Cesarstwo i papiestwo.

Krucjaty - podsumowanie

Wprowadzenie
Przeczytaj
Gra edukacyjna
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Cytat za: J. A. Gierowski, Historia Włoch, Ossolineum, Wrocław 2007, s. 86.

Źródło: Wiek V-XV w źródłach , oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2003,
s. 129–130.
Źródło: Wiek V-XV w źródłach , oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2003,
s. 126–127.
Źródło: Fragment opracowania historycznego, [w:] J. Le Goff, Kultura średniowiecznej
Europy, Warszawa 1995, s. 82.
Źródło: Fragment Dictatus papae (tez Grzegorza VII) z 1075 roku , [w:] M. Sobańska-Bondaruk
i S. B. Lenard, Wiek V-XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami
metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, Warszawa 1997, s. 126–127.
 Cesarstwo i papiestwo. Krucjaty - podsumowanie

Złupienie Konstantynopola przez krzyżowców w czasie IV krucjaty, w 1204 roku, dzieło powstałe w XV
wieku.
Źródło: wikimedia.org, domena publiczna.

W średniowiecznej Europie przez dekady ścierały się ze sobą dwie koncepcje organizacji
życia społecznego i politycznego. Uniwersalizm zakładał stworzenie jednolitej Europy,
którą miał władać albo cesarz (cezaropapizm), albo papież (papocezaryzm). Koncepcja
konkurencyjna zakładała istnienie państw narodowych, kontrolowanych przez świeckich
władców.

Konflikt o to, kto okaże się główną siłą polityczną kontynentu, przybrał formę nie tylko
rywalizacji między poszczególnymi monarchami, ale również walki o prymat między
władcami świeckimi i hierarchami Kościoła katolickiego. Podzielić go można na trzy fazy:
spór o inwestyturę, czyli prawo do obsadzania biskupstw i opactw, walkę rodu
Hohenstaufów z papiestwem i wreszcie konflikt papieża Bonifacego VIII z królem
francuskim Filipem IV Pięknym. Ta rywalizacja doprowadziła już w IX i X w. do feudalizacji
Kościoła, a w konsekwencji – zeświecczenia kleru. Uzyskanie wpływów politycznych
upodobniło Kościół do instytucji świeckich. Feudalny kościół jako instytucję osłabiały trzy
zjawiska: symonia (sprzedaż stanowisk kościelnych), nikolaizm (zerwanie z zasadą celibatu
i chęć zapewnienia potomstwu korzyści materialnych) oraz nepotyzm (obsadzanie urzędów
kościelnych członkami rodziny). Wśród kleru powstawały różne pomysły na reformę
i odzyskanie politycznej inicjatywy. Jednym z nich był ruch krucjat.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Scharakteryzujesz etapy średniowiecznego sporu o dominację między władzą

duchowną i świecką.
Wyjaśnisz, dlaczego krucjaty wzmacniały papiestwo oraz dlaczego zyskały w Europie
tak powszechne poparcie.
Wytłumaczysz, jakie argumenty trafiały do współczesnych ludzi i na jakie powoływał
się papież, ogłaszając krucjaty.
Przeczytaj

Podstawy sporu ary i korony

W średniowieczu powszechnie i bezdyskusyjnie uznawano nadrzędność religijnej sfery
życia nad wszystkimi innymi. Wydawałoby się więc, że to duchowni powinni kreować
kształt życia społecznego. Tymczasem Kościół jako instytucja przejął zasady funkcjonowania
i feudalną strukturę od władzy świeckiej. Zarazem od koronacji Karola Wielkiego na cesarza
w 800 r. w zachodniej części świata chrześcijańskiego obok papiestwa pojawił się drugi
ponadnarodowy ośrodek władzy.

Pomiędzy funkcją cesarza a papieża istniało wiele punktów wspólnych. Obaj czuli się
odpowiedzialni za los całej społeczności chrześcijańskiej i niedługo zaczęło dochodzić
między nimi do konfliktów. Z jednej strony za najważniejsze w życiu człowieka uznawano
zadania wyznaczone przez religię, a za najwyższą prawdę – tę, którą objawiono w świętych
tekstach, regulujących także świeckie obszary życia. Z drugiej – władcy świeccy
dysponowali rozbudowanym aparatem administracyjnym i możliwościami przymusu, które
pozwalały egzekwować od poddanych posłuszeństwo według zasad ustalanych przez
władcę według własnego interesu.

Kościół sankcjonował feudalizm...

Św. Gelazy I sformułował w 496 roku tzw. teorię
dwóch mieczy. Przedstawiała ona władzę jako
podobną mieczowi, przy czym wskazywał na
istnienie dwóch mieczy – pierwszego z nich dobywa
Kościół, drugiego władza świecka dla Kościoła.
Po upadku cesarstwa zachodnio‐rzymskiego
doktryny teologiczne i struktura kościoła
katolickiego dopiero się krystalizowały. Jedną
z kwestii w której papież musiał zająć
stanowisko była relacja jego urzędu do władzy
świeckiej. Papież Gelazy I (492‐498)
sformułował doktrynę, która od jego imienia
została nazwana gelazjanizmem. Zakładała
ona, iż światem rządzą dwie zasady: autorytet
biskupów i władza monarchy. Są one od
siebie rozdzielne, jednak ta pierwsza jest
istotniejsza, ponieważ duchowni są
odpowiedzialni przed Bogiem za
postępowanie władcy.
Średniowieczny kościół, jako część systemu
feudalnego był autentyczną potęgą
z własnym zapleczem materialnym, aparatem
administracyjnym, wpływami politycznymi
Źródło: Heidelberg, Biblioteka Uniwersytecka, Wikimedia
i dominującą rolą w dziedzinie oświaty, nauki
Commons, domena publiczna.
i kultury. Hierarchowie podkreślali kruchość
i przejściowość państwa ziemskiego oraz jego
podległość władzy duchownej, która tu na ziemi reprezentuje boski absolut. Biskupi głosili,
że: „dom boży tworzą ci, którzy się modlą, ci, którzy wojują i ci, którzy pracują”. Nierówność
prawna i majątkowa poszczególnych ludzi była według nich zdeterminowana wolą bożą.

...a władca reprezentował Chrystusa

Przeciwko politycznej dominacji Kościoła występowały kolejne cesarstwa: bizantyjskie,
frankońskie, a potem rzymskie narodu niemieckiego. Jednak mimo różnic interesów
feudałów świeckich i duchownych nigdy w okresie średniowiecza nie zakwestionowano
prymatu chrześcijaństwa. Oparcie rządów na autorytecie Kościoła było bardzo ważne dla
wszystkich średniowiecznych władców europejskich. Karol Wielki koronowany na cesarza
w Rzymie był przyjacielem papiestwa i traktował tę instytucję z szacunkiem. Uznawał się
jednak nie tylko za obrońce religii, ale i zwierzchnika Kościoła. Mianował i odwoływał
biskupów. Odnowienie cesarstwa zachodniego przez Ottona I w 962 r. jeszcze wzmocniło
władzę świecką. Otton I jako cesarz uzyskał realny wpływ na wybór papieży. Na zachodzie
Europy zaczęła się wówczas epoka znana jako uniwersalizm cesarski.

Karol Wielki i papież Hadrian I. W jaki sposób malarz przedstawił relacje między cesarzem a papieżem?
Źródło: Antoine Vérard, 1493, Wikimedia Commons, domena publiczna.

W cesarstwie bizantyjskim jeszcze wcześniej, bo w VI w., powstała doktryna imperialna, tzw.

cezaropapizm, łącząca tradycje imperium rzymskiego z religią chrześcijańską. Cesarz był
w tym systemie nie tylko władcą absolutnym, ale i namiestnikiem bożym. Jako
współrządzący z Bogiem zasiadał na dwuosobowym tronie. Obok niego miał być na nim
obecny sam Chrystus, oczywiście niewidoczny dla zwykłych śmiertelników. Cesarza
uznawano też za głowę Kościoła. Ten absolutny prymat władzy cesarskiej utrzymał się aż do
XV w., gdy turecki podbój położył kres cesarstwu bizantyjskiemu.

Wzrost znaczenia papiestwa

W zachodnim Kościele znaczenie papieża – najwyższego przywódcy religijnego – rosło
jednak z każdym stuleciem, aż w XI w. ukształtowała się idea uniwersalizmu papieskiego. Jej
twórcą był brat Hildebrand, nie do końca formalnie ogłoszony papieżem. Jako Grzegorz VII
postanowił scentralizować kościół i wyzwolić go spod dyktatu świeckich władców.
Publicznie zachęcał do „połączenia w jedności i zgodzie papiestwa z cesarstwem”,
porównując te dwie siły do dwojga oczu prowadzących istotę ludzką. Jednak równocześnie
dla mniejszego grona w dokumencie Dictatus Papae z 1075 r. zajął stanowisko zupełnie
odmienne. Grzegorz VII określił państwo świeckie jako twór zrodzony z podszeptów
szatana: pychy i żądzy panowania. Takie państwo miało rację bytu wyłącznie wtedy, gdy
realizowało zasady sprawiedliwości bożej. Państwo, które nie zostało pobłogosławione
przez Kościół, nie było, zdaniem Grzegorza VII, miłe Bogu. Natomiast jedynym władcą
uniwersalnym mógł być papież jako namiestnik Boga na Ziemi i głowa wszystkich
panujących władców. W tej doktrynie papież był najwyższym sędzią, odpowiadał jedynie
przed Bogiem, mógł usuwać władców z tronu, a lud zwalniać z obowiązku posłuszeństwa
wobec nich, jeśli Kościół uznał, że władcy postępują niegodziwie.

Pierwsze pięć tez Dictatus Papae. W punkcie III zapisano: „Tylko on sam [papież] może biskupów składać
z godności lub do nich przywracać”. Natomiast punkt XII dotyczył istoty sporu o inwestyturę: „Jemu wolno
władcami rozporządzać, a więc i cesarzy z tronu składać”.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Spór o inwestyturę nie miał wyłącznie charakteru ideowego i abstrakcyjnego, doszło do

otwartej konfrontacji. W 1076 cesarz Henryk IV w odpowiedzi na groźbę klątwy ogłosił
detronizację papieża. Grzegorz VII jeszcze w tym samym roku zareagował ekskomuniką
cesarza, oznaczała ona wyjęcie wszystkich jego poddanych spod posłuszeństwa
cesarzowi. Ekskomunikowany władca, przeciwko któremu wystąpiła opozycja
w Niemczech, w 1077 r. wyruszył do Italii i przez trzy dni stał boso w worze pokutnym pod
zamkiem w Canossie, gdzie przebywał papież.

Henryk IV w Canossie. Wskaż postacie papieża i cesarza.

Źródło: Eduard Schwoiser, 1862, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Grzegorz VII cofnął ekskomunikę, a cesarz przystąpił do kontruderzenia, doprowadzając do

wyboru na antypapieża Klemensa III. Następnie rozpoczął zbrojną wyprawę przeciw
papieżowi. Jego wojska wkroczyły do Rzymu w 1084 r., gdzie Henryk IV doprowadził do
wyboru Klemensa III i swojej koronacji. Obalony papież został jednak wsparty przez
sycylijskich Normanów, a cesarz zmuszony do odwrotu. Konflikt związany bezpośrednio
ze sporem o inwestyturę zakończył się ugodą w 1122 r. na konkordacie w Wormacji
pomiędzy papieżem Kalikstem II a cesarzem Henrykiem V. Kompromisowe porozumienie
stanowiło, że cesarz zrzeka się inwestytury świeckiej duchowieństwa, nadaje im jednak
majątki jako swoim lennikom. Postanowienia konkordatu zostały potwierdzone rok później
na I soborze laterańskim. Papieżem podczas I soboru laterańskiego był Innocenty III –
zwolennik uniwersalizmu papieskiego.
Rysunek przedstawia klasztor w Cluny. Do ukształtowania się uniwersalizmu papieskiego doszło także
w wyniku działalności ruchu kluniackiego w X w., tzn. mnichów związanych z opactwem w Cluny,
postulującym odnowę moralną kościoła i potrzebę reform. Reforma kluniacka przywracała m.in. celibat, co
zabezpieczało majątek Kościoła.
Źródło: Georg Dehio/Gustav von Bezold, 1887–1901, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Nie był to jednak koniec konfliktów

papiestwa z cesarstwem, przedłużeniem tych
sporów były wojny gwelfów i gibelinów w XII
i XIII w. w Italii. Gwelfowie i gibelinowie byli
włoskimi stronnictwami politycznymi,
aktywnymi szczególnie w okresie walk
Fryderyka II Hohenstaufa z papiestwem. Ci
pierwsi popierali Państwo Kościelne
przeciwko Świętemu Cesarstwu
Rzymskiemu, których wpływów próbowali się
pozbyć w XIII w. z Italii. Drugie stronnictwo
wspierało siły cesarza. Gwelfowie ostatecznie Fresk z San Gimignano z 1292 roku przedstawiający
walczących ze sobą gwelfów i gibelinów.
pokonali gibelinów w 1289 r. w bitwie pod
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Campaldino.

Papiestwo nie zdołało wdrożyć zasady wikariatu, zgodnie z którą po śmierci cesarza władza
miałaby wracać do papieża, by ten przekazał ją kolejnemu cesarzowi. Cesarstwo ostatecznie
zrzekło się inwestytury, czyli bezwarunkowego wpływu na obsadzanie urzędów
kościelnych. Faktycznie jednak władcy niektórych krajów, na przykład królowie Francji,
odzyskali z czasem tę możliwość i przez następne stulecia wpływali na obsadzanie
wyższych stanowisk kościelnych. Wcześniej jednak to właśnie we Francji rozegrał się
ostatni akt średniowiecznej walki o wpływy władzy świeckiej i kościelnej. Dominacja
papiestwa przyjęła wtedy skrajną formę nazywaną hierokratyzmem.

W drugiej połowie XIII w. papieże zaczęli

głosić, że mogą wykonywać władzę świecką
bezpośrednio – z pominięciem organów
państwowych. Papież Bonifacy VIII w sporze
z królem Francji Filipem IV Pięknym uznał za
dogmat wiary to, że skoro jest papieżem, jest
też jednocześnie cesarzem. Wojna domowa
na terenie państwa papieskiego pomogła
francuskiemu władcy wygrać w tym
konflikcie. Filip, który przeżył papieża, kazał
wykopać w 1303 r. jego zwłoki i spalić na
stosie za herezję. Filip Piękny zadbał też
o trwałe osłabienie papiestwa. Następni po
Bonifacym VIII papieże rezydowali już
w zależnym od Francji Awinionie.
Akt inwestytury biskupa przez króla.
Źródło: Philip Van Ness Myers, 1905 r., Mediaeval and
Modern History, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Krucjaty – święte wojny kościoła

Jednym z efektów rywalizacji władzy świeckiej
i duchownej był inspirowany przez Stolicę Apostolską
ruch krucjat. Po śmierci Grzegorza VII papiestwo,
będące u szczytu potęgi, przedstawiało wiernym
krucjaty jako podejmowane z boskiej inspiracji
urzeczywistnienie biblijnej wędrówki do Ziemi
Obiecanej.

Krucjaty były dowodem politycznej potęgi papiestwa

i sukcesu doktryny uniwersalizmu papieskiego.
Organizując pierwszą krucjatę, Kościół posłużył się
legendą o Konstantynie Wielkim i jego wizji krzyża jako
znaku gwarantującego zwycięstwo w walce z wrogami
(„pod tym znakiem zwyciężysz”). Ogłoszono też, że
śmierć krzyżowca z ręki poganina automatycznie
zapewnia poległemu zbawienie. Papież Grzegorz VII.
Źródło: nieznany, domena publiczna.
Koncepcja wojny świętej ukształtowała się w Europie
nieco wcześniej, bo w czasie wojen z Arabami na Półwyspie Iberyjskim. Apel skierowany
w 1063 r. do wszystkich narodów chrześcijańskich przez papieża Aleksandra II w sprawie
udzielenia pomocy Hiszpanom uważany jest za narodziny idei wojny świętej, czyli krucjaty.
Papiestwo uświęcało w nim walkę z niewiernymi, uznając zarazem, że ziemie wyzwolone
spod jarzma saraceńskiego są własnością papieską, która zostanie nadana w lenno
zwycięskim i zasłużonym chrześcijanom.

Osiągnięcia krucjaty hiszpańskiej natchnęły papiestwo do zastosowania tej samej metody

politycznej w walce z wyznawcami islamu na innych terenach. Kiedy Bliski Wschód był
kontrolowany przez Arabów, chrześcijańscy pielgrzymi przez kilkaset lat nie napotykali
w Ziemi Świętej żadnych przeszkód. Problemy zaczęły się, gdy Palestynę w 1072 r.
podporządkowali sobie Turcy z dynastii seldżuckiej. Nowi władcy nie tylko czynili
trudności pielgrzymom z Europy, ale także uciskali miejscową mniejszość chrześcijańską.
Gdy Turcy dotarli nad cieśninę Bosfor, cesarz bizantyjski Aleksy Komnen (1081‐1118) zwrócił
się o pomoc do różnych władców Zachodu. Chodziło mu o wsparcie cenionych
w Bizancjum zachodnich wojsk zaciężnych w walce z Turkami. Zachodni Kościół
był pochłonięty walką o inwestyturę. Z chwilą przechylenia się zwycięstwa we Włoszech
na rzecz papieża w głowie Urbana II zrodził się pomysł zorganizowania krucjaty, której
celem miało być nie tyle ratowanie Bizancjum, co wyparcie Turków z Ziemi Świętej, a więc
stworzenie sytuacji analogicznej jak na odbitym Półwyspie Iberyjskim.

Innym powodem popularności idei krucjat było przeludnienie wsi na zachodzie Europy. Na
wezwanie papieża i kaznodziejów chłopi wybierali się do Palestyny wraz z żonami i dziećmi
przekonani, że znajdą tam raj na ziemi wolny od feudalnych nierówności. Z kolei
feudałowie byli zainteresowani podbijaniem nowych ziem, które pozwoliłyby wyposażyć
w lenna ich młodszych potomków, dla których brakowało dziedzictwa w Europie.

Pierwsza krucjata, tzw. chłopska zorganizowana w 1096 r. pod wpływem przemówienia

papieża Urbana II, zakończyła się całkowitą klęską i śmiercią większości jej uczestników.
Dopiero pierwsza wyprawa rycerska zdobyła Jerozolimę trzy lata później. Upadek ostatniej
twierdzy chrześcijańskiego Królestwa Jerozolimy w 1292 r. poprzedziło jeszcze sześć
kolejnych krucjat. W czasie 200 lat obecności krzyżowców w Palestynie Jerozolima
przechodziła z rąk do rąk: odbijano ją zbrojnie, odzyskiwano w wyniku układów i negocjacji,
ale ostatecznie krzyżowcy nie byli w stanie kontrolować ziem, na których większość
mieszkańców wyznawała islam.
Wyprawy krzyżowe organizowane od XI do XIII wieku. Wskaż, skąd wyruszały poszczególne wyprawy.
Źródło: Krys an Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Krucjaty nie tylko przyczyniły się do wzrostu potęgi papiestwa i śmierci setek tysięcy ludzi.
Miały tak wielorakie i różnorodne konsekwencję, że odmieniły kontynent europejski na
zawsze. Z czasem oprócz wypraw przeciwko muzułmanom, organizowano święte wojny
przeciwko poganom w basenie Morza Bałtyckiego: w Prusach, na Litwie, Żmudzi,
w Finlandii. Ale chrześcijańskie rycerstwo występowało również przeciwko europejskim
heretykom: albigensom, hustytom, waldensom, a nawet – w XIII w. – przeciwko
zbuntowanym wobec lokalnych władz katolikom w Niemczech i na Sycylii.

Zaciętość średniowiecznych świętych wojen była tak wielka, że sam termin krucjata nabrał
nowego znaczenia. Do dziś określa tak nie tylko średniowieczną wojnę z muzułmanami, ale
każdą walkę ideologiczną czy realną, prowadzoną z fanatyzmem, z totalnym
odhumanizowaniem wroga, bez liczenia się ze stratami i bez zważania na konsekwencje.

Polecenie 1

Wysłuchaj audiobooka. Wyjaśnij, do kogo zwraca się papież i w jaki sposób uzasadnia
konieczność zorganizowania krucjaty?
 Polecenie 2

Wyjaśnij, jaki odzew wśród rycerstwa i chrześcijańskich władców zyskało to wystąpienie?

Audiobook można wysłuchać pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/Pz4VrpOwX

Urban II - mowa papieża na synodzie w Clermont - 27 listopada 1095 roku

(...) powinniście dążyć do tego, aby siłę waszej gorliwości obrócić na i jaką bądź inną
bożą i waszą sprawę. Wszak jest koniecznością, abyście niezwłocznie podążyli z
pomocą waszym braciom zamieszkującym na Wschodzie i potrzebującym waszej,
niejednokrotnie obiecywanej pomocy. Na nich zwalili się bowiem, jak o tym większości
z was już doniesiono, Turcy i Arabowie, którzy dotarli aż do Morza Śródziemnego (...)
Zajmując coraz dalsze ziemie tychże chrześcijan, oni uzyskali nad nimi przewagę
niejednokrotnie rozbijając ich w walce, wielu zabili lub wzięli do niewoli, kościoły
porozbijali, a imperium spustoszyli. I jeśli wy spokojnie pobłażać będziecie jeszcze
przez pewien czas wszystkim tym gwałtom, oni zwyciężą jeszcze więcej ludzi
oddanych Bogu.

Dlatego zwracam się z pokorną prośbą, nie ja, lecz Pan, abyście wy, głosiciele
Chrystusowi częściej nakłaniali wszystkich, do jakiegoby kto i nie należał stanu
zarówno pieszych, jak i konnych, tak biednych jak i bogatych, aby oni w porę pomogli
wschodnim chrześcijanom i wypędzili z granic chrześcijańskiego świata ludzi tego
niecnego rodzaju. Mówię to obecnym, polecam przekazać to nieobecnym. Wszak to
nakazuje Chrystus.

Wszystkim idącym tam, w wypadku ich zgonu na lądzie czy na morzu, lub w boju z
poganami, od tej chwili odpuszczone będą grzechy. To przyrzeczenie idącym daję ja
jako upoważniony przez Boga. (...)

Jaką hańbą okryje nas sam Pan, jeśli wy nie pomożecie tym, którzy są takimi samymi
wyznawcami Chrystusa jak i my! Niech wystąpią przeciw niewiernym do boju, który
należy zacząć, do boju, który powinien przynieść w obfitości łupów, ci, którzy od
dawna przywykli nadużywać praw prywatnej wojny przeciw swoim współwyznawcom.
Niech się obecnie staną rycerzami ci, którzy przedtem byli rozbójnikami. Niech
obecnie prowadzą sprawiedliwą walkę z barbarzyńcami ci, którzy poprzednio walczyli
przeciw braciom i współrodakom. Niech otrzymają teraz wieczną nagrodę ci, którzy
dawniej za małą zapłatę byli najemnikami. Niech podwójny honor uwieńczy wysiłki
tych, którzy trudzili się ze szkodą ciała i duszy. Kto tu nieszczęśliwy i biedny, tam
 będzie bogaty, kto tu przeciwnikiem Boga, tam będzie Jemu przyjacielem. Niech zatem
idący (do Ziemi świętej) nie zwlekają, ale, powierzywszy swoje dobra (w godne ręce) i
zebrawszy środki na koszty podróży, z końcem zimy, w najbliższą wiosnę niech z
Bogiem żywo wyruszą w drogę. (...)

Najważniejsze wydarzenia

Najważniejsze postacie

domena publiczna, Wikimedia Commons

Gelazy I (zm. 496) - papież w latach 492-496,

twórca gelazjanizmu
2

domena publiczna, Wikimedia Commons

Karol Wielki (ur. 2 kwietnia 742 lub 747, zm. 28

stycznia 814) - król Franków, Święty Cesarz
Rzymski od 25 grudnia 800 r., twórca
karolińskiego imperium

domena publiczna, Wikimedia Commons

O on I (912-973) - król Niemiec, Włoch, cesarz
rzymski

domena publiczna, Wikimedia Commons

Grzegorz VII (ok. 1020-1085) - papież w latach

1073-1085

5
 domena publiczna, Wikimedia Commons

Henryk IV (1050-1106) - król Niemiec i Święty

Cesarz Rzymski

domena publiczna, Wikimedia Commons

Kalikst II (ok. 1050-1124) - papież w latach

1119-1124
 7

domena publiczna, Wikimedia Commons

Henryk V (prawdop. 1081-1125) - król Niemiec

i Święty Cesarz Rzymski

domena publiczna, Wikimedia Commons

Innocenty III (1160/61-1216) - papież w latach

1198-1216, jeden z najpotężniejszych pod
 względem władzy politycznej, wyznawał
teokratyczny pogląd, według którego postrzegał
funkcję papieża jako namiestnika Chrystusa
rządzącego całym światem.

Słownik
albigensi

inaczej katarzy, wyznawcy ruchu religijnego istniejącego w XI–XIII w. na południu Francji

i w północnych Włoszech; atakowali ustrój feudalny i papiestwo, nie uznawali hierarchii
kościelnej, składania przysięg, służby w wojsku, oddawania czci krzyżowi i idei czyśćca.
Praktykowali dobrowolne ubóstwo.

cezaropapizm

doktryna polityczna nazywana także cezaryzmem; w cesarstwie bizantyjskim stawiała

cesarza na równi z apostołami, wyżej w hierarchii niż radę pięciu patriarchów kościoła.
W tym systemie Kościół był włączony w struktury państwa jako jeden z instrumentów
sprawowania władzy.

Dictatus Papae

dokument zawierający 27 tez, których autorstwo jest przypisywane papieżowi

Grzegorzowi VII. Został sformułowany w roku 1075 jako odręczna notatka, nie
przeznaczona do publikacji

hierokratyzm

skrajna forma poglądu, według którego papież miał nie tylko pełnię władzy duchowej, ale
też permanentne zwierzchnictwo nad władzami i instytucjami świeckimi. W tej
doktrynie władca nie rządził, ale raczej administrował z nadania Kościoła.

husyci

ruch religijny i polityczny stworzony pod wpływem nauk praskiego intelektualisty Jana
Husa; spalenie Husa na stosie podczas soboru w Konstancji w 1415 r., mimo udzielonych
mu gwarancji bezpieczeństwa, zapoczątkowało okres wieloletnich wojen religijnych na
terenie Czech

inwestytura
nadawanie wasalowi dóbr seniora, przy zachowaniu ceremoniału i zasad prawa lennego.
Wyróżnia się inwestyturę świecką, duchowną oraz terytorialną. Przed odbyciem
inwestytury wasal składał przysięgę na wierność seniorowi. Symbolem przyjęcia
przysięgi było wręczenie wasalowi przez seniora przedmiotu symbolizującego
przekazanie władzy.

spór o inwestyturę

spór między cesarzem Henrykiem IV, a papieżem Grzegorzem VII o mianowanie

biskupów. Spór ten w istocie dotyczył przywództwa w ówczesnym świecie
chrześcijańskim, ponieważ obozy papieski (gregoriański) i cesarski chciały realizować
sprzeczne wizje uniwersalistycznej Europy

system feudalny

ustrój społeczno‐gospodarczo‐polityczny średniowiecznej Europy, który obaliła dopiero

rewolucja francuska. Społeczeństwo opierało się na hierarchicznej zależności jednostek.
Dzieliło się na trzy stany: duchowieństwo, rycerstwo i chłopstwo. Miejsce urodzenia
determinowało los i możliwości rozwoju każdego człowieka. Należało dokonać
wyjątkowych czynów lub mieć wyjątkowe zasługi, by polepszyć pozycję społeczną
wynikającą z urodzenia. Najdłużej na świecie, bo do 2008 r. system feudalny utrzymał się
na europejskiej wyspie Sark

uniwersalizm cesarski

idea średniowiecznej filozofii politycznej popularna w pełnym średniowieczu, zgodnie

z którą zwierzchnikiem nad wszystkimi państwami chrześcijańskimi i Kościołem miał
być święty cesarz rzymski; odnosiła się do tradycji Cesarstwa Rzymskiego, przedstawiając
współczesnych władców jako kontynuatorów tego antycznego imperium. Zgodnie z nią
władza świecka miałaby także prawo do mianowania duchownych.

uniwersalizm papieski

inaczej papalizm; idea średniowiecznej filozofii politycznej popularna w pełnym

średniowieczu, zgodnie z którą papież miał sprawować pełnię władzy nad całym
światem chrześcijańskim, a więc i nad władcami świeckimi. Doktryna zapoczątkowana
przez Grzegorza VII w tzw. Dictatus Papae (1075 r.).

waldensi

ruch religijny zainicjowany ok. 1170 r. przez francuskiego kupca i filantropa Piotra Waldo
z Lyonu; głosił on konieczność wyrzeczenia się dóbr materialnych i studiowania Nowego
Testamentu. Mimo wielu rozłamów i prześladowań, wierzenia waldensów przetrwały
wśród alpejskich górali na terenie Szwajcarii. Połączone z doktryną Kalwina istnieją do
naszych czasów w formie Kościoła Ewangelickiego Waldensów.
Słowa kluczowe
cesarstwo, papiestwo, wyprawy krzyżowe, krucjaty, Palestyna, Europa w okresie krucjat,
inwestytura, Jerozolima

Bibliografia
Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla
nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‐Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat
Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

Gra edukacyjna

Polecenie 1

Zagraj w grę interaktywną i sprawdź swoją wiedzę, wskazując w każdym pytaniu jedną
poprawną odpowiedź. Następnie wykonaj poniższe zadania.

Test

Sprawdź swoją
wiedzę
Poziom Limit czasu: Twój ostatni

4 min
trudności: wynik:

łatwy -
Uruchom

Polecenie 2

Podaj rozwiązania ujęte w konkordacie wormackim.

Polecenie 3

Wyjaśnij, kto i z jakiego powodu przyczynił się do zapoczątkowania wypraw krzyżowych do

Ziemi Świętej.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Ćwiczenie 2 輸

Ćwiczenie 3 輸

Rozstrzygnij i zaznacz, które spośród stwierdzeń podanych w tabeli są prawdziwe, a które

fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Państwo Kościelne, czyli Watykan, powstało na
 
Półwyspie Apenińskim w VIII w.

Innocenty III głosił teorię, że papież stoi między Bogiem

 
a ludźmi oraz włada całym światem.

Niewola awiniońska rozpoczęła się od porwania

 
i uwięzienia papieża na polecenie cesarza Niemiec.

Wielka schizma zachodnia została zakończona podczas

 
soboru w Konstancji w 1417 roku.
Ćwiczenie 4 醙

Przyjrzyj się ilustracji i odpowiedz na pytania.

Symboliczne przedstawienie starcia Ryszarda Lwie Serce i Saladyna.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Podaj, w której krucjacie uczestniczył Ryszard Lwie Serce.

Rozstrzygnij, która z postaci (A czy B) przedstawia Ryszarda Lwie Serce. Swój wybór uzasadnij,
odnosząc się do ilustracji.
Ćwiczenie 5 醙

Uzasadnij tezę, że miniatura przedstawia władcę, który brał udział w krucjacie.

Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 6 醙

Rozstrzygnij, czy miniatura przedstawia ceremonię inwestytury. Odpowiedź uzasadnij,

odnosząc się do treści obrazu.

Źródło: Grandes Chroniques de France, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Rozstrzygnięcie: tak

Uzasadnienie:
Ćwiczenie 7 醙

Zapoznaj się z tekstem źródłowym i odpowiedź na pytania.

“ Fragment Dictatus papae (tez Grzegorza VII) z

1075 roku

6. Z obłożonymi przez niego klątwą nie wolno przebywać w jednym

domu.[…]

8. On sam tylko może używać insygniów cesarskich. […]

12. Jemu wolno władcami rozporządzać (a więc i cesarzy z tronu

składać) […]

18. Orzeczenie jego przez nikogo nie może być zaczepione, on sam zaś
może unieważniać (orzeczenia) wszystkich innych.

19. Przez nikogo nie może być on sądzony. […]

27. On może poddanych zwalniać od wierności bezecnym.[…]

Źródło: Fragment Dictatus papae (tez Grzegorza VII) z 1075 roku, [w:] M. Sobańska-Bondaruk i S. B. Lenard, Wiek V-XV
w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, Warszawa
1997, s. 126–127.
Wyjaśnij, dlaczego tezy Grzegorza VII spowodowały, że cesarz Henryk IV podjął próbę
detronizacji papieża.

Wyjaśnij, dlaczego tezy Grzegorza VII w XI wieku stanowiły zagrożenie dla cezaropapizmu.

W odpowiedzi odwołaj się do konkretnych artykułów.

Ćwiczenie 8 難

Przeczytaj tekst źródłowy i wyjaśnij, jak autor ocenia skutki krucjat. Swoją odpowiedź
uzasadnij, odwołując się do tekstu.

“ Fragment opracowania historycznego

Finansowanie krucjat stanowiło powód albo pretekst dla skarbu

papieskiego do nakładania coraz większych ciężarów, do nierozważnego
handlu odpustami, w końcu zaś zakony rycerskie, niezdolne do obrony
i utrzymania Ziemi Świętej, wycofały się na Zachód, by tutaj popełniać
wszelakiego rodzaju nadużycia finansowe i wojskowe [...]. Jedynym zaś
owocem, jakie wydały wyprawy jest, […], morela, przywieziona z krucjat
przez chrześcijan.

Źródło: Fragment opracowania historycznego, [w:] J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, Warszawa 1995, s. 82.

Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 9 難

Przeanalizuj dwa fragmenty tekstów źródłowych i wykonaj polecenia.

Źródło 1

“ Wiek V-XV w źródłach

1. Kościół rzymski przez samego Boga został założony. 2. Tylko sam

biskup rzymski może być prawnie nazywany biskupem powszechnym. 3.
Tylko on sam może biskupów składać z godności lub do nich
przywracać. [...] 6. Z obłożonymi przez niego [tj. papieża] klątwą nie
wolno przebywać w jednym domu[...] 8. On sam tylko może używać
insygniów cesarskich. [...] 12. Jemu wolno władcami rozporządzać,
a więc i cesarzy z tronu składać.

Źródło: Wiek V-XV w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2003, s. 126–127.

Źródło 2

“ Wiek V-XV w źródłach

Ja Henryk, z Bożej łaski cesarz rzymski [...] dla miłości Boga i Świętego
Rzymskiego Kościoła oraz pana Kaliksta odstępuję [...] świętemu
Kościołowi katolickiemu [...] zgadz[am] się we wszystkich kościołach
mego królestwa lub cesarstwa na kanoniczny wybór i wolną
konsekrację. Posiadłości i lenna [regalia] św. Piotra, zabrane od wybuchu
tego sporu aż po dzień dzisiejszy, tak za czasów mego ojca, jak i za
moich, zwracam [...] Ja, Kalikst, biskup, sługa sług Bożych, Tobie
umiłowanemu Synowi Henrykowi, z Bożej łaski cesarzowi [...] zezwalam,
aby wybory biskupów i opatów królestwa niemieckiego, który podlegają
królestwu, dokonywały się w Twojej obecności.

Źródło: Wiek V-XV w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2003, s. 129–130.
Rozstrzygnij, który z fragmentów dotyczy wydarzeń chronologicznie wcześniejszych.

 źródło 2

 źródło 1

Podaj stosowaną w historiografii nazwę wydarzenia, którego dotyczą oba fragmenty.

Konsekwencją którego dokumentu było wzmocnienie pozycji papieża? Swoją odpowiedź

uzasadnij, odwołując się do informacji zawartych w obu fragmentach.
Ćwiczenie 10 難

Zapoznaj się z fragmentem tekstu źródłowego oraz ilustracją, a następnie wykonaj polecenia.

Tekst źródłowy

“
Podobnie jak Bóg, Stwórca wszechświata, uczynił na firmamencie
niebieskim dwa wielkie światła: światło większe, aby rządziło dniem,
i światło mniejsze, aby rządzić nocą, tak dla umocnienia powszechnego
Kościoła ustanowił dwie godności: większą, aby jako dniami rządziła
duszami, i mniejszą, która by jako nocą rządziła ciałami; to są powaga
papieska i władza królewska. A jak księżyc bierze światło swoje od
słońca , podobnie władza królewska od powagi papieskiej bierze blask
dostojeństwa.

Cytat za: J. A. Gierowski, Historia Włoch, Ossolineum, Wrocław 2007, s. 86.

Ilustracja

I sobór lyoński z 1245 r., na ilustracji przedstawieni są papież Innocenty IV oraz cesarz Fryderyk II.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Podaj nazwę systemu politycznego określającego relacje między papieżem a cesarzem

w świetle dokumentu wydanego przez Innocentego III (tekst źródłowy).

Rozstrzygnij, czy sytuacja przedstawiona na miniaturze stanowiła konsekwencję realizacji

zapisów zawartych w cytowanym dokumencie. Uzasadnij swój wybór.

 nie

 tak

Uzasadnienie
Dla nauczyciela

Autor: Martyna Wojtowicz

Przedmiot: Historia

Temat: Cesarstwo i papiestwo. Krucjaty - podsumowanie

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Zakres podstawowy
VII. Europa w okresie krucjat. Uczeń:
1) wyjaśnia ideowe i polityczne przyczyny, a także charakter rywalizacji papiestwa z cesarstwem
o zwierzchnictwo nad średniowieczną Europą;
2) charakteryzuje polityczne, społeczno-gospodarcze i religijne uwarunkowania wypraw
krzyżowych do Ziemi Świętej i rekonkwisty oraz przedstawia ich skutki.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

charakteryzuje etapy średniowiecznego sporu o dominację między władzą duchowną

i świecką.
omawia przyczyny i etapy średniowiecznych krucjat;
sprawdza swoją wiedzę na temat wydarzeń w Europie w czasach krucjat i walki
papiestwa z cesarstwem, wykonując zestaw ćwiczeń.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.
Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);
dyskusja;
mapa myśli.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

Nauczyciel poleca uczniom, aby powtórzyli najważniejsze wiadomości obejmujące okres

rywalizacji cesarstwa i papiestwa oraz krucjat w średniowieczu. Mogą wykorzystać do tego
e‐materiał (bez gry interaktywnej i zestawu ćwiczeń). W tym celu loguje się na platformie
i udostępnia uczniom e‐materiał „Cesarstwo i papiestwo. Krucjaty - podsumowanie”.

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla temat zajęć i poleca, by na jego podstawie uczniowie

sformułowali cele lekcji.
2. Raport z przygotowań. Zalogowany na platformie nauczyciel przy użyciu raportu
kontroluje przygotowanie uczniów do lekcji: weryfikuje, którzy uczniowie zapoznali się
z udostępnionym e‐materiałem. Nauczyciel poleca, by uczniowie w parach opracowali
dwie mapy myśli związane z tematem (pierwsza związana z rywalizacją papiestwa
i cesarstwa, druga – z krucjatami). Wybrana osoba z danej pary przedstawia
przygotowane propozycje, a ochotnik zapisuje je na tablicy. Pozostali uczniowie się do
nich odnoszą, uzupełniając je o swoje propozycje.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel prosi uczniów, by wykonali indywidualnie sześć wybranych ćwiczeń

z sekcji „Sprawdź się” celem przypomnienia sobie faktów związanych z krucatami
 i walką cesarstwa z papiestwem. Weryfikuje wspólnie z uczniami poprawność
odpowiedzi i udziela informacji zwrotnej.
2. Następnie dzieli uczniów na dwie, trzy lub cztery grupy i zapowiada, że zagrają w grę
interaktywną sprawdzającą ich wiedzę. Będzie to quiz na wzór Milionerów, ale
z ograniczeniem czasu na udzielenie odpowiedzi. Prosi, aby grupy wyłoniły liderów,
którzy będą odpowiadali na pytania. Pozostałe osoby odgrywają rolę publiczności, która
może udzielać podpowiedzi. Zwycięża ta grupa, która najszybciej odpowie poprawnie
na wszystkie pytania.
3. Uczniowie grają w grę interaktywną. Grupy rywalizują ze sobą i ta, która najszybciej
rozwiąże quiz, jest nagradzana, np. oceną za aktywność.
4. Podsumowując quiz, nauczyciel odwołuje się do wiedzy uczniów i pyta: Które z pytań
sprawiło wam największą trudność?

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel ponownie wyświetla na tablicy temat lekcji zawarty w sekcji

„Wprowadzenie”. Prosi uczniów o podsumowanie zajęć, a także samoocenę dotyczącą
współpracy w zespole oraz wykonanego zadania. Ocenia pracę grup uczniowskich.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia interaktywne nr 7 i 8. Przygotuj uzasadnienia poprawnych

odpowiedzi.
2. Wykonaj polecenie 2 z multimedium.

Materiały pomocnicze:

Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla

nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‐Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat
Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

Wskazówki metodyczne:

Gra interaktywna może być wykorzystana zarówno do sprawdzenia wiedzy indywidualnej

uczniów podczas lekcji (każdy uczeń odpowiada samodzielnie), jak i do sprawdzenia
wiedzy poza lekcją, np. przy powtórce wiadomości.