcowej 1967 roku między Żydami i Arabami, w Polsce zaczęła narastać fobia
antysemicka - Gomułka nazwał nawet polskich komunistów pochodzenia żydowskiego „piątą
kolumną”. Rozpoczęła się czystka w wojsku, policji, we władzach - usuwanie ludzi pochodzenia
żydowskiego.
Gospodarka polska w latach 1956-1967
Wydarzenia października 1956 roku miały swoje przyczyny w bardzo złej sytuacji gospodarczej
państwa i społeczeństwa. Odchodzenie od postulatów października dało się zauważyć także w
gospodarce. Zarządzanie gospodarką nadal było centralnie sterowane, a planowość pozostawała
podstawą budownictwa i rozwoju gospodarki socjalistycznej. Przedsiębiorstwa państwowe
dominowały w polskim przemyśle.
W lipcu 1957 roku został uchwalony pierwszy plan 5-letni, obejmujący lata 1956-1960 - zwiększenie
nakładów na poprawę położenia ludności i wzrostu konsumpcji:
- w latach 1957-1958 sytuacja gospodarcza była dobra - rynek był zrównoważony, płace wzrosły,
nastąpiła poprawa w zarządzaniu przedsiębiorstwami, w rolnictwie po zaprzestaniu akcji
kolektywizacyjnej wzrosła produkcja. W takiej sytuacji w 1958 roku nastąpiła korekta planu -

25
powrót do przyspieszonej industrializacji i położenie nacisku na rozwój przemysłu
ciężkiego (konieczność militaryzacji bloku radzieckiego związana z sytuacją międzynarodową);
- dzięki odejściu na fali sukcesów polskiego października od procesu kolektywizacji polepszyła się
sytuacja zaopatrzeniowa. Jednak po stopniowej likwidacji zmian z 1956 roku władze z przyczyn
ideologicznych zaczęły powracać do koncepcji likwidacji prywatnego rolnictwa, co niebawem
ponownie pogorszyło sytuację żywnościową w miastach.
Polska prowadziła bardzo ograniczoną wymianę handlową z państwami zachodnimi. Wobec
przestarzałych technologii i złej jakości polskich wyrobów, przegrywaliśmy w konkurencji z
produktami zachodnimi. Dla złagodzenia niedoborów na rynku wewnętrznym kupowaliśmy towary za
granicą, co prowadziło do deficytu w handlu zagranicznym.
Dzięki przesunięciu znacznych nakładów finansowych na budownictwo mieszkaniowe poprawiła się
sytuacja lokalowa. Osiągnięcia były skromne, ale wobec wzrostu realnych dochodów i
podniesienia się stopy życiowej, dla przeciętnego Polaka lata 1956-1958 były niezłe - była to
tzw. „mała stabilizacja”.
W 1959 roku zostały opracowane założenia nowego planu gospodarczego - 5-letniego,
przypadającego na lata 1961-1965. Ponownie szczególny nacisk położono na wzrost inwestycji i
produkcji przemysłowej, co musiało się odbić realnym spadkiem nakładów na budownictwo,
zahamowaniem wzrostu płac, obniżeniem inwestycji w rolnictwie.
Generalnie w okresie realizacji II planu 5-letniego został przyhamowany rozwój gospodarczy.
Szybko rozwijał się przemysł - wielkie inwestycje to budowa kopalń odkrywkowych węgla
brunatnego w Koninie i Turoszowie, siarki w okolicach Tarnobrzega i Machowa i inne. Należy jednak
pamiętać, że polski przemysł był przestarzały, energo- i materiałochłonny.
W rolnictwie ponownie promowano politykę kolektywizacji - państwo sztucznie dotowało i
utrzymywało upadające spółdzielnie, które miały konkurować z prywatnym, indywidualnym
rolnictwem. Wobec przewagi mało efektywnego rolnictwa spółdzielczego i państwowego klęski
nieurodzaju prowadziły do wielkich trudności aprowizacyjnych w sklepach.
W 1964 roku zostały przyjęte założenia do nowego III planu 5-letniego, przypadającego na
lata 1966-1970 - choć były skromniejsze niż poprzednie, jednak po raz kolejny nacisk położono na
produkcję przemysłową. Tym razem nie zapomniano o wzroście inwestycji, konsumpcji i produkcji
rolnej. W latach 1966-1967 realizacja planu była na ogół dobra. Mimo to sytuacja ludności
poprawiła się jedynie nieznacznie, nie wyeliminowano ostatecznie niedoborów na rynku - zmniejszyła
się hodowla, co wywołało braki w zaopatrzeniu i podniesienie cen mięsa. Wystąpienia robotników
przeciwko rządom Gomułki i jego ekipy były zapowiedzią nadciągającej burzy.

Wydarzenia marca 1968 roku i ich znaczenie

Znaczenie „Praskiej Wiosny” - przyczyny marca ’68
Treść zewnętrzna
Przełom lat 1967/68 w państwach komunistycznych przyniósł nową sytuację:
- w ZSRR nasiliła się propaganda antyżydowska i antyinteligencka,
- w państwach komunistycznych zauważano pewne tendencje do szukania własnych dróg budowy
socjalizmu - Węgry Janosa Kadara promowały własne reformy gospodarcze, a Rumunia Nicolae
Ceaucescu wyłamała się z polityki antyizraelskiej, jaką prowadził Kreml i jego sojusznicy.
Oczy wszystkich przywódców państw socjalistycznych skierowane były na Czechosłowację. Stojący
od stycznia 1968 roku na czele Komunistycznej Partii Czechosłowacji Aleksander Dubczek zmierzał
do zbudowania w kraju socjalizmu „z ludzką twarzą” - zapowiedział reformy demokratyczne.
Zniesiona została cenzura, ofiary systemu totalitarnego zostały zrehabilitowane, wprowadzono
reformy gospodarcze, otwarto granice. Mimo że Dubczek nie zerwał z socjalizmem i deklarował ścisłe
związki z Moskwą, jednak Kreml Leonida Breżniewa coraz uważniej przyglądał się sytuacji w
Czechosłowacji. Dla Gomułki sytuacja u południowego sąsiada, przypominająca rok 1956 w Polsce,
była nie do przyjęcia. Było to tym groźniejsze, że szczególnie wśród polskich intelektualistów,

26
przedstawicieli środowisk akademickich, wielu popierało zamierzone reformy w Czechosłowacji
i „czekało na polskiego Dubczeka”.
W lipcu 1968 r. Breżniew, Gomułka i Kadar wystosowali ultimatum do Dubczeka. 21 VIII na
terytorium Czechosłowacji wkroczyły wojska Układu Warszawskiego. Breżniew sformułował
swoją doktrynę uzasadniającą wkroczenie wojsk koniecznością obrony socjalizmu przed
kontrrewolucją. Od Dubczeka zażądano cofnięcia reform. Wiosną roku następnego sprowokowano
zajścia uliczne. Dubczek ustąpił, jego miejsce zajął G. Husak. Kolejne zajścia stłumiono siłą. „Praska
wiosna” spowodowała odejście zachodnich partii komunistycznych od modelu radzieckiego i
stworzenie własnego (eurokomunizm).

Przebieg wydarzeń marcowych i ich konsekwencje

W lutym 1968 roku na Uniwersytecie Warszawskim odbyła się akcja zbierania podpisów pod
protestem w sprawie zdjęcia w styczniu 1968 roku ze sceny Teatru Narodowego
przedstawienia Dziadów Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka. Władze uważały, że
fragmenty utworu są antyradzieckie (!), a społeczeństwo wita je oklaskami, co stanowiło w oczach
władz prowokację.Z oburzeniem na prowokację władz zareagowali warszawscy literaci, którzy na
nadzwyczajnym zebraniu Związku Literatów Polskich wystosowali protest przeciwko cenzurze,
ograniczeniom w kulturze, żądając swobody twórczej.
Bezpośrednią przyczyną wystąpienia studentów i środowiska akademickiego Warszawy i miast
polskich było bezprawne usunięcie z Uniwersytetu Warszawskiego zatrzymanych wcześniej
Adama Michnika i Henryka Szlajfera. Była to prowokacja grupy partyjnej Moczara, który próbował
wykorzystać nieobecność Gomułki w Polsce i przejąć władzę.
Studenci, oburzeni decyzją władz ministerialnych, 8 marca zebrali się na wiecu na dziedzińcu UW.
Żądano powrotu relegowanych studentów na uczelnię. Wiec został rozpędzony przez robotników,
którzy z inspiracji funkcjonariuszy MO i ORMO, w atmosferze nagonki antyinteligenckiej, próbowali
wedrzeć się za bramy uczelni. Po nich brutalnie interweniowała milicja. W konsekwencji do więzień
trafiło wielu studentów i pracowników akademickich - ponownie Jacek Kuroń i Karol Modzelewski.
Władze rozpoczęły nagonkę na młodzież - w prasie i radiu pojawiły się wiadomości o ekscesach,
chuligańskich wybrykach. W odpowiedzi 9 marca na Politechnice Warszawskiej odbył się wiec
solidarności z UW, a pochód studencki został rozpędzony siłą.
Na znak solidarności z Warszawą w wielu miastach Polski - Krakowie, Poznaniu, Lublinie,
Wrocławiu, Gdańsku - na uczelniach zwoływane były wiece i manifestacje - domagano się
m.in. zlikwidowania cenzury, wyciągnięcia konsekwencji wobec winnych brutalnych metod
interweniującej milicji, przywrócenia swobód demokratycznych. Ponownie interweniowała milicja
rozpędzając manifestacje.
Sytuacja stawała się napięta. Propaganda komunistyczna rozpętała falę nienawiści
antyżydowskiej w środkach masowego przekazu. Gomułka, który wrócił do kraju, musiał przystąpić
do swoistej walki o władzę z przywódcami antyinteligenckiej opozycji w partii. Do strajkujących
studentów w kilku miastach przyłączyli się robotnicy (Kraków-Nowa Huta, Wrocław). Ponownie
brutalnie interweniowała milicja. Gomułka przyłączył się do nagonki antyżydowskiej i
antyinteligenckiej. Dzięki temu mógł obronić swoją pozycję w partii. Potępił studentów jako
wichrzycieli ładu i spokoju publicznego.
W odpowiedzi na wystąpienia Gomułki 21 marca rozpoczął się strajk studencki, który zakończył
się po trzech dniach. Rozpoczęły się czystki na uczelniach (zwolniono z UW Leszka
Kołakowskiego). Kolejne wiece i manifestacje nasiliły tylko nagonkę na studentów i obwinianych o
zajścia Żydów - rozwiązano niektóre wydziały, zwolniono pracowników naukowych i zawieszono w
prawach studenckichwielu studentów. Represje były skuteczne, bo zdławiły ruch studencki. W
konsekwencji fobii i nagonki antyżydowskiej i antyinteligenckiej z kraju wyjechało wielu
wybitnych naukowców, ludzi kultury nie tylko żydowskiego pochodzenia.
Na szczytach władzy doszło do kilku ważnych zmian. Edward Ochab zrezygnował z funkcji
przewodniczącego Rady Państwa - został nim Marian Spychalski. Ministrem obrony narodowej został

27
gen. Wojciech Jaruzelski. Prawdziwy inicjator wydarzeń, minister spraw wewnętrznych Mieczysław
Moczar, został zdymisjonowany.
Przełom marca 1968 roku miał duże znaczenie dla Polaków:
- ci, którzy jeszcze liczyli na Gomułkę i jego opcję narodową w drodze do socjalizmu ostatecznie
zawiedli się;
- nastąpiło odwrócenie się inteligencji od partii;
- próbowano rozpętać w społeczeństwie najniższe instynkty - szowinizm, ksenofobię;
- doszło do zbliżenia działaczy katolickich z opozycyjną wobec Gomułki i jego modelu socjalizmu,
tzw. lewicą laicką;
- dla studentów, głównych aktorów wydarzeń, marzec ‘68 był gorzką lekcją;
- kampania antysemicka wyraźnie przyczyniła się do powstania negatywnego obrazu Polski w opinii
światowej.

Grudzień ’70 i jego konsekwencje

Fatalna sytuacja ekonomiczna kraju i nastroje społeczne zwiastowały konfrontację władzy ze
społeczeństwem.
Czy wiesz, że...
12 grudnia 1970 roku władze wprowadziły tzw. „regulację cen” a w praktyce podniosły ceny na
kilkadziesiąt towarów. Społeczeństwo dotknęło szczególnie podniesienie średnio o 15% cen na
wyroby spożywcze. W odpowiedzi na decyzje władz już 14 grudnia w Stoczni Gdańskiej rozpoczął
się protest stoczniowców, którzy po wiecu w stoczni ruszyli pod gmach KW PZPR.
15 grudnia 1970 r. powstał w Gdańsku Międzyzakładowy Komitet Stajkowy. Jego członków wkrótce
aresztowano. Ruch strajkowy ogarnął całe Trójmiasto, a do akcji przystąpiły załogi innych stoczni i
zakładów przemysłowych. Dziesięciotysięczny tłum ponownie ruszył pod gmach KW partii. Budynek
został spalony, ale na demonstrantów ruszyły specjalne oddziały MO. Rozpoczęły się starcia,
aresztowania, byli zabici i ranni. Zatrzymanych poddano biciu już w samochodach milicyjnych.
16 grudnia do Trójmiasta wprowadzono wojsko. Ponowiły się demonstracje, w których wojsko
użyło broni, z czołgów strzelano do demonstrujących stoczniowców. Następnego dnia do masakry
doszło koło stacji kolejowej Gdynia-Stocznia i w innych miejscach miasta. Żołnierze i milicjanci
strzelali do robotników, którzy zmierzali do pracy.
Podobne wypadki miały miejsce w Szczecinie. Po zbagatelizowaniu przez władze partyjne i
państwowe żądań stoczniowców, demonstranci ruszyli pod gmachy partyjne i państwowe. Milicja i
wojsko spacyfikowało robotników - padło wielu zabitych i rannych, wielu trafiło do więzienia.
Czy wiesz, że...
W tej sytuacji w nocy z 18 na 19 grudnia 1970 roku Biuro Polityczne PZPR podjęło ważne decyzje.
Gomułka, który skierował do Moskwy prośbę o interwencję, wobec sugestii radzieckiej rozwiązania
problemu wewnętrznymi siłami polskimi, zasłabł i znalazł się w szpitalu. W takiej sytuacji nowym I
sekretarzem KC PZPR został wybrany Edward Gierek, sekretarz KW w Katowicach.
Jednocześnie w najwyższych władzach państwowych i partyjnych nastąpiły poważne
zmiany. Gomułka i jego stronnicy zostali odsunięci, a na ich miejsce weszli nowi ludzie popierający
Gierka - Edward Babiuch, Kazimierz Barcikowski, Henryk Jabłoński i inni. Do władz weszli także
ludzie związani z Kazimierzem Moczarem i „niezależni” - gen. Wojciech Jaruzelski i Piotr
Jaroszewicz. Wystąpienie telewizyjne Gierka - zapowiedź zmian w gospodarce, potępienie „wrogów
socjalizmu”, usprawiedliwienie działań milicji i wojska, przy jednoczesnym pozornym skrytykowaniu
poprzedniego kierownictwa - na ogół zostało przez społeczeństwo odebrane przychylnie jako
zapowiedź gruntownych zmian.
Na Wybrzeżu, wobec apelu prymasa Wyszyńskiego i niejasnych obietnic władz, strajk początkowo
zawieszono, a później przerwano.
W konsekwencji wydarzeń z grudnia 1970 roku:
- nie udało się wywalczyć zmiany sposobu rządzenia, reform ekonomicznych czy zmian społecznych,
ale po raz pierwszy postawa robotników doprowadziła do zmiany ekipy rządzącej - zmiany

28
okupionej wielką ilością ofiar - dane oficjalne są zaniżone: 45 zabitych, ponad 1100 rannych, prawie
3000 aresztowanych;
- Sejm zatwierdził zmiany we władzach - I sekretarzem KC PZPR został Edward Gierek,
przewodniczącym Rady Państwa Józef Cyrankiewicz, premierem Piotr Jaroszewicz - udzielając
jednocześnie poparcia dla ekipy, która doprowadziła do wydarzeń na Wybrzeżu i była za ich
stłumienie odpowiedzialna;
- rząd wycofał się z podwyżek i zgodził się podnieść pensje;
- zmienił się ton propagandy i styl sprawowania władzy przez nową ekipę partyjno-państwową.

Życie na kredyt. Polska w latach 1970-1976

Sytuacja międzynarodowa
Początek lat 70. przyniósł w polityce światowej próby łagodzenia napięć i konfliktów. Potencjały
militarne obu bloków polityczno-wojskowych były zrównoważone, siły militarne w każdej chwili były
gotowe do zniszczenia przeciwnika. Przy jednoczesnym podjęciu akcji odwetowej strony przeciwnej
musiałoby to prowadzić do globalnego zniszczenia społeczeństw. Trwał stan zbrojnego pokoju.
Początek lat 70.:
-dla Stanów Zjednoczonych i państw zachodnich był czasem kryzysu
politycznego i gospodarczego. USA były zaangażowane w wojnę w Wietnamie a także militarnie i
gospodarczo w innych państwach Dalekiego Wschodu. Wywoływało to protesty nie tylko
amerykańskiej, ale także światowej opinii publicznej. Trudności ekonomiczne państw Europy
Zachodniej przyspieszyły integrację ekonomiczną i polityczną w ramach Europejskiej Wspólnoty
Gospodarczej, do której chęć wstąpienia zgłosiły nowe państwa;
- ZSRR: przyjęcie Chin do ONZ (październik 1971) jak i globalna sytuacja na świecie stwarzały
możliwość prowadzenia polityki odprężenia przy jednoczesnym zachowaniu dominacji politycznej,
wojskowej i ideologicznej nie tylko w Europie Środkowo-Wschodniej, ale także na Dalekim
Wschodzie, w Afryce i Ameryce Środkowej i Południowej;
- październik 1971 - czterostronny układ w sprawie statusu Berlina Zachodniego - uznanie okupacji
czterech państw i zachowanie odrębności od RFN. W konsekwencji układu, który był ustępstwem
państw zachodnich na rzecz ZSRR, doszło do normalizacji w stosunkach między RFN i NRD;
- maj 1972 - wizyta prezydenta USA, Richarda Nixona, w Moskwie i podpisanie Układu o
Ograniczeniu Zbrojeń Strategicznych - SALT 1;
- od 1972 roku rozpoczęcie przygotowań do zwołania Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w
Europie (KBWE), która rozpoczęła obrady w Helsinkach w połowie 1975 roku;
- październik 1973 - wojna arabsko-izraelska w konsekwencji doprowadziła do ustępstw państw
zachodnich wobec ZSRR, który żądał powstrzymania Izraela. Z powodu podniesienia cen ropy
naftowej przez państwa arabskie rozpoczął się trwający kilka lat na Zachodzie kryzys paliwowo-
energetyczny, stagnacja gospodarcza, konieczność szukania porozumień gospodarczych z państwami
komunistycznymi, napływ kredytów, które były w znacznej mierze konsumowane i przeznaczane na
wzrost potencjału zbrojeniowego państw Układu Warszawskiego;
- pozorna polityka odprężenia ZSRR przy jednoczesnej ekspansji ideologicznej i
militarnej przyniosły w połowie lat 70. przejęcie inicjatywy i przewagę potencjału militarnego strony
radzieckiej - komunistyczny rząd Wietnamu Północnego zajął Sajgon i południowy Wietnam, przy
pomocy radzieckiej w Kambodży i Laosie władzę przejęły reżimy komunistyczne, w Afryce pomoc
radziecka i kubańska pozwoliła przejąć przez komunistów władzę w Angoli, Mozambiku, Jemenie
Południowym i Somalii;
- w ZSRR doszło do ustabilizowania się prawie dyktatorskiej władzy sekretarza generalnego KC
KPZR Leonida Breżniewa i jego ekipy. W konsekwencji deklaracji końcowej KBWE (m.in.
poszanowanie praw człowieka), w atmosferze totalitarnych metod rządzenia i fatalnej sytuacji
gospodarczej w ZSRR coraz szersze kręgi zataczał ruch dysydencki (opozycyjny). Nasilające się
protesty społeczne były krwawo tłumione przez reżim.
Sytuacja wewnętrzna w Polsce - we władzach i w partii

29
W wyniku wydarzeń na Wybrzeżu w grudniu 1970 roku została obalona ekipa Gomułki, a władzę w
partii i w Polsce przejął I sekretarz KC PZPR, Edward Gierek. Nowe władze dla zdobycia zaufania
w społeczeństwie podjęły drobne zmiany i wykonały gesty pojednania, które miały na celu
rozładowanie napięć, polepszenie sytuacji politycznej i ekonomicznej w państwie. Zmieniony został
ton propagandy, powierzchowne zmiany zaszły w kierownictwie ZSL i Centralnej Radzie Związków
Zawodowych, zmienił się stosunek władz do Kościoła katolickiego.
Pozorne ustępstwa władz nie zmieniły sytuacji na Wybrzeżu. Nie zostały wyjaśnione wszystkie
okoliczności wypadków grudniowych, osób odpowiedzialnych za masakrę nie ukarano, nie cofnięto
podwyżek cen żywności. W konsekwencji w styczniu 1971 roku doszło do ponownych strajków i
wieców najpierw w Szczecinie, a następnie w zakładach Trójmiasta.
VIII Plenum KC PZPR z lutego 1971 roku wprowadziło zmiany we władzach partii, potępiono
uchybienia i działania podejmowane przez ludzi Gomułki. We wnioskach końcowych znalazła się
zapowiedź nawiązania „więzi z masami”, odbudowania zaufania między władzą a społeczeństwem,
upowszechniania „demokracji socjalistycznej” - bez jakichkolwiek konkretnych zobowiązań i decyzji.
Konsekwencją okrzepnięcia ekipy Gierka było przetasowanie personalne we władzach partyjno-
państwowych - odsunięcie od stanowisk Moczara i jego zwolenników, przy jednoczesnym poparciu
wojska i służb policyjnych dla nowej elity partyjno-państwowej. VI Zjazd PZPR w grudniu 1971 roku
potwierdził dominującą pozycję w partii I sekretarza KC Edwarda Gierka i jego zwolenników, którzy
zajęli zdecydowaną większość miejsc w Komitecie Centralnym i w rządzie.
Sukcesem wystąpień robotników ze stycznia i lutego 1971 roku było cofnięcie podwyżki cen
żywności, co nastąpiło w połowie lutego 1971 roku.
Przeprowadzone w marcu 1972 roku wybory do Sejmu sfałszowano, a wyniki, trudne do uznania za
wiarygodne - nie przyniosły większych zmian, stabilizując władzę nowej ekipy. Kolejne miesiące i
lata, mimo deklaracji odejścia od starych praktyk rządzenia, przyniosły:
- umocnienie rządów partyjnych;
- pełną kontrolę partii nad życiem politycznym i społecznym;
- rozbudowanie aparatu przemocy, który miał kontrolować życie obywateli.
Czy wiesz, że...
1 czerwca 1975 roku w Polsce została przeprowadzona reorganizacja administracji. Nowy podział
administracyjny kraju na 49 województw w praktyce doprowadził do:
- wzrostu znaczenia władz centralnych;
- osłabienia samorządu terytorialnego (eliminacja powiatów);
- podporządkowania lokalnych działaczy partyjnych pracom i decyzjom centrum.
Pozycja Gierka i jego zwolenników uległa wzmocnieniu. Stabilizacja kierownictwa partyjno-
państwowego prowadziła do zwiększenia represyjności - cenzura, konfiskaty, indoktrynacja
społeczeństwa, represje wobec niezależnych publicystów, itd. Nowa polityka wyrażała się w nowej
propagandzie i przyspieszeniu prac nad zmianą konstytucji.
Przygotowania do kolejnego zjazdu partii upływały w atmosferze zakulisowej walki o wpływy w
partii. Na VII Zjeździe PZPR w grudniu 1975 roku zaaprobowano, po dokonaniu pewnych zmian,
projekt nowej konstytucji. Walka o władzę w partii nie została jednoznacznie rozstrzygnięta I
sekretarzem KC został ponownie Gierek.
ZAPAMIĘTAJ
10 lutego 1976 roku Sejm uchwalił zmiany w konstytucji. Mimo protestów wielu środowisk w nowej
ustawie zasadniczej znalazł się zapis o socjalistycznym charakterze państwa, przewodniej i
kierowniczej sile PZPR (podporządkowanie jej ZSL i SD w ramach Frontu Jedności
Narodu), „nierozerwalnych więziach przyjaźni” i sojuszu z ZSRR, kolektywizacji polskiego
rolnictwa.
Uchwalenie kontrowersyjnych zmian w konstytucji zwiększyło ferment polityczny w społeczeństwie.
Wybory do Sejmu (marzec 1976) nie zmieniły układu politycznego w państwie. Sytuacja w Polsce,
wobec pogarszającego się stanu gospodarki, fermentu społecznego, nierespektowania podpisanego
przez władze PRL Aktu Końcowego KBWE, presji państw zachodnich na władze polskie

30
spowodowanej łamaniem praw człowieka, prowadziło do wzrostu napięcia. Opublikowanie w maju
1976 roku programu tajnego Polskiego Programu Niepodległościowego skonsolidowało opozycję
niepodległościową, która domagała się m.in. odzyskania suwerenności, pełnej demokracji w
rozumieniu zachodnim, swobodnego rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Sytuacja w Polsce
połowy lat 70. groziła wybuchem niezadowolenia społecznego.
W atmosferze odprężenia w Europie polska polityka zagraniczna osiągnęła pewne sukcesy:
- w 1972 roku niemiecki Bundestag ratyfikował polsko-zachodnioniemiecki układ - nawiązanie
obustronnych układów i stosunków dyplomatycznych, uregulowanie kwestii odszkodowań dla ofiar
hitlerowskich eksperymentów medycznych;
- po wizycie prezydenta USA, Richarda Nixona, w Warszawie uaktywniły się obroty handlowe
polsko-amerykańskie;
- dostojnicy partyjno-rządowi składali oficjalne wizyty, przyjmując jednocześnie wielu zachodnich
dyplomatów.
W konsekwencji została uruchomiona szeroka oferta kredytowa dla Polski - kontrolowane
otwarcie granic polskich - możliwość zakładania kont dewizowych i otrzymania paszportu. Nie można
jednak zapomnieć, że polska polityka zagraniczna była jedynie pochodną polityki radzieckiej, w
pełni podporządkowaną interesom Kremla.
W latach 1970-1976 stosunki państwo - Kościół przechodziły różne etapy. Zaraz po wydarzeniach
grudniowych z propagandy zniknął ton agresywnej antyreligijności, władze wydawały zezwolenia na
budowę nowych świątyń. Odprężenie we wzajemnych kontaktach zaowocowało spotkaniem Edwarda
Gierka z prymasem Stefanem Wyszyńskim. Gesty pojednania zakończyły się w połowie 1971 roku,
kiedy to władza nowej ekipy okrzepła i nastąpił powrót napastliwego tonu propagandy wobec
Kościoła, ograniczono ilość zezwoleń na budowy obiektów kościelnych. Kolejne lata przyniosły
względną stabilizację - mimo pozorów dobrych stosunków z Kościołem władze próbowały podkopać
jego pozycję. Ogromne znaczenie dla Kościoła polskiego miały tzw. „Kazania
świętokrzyskie” wygłoszone w styczniu 1974 roku w kościele św. Krzyża w Warszawie
przez prymasa Stefana Wyszyńskiego. Prymas zawarł w nich podstawowe prawa i wolności
obywatelskie, opowiadając się:
- za godnym życiem wszystkich obywateli,
- przeciwko wszechwładzy państwa nad obywatelami.
Powstanie opozycji w początkach lat 70. było związane m.in. z pozornym liberalizmem nowej ekipy
Gierka, pozornym, bo w maju 1971 został wprowadzony nowy kodeks wykroczeń, pozwalający na
więzienie bez wyroku sądowego. Wydarzenia marcowe 1968 roku na krótko powstrzymały działania
opozycji - teraz na wolność wyszli studenci i przywódcy marca ‘68. Władze nadal prowadziły akcje
represyjne, aresztując wielu ludzi, nie zgadzających się na współpracę z reżimem. W wyniku procesu
tzw. „Ruchu” (październik 1971) do więzienia trafili m.in. Stefan Niesiołowski i Andrzej Czuma.
Środowiska inteligenckie inwigilowała SB, a ewentualne próby wybuchu niezadowolenia władze
tłumiły aresztowaniami przywódców lub idąc na ustępstwa ekonomiczne wobec robotników np.
Łodzi, czy Śląska.
Kościół katolicki jako samodzielna siła stawał się powoli i nieformalne inicjatorem opozycji
antykomunistycznej, forum swobodnej i nieskrępowanej wymiany myśli.
Koniec 1974 roku przyniósł znaczne pogorszenie sytuacji materialnej ludności. Wraz z pojawieniem
się niedoborów żywnościowych wystąpiło niezadowolenie społeczne. W niektórych środowiskach
intelektualistów, studentów i robotników pojawiła się chęć przeciwstawienia się negatywnym
zjawiskom - rozszerzał się ruch protestu. Ogromną rolę odgrywał Kościół katolicki, a szczególnie
prymas Wyszyński konsekwentnie walczący o zachowanie podstawowych praw wynikających nie
tylko z Karty Praw Człowieka ONZ, ale także z racji przyrodzonych praw ludzkich. Na tym tle doszło
do zbliżenia i współdziałania opozycji laickiej (m.in. Antoni Słonimski) i opozycji katolickiej
(Stanisław Stomma). Oba skrzydła krystalizującej się opozycji politycznej opowiadały się za
uwolnieniem aresztowanych działaczy „Ruchu” i przeciwko antydemokratycznej postawie władz
komunistycznych.

31
Bardzo ważny dla środowiska opozycyjnego był podpisany 5 grudnia 1975 roku List
59 intelektualistów w sprawie proponowanych zapisów w konstytucji. W oparciu o fundamentalne
zasady oenzetowskiej Deklaracji Praw Człowieka i Aktu Końcowego KBWE, opozycjoniści domagali
się m.in. zapewnienia przez władze podstawowych praw i wolności człowieka - swobody wyrażania
poglądów, zrzeszania się, wolności słowa, zniesienia cenzury, a List 59 stał się podstawą
do skonsolidowania się opozycji antykomunistycznej w PRL w połowie lat 70.
Władze odpowiedziały nowymi aresztowaniami i represjami wobec środowisk niezależnych.
Na pierwszą połowę lat 70. w polskiej gospodarce przypada okres dużego napływu
kredytów udzielanych przez państwa zachodnie. Pieniądze te były lokowane w przedsięwzięcia -
giganty: Huta Katowice, Trasa Łazienkowska, Wisłostrada w Warszawie, fabryki „Fiata” w Bielsku-
Białej i Tychach i inne. W konsekwencji Polska, nie mogąc spłacić zaciągniętych pożyczek, wobec
konieczności spłaty odsetek musiała zaciągać dalsze kredyty. Pod koniec lat 70. łączna suma kredytów
i odsetek sięgnęła gigantycznej kwoty ponad 20 mld dolarów!
Polska w tym okresie miała zrealizować w swojej polityce ekonomicznej „wielki
skok” inwestycyjny. Zapoczątkowany został już w 1971 roku, a w kolejnych latach kontynuowany:
- zwiększało się zatrudnienie, dochód, nakłady na inwestycje;
- w dużym tempie rosła konsumpcja - w praktyce dnia codziennego wzrost konsumpcji i stopy
życiowej nie był wynikiem wypracowania dochodu przez samych Polaków, ale konsekwencją
napływu wielkich ilości gotówki z kredytów państw zachodnich;
- przed Polakami stanęła szansa pokonania zacofania technologicznego - napływ nowych technologii i
inwestycji.
Nacisk inwestycyjny został położony na przemysł ciężki - w metalurgii nakłady sięgnęły 250% (1971
- 76%), w energetyce tylko 75%. W przemyśle dominowało myślenie nieracjonalne i „gigantomania” -
Huta Katowice, kopalnie węgla brunatnego w Bełchatowie, Zagłębie Lubelskie i inne. Nie dbano o
ochronę środowiska - byle więcej i szybciej.
W rolnictwie początki rządów Gierka charakteryzowały się zwiększeniem produkcji żywności. W
latach 1971-1975 wzrosła produkcja mięsa (wyższe ceny skupu) przy jednoczesnym
nieproporcjonalnie mniejszym wzroście produkcji zbóż i pasz. Pociągnęło to za sobą konieczność
importu pasz, co w konsekwencji prowadziło do konieczności zaciągania kredytów na rozwój
hodowli! Pozorne sukcesy rolnictwa były dla władz motywacją do kolejnego nacisku na akcję
kolektywizacji wsi. Władze, obawiając się wybuchu społecznego niezadowolenia w związku z
wysokimi cenami żywności, sztucznie dotowały niskie ceny żywności. W praktyce, wobec wzrostu
cen pasz i nieopłacalności hodowli, powodowało to negatywne zjawiska w gospodarce, a ponieważ
nie zapobiegano tym niepokojącym objawom doszło do kryzysu. Produkcja żywności zaczęła powoli
być tak droga, że aż nieopłacalna. Od 1974 roku zaczęliśmy kupować żywność za granicą.
Sytuacja mieszkaniowa nie uległa poprawie - przy wzroście liczby zawieranych związków
małżeńskich, ilość oddawanych mieszkań była ciągle niewystarczająca. Nastąpiło realne obniżenie
nakładów na gospodarkę mieszkaniową.
W latach 1971-1975 płace wzrosły, jednak wobec braku wielu towarów na rynku pojawił
się nadmiar pustego pieniądza i zjawisko inflacji. Negatywną cechą życia społecznego stawał się
alkoholizm i takie zjawiska jak łapówkarstwo, przekupstwo czy protekcyjne traktowanie znajomych.
Nadal obowiązywał system planowania, jednak założenia nie były w rzeczywistości
realizowane. Statystyki zawyżano a realna sytuacja rynkowa znacznie odbiegała od danych
zawartych w zestawieniach. Połowa lat 70. przyniosła pierwsze przesilenia i symptomy kryzysu
gospodarczego. Wobec dużych dysproporcji między polityką konsumpcji a realnymi możliwościami
społeczeństwa i państwa podwyżka cen stawała się nieunikniona.

Czerwiec ’76 - polityczny przełom

Połowa lat 70. w sytuacji gospodarczej Polski przyniosła poważne trudności w zachowaniu
równowagi rynkowej. 24 czerwca 1976 roku premier rządu, Piotr Jaroszewicz, na forum
Sejmu zapowiedział wprowadzenie bardzo dużej podwyżki cen przede wszystkim na artykuły

32
żywnościowe. Konsekwencją tego kroku były spontaniczne strajki, które objęły wiele zakładów
przemysłowych - Ursus, Radom, Płock, Wrocław, Poznań, Szczecin, Gdańsk, Warszawę. Na przykład
w Ursusie robotnicy na kilka godzin przejęli władzę w mieście. Wszędzie jednak wystąpienia
robotnicze zostały brutalnie stłumione przez milicję i specjalne oddziały ZOMO.
Władze, zaniepokojone rozmiarami zajść, wycofały się z planowanych podwyżek, bagatelizując
jednak protesty robotnicze, próbując przejść nad nimi do porządku dziennego. Zamiast próby podjęcia
rozmów z załogami władze wszczęły kampanię propagandową piętnującą „chuliganów” i
„wichrzycieli” porządku - urządzano wiece „poparcia” dla polityki władz, środki masowego przekazu
przedstawiały fałszywe fakty. Jednocześnie podjęto szereg akcji bezpośrednio wymierzonych w
uczestników zajść w Ursusie i Radomiu - aresztowania, bicia; skazywanie przez sądy i kolegia ds.
wykroczeń na więzienie i grzywny.
Władze, wobec braków cukru na rynku, zostały zmuszone do wprowadzenia kartek, co było kolejną
kompromitacją systemu komunistycznego, a szczególnie „wielkiego skoku” cywilizacyjnego ekipy
Gierka.
Czy wiesz, że...
Wydarzenia czerwca 1976 roku wpłynęły na aktywizację środowisk opozycyjnych. 23 września
1976 r. 14 osób - wybitnych działaczy opozycji laickiej i katolickiej - podpisało „Apel do
społeczeństwa i władz PRL”. Dokument ten zapoczątkował istnienie zorganizowanej
opozycji Komitetu Obrony Robotników - KOR. Powstał on z inicjatywy Jacka Kuronia i Jerzego
Andrzejewskiego.
Środowisko KOR łączyła:
- chęć wspólnego działania dla dobra społeczeństwa, w imię walki o prawa człowieka;
- niechęć do reżimu komunistycznego i praktyk rządu PRL.
Mimo prób utrzymywania przez władze przyjaznych stosunków z episkopatem, gestów dobrej woli,
pojednania, Kościół zdecydowanie stanął w obronie pokrzywdzonych robotników Ursusa i
Radomia. Prymas Wyszyński i duchowieństwo zaapelowali do władz o zaprzestanie represji,
amnestię, przychylnie na ogół przyjmując działalność KOR.

Polska w latach 1976-1979

Sytuacja międzynarodowa
Początek drugiej połowy lat 70. przyniósł podjęcie przez Stany Zjednoczone Ameryki Północnej i
państwa zachodnie próby przeciwstawienia się ekspansywnej polityce ZSRR:
- objęcie urzędu prezydenta USA przez Jimmy’ego Cartera (1977) i zwycięstwo w wyborach
parlamentarnych w Wielkiej Brytanii partii konserwatywnej - rządy premier Margaret Thatcher -
przyniosły zmianę polityki Zachodu wobec bloku komunistycznego;
- nawiązanie stosunków dyplomatycznych i handlowych Chin z USA dało mocny atut prezydentowi
Carterowi w rozmowach z przywódcami ZSRR;
- mimo prób nacisku państw zachodnich na Kreml, co do przestrzegania zobowiązań układu
rozbrojeniowego SALT I i deklaracji KBWE z Helsinek, nie udało się wyegzekwować od ZSRR
wszystkich zobowiązań. Te niepowodzenia Zachodu były związane z przejmowaniem władzy na
Kremlu przez ludzi pozostających pod kontrolą coraz bardziej schorowanego, ale jednocześnie coraz
bardziej konserwatywnego sekretarza generalnego KC KPZR i przewodniczącego Rady Najwyższej
ZSRR, Leonida Breżniewa.
Czy wiesz, że...
Dla świata, a szczególnie dla samych Polaków, ogromne znaczenie moralne i prestiżowe miał wybór
16 października 1978 roku metropolity krakowskiego, kardynała Karola Wojtyły, na papieża.
Przyjął on imiona Jan Paweł II. Rozpoczął się nowy pontyfikat i okres w dziejach Kościoła
powszechnego.
Koniec lat 70. przyniósł wzrost napięcia między blokami militarnymi. Przyczyną była nieugięta
postawa i chęć dominacji Kremla i jego satelitów w świecie, przy jednoczesnych, podejmowanych

33
przez Zachód, próbach wyrównania potencjałumilitarnego i przeciwstawienia się państwom
komunistycznym. W konsekwencji w 1979 roku szefowie państw NATO podjęli decyzję
o rozmieszczeniu na terytoriach swoich państw rakiet strategicznych z głowicami
jądrowymi Pershing II i Cruise. Mimo to ideologiczna i polityczna ekspansja radziecka trwała, czego
przejawem było zajęcie w 1979 roku przez Wietnam, wspierany przez ZSRR, Kambodży i wzrost
napięcia między Pekinem a Moskwą.
USA podjęły szeroką akcję polityczną - nawiązanie oficjalnych stosunków z Chinami, dzięki mediacji
Waszyngtonu podpisanie porozumienia izraelsko-egipskiego - wzrost prestiżu USA w
świecie. Negatywny obraz USA w świecie arabskim spowodowało popieranie przez administrację
amerykańską reżimu szacha Iranu Rezy Pahlawiego, który został obalony w 1979 roku przez
rewolucję islamską z Ajatollahem Chomeinim na czele.
W grudniu 1970 roku, realizując doktrynę Breżniewa, ZSRR podjął inwazję na Afganistan. USA,
Chiny i niektóre inne państwa zareagowały na to bardzo ostro. USA nałożyły nawet embargo na
handel z ZSRR, a na znak sprzeciwu wobec radzieckiej polityki kilka delegacji olimpijskich z państw
zachodnich nie wzięło udziału w olimpiadzie organizowanej w Moskwie w 1980 roku.
Mimo agresywnych kroków polityki radzieckiej, państwa bloku komunistycznego weszły w fazę
głębokiego kryzysu gospodarczego. Socjalistyczny system gospodarowania okazał się nieefektywny.
Technologie były przestarzałe, wydajność pracy bardzo niska, fatalne zbiory zbóż dodatkowo
wpływały na pogłębiający się kryzys gospodarczy i społeczny. Wyścig zbrojeń a także przedłużająca
się wojna w Afganistanie i duże zaangażowanie się gospodarki ZSRR w tym kraju przyczyniały się do
rozwoju kryzysowych zjawisk w gospodarce radzieckiej i gospodarce państw bloku komunistycznego.
Katastrofa polskiej gospodarki
Polityka gospodarcza lat 1971-1976 przyniosła fiasko tzw. „wielkiego skoku”:
- wielkie inwestycje nie były w znacznej mierze zakończone, zamiast przynosić dochód, pochłaniały
ogromne ilości środków potrzebnych na ich zabezpieczenie, w znacznej mierze ulegały zniszczeniu;
- zaciąganie nadmiernej ilości kredytów doprowadziło naszą gospodarkę na krawędź upadku i ruiny -
dochód narodowy w latach 1976-1980 spadł realnie o 7%. Spadała w dalszym ciągu wydajność pracy.
Płace mimo to realnie rosły;
- w konsekwencji prowadziło to do braków wielu towarów na rynku, obrotu pozarynkowego wieloma
towarami, spekulacji i inflacji. Codziennym widokiem stały coraz dłuższe kolejki.
Zapamiętaj!
W latach 1976-1980:
- pogłębiał się deficyt w dostawach energii elektrycznej nie tylko do mieszkań, ale i do zakładów
przemysłowych;
- braki surowców, trudności płatnicze powodowały przerwy w pracy i nierytmiczność produkcji;
- władze podjęły próby przesunięcia pewnych nakładów w sferę produkcji wyrobów eksportowych, co
powodowało niedoinwestowanie innych działów gospodarki, a w konsekwencji doprowadziło do
dysproporcji w gospodarce;
- nastąpił spadek produkcji wielu towarów.
W rolnictwie nastąpił kryzys i ogólny spadek produkcji spożywczej o ok. 8%. Wobec dysproporcji
produkcji zwierzęcej i pasz (na niekorzyść tych drugich) zachodziła konieczność dalszego importu
zbóż, co pogłębiało nasze zadłużenie i fatalną sytuację w rolnictwie. Wynikała ona nie tylko ze złej
struktury rolnej i sposobu gospodarowania, ale także z nieurodzajów.
Polska ciągle notowała deficyt w handlu zagranicznym. W konsekwencji zaciągania kolejnych
kredytów, życia ponad stan, konsumowania znacznych sum z zaciąganych kredytów, w 1979 roku
dług państwa urósł już do sumy ok. 22 mld dolarów. Do tego należałoby dodać konieczność spłaty
odsetek od kredytów, a w przypadku niespłacenia w terminie - spłatę odsetek od odsetek!
W drugiej połowie lat 70. drastycznie obniżyła się stopa życiowa Polaków. Mimo dotowania przez
państwo cen na artykuły spożywcze i przemysłowe, wobec małej siły nabywczej polskiej złotówki,
przeciętny Polak musiał pracować znacznie dłużej od mieszkańca Zachodu, by móc kupić chleb,
telewizor czy samochód i inne towary.

34
Pod koniec lat 70. PRL stanęła na progu bankructwa, a frustracja społeczeństwa groziła w każdej
chwili wybuchem niezadowolenia.
Polityka „kija i marchewki”
W atmosferze pogłębiającego się kryzysu ekonomicznego i społecznego rósł opór społeczeństwa
wobec rządów ekipy Gierkowskiej. Władze, chcąc zapewnić sobie kolejne kredyty od państw
zachodnich, stwarzały pozory rządów demokratycznych, z drugiej strony nasilając represje wobec
coraz liczniejszej i lepiej zorganizowanej opozycji. Ta swoista polityka „kija i marchewki” - marzec
1977 ratyfikacja Paktu Praw Człowieka ONZ, czerwiec 1977 wydanie przez Radę Państwa „aktu
łaski” dla uczestników wydarzeń w Ursusie i Radomiu; jednocześnie stosowanie rewizji, najść
domów, przetrzymywanie działaczy KOR - prowadziła do wzrostu napięcia i była dowodem
moralnej słabości reżimu komunistycznego.
Ważnym wydarzeniem w organizowaniu się opozycji było powstanie w marcu 1977 roku Ruchu
Obrony Praw Człowieka i Obywatela - ROPCiO. Deklarację założycielską Do społeczeństwa
polskiego podpisało wielu wybitnych przedstawicieli świata nauki, kultury i opozycji. Śmierć
krakowskiego studenta i współpracownika KOR (sprawcą była najprawdopodobniej Służba
Bezpieczeństwa), Staszka Pyjasa, spowodowała falę manifestacji środowiska akademickiego nie tylko
w Krakowie, ale i w innych ośrodkach.
Na czoło działań opozycji wysuwał się KOR, który we wrześniu 1977 roku przekształcił się
w Komitet Samoobrony Społecznej KOR. Do podstawowych zadań KOR należały: walka z
represjami, łamaniem praworządności, pomoc represjonowanym, wydawanie „podziemnej” literatury.
W 1978 roku w Sudetach spotkali się działacze KOR i czechosłowackiej opozycji „Karta 77”. Od
tego momentu datuje się ścisła współpraca opozycji polskiej z czechosłowacką (Adam Michnik, Jacek
Kuroń, Janusz Onyszkiewicz, Waclav Havel, Jan Czarnogurski i inni). Aktywizował swoje działania
ROPCiO prowadząc działalność prawie jawną. Powstawały też inne organizacje opozycyjne, jak
choćby nastawiona zdecydowanie antykomunistycznie i niepodległościowo Konfederacja Polski
Niepodległej z Leszkiem Moczulskim na czele.
Rok 1978 przyniósł początki organizowania się robotników i chłopów w Wolne Związki
Zawodowe. Pierwsze z nich powstały na Śląsku i Wybrzeżu. Niebawem przedstawiciele robotników i
inteligencji podjęli współpracę.
Wybór kardynała Karola Wojtyły na papieża był dla Polaków sygnałem do podjęcia dzieła odnowy
moralnej. Pielgrzymka Ojca Świętego do kraju w czerwcu 1979 roku wlała w serca jego rodaków
nadzieję na lepszą przyszłość, umocniła w nich wiarę w zwycięstwo prawdy nad kłamstwem władz
komunistycznych. Entuzjazm i żarliwa wiara Polaków były najlepszym dowodem fiaska
konsumpcyjnej i materialistycznej polityki władz PRL.
Połowa 1980 roku w Polsce charakteryzowała się zwiększeniem trudności życia codziennego,
aktywizacją działań opozycji, brakiem reakcji władz na apele strony kościelnej, domagającej się
przeprowadzenia gruntownych reform. Kryzys narastał i w każdej chwili groził wybuchem buntu
społecznego.

Solidarność 1980-1981
Przełom 1980 i powstanie Solidarności
Bezpośrednią przyczyną wystąpień robotniczych stała się wprowadzona 1 lipca 1980 r. podwyżka
niektórych cen artykułów żywnościowych. Prawie natychmiast w bardzo wielu miastach
wybuchły strajki i demonstracje. Władze zaniepokojone wydarzeniami zapowiedziały podniesienie
emerytur i rent. Akcje protestu przy niezdecydowanej postawie władz zaczęły ogarniać coraz szersze
kręgi. Największych rozmiarów strajki miały miejsce w Lublinie i Świdniku. Koniec lipca i początek
sierpnia przyniósł rozszerzenie się fali strajkowej prawie na cały kraj - Warszawa, Lublin, Wrocław,
Stalowa Wola. 14 sierpnia stanęła Stocznia Gdańska, a robotnicy, obok postulatów ekonomicznych,
żądali także przywrócenia do pracy zwolnionych za działalność w Wolnych Związkach
Zawodowych Anny Walentynowicz i Lecha Wałęsy. Strajk na Wybrzeżu zaczął powoli ogarniać inne
zakłady.

35
Edward Gierek pospiesznie wrócił z wakacji w ZSRR i próbował opanować sytuację. Wobec
protestów stoczniowców dyrekcja zgodziła się spełnić ich żądania płacowe. Część stoczniowców
postanowiła kontynuować strajk, solidaryzując się z innymi zakładami pracy. 17 sierpnia 1980 roku
powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy z Lechem Wałęsą na czele. MKS stanął teraz na czele
akcji strajkowej, nadając jej zorganizowany charakter. Został sformułowany w 21 punktach
program zawierający żądania strajkujących:
- powstanie niezależnych od władz związków zawodowych;
- prawo do strajku, wolności słowa, prasy;
- uwolnienie więźniów politycznych;
- podwyżki płac, emerytur i rent;
- przekazanie społeczeństwu prawdziwej informacji o stanie polskiej gospodarki.
Ruch strajkowy objął Szczecin (MKS szczeciński żądał w 36 postulatach tych samych praw, co
trójmiejski). Wobec aresztowania przez władze czołowych działaczy opozycji politycznej (m.in.
Kuronia, Michnika, Moczulskiego, Romaszewskiego), odrzucenia postulatów strajkujących ze strony
przedstawicieli władz (Pyka, Jagielski - Trójmiasto, Barcikowski - Szczecin), 23 sierpnia na
Wybrzeżu został ogłoszony strajk powszechny. Do robotników przyłączyli się działacze opozycji
politycznej (Geremek, Kaczyński, Mazowiecki, Wielowieyski), którzy zostali
doradcami Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego. Za przykładem Wybrzeża poszli robotnicy
innych miast i zakładów przemysłowych. Powstały MKS-y w Nowej Hucie, Łodzi, Wrocławiu,
Poznaniu. Pod koniec sierpnia strajki ogarnęły też Górny Śląsk, kopalnie, huty i zakłady w innych
regionach kraju.
Zapamiętaj!
31 sierpnia w Stoczni Gdańskiej zostało podpisane porozumienie między Międzyzakładowym
Komitetem Strajkowym, reprezentowanym przez Lecha Wałęsę, a stroną rządową, której przewodził
wicepremier Mieczysław Jagielski (dzień wcześniej porozumienie w Szczecinie, a następnie w
Jastrzębiu na Śląsku).
Było to wielkie zwycięstwo robotników - zgoda władz na utworzenie wolnych związków
zawodowych i spełnienie pozostałych żądań stoczniowców. Po podpisaniu porozumień stoczniowcy
wrócili do pracy. W konsekwencji wydarzeń sierpniowych na VI Plenum KC PZPR na
początku września 1980 roku doszło do zmiany władz w partii - I sekretarzem został Stanisław
Kania. Do władz weszli ludzie, którzy akceptowali porozumienia i ustępstwa, ale nie dopuszczali
możliwości konkretnych zmian; uważali, że strajki nie były skierowane przeciwko partii, ale przeciw
błędom popełnionym przez nią w sferze politycznej, gospodarczej i socjalnej.
We wrześniu spotkali się przedstawiciele komitetów nowych związków zawodowych z całego kraju.
W wyniku dyskusji utworzono Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Solidarność. Na czele
stanęła Krajowa Komisja Porozumiewawcza z Lechem Wałęsą jako przewodniczącym. Komisje
regionalne zachowały autonomię. Na fali zwycięstw zaczęły powstawać niezależne od władz
stowarzyszenia twórcze i naukowe, Niezależne Zrzeszenie Studentów. Jeszcze przed rejestracją
Solidarność liczyła ok. 3,5 mln członków a ruch spontanicznie się rozszerzał.
Władze po zawarciu porozumień próbowały hamować powstawanie związków i stowarzyszeń
pozostających poza kontrolą. Nasiliły się ataki propagandowe, aresztowania działaczy
opozycji. Odbywająca się w październiku druga część Plenum KC PZPR zakończyła się podjęciem
decyzji o zwołaniu nadzwyczajnego zjazdu partii, konieczności przeprowadzenia reform, pogłębieniu
demokracji wewnątrzpartyjnej. Jednocześnie minister obrony narodowej, gen. Wojciech Jaruzelski,
podjął kroki w celu opracowania planu stłumienia społecznego ruchu przy użyciu siły. W partii
wydarzenia sierpniowe doprowadziły do osłabienia jedności i powstania porozumieńmiędzy
zakładowymi i wojewódzkimi komitetami partii bez zgody władz centralnych.
W atmosferze napięcia i prawie konfrontacji wobec liczebnego wzrostu Solidarności, wzmocnienia
struktur regionalnych i autorytetu jej przywódców władze zgodziły się na rejestrację Związku, która
ostatecznie nastąpiła 10 listopada 1980 roku. Solidarność mogła wydawać własny tygodnik
(„Solidarność”, red. naczelny Tadeusz Mazowiecki), władze zgodziły się na nadawanie audycji w

36
radiu i telewizji oraz zwolniły od cła urządzenia poligraficzne otrzymywane z zagranicy. Był to
kompromis zarówno władz jak i robotników. W praktyce nie zadowolił nikogo.
Koniec roku przyniósł pewne uspokojenie w kraju. Władze zgodziły się na odsłonięcie w
Gdańsku Pomnika Poległych Stoczniowców z 1970 roku, złagodziły ataki propagandowe na
Solidarność. Święta upłynęły w atmosferze oczekiwania z nadzieją na przyszłość. Podniosły nastrój
świąt mąciła jednak świadomość fatalnej sytuacji gospodarczej kraju i samych Polaków. Choć
płace realnie wzrosły, jednak wobec braków na rynku wielu podstawowych produktów pogłębiał się
kryzys zaopatrzeniowy, paliwowy, rosła inflacja, a wydajność pracy była niska.
Styczeń 1981 roku przyniósł zaostrzenie napięć w Polsce. Było to związane nie tylko z
niedotrzymywaniem zobowiązań władz wynikających z porozumień i ze złą sytuacją gospodarczą, ale
także ze skomplikowaniem się sytuacji międzynarodowej:
- nowy prezydent USA, Ronald Reagan, usztywnił stanowisko wobec ZSRR, żądając zachowania
swobód w Polsce;
- ZSRR wzmógł naciski na polskich polityków w celu szybkiego spacyfikowania Solidarności.
Szefowie państw Układu Warszawskiego przygotowywali wojska do przeprowadzenia manewrów na
terytorium polskim pod kryptonimem „Sojuz 81”.
11 lutego 1981 roku gen. Wojciech Jaruzelski został premierem rządu i w swoim wystąpieniu
sejmowym zaapelował o 90 spokojnych dni (3 miesiące). Społeczeństwo, zmęczone kryzysem i
niekompetencją władz, na ogół ze zrozumieniem przyjęło wystąpienie Jaruzelskiego, licząc na
uspokojenie napiętej sytuacji. Tymczasem władze przyjęły już kurs konfrontacyjny, m.in.
opracowanie Informacji o stanie przygotowań państwa do wprowadzenia stanu wojennego, którą gen.
Jaruzelski przedstawił premierowi ZSRR Tichonowowi. Realnym skutkiem tej polityki była
tzw. prowokacja bydgoska - milicja pobiła trzech działaczy Solidarności zaproszonych na sesję
Wojewódzkiej Rady Narodowej (m.in. Jana Rulewskiego). Koniec marca 1981 roku przyniósł
zapowiedź wielkiej tragedii w Polsce. Przedłużały się manewry sił Układu Warszawskiego, a
Solidarność zapowiadała bezterminowy strajk generalny. Po mediacji prymasa Wyszyńskiego
doszło do spotkania Wałęsy z wicepremierem Rakowskim. W myśl porozumienia Solidarność
odwołała strajk. Choć groźba radzieckiej interwencji chwilowo została zażegnana, jednak nadal była
realna. Kwietniowa wizyta Jaruzelskiego i Kani w Moskwie doprowadziła do zakończenia
manewrów Sojuz 81. Mimo to ogromne ilości wojska radzieckiego pozostały w Polsce.
Czy wiesz, że...
W lutym 1981 roku władze w obliczu strajków i protestów rolników w Bydgoszczy i innych
regionach kraju podpisały porozumienie w Rzeszowie i Ustrzykach. W konsekwencji 12 maja
1981 roku został zarejestrowany Niezależny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych
Solidarność jako organizacja reprezentująca interesy rolników indywidualnych, którzy wywalczyli
konstytucyjne zagwarantowanie prawa do własności ziemi.
Wiosna 1981 roku była okresem pewnego uspokojenia. Trwały rozmowy rząd - Solidarność. Zarówno
w Solidarności jak i we władzach ujawniły się odmienne interpretacje przyszłości, zakresu
kompromisu i możliwych do wywalczenia i wprowadzenia zmian. 13 maja na placu św. Piotra w
Rzymie miał miejsce zamach na papieża. Wydarzenie to wstrząsnęło Polakami, odebrali je jako
przestrogę.
W połowie 1981 roku pogorszyła się sytuacja zaopatrzeniowa, a w kraju zaczęły wybuchać strajki.
Władze zaproponowały Solidarności rozmowy, które były przerywane. Jednocześnie władze
przeprowadzały akcje pokazów siły - np. na początku sierpnia doszło do blokady centrum Warszawy.
Rozmowy z przedstawicielami Solidarności nie zakończyły się podpisaniem porozumienia, a
propaganda, na czele z nowym rzecznikiem prasowym rządu, Jerzym Urbanem, podjęła nagonkę na
działaczy Związku.
5 września rozpoczął swoje obrady I Zjazd NSZZ Solidarność. Przebiegały one w atmosferze
pogarszającej się sytuacji ekonomiczno-społecznej w kraju, w okresie nasilenia ataków
propagandowych ze strony władz. W samym Związku ścierały się różne poglądy; od skrajnie
radykalnych (zwiększenia żądań i nacisku strajkowego na władze), do umiarkowanych (prowadzenia

37
rozmów z władzami w obliczu niepewnej sytuacji międzynarodowej). Podobnie w PZPR ścierały się
dwie odmienne tendencje: siłowego rozwiązania-delegalizacji Solidarności i dialogu ze
społeczeństwem. Episkopat polski nawoływał do umiaru, rozsądku i porozumienia. Bardzo ważnym
elementem obrad Zjazdu był dokument: Posłanie do ludzi pracy Europy Wschodniej, który wywołał
ostrą reakcję propagandy komunistycznej. Na zjeździe Solidarności uchwalono program Związku i
wybrano Lecha Wałęsę na przewodniczącego Komisji Krajowej.
W połowie października 1981 roku odbyło się IV Plenum KC PZPR. Nowym I sekretarzem został
wybrany na miejsce Stanisława Kani generał Wojciech Jaruzelski. W swoich rękach połączył
kierowanie państwem (premier), wojskiem (minister obrony narodowej) i partią. W praktyce władze
komunistyczne zadecydowały o podjęciu konfrontacji ze społeczeństwem.
Jesień upłynęła w atmosferze ciągle pogarszającej się sytuacji ekonomicznej Polaków, którą
podsycały władze, tolerując fatalny stan gospodarki. Listopad przyniósł uspokojenie - strajki zostały
zawieszone. Spotkanie Jaruzelski - Glemp - Wałęsa nie dało jednak żadnych konkretnych rezultatów.
2 grudnia oddziały ZOMO wkroczyły do siedziby Wyższej Szkoły Oficerskiej Pożarnictwa w
Warszawie. Złamanie siłą akcji strajkowej było wyzwaniem rzuconym Solidarności. Komisja
Krajowa, obradująca w Radomiu, zadecydowała o podjęciu przygotowań do strajku generalnego w
razie dalszych ataków i represji władz wobec Solidarności i protestujących. Region Mazowsze
Solidarności zapowiedział powszechny strajk na dzień 17 grudnia. Tymczasem władze
przygotowywały się do złamania społeczeństwa polskiego. Komisja Krajowa obradująca w Gdańsku
(11-12 grudnia) poparła decyzję radomską o przygotowaniach do strajku generalnego. Nikt nie
wierzył w nadchodzące sygnały o możliwości wprowadzenia stanu wojennego i rządów wojskowych.
Zapamiętaj!
W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku w Polsce został wprowadzony stan wojenny. Użyto do tego
celu wojska, które obsadziło wszystkie kluczowe punkty i budynki miast. Generał Wojciech Jaruzelski
w przemówieniu radiowo-telewizyjnym poinformował Polaków o przejęciu władzy w kraju
przez Wojskową Radę Ocalenia Narodowego (WRON).

Polska w latach 1981-1990

Stan wojenny 1981-1983
Przeprowadzenie zamachu wojskowego w Polsce - wprowadzenie stanu wojennego - mimo wielu
sygnałów, docierających do członków i przywódców Solidarności, zaskoczyło całe społeczeństwo
polskie. Na podstawie szczególnych regulacji prawnych, uprawnień Wojskowej Rady Ocalenia
Narodowego - władz stanu wojennego, zostały ograniczone prawa obywatelskie:
- internowano (zatrzymano) ok. 7 tys. członków Solidarności, związków i stowarzyszeń działających
niezależnie od władz;
- ograniczono działalność związków i stowarzyszeń;
- wprowadzono ograniczenia w przemieszczaniu się i godzinę milicyjną od 22.00 do 6.00;
- zakazano organizowania strajków, manifestacji, a zakłady pracy zmilitaryzowano;
- zablokowano połączenia telefoniczne.
Kościół katolicki, który w 1981 r. podejmował próby mediacji między rządem a
Solidarnością, potępił złamanie prawa, aresztowania i internowanie wielu działaczy Solidarności.
Stanął w obronie praw człowieka, godności osobistej, domagał się wypuszczenia internowanych na
wolność, przywrócenia działalności NSZZ Solidarność. Solidarność została znacznie osłabiona przez
liczne aresztowania i internowanie prawie wszystkich przywódców Związku. Zgodnie z
wcześniejszymi ustaleniami w zakładach pracy wybuchły strajki, które jednak wobec braku
możliwości komunikowania się (zawieszona łączność telefoniczna, rozmowy kontrolowane) były
prowadzone w sposób chaotyczny. Do najbardziej dramatycznych walk doszło w kopalni węgla
kamiennego „Wujek” w Katowicach, gdzie zginęło 9 górników.
Społeczeństwo polskie wobec stosowania terroru przyjmowało różne postawy manifestowania
własnych uczuć i przekonań - bojkot rządowej telewizji, radia, kin (także aktorzy nie przyjmowali
propozycji angażu). Polacy przeciwko stanowi wojennemu protestowali nie tylko biernie, ale także

38
czynnie. 1 maja 1982 roku odbyły się kontrpochody i manifestacje zwolenników Solidarności, a 13
maja przyniósł wielkie manifestacje w Krakowie, Warszawie i w innych miastach. Interweniowały
służby policyjne, padli zabici i ranni. Od tej pory każdy trzynasty dzień miesiąca na pamiątkę
wprowadzenia stanu wojennego Polacy „czcili” biorąc udział w mszach świętych w intencji ojczyzny i
zabitych, po uroczystościach religijnych odbywały się manifestacje.
Druga połowa 1982 roku przyniosła, w obliczu pogarszającej się sytuacji gospodarczej kraju, nową
falę zamieszek i manifestacji, które zostały krwawo stłumione przez władze. Dotkliwym ciosem
była formalna delegalizacja NSZZ Solidarność w październiku 1982 roku.
W listopadzie 1982 roku bez żadnych warunków wstępnych został zwolniony z internowania Lech
Wałęsa (zbiegło się to z wiadomością o śmierci Leonida Breżniewa). W grudniu 1982 roku na mocy
ustawy sejmowej, w obliczu możliwości zawieszenia stanu wojennego, wprowadzone
zostały szczególne regulacje prawne, które w sytuacji pozornie normalnej oddawały pełną kontrolę
w państwie w ręce władz stanu wojennego.
Ocena zasadności wprowadzenia stanu wojennego w Polsce budziła i nadal budzi wśród historyków
i społeczeństwa polskiego liczne emocje i kontrowersje:
- ceną za utrzymanie się przy władzy komunistycznego reżimu była śmierć kilkuset osób;
- społeczeństwo ostatecznie przestało ufać władzy, która przyjęła siłowy wariant rozwiązania wielu
problemów kraju;
- nie można zapomnieć o międzynarodowym kontekście wprowadzenia stanu wojennego - nie tylko
została powstrzymana pomoc gospodarcza z Zachodu, ale jednocześnie większość państw nałożyła
embargo na kontakty gospodarcze z Polską. Mimo to nieoficjalnymi środkami płynęła pomoc dla
Polaków;
- być może wprowadzenie stanu wojennego zapobiegło interwencji państw Układu
Warszawskiego, co spowodowałoby nieobliczalne straty dla narodu.
31 grudnia 1982 roku Rada Państwa zawiesiła stan wojenny na terenie całego kraju, a w styczniu
1983 roku powstał Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego (PRON). W zamyśle miał to być
ruch ogólnopolski skupiający Polaków z różnych środowisk. W praktyce, wobec swojego rodowodu i
brutalnych metod rządów władz wojskowych i komunistycznych, spotkał się z bojkotem
zdecydowanej większości środowisk.
Wielkie znaczenie dla Polaków miała II pielgrzymka papieska 16-23 czerwca 1983 roku. Ojciec
Święty, mimo że jednoznacznie nie potępił stanu wojennego i jego twórców, jednak w homilii w
Katowicach opowiedział się za słusznym i niezbywalnym prawem człowieka do swobody przekonań i
zrzeszania się, uczcił też pamięć ofiar, które zginęły na skutek represji stanu wojennego, w
Zakopanem spotkał się zLechem Wałęsą. Polacy zostali pokrzepieni nadzieją i otuchą do dalszej pracy
i walki o swoje słuszne prawa.
Zapamiętaj!
22 lipca 1983 roku został zniesiony stan wojenny w Polsce. Mimo że nie było już samego stanu
wojennego, jednak pozostało w mocy jego antydemokratyczne ustawodawstwo.
Gospodarka polska lat stanu wojennego była w katastrofalnym położeniu:
- spadł dochód narodowy (ok. 8%);
- zmniejszyły się nakłady na inwestycje;
- obniżyła się stopa życiowa ludności;
- zdecydowana większość artykułów żywnościowych i niektórych gospodarczych była na kartki;
- półki świeciły pustkami, a wobec braków wielu artykułów, także gospodarczych, kwitła korupcja,
czarny rynek i łapówkarstwo;
- pogłębiał się kryzys w budownictwie mieszkaniowym;
- spadły realne płace;
- wzrosły drastycznie ceny wielu artykułów, co jedynie nieznacznie ustabilizowało rynek.
Zerwanie kontaktów z państwami zachodnimi przyczyniło się do wstrzymania napływu kredytów.
Gospodarka polska była na skraju bankructwa, a długi państwa wzrastały w przyspieszonym
tempie.

39
Polska w latach 1983-1988
Lata 1984-1985 charakteryzowały się w Polsce sytuacją wyczekiwania. Władze z jednej
strony próbowały zastraszyć społeczeństwo - wzmogła się cenzura, ataki na opozycję, inwigilowanie
księży, środowisk opozycyjnych, z drugiej strony społeczeństwo było coraz bardziej zmęczone,
mniej skore do podejmowania akcji protestacyjnych. W 1985 r. w Toruniu odbył się pokazowy
proces zabójców księdza Jerzego Popiełuszki. Funkcjonariusze SB zostali skazani na kary więzienia.
Sam proces miał pokazać społeczeństwu, że władze tępią przejawy nadużywania stanowisk, ale
jednocześnie miał ostrzec i zniechęcić ewentualnych naśladowców księdza Jerzego, zaangażowanego
w prace na rzecz obrony praw człowieka.
Rok 1985 przyniósł stabilizację władzy. Wybory w październiku przyniosły tradycyjnie sukces
komunistom i środowiskom skupionym w PRON, który firmował jedną wspólną listę wyborczą. Niska
frekwencja wyborcza - jedynie ok. 66% - była dla rządzących sygnałem, że ich metody nie cieszą się
poparciem społecznym, co więcej, rozwiązanie siłowe nie złamało ducha oporu. Generał Wojciech
Jaruzelski nie tylko pełnił funkcję I sekretarza KC PZPR, ale jednocześnie został w listopadzie
1985 roku przewodniczącym Rady Państwa.
Rok 1986 to okres pierwszych ustępstw władzy wobec społeczeństwa. Ogromny wpływ na to miała
sytuacja w ZSRR. Po śmierci sekretarza generalnego KC KPZR Konstantina Czernienki, w marcu
1985 roku nowym sekretarzem generalnym został Michaił Gorbaczow. Zaproponował on
społeczeństwu radzieckiemu przebudowę (pieriestrojkę) i jawność (głasnost). Spowodowały one
również zwrot w sytuacji w Polsce. Początkowo władze komunistyczne z dużą ostrożnością
podchodziły do nowego sposobu myślenia, próbując nadal represjami i terrorem tłumić opór
społeczeństwa. W roku 1986 ogłoszono kolejną już amnestię. Dzięki amnestii w Polsce, na wolność
wyszli ostatni więźniowie polityczni.
Zapamiętaj!
W dniach 8-14 czerwca 1987 roku do Polski po raz kolejny przybył papież Jan Paweł II. Mimo że
trzecia pielgrzymka miała charakter przede wszystkim religijny, jednak znalazły się w niej także
akcenty polityczne. W społeczeństwo polskie wstąpiła nadzieja na ostateczne zwycięstwo ideałów
demokratycznych.
29 listopada 1987 roku odbyło się referendum, w którym społeczeństwo miało wypowiedzieć się w
sprawie reform gospodarczych. Frekwencja, wobec nawoływania Solidarności do bojkotu, wyniosła
realnie ok. 35-55%. Wyniki referendum były niekorzystne dla władz, a konsekwencją tzw. reformy
były kolejne podwyżki cen, co przy jednoczesnym znacznym podwyższeniu płac nie zlikwidowało
przyczyn kryzysu a jedynie zwiększyło inflację.
Przełom lat 1987/88 nie przyniósł zmian w sytuacji ludności. Na wiosnę 1988 r. doszło do
wybuchu strajków na wielu uczelniach - Kraków, Warszawa, Poznań i inne miasta, które
brutalnie spacyfikowała milicja. W kwietniu i maju wybuchły strajki okupacyjne w wielu
zakładach przemysłowych: Bydgoszczy, Gdańska, Gdyni, Krakowa-Nowej Huty. ZOMO i specjalne
oddziały milicji brutalnie stłumiły protest w Nowej Hucie. Wobec narastającej atmosfery
konfrontacji Lech Wałęsa spowodował zawieszenie strajku w Stoczni Gdańskiej. Represje wobec
uczestników zajść były stosunkowo łagodne, co Solidarność odebrała jako swój sukces i jednocześnie
zachętę do dalszego działania i walki o prawa obywatelskie.
W lecie przez kraj przeszła kolejna fala strajków. Obok postulatów ekonomicznych na pierwszym
miejscu znajdowało się żądanie legalizacji Solidarności. Odpowiedzią władz była demonstracja siły,
ale akcje strajkowe odniosły sukces. Dzięki mediacji episkopatu rozpoczęły się nieformalne
rozmowy między stroną rządową a przedstawicielami Solidarności. Generał Czesław Kiszczak,
minister spraw wewnętrznych, zaproponował spotkanie „okrągłego stołu”. W konsekwencji kilku
spotkań Kiszczak - Wałęsa, udało się przewodniczącemu Solidarności stłumić strajki i podjąć
przygotowania do rozpoczęcia rozmów z władzami.
Druga połowa 1988 roku upływała w atmosferze wyczekiwania na rozwój sytuacji. Powstał rząd
premiera M. F. Rakowskiego, który podjął działania teoretycznie mające wprowadzić racjonalne

40
podstawy reorganizacji gospodarki (próby prywatyzacji). Decyzja o likwidacji Stoczni Gdańskiej,
mimo że podjęta rzekomo z pobudekekonomicznych, miała kontekst polityczny i wpłynęła na
negatywne reakcje społeczeństwa wobec rządu.
Koniec 1988 roku to dalsze narastanie kryzysu społecznego i ekonomicznego. Władze nie chciały
wyrazić zgody na rejestrację Solidarności, co było warunkiem wstępnym podjęcia przez przywódców
związku rozmów z władzami. 30 listopada 1988 roku w telewizji odbyła się debata Wałęsa -
Miodowicz (przywódca prorządowych związków zawodowych). W potyczce zwyciężył Wałęsa, nie
tylko ośmieszając rozmówcę, ale demaskując działania systemu komunistycznego. Popularność
Wałęsy w społeczeństwie jeszcze bardziej wzrosła. Koniec roku przyniósł powołanie Komitetu
Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie. Grono polityków i doradców Solidarności miało przygotować
się do rozmów z władzami. Tymczasem wobec kolejnej fali represji wydawało się, że możliwość
porozumienia zostanie bezpowrotnie zerwana.

Polska w latach przełomu - 1989-1999

Obrady „Okrągłego Stołu” i ich konsekwencje
W grudniu 1988 i styczniu 1989 roku obradowało X Plenum KC PZPR. W wyniku zaciętej polemiki
między zwolennikami porozumienia ze stroną solidarnościowo-opozycyjną a konserwatystami
partyjnymi, wobec szantażu ustąpienia ze stanowisk generała Wojciecha Jaruzelskiego, Czesława
Kiszczaka i innych zwolenników rozmów, została podjęta uchwała o przystąpieniu do rozmów z
opozycją. Władze zdawały sobie sprawę, że dialog jest konieczny. Sytuacja gospodarcza była fatalna,
a nastroje społeczne, mimo pewnych oznak apatii, były nadal napięte. W takiej atmosferze
zwolenników zyskiwali radykalni działacze opozycyjni, dążący do zdobycia maksymalnych koncesji
na drodze wystąpień społecznych - Konfederacja Polski Niepodległej, Solidarność Walcząca i inne.
Czy wiesz, że...
6 lutego 1989 r. w Warszawie w Urzędzie Rady Ministrów rozpoczęły się obrady „okrągłego
stołu” między przedstawicielami części środowisk opozycyjno-solidarnościowych (ludzie skupieni
wokół Lecha Wałęsy) a stroną rządową. Rozmowy toczyły się w problemowych zespołach do spraw
reform politycznych, gospodarki, polityki społecznej, pluralizmu związkowego oraz w podzespołach,
w których uczestniczyli eksperci stron. Zakończyły się 5 kwietnia podpisaniem
dokumentów „okrągłego stołu”.
Najważniejsze postanowienia przewidywały:
- faktyczną legalizację Solidarności;
- przeprowadzenie wyborów do dwuizbowego parlamentu - w Sejmie 65% mandatów miało przypaść
stronie rządowej (PZPR, ZSL, SD, Polskiemu Związkowi Katolicko-Społecznemu, PAX, Unii
Chrześcijańsko-Społecznej), a 35% stronie solidarnościowej, wybory do Senatu miały być wolne i
demokratyczne. W ten sposób miał zostać wybrany tzw. Parlament kontraktowy;
- powołanie urzędu Prezydenta wybieranego przez Zgromadzenie Narodowe (połączone izby Sejmu i
Senatu).
Atmosfera przedwyborcza była gorąca. Władze, mimo ustaleń „okrągłego stołu”, atakowały stronę
solidarnościową, musiały jednak zarejestrować NSZZ Solidarność. Zaczęła także ukazywać się gazeta
solidarnościowo-opozycyjna „Gazeta Wyborcza” z red. naczelnym Adamem Michnikiem i „Tygodnik
Solidarność”.
Czy wiesz, że...
4 czerwca 1989 roku odbyły się częściowo demokratyczne wybory do parlamentu. Zbiegło się to w
czasie z masakrą studentów chińskich na placu Tiananmen dokonaną przez władze komunistyczne.
Wybory przebiegały na ogół w atmosferze spokoju, choć czuć było napięcie i nerwowość. Okazały się
sukcesem strony solidarnościowo-społecznej, która już w pierwszej turze wprowadziła 160 na 161
posłów (przewidzianych umową) do Sejmu i 92 na 100 senatorów do Senatu. Strona rządowa poniosła
prestiżową porażkę wprowadzając w pierwszej turze tylko kilku posłów.

41
Wybory czerwcowe w Polsce były pierwszym wyłomem w systemie rządów komunistycznych w
bloku państw pozostających pod kontrolą Moskwy. Niebawem za przykładem naszego kraju poszły
Węgry, Czechosłowacja i inne państwa socjalistyczne.
19 lipca 1989 r. na posiedzeniu Zgromadzenia Narodowego prezydentem został wybrany,
większością jednego głosu, generał Wojciech Jaruzelski. Dziesięć dni później nowym I sekretarzem
KC PZPR został Mieczysław Franciszek Rakowski. Powoli następował rozkład koalicji rządzącej.
Po wyborach, w których prestiżowe zwycięstwo odniósł obóz solidarnościowo-społeczny, na
porządku dziennym stanęła kwestia powołania nowego rządu. Adam Michnik, red. naczelny „Gazety
Wyborczej”, w artykule Wasz prezydent, masz premier przedstawił propozycję objęcia urzędu
premiera przez polityka solidarnościowego.
Tymczasem rok 1989 przyniósł katastrofalną sytuację w gospodarce. Inflacja, w konsekwencji
uwolnienia cen żywności jeszcze przez rząd Rakowskiego w sierpniu 1988 roku, przybrała
rozmiary hiperinflacji, wystąpiły: braki zaopatrzeniowe, spadek produkcji, spekulacja,
nieustabilizowany kurs złotego, powiększający się deficyt w bilansie płatniczym. Wobec trudności z
utworzeniem rządu przez gen. Kiszczaka, 17 sierpnia 1989 roku doszło do porozumienia między
dawnymi sojusznikami komunistów - Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym, Stronnictwem
Demokratycznym i obozem solidarnościowym reprezentowanym przez Lecha Wałęsę. W
konsekwencji zawarcia sojuszu powstał nowy układ polityczny.
Zapamiętaj!
24 sierpnia 1989 r. Sejm powierzył misję sformowania rządu politykowi obozu solidarnościowego,
Tadeuszowi Mazowieckiemu. W rządzie większość tek obsadzili politycy koalicji: Obywatelskiego
Klubu Parlamentarnego, ZSL i SD, kilku ministrów z PZPR. Wicepremierem i ministrem
finansów został Leszek Balcerowicz, który przystąpił do hamowania hiperinflacji oraz opracowania
programu reform gospodarczych.
W Polsce powstał pierwszy od czterdziestu lat niekomunistyczny rząd w Europie Środkowo-
Wschodniej. Sprzyjał temu proces rozpadu systemu komunistycznego. W listopadzie została otwarta
granica między Berlinem wschodnim i zachodnim. Rozbijanie muru berlińskiego miało wymiar
symbolu burzenia ładu pojałtańskiego. Jarzmo komunizmu w sposób pokojowy (z wyjątkiem
Rumunii) zrzuciły wszystkie państwa bloku socjalistycznego.
W Polsce trwały przemiany ustrojowe:
- na posiedzeniu Sejmu 29 grudnia 1989 roku zostały wprowadzone poprawki do konstytucji - nazwa
państwa to Rzeczpospolita Polska, demokratyczne państwo prawa, w którym władza zwierzchnia
należy do Narodu; wolne i demokratyczne wybory, swoboda zrzeszania się i działalności partii
politycznych;
- z konstytucji zniknął zapis o przewodniej roli PZPR i sojuszu z ZSRR;
- 9 lutego 1990 roku orłu będącemu godłem Polski przywrócono koronę.
Rząd Mazowieckiego burzył stary ład i porządek komunistyczny - likwidacja SB, ORMO, powstanie
policji, Urzędu Ochrony Państwa. Polityka „grubej kreski” miała na celu niedopuszczenie do
przysłowiowego „polowania na czarownice”, miała dać komunistom szansę na znalezienie się w
nowej rzeczywistości państwa demokratycznego. W ministerstwach przystąpiono do zmian
kadrowych.
Jednym z najważniejszych zadań rządu Mazowieckiego było wprowadzenie reformy
gospodarczej. Jej twórcą był wicepremier i minister finansów, Leszek Balcerowicz. Polska uzyskała z
Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego pożyczki w wysokości ok. 2 mld
dolarów. Ten tzw. fundusz stabilizacyjny miał na celu ustabilizowanie przede wszystkim polskiej
waluty i zdławienie hiperinflacji. Służyć temu miało m.in.:
- wprowadzenie od 1 stycznia 1990 roku wysokiego podatku tzw. progresywnego, którym
obciążono przedsiębiorstwa wypłacające swoim pracownikom pensje wyższe niż przewidywał rząd;
- Narodowy Bank Polski, w celu ściągnięcia nadwyżek pieniężnych, podniósł, wyprzedzając
wysokość inflacji, stopy procentowe od wkładów ludności;

42
- ograniczono dotacje do przedsiębiorstw państwowych, co wywołało wzrost cen bardzo wielu
artykułów i surowców;
- waluta polska uległa dewaluacji, co podniosło opłacalność polskiego eksportu.
Pierwsze rezultaty reformy Balcerowicza były widoczne już po kilku
miesiącach. Hiperinflacja została zahamowana. Pojawiły się jednak nowe problemy -
niekonkurencyjne przedsiębiorstwa zaczęły bankrutować, co wywołało wysokie
bezrobocie. Zerwanie tradycyjnych związków z ZSRR i innymi państwami socjalistycznymi,
konieczność dostosowania się do zmieniających się warunków, niekorzystne tendencje w gospodarce
światowej (konflikt w Zatoce Perskiej - wzrost cen paliw) pociągnęły za sobą zwiększenie kosztów
społecznych reform w Polsce.
Rok 1990 przyniósł kształtowanie się nowych partii i stronnictw politycznych. 27 stycznia
rozpadła się na kilka grup Polska Zjednoczona Partia Robotnicza.
Tymczasem w wolnym społeczeństwie wystąpiła istna eksplozja powstawania partii, partyjek,
stronnictw, bloków, klubów, itd. Fatalne w skutkach było pęknięcie w obozie solidarnościowym i
podział na zwolenników Mazowieckiego, ludzi wspierających jego rząd i przeciwników, skupionych
wokół Lecha Wałęsy i jego nowych doradców, braci Jarosława i Lecha Kaczyńskich z Porozumienia
Centrum. Ta tzw. „wojna na górze” ogłoszona przez Wałęsę pod hasłami rozliczenia dawnych
działaczy partyjnych, posiadających spółki i firmy tzw. nomenklaturowe, doprowadziła do rozpadu
obozu solidarnościowego. Ujawniło się to szczególnie w czasie zbliżających się wyborów
prezydenckich. Na podstawie nowej ordynacji wyborczej (powszechny udział obywateli) przeciwko
sobie stanęli m.in. dawni współpracownicy - Tadeusz Mazowiecki i Lech Wałęsa. W pierwszej turze,
25 listopada 1990 roku, zwycięstwo odniósł (choć nie został wybrany na prezydenta) Lech Wałęsa.
Drugie miejsce zajął nikomu nie znany obywatel Kanady, Stanisław Tymiński. Tadeusz Mazowiecki,
jako trzeci, nie przeszedł do drugiej tury wyborów.
9 grudnia 1990 roku odbyła się druga tura wyborów prezydenckich. Przy frekwencji tylko
53% Lech Wałęsa zdobył poparcie 74% głosujących i został pierwszym prezydentem Trzeciej
Rzeczypospolitej. Gabinet Mazowieckiego podał się do dymisji, a nowym premierem został Jan
Krzysztof Bielecki, którego rząd kontynuował w głównych zamierzeniach politykę poprzedniego
gabinetu.
Polska weszła na drogę transformacji ustrojowej i gospodarczej. Celem działań wszystkich
postkomunistycznych rządów był uczynienie Polski pełnoprawnym członkiem zachodnioeuropejskich
i światowych organizacji miedzynarodowych. W tym celu wraz z rozwiązaniem w 1991 r. RWPG i
Układu o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej zwanego potocznie Układem
Warszawskim Polska podjęła starania o przyjęcie do struktur zachodnich oryganizacji takich jak
NATO i ówczesna Wspólnota Europejskiej. Członkiem NATO Polska stał się 12 marca 1999 r.
Wspólnota Europejska już jako Unia Europejska poszerzyła swoje grono o kolejne 10 państw
członkowskich, w tym Polskę 1 maja 2004 r.

43