Aluminotermia jako metoda otrzymywania metali

z tlenków

Wprowadzenie
Przeczytaj
Wirtualne laboratorium – S
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Aluminotermia jako metoda otrzymywania metali
z tlenków

Reakcja termitowa z użyciem tlenku żelaza(<math aria-label="trzy">III) i glinu.

Źródło: dostępny w internecie: www.flickr.com, domena publiczna.

Czy wiesz, że redukcja tlenków za pomocą glinu ma wiele wspólnego z pirotechniką?

Najbardziej powszechna redukcja tego typu to reakcja glinu z tlenkiem żelaza(III). W
1893 r., kiedy to Hans Goldschmidt zmieszał sproszkowany glin i tlenek żelaza(III),

poznano reakcję termitową – towarzyszy jej intensywne świecenie oraz bardzo wysoka
temperatura – 3000°C.
Twoje cele

Określisz, które tlenki są stosowane w aluminotermii i dlaczego.

Wyjaśnisz, czym jest aluminotermia oraz reakcja termitowa.
Zapiszesz równania reakcji redukcji tlenków metali za pomocą glinu.
Zaprojektujesz doświadczenie reakcji termitowej.
Przeczytaj

Redukcja tlenków metali za pomocą glinu

Proces, w którym tlenki zostają zredukowane za pomocą glinu nazywa się aluminotermią.
III
Reakcja polega na zmieszaniu tlenku metalu (np. tlenku żelaza( ), tlenku chromu( ), III
IV V
tlenku manganu( ) czy tlenku wanadu( )) ze sproszkowanym glinem, a w jej wyniku
otrzymuje się czysty metal (żelazo, chrom, mangan czy wanad) oraz tlenek glinu. Podczas
reakcji wydziela się duża ilość energii w postaci ciepła.

tlenek metalu + glin → metal + tlenek glinu + energia

Reakcje te są więc silnie egzotermiczne.
Temperatura dochodzi do 3000°C , co
sprawia, że powstające w reakcji metale
ulegają stopieniu i występują w postaci
płynnej. Dochodzi wówczas do gwałtownej
redukcji tlenku metalu do czystego metalu
oraz utlenienia glinu do jego tlenku.
Mieszankę sproszkowanego tlenku metalu
i glinu nazywa się termitem lub mieszanką
termitową, a proces – reakcją termitową.
Termit to mieszanina zawierająca sproszkowany glin
oraz tlenek żelaza (na zdjęciu: Fe2 O3 ) Jedną z najpopularniejszych mieszanek
Źródło: Schuyler S., dostępny w internecie: www.wikipedia.org,
licencja: CC BY-SA 2.5. termitowych jest sproszkowany glin
z tlenkami żelaza. W reakcji termitowej
wykorzystuje się dwa rodzaje tlenków żelaza: tlenek żelaza( III) oraz tlenek żelaza(II, III).
Jeżeli termit sporządzony jest z użyciem tlenku żelaza(III), to zachodzi następująca
reakcja:

Fe2 O3 + 2 Al → 2 Fe + Al2 O3 + energia

której standardowa molowa zmiana entalpii reakcji wynosi ΔH ° = −848 mol
kJ .

Jeżeli termit sporządzony jest z użyciem tlenku żelaza( , II III), czyli FeO ⋅ Fe2 O3 , to
zachodzi następująca reakcja:
 3 Fe3 O4 + 8 Al → 9 Fe + 4 Al2 O3 + energia
której standardowa molowa zmiana entalpii reakcji wynosi ΔH ° = −3396 mol
kJ .

Reakcje te mogą zachodzić samoistnie, ale często doprowadza się je do temperatury

zapłonu, wynoszącej około 1000°C
, aby reakcje zachodziły szybciej. W tym celu dodaje się
do mieszaniny inicjator, najczęściej Mg K S
, lub , i zapala się mieszaninę. Proces
aluminotermii wykorzystuje się również do otrzymania metali, takich jak np. chrom lub
mangan:

Cr2 O3 + 2 Al → 2 Cr + Al2 O3

3 MnO2 + 4 Al → 3 Mn + 2 Al2 O3
Ciekawostka

Metodę aluminotermii wykorzystuje się podczas spawania torów kolejowych.

Źródło: dostępny w internecie: www.flickr.com, domena publiczna.

Aluminotermię wykorzystuje się w spawalnictwie (spawanie stali, np. szyn kolejowych),

hutnictwie (pozyskiwanie czystych metali z rud) oraz w wojsku (w pirotechnice, np.
niszczenie dział bez konieczności użycia materiałów wybuchowych).

Słownik
aluminotermia
 proces metalurgiczny polegający na redukcji tlenków metali sproszkowanym glinem;
podczas procesu, w wyniku utleniania glinu, wydzielają się znaczne ilości ciepła, co
powoduje wzrost temperatury (do 3000°C); aluminotermia jest stosowana do
otrzymywania np. chromu, wanadu, manganu
termit

mieszanina sproszkowanego tlenku metalu (np. Fe2 O3 , Cr2 O3 , MnO2 czy V2 O5 ) i glinu
tlenki

związki chemiczne tlenu z innymi pierwiastkami, w których atom tlenu występuje na −II
stopniu utlenienia
utleniacz

cząsteczka lub jon zawierający pierwiastek, który w reakcjach redoks przyjmuje

elektrony, zmniejszając tym samym swój stopień utlenienia
reduktor

cząsteczka lub jon zawierający pierwiastek, który w reakcjach redoks oddaje elektrony,
zwiększając swój stopień utlenienia
reakcja utlenienia-redukcji (redox)

zachodzące łącznie procesy utlenienia i redukcji; utlenianie – oddawanie elektronów

przez atom, cząsteczkę lub jon; redukcja – przyjmowanie elektronów przez atom,
cząsteczkę lub jon

Bibliografia
Bielański A., Podstawy chemii nieorganicznej 2, Warszawa 2013.

Pazdro K. M., Chemia. Podręcznik do kształcenia rozszerzonego w liceach, Część IV.

Chemia nieorganiczna, Warszawa 2009.
Wirtualne laboratorium – S
Laboratorium 1

W jaki sposób przeprowadzisz reakcję termitową? Wśród sprzętu laboratoryjnego oraz

odczynników chemicznych znajdują się te niezbędne do przeprowadzenia eksperymentu
chemicznego. Zapoznaj się z problemem badawczym i zweryfikuj własną hipotezę.
W formularzu zanotuj swoje obserwacje i wyniki, a następnie zapisz wnioski.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem h ps://zpe.gov.pl/a/D191yI7kB

Wirtualne laboratorium pt. „Aluminotermia jako metoda otrzymywania metali z tlenków”

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Analiza eksperymentu: Reakcja redukcji tlenku żelaza(III) za pomocą glinu

Problem badawczy: Czy w wyniku reakcji tlenku żelaza(III) z glinem, jako produkt otrzymuje
się tlenek?
Hipoteza:

Sprzęt laboratoryjny: Odczynniki chemiczne:

Przebieg eksperymentu:

Obserwacje:

Wyniki:

Wnioski:

Równanie reakcji chemicznej:

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je
w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Uzupełnij tekst, wybierając prawidłowe określenie.

Aluminotermia jest to proces metalurgiczny polegający na tlenków metali

glinem. Podczas procesu, w wyniku glinu, wydzielają się znaczne ilości , co
powoduje temperatury.

redukcji redukcji energii utleniania spadek wzrost ciepła gazowym

sproszkowanym utleniania

Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz prawidłowe stwierdzenie. Może być więcej niż jedna poprawna odpowiedź.

Podczas procesu aluminotermii zachodzi proces endotermiczny, powodując spadek


temperatury procesu do temperatury −20°C.

Podczas procesu aluminotermii wydzielone są znaczne ilości ciepła, co powoduje


wzrost temperatury do 3000°C.

 Termit jest to mieszanina sproszkowanego tlenku niemetalu i glinu.

 Termit jest to mieszanina sproszkowanego tlenku metalu i glinu.

Ćwiczenie 3 輸
Wybierz poprawne dokończenia poniższego zdania.

Aluminotermia to metoda, podczas której zachodzi reakcja:

 elektrofilowa.

 redoks.

 nukleofilowa.

 Nie można jednoznacznie określić.

 rodnikowa.
Ćwiczenie 4 輸

Wybierz i zaznacz wykres (prawidłowo narysowany i opisany) zmian energii, charakteryzujący

proces redukcji tlenków za pomocą glinu.

Informacja do zadania
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

 A

 D

 C

 B

Ćwiczenie 5 輸

Podaj co najmniej dwa zastosowania aluminotermii.

Odpowiedź:
Ćwiczenie 6 輸

Zapisz równania reakcji redukcji tlenku chromu(III) i tlenku manganu(IV) za pomocą glinu.

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 7 醙

kJ
Standardowa molowa entalpia redukcji tlenku żelaza(III) za pomocą glinu wynosi −848 mol .
Oblicz, jaka ilość energii (kJ) wydzieli się w tej reakcji, jeżeli do przygotowania mieszaniny
termitowej użyto 5 g tlenku żelaza(III) oraz stechiometryczną ilość sproszkowanego glinu.

Rozwiązanie oraz odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie
umieść je w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 8 醙

Jednym z metali, który może być również otrzymywany w wyniku aluminotermii, jest wanad.
Zapisz równanie tej reakcji, wiedząc, że 2 mole atomów tego pierwiastka w procesie redukcji
przyjmują 6 moli elektronów. Następnie porównaj swoją odpowiedź do tej podanej poniżej
w zadaniu.

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 9 難

II III) oraz glinu.

Poniżej przedstawiono równanie reakcji otrzymywania żelaza z tlenku żelaza( ,
Dobierz współczynniki stechiometryczne do poniższej reakcji chemicznej za pomocą bilansu
jonowo-elektronowego.

? FeO ⋅ Fe2O3+? Al →? Fe+? Al2O3

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je
w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 10 難

Oblicz molowy skład procentowy metali w mieszaninie poreakcyjnej dla reakcji otrzymywania
II III
żelaza z tlenku żelaza( , ) jeżeli wiesz, że reakcję przerwano w momencie, gdy otrzymano
jedynie80% z możliwej do otrzymania liczby moli żelaza. Wynik podaj z dokładnością do
drugiego miejsca po przecinku.

Rozwiązanie oraz odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie
umieść je w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Dla nauczyciela

Scenariusz zajęć

Autor: Daria Szeliga, Krzysztof Błaszczak

Przedmiot: chemia

Temat: Aluminotermia jako metoda otrzymywania metali z tlenków

Grupa docelowa: Uczniowie III etapu edukacyjnego – poziom podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

VII. Systematyka związków nieorganicznych. Uczeń:

3) pisze równania reakcji otrzymywania tlenków pierwiastków o liczbach atomowych od 1

do 30 (synteza pierwiastków z tlenem, rozkład soli, np. CaCO3 i wodorotlenków, np.
Cu(OH)2 .

Zakres rozszerzony

VII. Systematyka związków nieorganicznych. Uczeń:

3) pisze równania reakcji otrzymywania tlenków pierwiastków o liczbach atomowych od 1

do 30 (synteza pierwiastków z tlenem, rozkład soli, np. CaCO3 , i wodorotlenków, np.
Cu(OH)2 ).

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

wyjaśnia, czym jest aluminotermia oraz reakcja termitowa;

pisze równania reakcji redukcji tlenków metali za pomocą glinu;
bilansuje równania reakcji chemicznych za pomocą metody jonowo‐elektronowej.
Strategie nauczania:

asocjacyjna;
problemowa.

Metody i techniki nauczania:

dyskusja dydaktyczna;
wirtualne laboratorium;
analiza materiału źródłowego;
ćwiczenia uczniowskie;
eksperyment chemiczny;
tarcza strzelnicza.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do Internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
rzutnik multimedialny.

Przebieg zajęć

Faza wstępna:

1. Rozpoznanie wiedzy wyjściowej uczniów. Krótkie przypomnienie dotyczące metod

otrzymywania tlenków w reakcji redukcji za pomocą węgla i wodoru jako reduktorów.
2. Ustalenie celów lekcji. Nauczyciel podaje temat zajęć i wspólnie z uczniami ustala cele
lekcji, które uczniowie zapisują w portfolio.
3. Zasady BHP. Nauczyciel zapoznaje uczniów z kartami charakterystyk substancji, które
będą używane na lekcji.

Faza realizacyjna:

1. Eksperyment chemiczny – „Badanie reakcji tlenku żelaza(III) z glinem”. Nauczyciel

wybiera ucznia do roli asystenta, który w jego obecności przeprowadzi eksperyment
pod wyciągiem. Na stole są przygotowane odczynniki chemiczne, szkło i sprzęt
laboratoryjny. Uczniowie gremialnie na forum ustalają procedury wykonania
eksperymentu, nauczyciel zatwierdza ostatecznie instrukcję wykonania i rozdaje
uczniom karty pracy. Uczniowie indywidualnie wypełniają karty pracy wpisując
 pytanie badawcze hipotezę, obserwacje, równanie reakcji i wnioski. chętni uczniowie
na forum klasy podają efekty swojej pracy, pozostali uczniowie i nauczyciel weryfikują
poprawność merytoryczną wypowiedzi.
2. Chętny uczeń zapisuje na tablicy równanie reakcji chemicznej, jaka zaszła podczas
przeprowadzonego eksperymentu chemicznego – prawidłowy zapis poniżej:
Fe2 O3 + 2 Al → 2 Fe + Al2 O3 + energia (ΔH ° = −848 kJ
mol )
3. Nauczyciel wprowadza pojęcia: aluminotermia, termit oraz reakcja termitowa –
uczniowie wyszukują znaczenie tych pojęć w e‐materiale w sekcji „Przeczytaj”
i zgłaszają swoje propozycje wyjaśnień tych pojęć na forum klasy.
4. Nauczyciel wyjaśnia efekt energetyczny reakcji. (Reakcje redukcji tlenków za pomocą
glinu są reakcjami silnie egzotermicznymi, w których wydziela się duża ilość ciepła
oraz światła. Osiągana temperatura dochodzi nawet do 3000°C, co sprawia, że
powstające w reakcji metale ulegają stopieniu i występują w postaci płynnej. Dochodzi
wówczas do gwałtownej redukcji tlenku metalu do czystego metalu oraz utlenienia
glinu do jego tlenku.)
5. Wybrany uczeń rysuje na tablicy schematyczny wykres zależności energii od postępu
reakcji dla reakcji egzotermicznej.
6. Nauczyciel zwraca uwagę na częste wykorzystywanie inicjatorów reakcji, takich jak
magnez lub potas, które dodawane są do mieszanki termitowej a następnie zapalane,
aby zapoczątkować proces i szybko osiągnąć temperaturę zapłonu termitu (ok. 1000°C
).
7. Nauczyciel wyjaśnia, że często stosowanym tlenkiem w reakcji termitowej jest tlenek
II III
żelaza( , ). Wybrany uczeń zapisuje równanie reakcji chemicznej tlenku żelaza( , II III
) z glinem, a następnie bilansuje równanie metodą bilansu jonowo‐elektronowego.
8. Uczniowie pracują w parach z częścią „Sprawdź się”. Uczniowie wykonują zadania.
Nauczyciel może wyświetlić treść poleceń na tablicy multimedialnej. Po każdym
przeczytanym poleceniu, nauczyciel daje uczniom określony czas na zastanowienie się,
a następnie chętny uczeń z danej pary udziela odpowiedzi/prezentuje rozwiązanie na
tablicy. Pozostali uczniowie ustosunkowują się do niej, proponując ewentualnie swoje
pomysły. Nauczyciel w razie potrzeby koryguje odpowiedzi, dopowiada istotne
informacje, udziela uczniom informacji zwrotnej. Ćwiczenia, których uczniowie nie
zdążą wykonać podczas lekcji mogą być zlecone do wykonania w ramach pracy
domowej. A następnie tłumaczy, że reduktorem w redukcji tlenków może być również
glin. Wówczas otrzymuje się zawsze tlenek glinu, a wyjściowy tlenek metalu
redukowany jest do czystego metalu.

Faza podsumowująca:

1. Tarcza strzelnicza. Celem tej metody jest bardzo szybkie uzyskanie informacji zwrotnej.
Uczniowie na tarczy strzelniczej zawieszonej w sali lekcyjnej, z użyciem małych
samoprzylepnych kolorowych karteczek, zaznaczają w skali od do 0 10swoje „strzały”.
Koło można podzielić na części, w których oceniać można różne aspekty pracy, np.
 przydatność, atrakcyjność, stopień trudności materiału, zaangażowanie uczniów,
zainteresowanie tematem, stopień opanowania zagadnienia wynikający
z zamierzonych do osiągnięcia celów lekcji, itp. Nauczyciel może odnieść się do tego
ogólnie na podsumowanie.

Praca domowa:

1. Uczniowie mają za zadanie wyszukać w dostępnych źródłach i opisać zastosowania

aluminotermii.
2. Uczniowie wykonują w e‐materiale w sekcji „Sprawdź się” pozostałe ćwiczenia,
których nie zdążyli wykonać na lekcji.
3. Praca z wirtualnym laboratorium uczniów nieobecnych na lekcji.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Wirtualne laboratorium może być wykorzystane przez uczniów podczas przygotowania się
do lekcji czy pracy kontrolnej. Uczniowie nieobecni na lekcji mogą skorzystać z medium
celem uzupełnienia luk kompetencyjnych.

Materiały pomocnicze:

1. Nauczyciel przygotowuje planszę z tarczą strzelniczą (wg poniższego załącznika) oraz

małe kolorowe samoprzylepne karteczki.
Plik o rozmiarze 26.25 KB w języku polskim

2. Doświadczenie chemiczne „Badanie reakcji glinu z tlenkiem żelaza(III)

Szkło i sprzęt laboratoryjny: tygiel, szczypce metalowe, zapalniczka.

Odczynniki chemiczne: wióra magnezowa, sproszkowany tlenek żelaza(III), sproszkowany

glin.

3. Karty charakterystyk tlenku żelaza(III), glinu i magnezu.

4. Karta pracy ucznia:
Plik o rozmiarze 71.26 KB w języku polskim