filozofia historii, filozofia dziejów,

dziedzina ogólnych rozważań nad przebiegiem procesu dziejowego, nad sensem historii,
charakterem, znaczeniem i statusem praw historycznych, sposobami rozumienia historii, czynnikami
jej rozwoju;

Lew Gumiłow – spopularyzował pojęcie Eurazji, jednakże był często poddawany krytyce. Jako że jego
teoria, bardzo bogata w taki „ładunek ideologiczny”, przedstawiała Rosję jako naród bardziej
Azjatycki, niejako pokrywała się z powszechnym przekonaniem o Rosjanach jako narodzie
ksenofobicznym, uważającym się za naród wyjątkowy. Wielu naukowców stwierdziło, że twórczość
Gumiłowa podbudowała i wzmocniła koncepcję eurazjatyzmu. Panuje natomiast wątpliwość co do
tego, czy to sam Gumiłow jest współtwórcą koncepcji eurazjatyzmu.

Francuska badaczka eurazjatyzmu, Marlene Laruelle, słusznie zauważa, że promowane przez uczniów
i biografów Gumilowa takie ujęcie kwestii korespondencji Gumilowa z Piotrem Sawickim, który wg
autorki jest ostatnim klasycznym eurazjatą. jest pewnym nadużyciem. Należy pamiętać, że ta
koncepcja w swej klasycznej postaci skończyła się w latach trzydziestych XX wieku, zatem w
przypadku Sawickiego można mówić o podtrzymaniu niektórych przekonań charakterystycznych dla
eurazjatyckiej ideologii, ale nie o wspólnych przedsięwzięciach naukowych czy politycznych, co
cechowało rosyjski ruch eurazjatycki w latach 20. Laruelle pisze o wyssanej z palca legendzie, jakoby
Sawicki siedział razem z Gumilowem w jednym gułagu i obaj uczeni mogli wymieniać swoje poglądy,
natomiast sam zainteresowany zaprzeczy, że sytuacja miała miejsce.

Oryginalność koncepcji Gumiłowa polega na wyodrębnieniu jednostki cywilizacyjnej, zwanej

etnosem. Sam etnos nie jest kreacją Rosjanina, natomiast stworzył on specyficzną dla niego,
momentami wręcz poetycką terminologię. Wg niego podział ludzkości na cywilizacje i umieszczanie
jej w poszczególnych epokach nie ma większego sensu. W jego opinii nie istniała ciągłość mniejszej
cywilizacji do następnej, wyższej. Natomiast zdaniem Gumiłowa, każdy etnos istnieje od 1200 do
1500 lat, bez względu na postęp technologiczny, który poczynił, a następnie zanika w innych, nowo
postałych etnosach. Na ich kształtowanie, zdaniem Gumiłowa, ma mieć wpływ zarówno środowisko
geograficzne oraz klimat, jak i kosmos, który powoduje zmiany klimatyczne, jak i zmiany w samych
etnosach.

W rozumieniu Gumiłowa etnos jest elementem społecznych dziejów, który pozwala gatunkowi homo
sapiens grupować się w taki sposób, aby istniała możliwość przeciwstawiania siebie reszcie świata, co
ma być twórczym elementem kreacji dziejów. Etnos ma mieć umiejscowienie w dziejach z
zachowaniem pewnych strukturalnych norm. Zachodzą powiązania między jednostką i grupą, grupą i
etnosem, etnosem i superetnosem oraz między etnosami i superetnosami. Etnos ma być tą formą, w
której odbywa się proces kreacji, dający ludzkości możliwość egzystencji jako gatunkowi. Te formy
mają w przypadku każdego etnosu, specyficzny dla siebie charakter, wg Gumiłowa zmieniając się
czasami szybko, czasami powoli. Dla każdego etnosu funkcjonują takie formy, które są odbierane jako
jedynie dopuszczalne społecznie i nie sprawiają problemów w danym etnosie. Takowe formy
mogłyby być jednak uciążliwe i nie do przyjęcia dla innego etnosu. Dlatego też jeden etnos, stykając
się z innym, powoduje w nim zaburzenia. Śmierć etnosu jest postrzegana jako rozkład struktury, nie
jako wymarcie wszystkich jego członków. Umiera więc system, a nie ludzie. Zdaniem Gumiłowa etnos
może być „unicestwiony” gdy jeszcze nie był wystarczająco mocny by przekształcić się w naród. W
taki sposób można tłumaczyć wg niego ekspansje i upadki różnych cywilizacji na przestrzeni dziejów.

Wg Gumiłowa etnosy mogą zlewać się będąc w składzie wspomnianego wcześniej superetnosu. Ma
tutaj szczególnie wpływ wyznawanie pewnych ideałów, które w każdym superetnosie mogą mieć
jednakowe znaczenie i podobną dynamikę dla wszystkich wchodzących w jego skład etnosów.
Zdaniem Gumiłowa zmiana ideałów może nastąpić, natomiast będzie to tylko pozorne, każdy z
reprezentantów różnych etnosów pozostanie w głębi ducha tym, co mu się wydaje jedynym słusznym
i naturalnym.

„Zlewanie się” etnosów następuje natomiast w wyniku występowania nieskończenie wielu innych
podobieństw. Może to się nawet stać drogą podboju jednego etnosu przez inny, podobny. Takie
sytuacje miały miejsce wśród ludów germańskich czy słowiańskich. Gumiłow tłumaczy to tak, że
podobne pierwiastki etniczne siłą rzeczy musiały się przyciągać lub łączyć by mocniej przeciwstawiać
się innym, zdecydowanie bardziej obcym w naturze. Etnosy mogą też z czasem wyodrębnić się od
etnicznych korzeni i stworzyć nowy etnos. Najlepszym przykładem tego były ludy azjatyckie, które od
7 do 9 wieku wędrowały do Europy (m.in. Bułgarii, Węgier i Estonii). W późniejszych latach byli to np.
konkwistadorzy w Ameryce łacińskiej lub „francuzi” z Quebec.

Wg Gumiłowa asymilacja etnosów nie ukazuje się poprzez przelew krwi i przemoc, ale przez opresję
psychologiczną, czyli poniżanie. Podaje przykład Spartan, którzy woleli umrzeć zamiast pozostać
społecznością drugiej kategorii w gronie zwycięzców. Ci podporządkowujący się asymilacji nie
stanowią dla zwycięzców nabytku etnicznego ponieważ są mało wiarygodni, asymilowanie niesie za
sobą w takich sytuacjach najczęściej negatywne skutki.

Kres bytu poszczególnych etnosów Gumiłow wyjaśnia w ten sposób, że tracą energię by zapisać się w
historii pod postacią dzieł sztuki. Poetycko określa to symfonią, która ukazuje drogę innym etnosom,
tak aby mogły odegrać swoją symfonię w innych dziejach. Posiadanie i trwanie ścisłego typu
zachowań i samoświadomość odrębności w zestawieniu z całym rodzajem ludzkim jest najistotniejszą
cechą każdego etnosu. Wg Gumiłowa historiozofia jest wciąż mało rozeznaną konfrontacją etnosów,
a bez takowej niemożliwy byłby rozwój i jego owoce, jakim jest sztuka.