Ord.Prof.Dr.

HIFZI VELDET
VELiDEDEOGLU

iLKMECLiS
ve
Milli Miicadele'de Anadolu

r;A(;DA� YA YINLARI
r;A(;DA� GAZE TE, DERGi, KiT AP BASI M \ e YA YIN
ANONiM �iRKETi
Tilrkocat:1 Caddesi No: 39 - 41 Cat:alot:lu - istanbul
Ofset Haz1rhk: <;aAda� Yay1nc1hk vr Basin Sanayi A.S.
Baskl: Cumhuriyet Matbaac1hk ve Gazetecilik T.A.S.
EYLOL 1 990
 fiNsl)z
Kuvay1 Milliye Ruhu: 70 yil Once, 23 Nisan 1920'de An­
kara'da toplanan ilk Bily11k MilletMedisi, "KuvayiMilli ye Ru­
hu"nu temsil eden bir meclisti.
Ne demekti "Kuvayi Milliye ruhu?"
Ulusal gili;lerin bUtiln milleti;e benimsenme ve Ozilmsen­
mesinden olu$an bir ruh, ulusal bir kilkreyi$ demekti bu. Yu­
nanWar 15Mayis 1919'da lzmir'e Cl� Anadolu'nun ii;Ierine
do�ru ilerliyordu. Millet her yerde tedirgindi. Yer yer
"Mildafaa-iVatan", "Mildafaa-i HukukuMilliye'', "Vilayat1
�ark1ye Mildafaa-i Hukuk", "Red-di-llhak" gibi tilrlil adlar
altmda dernekler kurulmu$tu.
MustafaKemal� 19Mayis 1919'daSamsun'acikt1!1n­
da, direni$ odaklan bOyle da�ruk ve gili;silzdil. Mustafa Ke­
mal'in parolas1 "Kuvay1Milliyeyi amil, iradeyi miUiyeyi hakim
k1Imak" idi. Bu parola Amas ya bulu$masmdan Erzurum
Kongresi'ne, oradanS1vasKongresi'ne ul�tJ. S1vasKongresi'n­
de, yurttaki biltiln mildafaa-i hukuk demekleri "Anadolu ve
RumeliMildafaa-i Hukuk Cemiyeti" ad1 altmda birl�tirildi;
"Kuvay1 MiUiyeyi amil, iradei milliyeyi hakim kLlmak" (Ulu­
sal gili;leri harekete gei;irmek, ulusal istenci egemen kllmak)
slogaiu Amasya'dan Erzurum'a, Erzurum'danSivas'a, oradan
da Ankara'ya ul�arak llk Bilyilk Millet Meclisi'nin de paro­
las1 oldu.
 IlkMeclis'in, KuvayiMilliye ruhunu temsil etti!in.i sl)y­
lemekliyim bundand1r.
Tilrkiye BilyilkMilletMeclisi'nin birinci devresi 23 Nisan
1920'de b�layip eylem/i o/arak 21Mayis 1923 tarihine kadar
silrdil; ama hukuk.so/ olarak lkinciMeclis'in i�e b�lama tari­
hi olan 11 A�stos 1.923'edetingl)revibitmedi. Bu devreye "Ilk
Mec/is denir. Buradaki "devre'' sl)zcuiu "s�imdl)nemi" de­
"

mektir. Osmanbca'da buna "devre-i intihabiye'' denirdi. Biz,

gl)revi Ui; ytldan biraz fazla silren buMeclise BirinciMeclis ya
da yukanda belirtildi� gibi Ilk Meclisd.iyoruz. Ulusal Kurtulu�
Sa�1'ruMustafa Kemal P�'run l)nderliliJlde buMeclis silr­
d Urm U� ve kazaruni�t1r; l)nemi bu yOnden i;ok bilyilktilr.
�irrtlerin yen.ilenmesiyle olu� lkinciMedis, 11 Aius­
tos 1923'te gl)reve b�lay1p eylemli olarak 26 Haziran 1927 ta­
rihine kadar surer. Hukuksal olarak ise gl)revi, yen.i s�imler
sonunda gelen 0.;UncilMeclis'in i�e b�lama tarihi olan 1 Ka­
s1m 1927'ye detjn devam eder.
Oi;UncilMeclis'in gl)rev silresi ise 1Kasun1927'den b�­
layip 1 Kasun 1931'de biter.
Ben, Meclis'in ilk a.cild1ti giln olan 23 Nisan 1920'den 1
Ocak I929tarihine kadar her Ui;Meclis'te tilrlil gl)revlerde bu­
lundum. Bunlar Cumhuriyet tarihinin en ilgini; vel)nemli mo:­
lisleridir: Birinci Meclis, az l)nce vurguladJ�m gibi "Milli
Mucade/e Mee/is;': lkinci ve 0i;UncilMeclisler ise "Siyaso/ ve
top/umso/ devrim mec/isleri"d.iI. Bu nedenle hemMilliMilca­
dele'nin b�mdan sonuna de!in biltiln evrelerini hem de dev­
rirrtlerin tilrlil �amalanm onlann ii;inde ya.sad1m.
Su nu hemen not etmeliyim ki tlkMeclis'te gl)reve b�la­
d1�da, ozaman "SultaniMektebi" denilen Ankara Lisesi!
n.in II. s1rufma yeni g��tim. Okulun tatili bitince. lise
l)�n.imimi tamarrtlamak ii;in .5 Ekim 1920'de liseye geri dl)n­
dilm. II ve 12. s1ruf bitirip lise diplomam1 ald1ktan sonra, ya­
ni tam iki yil g�ince. Ekim 1922'de Ankara'ya dl)nilp llk
6
·Meclis'te yeniden memurluAa b�ladon.
Meclis'ten uz.ak kald1!Jm bu iki yd, birbirini izleyen rast­
lantLlar zinciriyle, �otunca kendi istencim d1$mda, beni Milli
Milcadele Anadolusu'nun ttlrlil yOrelerine silrUkledi. Bu stl­
rilkleni$in b�lang1cmda �ok Uz0lmil$tilm, ama Ulusal Kur­
tulu$ Savas1'run etki ve yans1malanm yurdumuzun tilrlil
yOrelerinde izJemek Vt: gOzlemlemek fusauru verdi� i� bu ol­
gunun yetkinl�memde bilyilk payi oldu.1ki yd i�deAnado­
lu'nun tilrlil yOrelerini, dahas1, di1$man siperlerine �ok yakm
olan sav� cephesini, di1$man i$gali altmdaki lstanbul'u gOr­
dilm, gOzlemlerimi not ettim.
tlkMeclis'in hem�langl� hem de son ythnda, onun i�­
de gOrevli olarak )'3$aDD$ olmak, gen� )'3$ta beni daha da �ok
olgunl�t1rd1. BuMeclis, belki de dtlnya tarihinde benzeri ol­
mayan bamb�ka bir ulusal kurul�tur. Ulusal Kurtulu$ Sa­
v�1'nm, biltiln Tilrk ulusunu kapsay1c1 olarak 19 J\;1ayis
1919'daAtatUrk'ilnSamsun'a �lk.1$1 ile b�lad1�m ve 9 Eylill
1922'delzmir'in kurtanlmas1 ilesona erdi�ni kabul edersek,
ben bu iki tarih arasmdaki il� bw;uk ytlhk sUrei�nde Milli Mil­
cadele'ye ili.$kin en Onemli olaylann kimi z.aman tam odak nok­
tasmda, kimi zaman klyi ve k0$esinde, herhalde, gerek yer
gerek di1$ilnce yOnilnden, her an i�nde bulundum. Bu il� bu­
�uk ydhk zaman par�asmdaki )'3$ant1lanm benim )'3$am1m­
da nonnal olarak ak1p g�en " yd" ya da "ay"larla Ol�illen bir
� silreci deiil. kimi zaman saat,hat ta dakikalarla bile Ol­
�illemeyenco$ku,korku,gerilim veya mutluluklarladolu bir
�lllar zinciridir. �imdi aradan yet� yil bir silre g�ikten
soma bu zincirin kimi halkalanm bir kitapta derli toplu anlat­
mayi yararh gOrdilm.
�unu hemen belirtmeliyim ki Milli Milcadele'ye sav�
boylannda eylemli bir katkon olmad1, olamazch; Y3$lm elve­
�li de�ldi.Bu nedenle, yazdJklanm bir ba,sanrun Oyk ilsil de­
�I. �ok Onemli bir tarih dOneminde Ankara. Anadolu ve
7
1stanbul'daki gC.zlem ve izlenimlerimin1C.zellikle tlk Meclis�
in C.ykiisiidiir. Bunlan anlatirken, o dC.nemin ko�ullan dola­
yisiyle, vaktinden C.nce olgunla�1p iilkemizin tiirlii sorunlan
iizerinde kendine gC.re bir gC.rii� ai;1s1 edinmi� liseli bir genein
yetmi� yil C.nceki gC.zlemlerini, ruh tazeli�ini ve anh�1m boz­
madan, olabildi�ince do�ru ve t1pk1s1 t1pk1sma ka�1da aktar­
maya i;ah�t1m.
Suras1ru C.nemle belirt meliyim ki bu kitap bir yandan ilk
Meclis'i biitiin yC.nleriyle tamtmak isteyen "bilgi verme'; Cite
yandan da ''amlarim1 apk/ama "amacm1 giidiiyor.
Bilginin kaynag1, T BMM'nin ai;1k ve gizli l.ab1t Ceride­
leri (Tutanak Dergileri), Atatiirk'iin Biiyiik SC.ylev'id ir (Nu­
tuk). Am/ari n kaynag1 ise kiic;iik giincelerim, o dC.nemdeki
foto�raflartm, ki�isel gC.zlem ve izlenimlerimdir. K1sacas1 ki­
tap, bilgi veamlardan o/izyan karma bir nitelik t� 1maktad1r. Bu,
do�ald1r. Hem 1lk Meclis'te hem de Anadolu'nun tiirlii C.nemli
merkezlerinde ve 1stanbul'da toplam ii«; bui;uk y'll bulunmu�
bir i nsarun o dC.nemi olabildi�ince eksiksiz anlata bilmesi, an­
cak sC.ziinii etti�im iki kayna�1 kullanmakla miimkiin olabi­
lirdi. Ben bunu yapt1m.
tk inci ve 0i;iincii Meclisler de i;ok C.nemlidir. Ancak bu ki­
tabm konusu de�ildir; bunlar belki ayn bir kitapta ele alma­
bilir.

1stanbul-GC.ztepe, 23 Nisan 1990

lhfz1 Veldet Velidedeoelu
 B i r i n c i B l) lilm
fLK MECLtS'tN KURULU�U VE TURLU YONLERt

/. /STANBUL MEB USAN MECL/Sl'NJN

KA PATILMA S/ VE UL USAL ANT
(M/SAKI MILLI)

Anadolu ve Rumeli Miid afaa-i Hukuk Cemiyeti He­

yeti Temsiliyesi (yl)netim kurulu) S1vas'tan Ankara'ya ta­
�1mp bu kente �ah�ma merkezi olarak yerle�tikten bir su­
re sonra I stanbul Hiikiimeti Osmanh Mebusan Meclisi'ni
(Osmanh Parlamentosu'nu) toplamak i�in gene! se�im ya­
p1lmasma karar verdi . Anadolu'nun dii�man i�gali altm­
da bulunmayan bl)lgelerinde Osmanh "intihab-1 mebusan
kanunu "na (milletvekilleri se�im yasas1) gl)re iki dereceli
se�im yaptlarak se�ilen mebuslar lstanbul'a gitmeye ba�­
lad 1lar. Bu se�imlerde �o�unlukla Anadolu ve Rumeli
Miidafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin destekledi�i adaylar ka­
zanm1�t1. Cemiyetin b�ka m Mustafa Kemal Pa�a lstan­
bul'da toplanacak olan Mebusan Meclisi'ni giivencede gl)r­
miiyor, Meclis'i n Anadolu i�lerinde giivenli bir yerde top­
lanmas1m istiyordu. Ne yazik ki , onun bu l)ngl)riisiine
l)nem verilmedi; Mebusan Meclisi lstanbul'da topland1.
1
1 6 Mart l 920'de lngilizlerle sava� ortaklan Fril.ns1z
ve lt alyanlar l stanbul'u eylemli olarak askeri i�gal altma
almca Oyelerinin biiyiik �o�unlu�u Anadolu'daki Milli
Miicadele'yi destekleyen Mebusan Meclisi kapattldt. Mus­
tafa Kemal'in yakm arkada�lanndan bir bl)li.imii, Rauf
9
(Orbay) Bey basta olmak i.lzere, MilliMi.lcadele yanhs1 bir­
cok i.lye ve yurtsever ki�i lngilizler tarafmdan Malta Ada­
s1'na si.lrgi.ln edilip gOzaltma ahnd1. Bir bOli.lm mebuslar
da cok gt.le ko�ullar altmda Anadolu'ya kacarak Birinci
Ti.lrkiye Bi.lyi.lk Millet Meclisi'ne kat1ld1.
llkMeclis'i ve Ulusal Kurtulu� Sava�1 s1rasmda Ana­
dolu ve lstanbul'un durumunu anlatmaya ge-;meden On­
ce, 1stanbul Mebusan Meclisi'nden sOz etmemin nedeni,
bu Meclis'in vermi� oldu�u en Onemli karan, yani Misak1
Milli (Ulusal Ant) ad1yla amlan i.lnli.1 bildirgeyi vurgula­
mak icindir. Osmanh Mebuslar Meclisi'nce 17 Subat 1 920
tarihinde kabul edilen "Misak1 Milli"nin gi.lni.lmi.lzi.ln
Ti.lrkcesine cevirdi�im tam metni �Oyledir:

ULUSAL ANT

•
Osmanh Mebuslar Meclisi i.lyeleri, devlet ve ulus ba-
�1ms1zh�nm; ancak hakh ve si.lrekli bir ban�a kavu�mak
icin gOze ahnabilecek Odi.lnlerin en son smmm iceren asa­
�1daki ilkelere eksiksiz uyulmak ko�uluyla sa�lanabilece­
�i ve bu ilkeler d1�mda bir Osmanh Devlet ve toplumu­
nun kahmhh�ma olanak bulunmad1�1 inanc1ra varm1�lar­
d1r:
Madde: 1 - Osmanh i.llkesinin, yalmz Arap co�un­
lu�unca oturulan ve 30 Ekim 1 9 1 8 gi.lnli.1 Ate�kes Anla�­
mas1'mn yapild1�1 s1rada di.l�man ordulannm i�gali altm­
da kalan Mli.lmlerinin yazg1s1, halkm Ozgi.lrce ac1klaya­
ca�1 oylara gore belirlenmelidir. Adi gecen A teykes sm1r­
lan i�inde ise din, irk ve soyea birlik ve kar11/1k/1 sayg1,
iJzveri duygulany/a do/u o/an sosya/ ve toplumsa/ haklan
ile b6/ge kofUl/orma hepten sayg1/1 bulunan Osman/1-/sldm
�otunlutunun oturdutu topraklarm tiJmiJ, ey/emli ya do
varsay1mll hi�bir nedenle biJ/iJnmez. bir biJtiJndiJr.
IO
 Madde: 2 - OzgUrlO�e kavusur kavusmaz halkm oy­
lanyla anavatana kat1lm1s !Jlan Kars, Ardahan ve Batum
icin yeniden Ozgurce oylamaya b�vurulmas1ru kabul ede­
riz.
Madde: 3 - Batt Trakya'mn, Turkiye bansma de­
�n asktda birak.t.lan tilzesel (hukuksal) durumu da ora hal­
lorun tam bir Ozgurluk icinde ac11dayaca!J oylara gore sap­
tanmal1d1r.
Madde: 4 - lslim Halifeli�'nin yeri, sultanh� mer­
kezi ve Osmanh Devleti'nin B�kenti lstanbul'un veMar­
mara Denizi'nin guvenli�i. her tOrlu tehlikeden korunmus
olmaltdtr. Bu ilke sakh olmak kosuluyla, Akdeniz ve Ka­
radeniz Bo�azlan'run ticarete ve dunya ul�tmma ac1k ol­
mas1 konusunda, bizimle birlikte biltiln Oteki devletlerin
oybirli�iyle verecekleri karar gecerlidir.
Madde: S - hilaf devletleri ile onlann savastaki ha­
stmlan ve kimi ortaklan arasmda antl�malarla saptanan
ilkeler uyannca, azmhklann haklan, komsu ulkelerdeki
Mus!Uman halkm da Ozdes haklardan yararlanmalan (ko­
sul ve) inanc1yla taraf1m1zdan desteklenip guvence altma
ahnacakttr.
Madde: 6 - Ulusal ve tutumsal (ekonomik) gelisme­
mize olanak sa�lamak ve �lerin ca�das bir yOnetim duze­
niyle yurutillmesinde basanya ul�abilmek icin her devlet
gibi bizim de gelisme kosullanm sa�lamakta ba�1ms1z ve
tam Ozgur olmamtz, yasam ve vash�1m1zm temelidir. Bu
nedenle siyasal, yarg1sal, parasal gelismemize engel ola­
cak stmrlamalara (kapitillasyonlara) kars1y1z.
Saptanacak (dis) borclanm1zm Odenme kosullan bu
ilkelere aykm olmayacakttr.
Yeni Turkiye Cumhuriyeti Ulusal Ant'ta belirlenmis
olan stmrlar icinde kurulmustur. Bu Ant'm Onemi, Ulu­
sal Kurtulus Savas1'mn amact baktmmdan buyuktiir.
11
 Ancak �urasm1 Onemle not etmek gerekir ki Osmanh
Mebusan Meclisi "Misak1 Milli"yi, do�al olarak Osman­
h Devleti'nin ayakta kahp y�ayaca�1 varsay1101yla kabul
etmi� bulunuyordu. Tiirkiye'de 3.5 yd sonra Cumhuriyet'­
in ilan edilece�i. Misak1 Milli'yi kabul eden Osmanh Me­
busan Meclisi i.iyelerinden hi� kimsenin akimdan ge�mi­
yordu ve get;emezdi de. Nitekim ileriki bOlilmlerde gOri.i­
lece�i gibi llk Ti.irkiye Bi.iyi.ik Millet Medisi de kendisine
hedef olarak " Cumhuriyet'in kurulmas1m" de�il.
"Makam-1 Hilafet ve Saltanat'm tahlisini" ve yurdun di.i�­
mandan kurtanlmas1m saptarni�tl.
Bilyilk Utku'dan (Zaferden) ve lzmir'in kurtanlma­
smdan sonra olaylar yildinm hmyla de�i�cek, geli�ecek,
sonunda Cumhuriyet'e vanlacaktir.

11. ILK MECLIS'IN TOPLANTIYA <;A CR!LMA SI

Istanbul MebusanMedisi'nin kapat1lmas1 haberi An­

kara'ya ulasir ula�maz Mustafa Kemal Pa�a "salahiyeti
fevkaladeyi haiz bir meclisin" (olafani.isti.i yetkili bir mec­
lisin) Ankara'da toplanmasma karar verdi(•) ve bu kara­
nm 19 Mart 1920'de a�a�1daki telgrafta gOrillen sivil ve
askeri makamlara bildirdi.

lllere, Ba�1ms1z Sancaklara ve

Kolordu KomulBnlanna

Devlet Ba�kentine de ltilaf Devletleri'nce resmi ola­

rak el konulmas1, yasama, yarg1 ve yi.iri.itme erklerinden
olu�an ulusal devlet gi.ici.inil kirm1� ve Mebuslar Meclisi,

(0) Mustafa Kemal P� lsranbul'un 16 Marl 1920'de iigalinden 50nra Anadolu'·

da alm11 olduau askeri guvenlik onle mlerini Bllyuk Miller Meclisi'nin a�1lts1·
run ikinci gllnll sabahran ak;;.ama kadar l"1; ot urumda yapm1s oldutu llZlln ko­
nusmas1 suasinda birer birer anla1m1s11r. (TBMM Zabi1 Ceridesi, Dcvre I, Cill
I, s. 8-JO)

12
bu durum kar�1smda gOrev yapamayacaim1 Hilkilmet'e
resmi olarak bildirip dai11m1�t1r. �u duruma gore devlet
b�kentinin korunmas1ru, ulusun bai1ms1zhi1m ve devle­
tin kurtar1lmasm1 sailayacak Onlemleri dil�ilntlp uygula­
mak Uzere ulusca olaianilstil yetki verilecek bir meclisin
Ankara'da toplant1ya cainlmas1 ve dai11m1� olan mebus­
lardan Ankara'ya gelebileceklerin de bu meclise kat1lma­
lan zorunlu gOrillm�tilr. Bun�n icin ap�da bildirilen yO­
nerge uyannca, s�imlerin yap1lmas1ru yurtseverli�nizden
ve anlayi�hllim1zdan beklerim:
1-Ankara'da, olaiantlsttl yetkili bir meclis, ulusun
i�lerini yllrtltmek ve denetlemek tlzere toplanacakt1r.
2- Bu meclise ilye olarak s�ilecek ki�iler, mebusla-
ra ili�kin yasal ko�ullara uyacaklard1r.
3- Se.;imde sancaklar(•) secim Mlgesi olacakt1r.
4- Her sancaktan be� tlye s�ilecektir.
5- Her sancakta, ilcelerden gelecek ikinci secmen­
lerle sancak idare ve belediye meclisleriyleMildafaa-i Hu­
kuk yOnetim kurullanndan; illerde, ii merkez kurullarm­
dan ve ii yOnetim kurulu ile ii merkezlerindeki belediye
meclisinden ve ii merkeziyle merkez ilcesi ve merkeze baih
ilcelerin ikinci secmenlerinden olu�acak bir kurulca belli
gilnde ve oturumda secim yap1lacakt1r.
6- Meclis ilyeliiine, her parti dernek ve toplulukca
aday gOsterilebileceii gibi her ki��:iin de bu kutsal sava�a
eylemli olarak kat1lmas1 icin bai1ms1z adayhim1 istediii
yerden koymaya hakk1 vard1r.
7- Secimlere her yerin en yi..iksek sivil y6neticisi ba�­
kanhk edecek ve secimin doiru ve yolunda yap1lmasmdan
sorumlu olacakt1r.
8- Secim gizli oyla ve salt coiunlukla yap1lacak; oy­
lan, kurulun kendi icinden secec�i iki ki�i. kurul Onilnde
sayacaklard1r.
13
 9- � sonunda, bUtiln kurul Uyelerinin imza ede­
cek.leri ya da kendi mnhUrleriyle mUhUrleyecek.leri Uc ta­
ne tutanak dUzenlenecek; bir tanesi yerinde ahkonularak
Oteki iki taneden biri �en ki�iye verilecek, Oteki de Mec­
lis'e gOnderilecektir.
10- Meclis Uyeli�e s�ilenlerin alacaklan Odenek,
daha sonra Meclisi,;e kararla.stmlacaktir. Anca.lc, geli� yol­
luklan, sei,;imi yapan kurullann zorunlu giderleri olarak
uygun gOrecekleri tutarlar tlzerinden her yerin hUkume­
tince sa�anacakt1r.
1 1- S�imler, en g� on b� gUn ii,;inde Ankara'da
i,;o�nlukla toplanmay:i sa�lamak uzere belirtilerek Uyeler
yola i,;1kanlacak ve sonui,;, Uyelerin adlar1yla birlikte he­
men bildirilecektir.
12- Bu telin van� saati bildirilecektir.
<;1kma: Kolordu Komutanhklarma, tllere, Ba�1ms1z
Sancaklara bildirilmi�tir.

Temsilciler Kurulu adma

Mustafa Kemal

22 Nisan 1920 gunu de Aaadolu'daki sivil ve asker­

sel makamlara bir telgrafla �u buyru�u verdi:
"Tannnm yard1m1yla Nisan'in 23. Cuma gunu Bu­
yuk Millet Meclisi ai,;ilarak i,;ah�maya ba�layaca�mdan o
gtinden sonra butiln sivil ve askeri makamlann ve butiln
ulusun emir alaca�1 en yiiksek kat bu Meclis olacakt1r. Bil­
gilerinize sunulur. "(•)
B6ylece Buyuk Millet Meclisi'nin toplanmas1 ii,;in bti­
tiln i�lemler tamamlannu� oldu.

(") Soylev (Velidrdeo�lu <;eviri•i. I 8. Ba .. ;. '· 242

14
 III. ILK MECLIS'IN A<;ILI�, BIR/NCI OTURUM

Gi.lnlerden 23 Nisan 1920 Cuma. Tath ve 1hk bir ba­

har gi.lnil. 1ngilizler ve mi.lttefiklerince i�gal edilmi� olan
1stanbul'un son Mebuslar Meclisi'nden kac1p gelebilen me­
buslarla Anadolu ve Rumeli Mi.ldafaa-i Hukuk Cemiyeti
Heyeti Temsiliyesi Reisi Mustafa Kemal Pa�a'mn genel­
gesi ve caAns1 i.lzerine ii meclislerince yerinde secilmi� olan
milletvekilleri Ankara'ya ul�tdar. 0 gi.ln Meclis acdacak.
Cuma namaz1 Hac1bayram Camii'nde k1hnd1. Kurbanlar
kesildikten sonra tlk Tilrkiye Bi.1yi.1k Millet Meclisi acdd1.
Meclis vaktiyle htihat ve Terakki Kuli.lbi.1.olarak ya­
ptlm1� olup Birinci DUnya Sav�1'ndan yenik c1kt1Auniz icin
Ankara'ya kadar sokulan birkac Frans1z subayma bir si.1-
re konut olmu�. sonradan, yani 1kinci Meclis binas1 yap1-
hnca uzun si.lre Halk Partisi'nin merkez binas1 olarak kul­
landm1� bir yap1. Bugi.ln 1nkdap Tarihi Mi.lzesi olarak ay­
m doArultuda gl)revini . si.1rdi.1ri.1yor.
.
0 zaman bu binarun bircok bl)li.lmil heni.lz tamam­
lanmam1� olduAu icin ivedi olarak onanhp tamamlanm1�.
Toplanu salonu ki.1ci.1k, mobilya adma Ankara Valili� bi.1-
rolanndan, �uradan buradan derlenmi� kmk dl)ki.lk baz1
e�ya var. Milletvekilleri Ankara 0Aretmen Okulu'ndan ve
Ankara Sultanisi'nden (lisesinden) getirilmi� l)Arenci ma­
lannda oturuyorlar.
Bunlann k1hklan, giysileri, ya�lan, di.1�i.1nsel di.lzey­
leri ve gl)rgi.lleri b�ka ba�ka ve cok deAi�ik; beyaz sank­
h, ak sakalh, ci.lppeli, eli tespihli hocalarla pml pml i.lni­
formah gene subaylar; yazma veya �al sankh a�iret beyle­
ri, killiihh aAalar ve kavuklu celebilerle Avrupa'daki yi.lk­
sekl)Arenimlerini bitirip yeni dl)nmi.1�. Bau ki.1lti.1ri.1yle ye­
ti�mi�. nokta b1y1kh, "Kuvay1 Milliye" kalpakh gencler
yan yana oturuyorlar.
15
 Ilk giln sayilan yirmiyi g�meyen Meclis memurlan
da �uradan buradan gelmi�. daha dotrusu getirilm.i�. An­
kara ilinin burolanndan ��an memurlann Abdillhamit
ve Me�rutiyet dOnemlerini y�anu� olanlanndan eotu. ls­
tanbul'daki Sultan hilkumetine ve Saray'a kar�1 b�kal­
cbrma niteli�nde gOrdukleri bOyle bir kurumun ieine, me­
mur kimli�yle de olsa kan�mayi ihtiyath bulmam1� ola­
caklar ki Meclis memurlutunu kabul etmem.i�ler. Okul­
lar erken tatil edildi�inden Ankara Lisesi (o zamanki ad1
ile Mektebi Sultaniyesi) ve Darulmuallimin (O�retmen
Okulu) O�retmenleri Meclis'te memurluk gOrevine ea�n­
hnca ko�a ko�a gelmi�ler. L isenin yuksek sm1f O�rencile­
rinden elyazJSJ duzgun olan kimileri de mubeyyiz (yani res­
mi yazdann musvettelerini temize eeken katip) olarak alm­
m1�lar. Muduru, O�retmeni, O�rencisi, ii sa�hk muduru,
defterdarhk kalemi burosu �efi, gene. dinamik Birinci
Dunya Sava�1'nda uzun y1llar gOrev yapm1� bir kurmay
subay1 olan ba�katipleriyle birlikte Meclis Yaz1 Kurulu
(hey'eti tahririyesi) ad1 altmda birle�erek uyumlu ve ideal
bir eah�ma kurulu olu�turmu�lar.
Ilk Turkiye Buyuk Millet Meclisi'nin her yanmda
uyum var.
Gerei m.illetvekillerinin k1hk k1yafetleri deti�ik ve renk
renk, O�renimlerine ve yeti�me ortamlarma gore du�unce
yOntemleri de�i�ik, ama gOnulleri ve amaelan bir.
Gerei Meclis binas1 kueuk ve �yas1 gOsteri�siz, ama
dava buyiik.
Bu Turk ulusunun Oliim-kahm sava�1 davas1. Tarih­
te ba�1msizh�m1 hie yitirmemi� olan Turk ulusu ya du�­
mam yurdundan kovacak ve Ozgur ya�ayacak ya da son
erine kadar Olecek. Parola bu.
Gerei silah, cephane ve duzenli ordu 01(., ama Mus­
tafa Kemal Pa�a'nm Onderli�inde Turk hal:�mm birle�mi�
eelik istenci var.
16
 Ger�i para yok, ama haJkm c6mertli�i ve g6niil zen­
ginlili sonsuz.
Ger�i d�man bir def;il, pek �ok; za)'lf def;il, �ok gii�­
lii; arna Tiirkiin kiikreyisi ve ba�uns1z y�arna azmi daha
gii�lii.
Meclis'te herkes yerini alnust1. En y�l.J iiye Sinop Mil­
letvekili �rif Bey Meclis'i o giin, yani tam yetmis )'11 6n­
ce, 23 Nisan 1 920 Cwna giinii saat 14.00'te k1sa bir ko­
nusma ile a�t1.
Kii�iik toplant1 salonunun iki yanmdaki dar dinleyi­
ci localan .-e bunlara �1kan merdivenler hi� yer kalmama­
casma dolu.
Ben, toplant1 salonunun, bizim kalem odasma yakm
olan kap1smm hemen yanmdaki merdivenin alt basama­
�mda, locarun oturdu�u dire�in yamnda ayakta duruyo­
rum.

Baskanhk kiirsiisiiniin 6niinde bulunan konusmac1

kiirsiisiiniin hemen oniinde, daha al�ak bir mada tutanak
katipleri ve tutanak grubu sefi, yiizleri milletvekillerine ve
arkalan kiirsiiye d6niik olarak yerlerini aldLlar.
Bu tabla ve salondaki bekleyis dakikalan, �ok canh
bir resim, bir sinema filmi gibi, en kii�iik aynnt1larma ka­
dar bugiin de g6zlerimin 6niindedir. Lisenin onuncu sm1-
fmdan on birinci sm1fa heniiz ge�mis. on alt1 yasm1 bile
tam doldurmam1sbir gencin o tarihsel andaki yi.lrek �r­
pmt1lanm da hala duyanm.

En yasl.J iiye Serif Bey vakarh ve yasma g6re �ok dik

bir yiiriiytisle a�ir a�ir baskanhk kiirsiisiine �·�.IP a�1s s6y­
levini okudu.
Ba�Lls1z kosulsuz (kayltSIZ sarts1z) Tiirk ba�1ms1zh­
�mm Ulusal Kurtulus Sav�1'ndaki ilk ve de!ismez belge­
si olan bu s6ylevi, giiniimiiziin cliline �evirip asa�1ya ah-
17
yorum:
"Sayg1deAer dinleyiciler:
lstanbul'un, gei;ici kaydiyle yabanc1 gi.li;ler tarafm­
dan isgal olunduAu, bi.1ti.1n temelleriyle Halifelik rilakam1-
nm ve hi.1ki.1met merkezinin baA1ms1zhAmm yok edildiAi
hepinizce bilinmektedir. Bu duruma bas eAmek, ulusumu­
zun bize sunulan yabanc1 tutsakhAuu kabul etmesi demek­
tir. Ancak tam baA1ms1zhk (istiklali tam) ile yasamak ii;in
kesinlikle kararh olan ve ezelden beri l)zgi.lr ve basma buy­
ruk yasam1s bulunan ulusumuz tutsakhk durumunu son
derece sertlik ve kesinlikle reddetmis ve hemen vekillerini
toplamaya baslay1p yilksek meclisinizi olusturmustur. Bu
yi.lce Meclis'in en yash i.lyesi kimliAiyle ve Tann'nm yar­
d1m1yla ulusumuzun ii; ve dis tam baA1ms1zhk (istiklati tam)
ii;inde yazg1smm sorumluluAunu doArudan doAruya yi.lk­
Ienip kendisini yl)netmeye baslad1Am1 bi.1ti.1n cihana duyu­
rarak Bi.1yi.1k Millet Meclisi'ni ai;1yorum. Kutsal' olarak
baAh olduAumuz bi.1ti.1n Milsli.lmanlann Halifesi ve Osman­
hlann Padisah1 Altmc1 Sultan Mehmet Hazretleri'nin ya­
banc1 boyunduruAundan kurtanlmasmda ve saltanatm si.1-
rekli merkezi olan lstanbulumuz ile isgal altmda ve ti.lrli.1
k1y1m ve iskence ii;inde nesnel ve tinsel (maddi ve manevi)
bak1mdan insafsizca yok edilmekte olan zultim gl)rmil$ bi.1-
ti.ln illerimizin kurtanlmasmda bizi basanh k1Imasm1 yi.1-
ce Tann'dan dilerim."
Bu konusma Tilrk ulusunun kendi egemenliAini ar­
uk ti.lmtiyle kendi eline ald1Amm ilk ai;1klamas1 ve mi.ljde­
cisidir. Gerci konusmanm sonuna "Bi.1ti.1n Mi.1sli.1manh­
Am Halifesi ve Osmanhlann Padisah1"nm di.lsmanm elin­
den kurtanlmas1 sl)zi.1 eklenmisse de bu ek Padisah Vah­
dettin'in tac ve tahtm1 korumak kayg1S1yla, Ti.irk ulusu­
nun lstiklal Sav�1·01 hii;bir zaman hos gl)rmeyen, daha­
s1, lngilizlerle anlasan hain bir padisah olduAunu heni.lz
18
bilmeyenleri, Ulusal Kurtul� Sav�1'na kar�1 harekete ge­
�irmemek i�in ahnm1� psikolojik bir Onlemden bll.$ka bir
�ey de�ildi.
Nitekim Ankara Milletvekili Mustafa Kemal Pa.$a,
BOyOk Millet Meclisi'nin 24 Nisan 1920 Cumartesi gOnO
yap1lan ikinci toplant1smda, Mondros Miltarekesi'nden o
gune kadarki siyasal olaylan ve o gilnkil siyasal ve hukuk­
sal durumu Meclis'e bildiren uzun tarihsel a�1klamalan
arasmda sOzil Hilafet ve Saltanat'a da getirerek harfi har­
fine �Oyle demi�ti:
"Hilafet ve Saltanat makam1mn tahlisine muvaffa­
kiyet has1l olduktan sonra Padi�ah1m1z ve Halife-i MOsli­
min Efendimiz her nevi cebr-U ikrahtan izide (bask1 ve
tehditten kurtulmu�). tamamiyle ht.Ir ve miistakil olarak
kendisini milletin agu�u sadakatinde (sad1k ba�rmda) gOr­
dO�U gun Meclisi ilinizin tanzim edece�i esasat1 kanuniye
dairesinde vaz'1 muhterem ve mubeccelini ahzeder (ahr)."
Bu sOzlerin Ozerindeki sOslO ve yald1zh tabaka �1ka­
nhrsa anlam1 �Oyle olur: "Padi�ah Meclis'in ve dolay1siyle
milletin emrine ba�hd1r, onun verece�i karara uymakla yu­
kiimlOdOr."
Meclis'in ilk gunkii toplant1smda gerek lstanbul'dan
gelen mebuslan gerek Anadolu'dan ve Rumeli'den yeni
se�ilmis olan milletvekillerinin se�im tutanaklanm incele­
mek iizere iki komisyon se�ilmis. baska bir islem yap1l­
mam1stir.
Ulusal Egemenligin Hukuksal Olarak Gerrekle$mesi
Meclis'in a�1lm1s oldu�u 23 Nisan Cuma giinii ge�ici bas­
kan Sinop Milletvekili Serif Bey'in konusmas1yla BUyiik
Millet Meclisi, ulusun yazg1sma eylemli olarak elkoymus
bulunuyordu. Ancak bunu hukuksal temellere oturtmak
gerekliydi.
Bu noktay1 belirtmeden once yukanda soziinii ettigi-
19
miz "Tetkik-i mezabit encOmeni" denilen "tutanaklan in­
celeme komisyonu" ad1 altmda kurulmus olan iki kurul­
dan k1saca sOz etmek isterim. Bu komisyonlar, bir torba­
dan �kilen fislerdeki adlann yOksek sesle okunmas1 ve tu­
tana!a g�rilmesi yoluyla oluyordu. B�kan Serif Bey'e,
Mustafa Kemal P�'run Onerisi Uz..erine, divan kitibi kim­
li!iyle Bursa Milletvekili Muhittin Baha (Pars) ve Kiltah­
ya Milletvekili Cevdet Bey yard1m ediyorlard1. Ad �kme
isi ve f�lerin aymru bitina:, sc:r;ilen komisyon Oyeleri Mec­
lis 'e bildirildi.
Birinci komisyonda, bugiln de adlan bilinen kisiler­
den Edirne Milletvekili AJbay lsmet Bey (lnOnil), Konya
Milletvekili Refik Bey (Koraltan), Konya Milletvekili ve
Mevlevi �lebisi Abdillhalim �elebi Efendi; ikinci komis­
yonda ise Ankara Milletvekili Mustafa Kemal P�a. lkin­
ci Mesrutiyet'te hilrriyet kahraman1 olarak arulan Niyazi
ve Enver p�alarm arkad�lanndan Eskisehir Milletvekili
Eyilp Sabri, Kayseri Milletvekili Sabit ve K1rsehir Millet­
vekili Hakk1 Behi\: Beyler vard1.
Bu komisyonlardan birincisinde Albay lsmet Bey'in,
ikincisinde ise Mustafa Kemal Pasa'nm adlarmm torba­
dan \:lkm1s olmasma o zaman s�1rm1st1m. Bugiln bu du­
rumun herhalde bir rastlant1 sonucu olmad1!1m, Mustafa
Kemal Pasa'mn daha ilk gi.inden Meclis'e tehlikeli s1zma­
lan Onlemek i\:in komisyonlarda kendisinin ve gilvendi!i
kisilerin bulunmas1m s�layic1 OnJem almasmdan ileri gel­
di!ini kabul ediyorum.
Komisyonlarm kurulmas1 isi bittikten sonra ge\:ici
baskan �erif Bey ertesi sabah saat 1 0.00'da toplamlmak
ilzere o gilnkil oturuma son verdi.
Liderlik nite/igi, iktidar ve ha/k. llk Bilyiik Millet Mec­
lisi' nde lider-iktidar-halk iliskisi tarihsel ve sosyal bak1m­
dan, tarih uzmanlannca aynntih olarak incelenmeye de-
20
Aer 6nemli bir konudur. Biz burada bu konuya, 6rnekler
vererek de�nmekle yetinece!iz.
lstanbul'u ahp Osmanh lmparatorlu!u'na merkez ya­
pan Fatih Sultan Mehmet'in �u s6zu tarih kitaplanna gei;­
mi�: "Padi�h bir babadan do!m� olmakh!1m bir rast­
lant1d1r, ama Padi� (yani iktidar sahi bi) olmakh�m rast­
lant1 de!ildir."
Bu s6z bize devlet b�kam olmada tannsal gerekirci­
lik anlay1�mm, "iktidar sahibi" olmada ise �ili!in ve ki­
�isel toparlay1c1hk ve buyurma gucunun somut 6rne!ini
veriyor.
Yalmz eski calJarda gui;lu bir padi�ah ya da kral ol­
manm de!il, gUnumUz demokrasilerinde de gui;IU bir li­
der olmamn ko�lu bu ki�isel buyurma etkinlili, derleyip
toparlama ve yUrOtme gucudur.
Yeti�tikleri ortam, bilgi, g6rgu, �1d1klar1 zihniyet ba­
k1mmdan birbirinden busbuttln b�ka, ayn ayn nitelikte
olan milletvekillerinden olu�mu� Birinci Turkiye Buyuk
Millet Meclisi'ni, vatam kurtarma ve tam istiklal kazan­
ma amacma y6nelterek hie i;atlak vermeden yuruten giz
ve kerameti, Mustafa Kemal Pa�a'daki liderlik gucunde
aramak gerekir.
Ancak Mustafa Kemal Pa�a. liderlik otoritesini Bu­
yi.ik Millet Meclisi toplant1larmda hii;bir zaman dokundur­
ma yoluyla da olsa kullanmam1�. tersine her zaman " Ben
bu milletin bir memuruyum" diyerek halkm ve Meclis'in
emrinde oldu!unu s6ylemi�tir.

JV. ·IKINCI OTURUM VE MUSTAFA KEMA L

PA �A 'NIN 0NL0 ONERGESI

24 Nisan 1920 Cumartesi gunu sabah saat 10.00'da ye­

niden toplanan Meclis, milletvekillerinin sei;im tutanak-
21
lanru inceleyen komisyon raporlanm kabul eui. Daha son­
ra soz alan Mustafa Kemal Pasa, ogle den Once ve sonra,
birisi gizli olarak yap1lan(•). bes oturumda, 1918 Mond­
ros Silah Birakmas1'ndan (mi.itarekesinden) b�layarak BU­
yi.ik Millet Meclisi'nin ai;1lmasma dqin g�en zaman ara­
hlindaki olaylara iliskin olarak, yer yer i;ok alk1slanan
uzun ve aynnllh ai;1klamalarda bulundu. Ki.irsi.iden inin­
ce, o zamana kadarki eylemleri dolay1siyle kendisine te­
sekki.ir edildilinde harfi harfine soyle konusmustur:
"Benim irin dunyada en buyuk mukafat, milletin en
ufak bir takdir ve ilt1fat1d1r. Meclisi dlinizi te$kil eden dzdy1
kiram bu tun milletin mumessili olmak itibariy/e, teveccu­
hat1m um um milletin teveccuhat1 gibi telakki ederim. Bi­
naenaleyh, bu dakikada hissettiRim saadetin azametini ta­
n! edemem. Yalmz hayat1mda en zevkli bir an ya$ad1R1-
m1 arzetmekle kesbi mubahat eylerim. Teyekkurat1m1 ik­
mal irin $Unu iiave etmeliyim ki ben diRer milletda$1anm­
dan fazla bu vatana ve bu millete medyun olduRum vazi­
feden dahafazla bir $ey yapm1$ deRifim. ERer mutezahir
bir muhassala varsa bunu yine milletin bana muteveccih
olan enzan itimadma medyunum ve millet esas olduktan
sonra her ferdinin azami muhassalasmdan ist1fade edil­
mek pek tabiidir. "(**)
Bu sOzJeri o tarihte Meclis'in ki.ii;i.ik bir memuru ola­
rak ben de dinledim ve Csiddetli) alk1slara tamk oldum.
Bilindili gibi Atati.irk, yeni Ti.irki;e akurum ve Ti.irk­
i;enin anlastmlmas1 ilkesini baslatmcaya degin, Bi.iyi.ik
Nutkunda bile i;ok koyu Osmanhca konu�mustur, ozelli-

(0) 1980 y1hnda yay1mlanan g!Zli 1uJanak derg1'mm birinci c1ldinde. gizli oturum­
da Musiafa Kemal Pa1a'mn. ulusal smirlarunm elde etmek konusundan ba1-
layarak smirlarim1zdak1 Suriye, lrak, Kall<asya, Azeibaycan. Ermeni>1an ve
GLirc1Slan'la ilgil1 durumlar. Fran51zJarla olan il11k1ler. Yunanhlarin doArudan
doAruya lngilizlere dayand1t1 konularinda genii ao;1klamalari yer alm11tir
l'l TBMM Gilli Cel>e Zab1tlari. cilt I, s. 2-10
( .. ) TBMM. Zab1t Ceride>1, Devre J, Cil1 I s JJ
,.,
gini bozmamak icin o zainan sOylediklerini, agzmdan c1k­
t1!J ve tutarutga gecirildigi bicimde buraya aktard1m. Ufak
_
bir caba ile bunu herkes anlayabilir. Bu sOzlerin yalmz son
cilmlesini bugtinkil dile cevirmek isterim:
"Ulusal temel o/arak a/mca, onun birey/erinin her bi­
rindeki potansiye/den en gf!Tley iJ/pJde yararlanmak pek do­
tald1r. "
Bundan sonra Antalya Milletvekili Hamdullah Sup­
hi (TannOver) de Meclis Uyelerini co�turan bir konu�ma
yapt1.
0 gun hemen yasama cah�malarma ve hilktimet ku­
rulmas1 i�inin gOrU�illmesine b�land1. Mustafa Kemal Pa­
�a Meclis gene! kuruluna anayasal nitel !kli ve ayrmt1h bir
Onerge sundu. Bu �nergenin en Onemli bOlilmleri gilnU­
mUzUn diliyle �Oyledir:
Bugiinkti gilc durumda vataru cOkmek ve yok olmak
tehlikesinden kurtarmak icin gerekli tedbirleri almak, pek
dogald1r ki yilksek kurulunuza dU�er. (...) YUksek Mecli­
siniz denetleyici ve inceleyici bir parlamento degildir. BOy­
lece, yalmz yasama ve kanun koyma ile gOrevli olarak so­
rumlu bir kattan ulusun ahnyaz1siyle ilgili i�leri gOzetim
altmda bulunduracak degil, bununla eylemli olarak ugra­
�acakt1r. Nitekim olaganilstil durumlarda bilttin uluslar
bu ilkeleri bir yana b1rakarak ya yasama gOrevine ara ve­
rip yUrUtme kurullarma Usttin yetkiler tamrlar ya da bti­
ttin ulusun gene! oyuna bfi�vurarak kararlar ahrlar. Biz
halkm oybirligine her organdan cok yetki taruyan lslam­
hk ilkelerini gOz Onilnde tutup ytiksek Meclisinizi ulusun
btittin i�lerine dogrudan dogruya elkoymu� olarak tam­
mak yanhs1y1z. Bu temel ilke kabul edildikten sonra, yUk­
sek Meclisinizin gene! kurulu btittin i�lerin ayrmt1larma
degin dogrudan dogruya inceleme ve gOrU�me yapma ola­
nag1m bulamayacagmdan, sayg1deger kurulunuzdan ay-
2.1
nlacak ve kendilerine vekillik verilecek iiyelerin, bugiin­
kii hiikiimet kuruluslarma uygun olarak, gereken is bblii­
mii ilkesine gbre gbrevlendirilmesi ve her birinin ayn ayn
ve hepsinin ortakl�a gene! kurul kars1smda sorumlu ol­
mas1, amacm sa� lanmas1 ii;in yeterlidir. Bu durumda yiik­
sek Meclisinize b�kanhk edecek zat yiiksek Meclisi(lizi
temsil edece�inden, islerle gbrevlendirilen ii)lelerden olu­
sacak kurula da onun baskanhk etmesi ve yiiksek Mecli­
siniz adma imza koymaya ve kararlan onaylamaya yetki­
li olmas1 ve yiiriitmeye iliskin konularda, bteki iiyeler gi­
bi, gene! kurul kars1smda her ybnden sorumlu bulunmas1
zorunludur. Bbyle bir yi.iriitme kurulu, yiiksek Meclisin
uygun gbrmesi sonucunda, vekil olarak gbrevlendirilecek
ve gene! kurula kars1 sorumlu bulunacak sayg1de�er iiye­
lerden olusacak ve hatta "vekil" aduu alacakt1r. Geri;i bas­
kan olacak zat a�ir bir sorumluluk altmda bulunacakt1r.
\:iinkii yiiriitme kurulu ve vekiller ile sayg1de�er Meclisi­
niz arasmda biitiin sorumluluk ilk Once ona diisecek ve
bu sorumluluk hem yiiksek Meclisinizdeki hem vekiller ku­
rulundaki baskanhk makammm her ikisini birden kapsa­
yacakt1r. (...) Anadolu'da, gei;ici nitelikte bile olsa bir dev­
let baskam tammak veya bir padisah vekilli�i ortaya i;1-
karmak hii;bir zaman caiz de�ildir. �u halde baskans1z bir
hiikiimet meydana getirmek zorunlu�u ii;indeyiz. Oysa bir
tek noktada denge kurmayan devlet giii;lerinin i;ahsmas1-
m uyumlu bii;imde siirdiirmek de olanaks1zd1r. bte yan­
dan herhangi bir makama devletin ve ulusun giii;lerini bir­
lestirme ve dengeleme yetkisi vererek o makam1 sorum­
suz tammak felaket getirir. Halifenin bile sorumlulu�unu
ilke olarak kabul etmis olan 1slam:1�m bbyle i;bziim yol­
lanna elverisli. olamayaca�1 ai;1kt1r. Bu giii; ve birbiriyle
ba�dastmlmas1 olanaks1z prensipler ii;inde uzun uzad1ya
celeme yaparak en sonunda lslamh�m temel ilkelerine
ba�vurup ytiksek Meclisinizde yagunla�m1� alan ve btittin
Mtisltiman halkm birl�mi� aylanyla uygun g�rtilen ulu­
sa/ iradeyi, vatamn ahnyaz1siyle ilgili i�lere eylemli alarak
el kaymu� tammak ilkesini kabul ediyaruz. (...) B�ylece
ytiksek Meclisiniz t�1d1� alagantistti yetki dalayisiyle kar­
�1sma .;1kacak bir ytirtitme kurulunu yalmz denetlemek ve
ulusun .yak �nemli (y�amsal) sarunlan tizerinde Myle bir
kurulla .;ati�ma zorunda bulunmak gibi, gtintimtizdeki du­
rumun hi.; de elveri�li alamayaca� dar bir yasama g�revi
ile degil , ulusun gene) y�net imini eylemli alarak ytiklen­
mek, tilkenin ve H ilafet 'in kurtulu�unu dagrudan dagru­
ya sa�amak ve savunmak g�rev ve yetk isi ile kurulmu�­
tur. Ve art1k yuksek Meclisinizin ustUnde bir gu� yoktur.
l�te tilkemizin , �imdiye degin g�irdigi bunal1mda, fe­
laketlerde, kimi zaman Avrupa'y1 taklit etmek , kimi za­
man devlet i�lerinin y�net imini ki�isel g�rti�ler a.;1smdan
dtizenlemeye .;ah�mak , kimi zaman anayasay1 bile ki�isel
ihtiraslara ayuncak yapmak gibi pek ac1kh sanu.;lanm g�r­
dugu , uzak dti�tinceden yaksun tutumlardan dagan �enel
uyam�a terctiman aldugumuz kamsiyle �u gti.; ve buna­
hmh tarih d�neminin sava�lanm bu yaldan ytirtitmek ta­
ra fl1S1y1z. Dagalhkla karar sayg1deger kurulunuzundur.
Yalmz kar�1 kar�1ya bulundugumuz yak alma tehlikesine
devlet ve ulus i�lerinin uzun stiredir mercisiz kald1gma dik­
kat g�ztinti .;ekerek gereksiz teariler artasmda stirtip gi­
decek tartJ�malarm en k�tti y�netimden daha fena etkiler
daguracagiru arz etmeyi de bir yurt g�rev i alarak gerekli
g�rtiyarum. Ytice Tann ba�anya ula�tJrsm , amin!(•)

Bu �nerge tizerine duraksamalar ve .;e�itli kanu�ma­

lar aldu. Kanya Milletvekili Refik (Karaltan) Bey bunun
bastmhp uyelere dag1t1lmasm1 istedi. Buna kar�1hk Kir-

(") T.B.M.M. Zab11 Ceridesi, Devre I. cill I, s. JO/J2, (Alk1�lar ll� dakika sllrdll)
25
�hir Milletvekili Hoca MUfit E fendi, Mustafa Kemal Pa­
$a'run Onerisini dcstekledi.
Duraksamalan gOren M ustafa Kemal Pap yeniden
sOz alarak $()yle konu�u:
"Efendiler; bUtUn ncsnel ve tinsel (maddi ve mane­
vi) sorumluluAu Heyet Temsiliye adtm t�1yan k urul Ust­
lenmi$ ve 16 Mart 1336 (1920) tarihinden bu dakikaya de­
Ain, bUtUn act geli$me ve gOrUnUmlere kar$m, gOrev yap­
may1 olaAanUstU bir Odev bilmi$tir. Bu sorumluluk �ok
aA1rd1r. 0 kurulu art1k bu sorumluluAun altmda b1raka­
may12. �unu Oneriyorum ki bu dakikadan b�layarak ulu­
sun yazg1Smm sorumluluAunu Ustleniniz. Bundan ka�m­
mak gereksizdir. Bu gOrev o denli Onemli, ir;inde bulun­
duAumuz zaman o denli tari hseldir ki k oca sorumluluAu
i�inizden U� be$ ki$iye yUklemekle yetinemeyiz. BUtUn bu
Meclis'in, bUtUn anlanuyla sorumlu olmas1 gerekir. Mil­
let bizi ancak bunun i�in gOnderdi. Bizi buraya, ulusu be$
ki$inin eline b1rakal1m diye gOndermedi."
Mustafa Kemal P�a'nm bu enerji k ve manttk h ko­
RU$masma kar$m, kimi milletvekilleri yine direndi. Ozel­
li kle S1vas Milletvekili Hoca Mustafa Tak Efendi $0yle ko­
RU$tU:
"YUksek bilgileri i�i ndedir ki ivmek pek uygun de­
AiJclir. i$in Onemli oramnda, ileriyi d�Oncrek ivediliAe d�­
memek de gereklidir. lvediliAe dU�eyelim, bu �ok Onemli
bir sorundur. Onergenin OrneAi bildirilsin, herkes kendisi
enine boyuna ve deri nli�ne d U$UnsUn, i ncelesin, ayn ayn
konU$Ulsun, gOrU$UlsUn; bu, acele edilecek bir $CY delil­
dir. Pa$a Hazretleri ve sayg1deAer Heyeti Temsiliye arka­
da$1an $imdiye dek aylarca $U ulusun aA.ir yUkUne katlan­
mt$1ar; sanmm ki birka� gOn daha katlamrlar."
En :.onunda Mustafa Kemal P3.$3'run Onergesi �olun­
lukla kabul edildi ve bOylece TUrkiye BUyUk Millet Mec-
26
lisi ulusun i�lerine dotrudan dotruya el koyarak eylem i l
olarak ulusal egemenlik kurulm� oldu.
Ayru gUn, yani 24 Nisan Cumartesi Olleden sonra
Meclis b�kanhk divan1 s�imleri yap1ld1 ve Mustafa Ke­
mal Pa�a TUrkiye BUyUk Millet Meclisi'ne birinci b�kan,
Istanbul Mebusan Meclisi'nden gelen ve o Meclis'in' bi­
rinci b�karu olan Erzurum Milletvekili Celalettin Arif Bey
de ikinci b�kan se-;ildi.
Mustafa Kemal P� Medis'e birinci b�kan �ildik­
ten sonra milletvekillerinin -;aAns1 ilzerine b�kanhk kilr­
silsilne -;1kmca, temelini "ulusal egemenlik" Uzerine oturt­
tuAu �u konu�may1 yapt1:
"Saym efendiler; ulusun yazgisma ili�kin i�lere eylemli
ve tOm olarak el koyup HalifeliAi ve Saltanat1 i-;ine dU�­
tOAU tutsakl1ktan kurtarmaya ve Ulkenin bUtOnlUAU ve kur­
tulu�u uArunda her tOrlU Ozveriye bilyilk bir azm ile kat­
lanmaya karar vermi� olan yoksek Meclisinizin ba�kanh­
Ama se-;erek hakk1mda cOmert-;e gOsterilen gUvene ve s1-
cak yakmhAa te�ekkUr ve minnetimi sunanm. Ya�anumm
bUtOn evrelerinde olduAu gibi son zamanlarm bunahmla­
n ve felaketleri arasmda da bir dakika g�memi�tir ki her
tOrlU huzur ve rahath!mu her �it ki�isel duygulanm1 ulu­
sun esenlik ve mutluluAu i-;in feda etmekten zevk duyma­
yay1m. Gerek askerlik hayatimda gerek politika ya�am1-
mm bUtOn dOnem ve evrelerini kapsayan sav�lanmda her
zaman tuttuAum yol ulusun ve vatanm gereksindi!i ama-;­
lara yilrilmek olmu�tur. BugOn sayg1deAer kurulunuzun
oybirliAinde �1klannu� olan ulusal gOveni, lay1k olduAu­
mun -;ok OstOnde gOrmekle birlikte, kendim i-;in bir ama-;
olarak de!il, elbirli!iyle giri�ti!imiz kutsal sav�m yOnel­
diti ama-;lan elde etmek i-;in ulusun arrnaAan etti!i bir des­
tek say1yorum. Bu ulusal birli!in bana yOkledi!i sorum­
luluk, biliyorum ve hepiniz de biliyorsunuz ki pek aAu-
27
dir. lcinde y�ad1tim1z, benzeri �ok a.1 olan dakikalann
�ok tehlikeli olmasma ratmen bu atir uh�sal sorumlulu­
�un yilkil altmda, ancak saym kurnlunuzun yard1m1, ar­
ka olmas1 ile ve sav�1mmn her zaman hak yolunda ol­
masma r�en, Yilce Tann'nm yardmundan ve destelin­
den umutlu olarak c;al.J�catim. l�ah cihan padi�ah1
olan Efendimiz Hazretleri'nin salhk ve esenlikle ve her
tilrlil yabanc1 boyunduru�undan kurtulmu� olarak yilce
tahtlannda sOrekli kalmalarm1, Tann'run liltfundan ya­
kannm." (Siddetli alk.J�larW)
Ertesi gilnil, yani 2S Nisan Pazar sabah1.saat IO.OO'da
Meclis yeniden toplarup ak�arna delin �1�malanru silr­
dOrdO. Tilrkiye'nin her yarundan gelen mutasarnf, kay­
makam, belediye b�kam, bir�ok kentin ileri gelenleri, ki­
mi ukeri birlikler komutanlanrun Unzalanm t3$Jyan �itli
kutlama telgraflan Meclis ktlrsilsilnden gene! kuruJa okun­
du.

V. HALKA BILD/RI

Oikenin her yt>resindeki tilrlil �evrelerden gl>sterilen

ilgi ve ba�hh�a kar�m. Tilrkiye Bilyilk Millet Meclisi'nin
Anadolu'da biltOn halk tarafmdan henUz anl�tlmam1� ol­
mas1 ku�kusu vard1. Oysa Ba�1ms1zhk Sav�1. ancak hal­
km inanc1 ve bu davaya can ve yi.irekten kat1lmas1 ile ba­
�anlabilirdi. Halk arasmda, �e�itli yollardan �ok olumsuz
ve zararh propaganda rilzgarlan estiriliyordu. Bt>yle pro­
pagandalan etkisiz k1lmak i�in Tilrkiye Bilyi.ik Millet Mec­
lisi halka ilk bildirisini yay1mlad.J. Antalya Milletvekili
Hamdullah Su phi Bey tarafmdan, o �a�a gl>re olduk�a sa­
de bir Tilrk�e ile kaleme ahnm1� olup konu�ma kilrsilsiln­
den kendisince okunan bu bildiri, bugilnkil Tilrk�e ile �l>y­
ledir:

(") TBMM l.ab11 Ccridcsi, Devrc I, -Cill I. s. J9

211
 Biiyiik Mille t MttHsi'nin Memleketine Bildirisi

Anadolu'nun her kO�esinden gelen vekillerinizin kur­

du�u Bi..iyilk Millet Meclisi, olam biteni dinleyip anlad1k­
tan sonra ulusa ger�e�i sOylemeyi gerekli gOrdi..i. lngiliz­
ler tarafmdan satin ahnan ve ulusu birbirine di..i�llrmek
amaciru gi..iden kimi hainler sizleri aldatmak i�irl tUrli..i ti..irli..i
yalanlar sOyli..i yorlar. lzmir ilinin, Antalya'run, Adana'­
nm, Antep'in, Mar� ve Urfa yOresinin di..i�manlarca i�­
gaJi i..izerine silahma sanlan milletd� ve dind�l�mm yi­
ne size yok ettirmek i�in Padi�ah ve Halife'ye isyan sOzi..i­
ni..i ortaya at1 yorlar. Millet Meclisi, Halife ve Padi�ah1m1-
z1 di..i�man bask1smdan kurtarmak, Anadolu'nun �unun
bunun elinde par�a par�a kalmasma engel olmak, devlet
merkezimizi yine anavatana ba�lamak i�in �ah�1yor. Biz
vekilleriniz ulu Tann ve yuce Peygamberi adma yemin ede­
riz ki Padi�aha ve Halife'ye isyan sOzi..i bir yalandan b�­
ka bir �ey de�ildir ve bunun amac1 vatam savunan gi..i�le­
ri, aldat1lan Mi..is!Umanlarm elleriyle yok etmek ve i..ilkeyi
sahipsiz ve savunmas1z b1rakarak elde etmektir. Hint'in,
M1s1r'm b�ma gelen durumdan kutsal vatammm kurtar­
mak i�in lngiliz casuslannm sizi aJdatmak i..izere uydur­
duklan yalana inanmaym! lzmiri'ni, Adanas1'm, Urfa ve
Mara�1'm, kisacas1 di..i�man salgmma u�ram1� bO!gelerini
savunanlan, din ve uluslarmm �erefi i�in kan dOken kar­
de�lerinizi arkadan size vurdurmak isteyen al�aklan din­
lemeyin ve onlan Millet Meclisi'nin karan i..izerine ceza­
land1racak olanlara yard1m edin. Taa ki din son yurdunu
kaybetmesin! Taa ki ulusumuz kOle olmasm! Biz birlik ol­
duk�a di..i�man i..izerimize gelmeyece�ini kamusal olarak
(resmen) a�1klad1. Onun candan Ozledi�i, ararmzda ayn­
hk �1kmas1 ve birbirimize di..i�memizdir. Tann'mn laneti
di..i�mana yard1m eden hainlerin i..izerine olsun ve kutsal
29
yardum, Halife ve Padi$3h1mm, ulusu ve vataru kurtar­
mak i�in �al1�anlann Uzerinden eksik olmasm.(•)
Bir gQn Once halka bOyle bir bildiri yaymtlanmas1ru
�nermi� olan Antalya Milletvekili Hamdullah Suphi Bey,
bunu 25 Nisan 1336 (1920) Pazar gUnkU Meclis'in Olle­
den sonraki altmc1 oturumunda okudu. Bu bildirinin al­
k1�larla kabul edildi�. tutanaAa ge�irildiAi ve aynca bu­
nun bas1larak her yana daA1t1lacaA1 o oturumda toplant1-
Yl yOneten ikinci ba�kan Celalettin Arif Bey tarafmdan
a�1kland1.(.. )
GOrilldUAU gibi Meclis bu bildirisi ile Ulusal Kurtu­
lu� Sav�1'01 baJtalamak ve �Okenmek, bunun i�in de TUrk
Ulusu'm· iki dil�man par�aya aymnak isteyen ger�ek dU�­
manlann amac1ru a�1Aa vurmak i�in yayimlanm1�ti. Bu Ul­
kede her �atda hainler �1kt1A1 gibi, o Olilm kal1m dOne­
minde de dil$manla i�birliAi eden hainler vard1. Meclis bu
bildirisiyle halk1 o hainlere kar�1 uyanyor, Kurtulu� Sa­
va�1'm daha ilk aylannda i�ten �Okertmek isteyenlerin bu
giri�imine kar�1 lcoymak amacm1 gUdilyordu.

VI. GE<;1C1 1CRA ENC0MEN1, ILK BAKANLAR

KURUL U VE HOKOMET PROGRAMI
Simdi biraz geriye dOnUp benim gOzUmUn Onilnde ye­
ni Tilrk Devleti'nin nasil dotdutunu belgelere dayanarak
anlatay1m.
Mustafa Kemal'in bir hUkUmet kurulmas1 konusun­
daki Onergesi 24 Nisan 1 920' de kabul edildi ve 25 Nisan'-
da Meclis karanyla, Fevzi PQla ile Celalettin Arif, Cami,
Bekir Sarni, Hamdullah Suphi beylerden ol�an bir icra
encilmeni (yani g�ci kabine) kuruldu; Buyuk Millet Mec­
lisi Ba$kam 'nm, bu ge�ici kabinenin de tabii baskam ol­
dutu belirtildi.
(•) TBMM Zabll Ceridrsi, Dc�re I. cill I. s. 60.
( .. ) TBMM Zabll Ceridesi, Dc�re I. cill I, s.60.
30
 Bir hafta kadar sQren g��melerden sonra 2 Ma)"IS
1920 Paz.ar gUnU ..Bayak Millet Meclisi /era Vekillerlnin,
Suret-i lntihabma Dair Kanun" kabul olundu. Bu yasa,
Meclis'in kurulu$undan sonra kabul ettili Ut;OncU yasa
idi.(•)
I. Ilk Bakanlann Listesi: Bu yasaya gOre 3 Mayts 1920
Pazartesi gUnU lcra Vekilleri Hey'eti (Bakanlar Kurulu)
Uyelerinin sei;imine ba,sland1. �m. her bakan ii;in ayn
ayn olmak Uzere, salt i;.o!un}ukla yapiliyordu. TUrkiye BU­
yUk Millet Meclisi'nin bu yolda �imle �urulan ilk kabi­
nesi, her Uyenin ald1AJ oy sayis1 srras1yla $0yledir:
1) MJraJay lsmet (tnonti) (Edirne): Erkaru Harbiyei
Umumiye Reisi.
2) Dr. Adnan (Adrvar) (lstanbul): S1hhat ve li;timai
Muavenet Vekili.
3) Beldr Saml Bey (Amasya): Hariciye Vekili.
4) Fevzi (f;akmak) (Kozan): MUdafaai Milliye Veki-
Ii.
5) Yusuf Kemal (Tengi�nk) (Kastamonu): lktisat
Vekili.
6) Clmi Bey (Aydm): Dahiliye Vekili.
7) Celllettln Arif Bey (Erzurum): Adliye Vekili.
8) Mustafa Fehml Efendl (Bursa): Ser'iye Vekili.
9) lsmail Finl Pap (Yozgat): Naf1a Vekili.
10) Hak.lu Debit; Bey (Denizli): Maliye Vekili.
11) Dr. R.lza Nur Bey (Sinop): Maarif Vekili.
Milli hUkUmetin bu ilk kabinesi on bir bakandan ku­
rulmu$tU. Ayru zamanda �bakan durumunda olan Mec­
lis Ba,skaru da buna eklenirse, bu sayi on iki ediyordu.
En i;ok oyu lsmet Bey (129), en az oyu da R1za Nur
Bey (65) alm1$tl.
HUkUmet kurulmu$ ve bOylece yeni ulusal TUrk Dev­
leti, bUtUn resmi kurulu$lar1yla tarihte yerini alm1$tl.
(0) I llll)'lh Y8Y Asnam Rami Kanunu. 2 :mytlJ ya,.. tbyanai Villani� kanunu'dur.
31
 Ben ise bu tarihsel olaym butiJn evre/erine tamk ol­
dugum i�in pek mutluydum. Gozumun onunde, ulusal ye­
ni bir devlet dogmu$1U. /ki y1/ sonra da Osman// Devleti '­
nin resmen sona eri$ine tamk olacakt1m.
2. Ilk Hukumet Program1: Ti.irkiye Bi.iyi.ik Millet
Meclisi'nin ilk Bakanlar Ku rulu s�ildikten sonra 9 Ma­
y1s 1 920 gi.inki.i toplant mm, Birinci Reis Mustafa Kemal
Pa�a'nm ba�kanh�mdaki birinci oturumunda bu ilk hi.i­
ki.imetin program1 okundu. Bunun 6nemli pan;alanm ver­
meliyim ki hangi sorunlarm hala bugi.in bile "sorun" ola­
rak kald1� gori.ilsi.in .
Ba�kan Mustafa Kemal Pa�a: "lcra Vekilleri Kuru­
lu 'nun yuksek Meclise sunulmak uzere bir program1 var­
d1r. Musaade edilirse R1za Nur Beyefendi okuyacaklar"
dedi ve Maarif Vekili R1za Nur Bey -geni; ku�aklarm an­
lamas1 ii;in dilini sadele�tirdi�im- �u k1sa program1 oku­
du:

TEMEL AMA<;:: , ba�1ms1zh�1 sa�lamak:

Ulusun kar$1 kar$1ya bulundugu olaganuslU durum­
dan dolay1 kuramsal, kan$1k ve uzun sureli i$ ve i$1emlere
yer olmad1g1 yuksek bilgileri i�indedir. l'Uksek Meclisiniz
adma i$e ba$lam1$ olan lcra Kurulumuzun uzerine ald1g1
i$1 er vatanm kurtanlmas1, Hilafet ve Saltanat'm bag1m­
s1z/1g1 ve dokunulmazllg1, ulusumuzun �an ve �eref dolu
bir zafer ve uygarhk tarihine dayanan varh�1m ayakta tut ­
ma amacma y6nelmi$tir. Bu nedenle ustlendigimiz gore­
vi, bu amacm elde edilmesine degin, ulusun birlik ve da­
yi:m1$masma guvenerek at1/d1g1m1z bir savQ$ diye kabul edi­
yoruz. Bu sava$1a en buyuk silah1m1z. ulusun ba�1ms1zh­
�ma ili�kin do�al ve me�ru h akknu koruma yolundaki is­
teni; ve direnmesidir ve bu isteni; ve direnmenin belirdi�i
yer de yi.iksek Meclisinizdir.
D I� POUTiKADA gi.itti.i�i.imi.iz arnai; bugi.in b�ken-
timizi tutsakhkta ve zorbahkla elinde bulunduran devlet­
leri; daha 15nce 1stanbul'da toplarum� olan son Mebuslar
Meclisi'nin oybirli�yle diizenleyip saptad1�1 ant ve "Mil­
li Misak" uyannca bahros1zh�nuza sayg1h kllmakllr. Ba­
n�ta vanlacak kararlarm kabul ii , kesin olarak onaylan­
mas1 do�alhkla, yiiksek kurulunuzun alaca�1 karara ba�­
hdu .
l� POL1T1KADA bi.ii. ti n cali�malan nuzm ortak arna­
c1, ulusun birlik ve dayaru�mas1run korunrnas1 ve genel gii­
venli�in kurulup yerle�tirilmesidir. 01� ve it; k1�kirtmalar­
la meydana getirilen haymhk olaylanrun etkili bit;imde or­
tadan kaldmhp yok edilmesiyle giivenli�in her yerde te­
zelden sa�lanmasm1 en biiyiik bir vatan gt5revi saymakta­
y1z. Yiiriitme i�lerinin her yt5nde,n giivenilir , dayant;h
(azimli) ve giit;l ii ellerde bulunmasm1 istedi�imizden, yiik­
sek Meclisinizin bunu emretmek ve sa�lamla�llrmak iize­
re diizenleyece�i kurallar, do�aldir ki kararhhk ve kesin­
likle uygulanacaktir.
Mt LLt SAVUNMA: Gerek d1� gerek it; politikam1-
zm gerektirdi�i askeri 15nlemlerin sa�larn bir yoldan yii­
riitiilmesi it;:in "Kuvay1 Milliye" duzenli ordu kurulu$1a­
rma kalllarak resmi bir $ekle konmak uzere, gerekli on­
lemlerin almmasma giri$ilmi$1ir.
MALI POLITIKADA dahi amac1m1z, ulusal sava$1-
m1zda ulkenin iktisadi durumunu, ha/km gonen� (refah)
ve mutlulutuna uygun, dii$manlanmmn kOlu niyet ve sal­
dmlarma kar$1 dayamk/1 k1/makt1r. Dostlutunu eylemli
olarak kamtlayacak devletlerin ekonomik pkarlanm, iil­
kemizin temel yaran ile ba�da�tirarak, kabulden yanay1z.
BA YINDIRL/K ISLERINDEKI giri$imimize gelin­
ce: Vlkenin iktisat bak1mmdan �ok gerekli olup da $imdi­
ye detin yap1mma ba$lanmam1$ olan ana u/Q.$1m yollan­
nm, bilinen bunal1m yiizunden, bu y1/ yap1mmm surdu­
riilememesi zorunlulutu vard1r. Ancak mevcut olan yol-
33
 larda ha/k1mmn islemesine enge/ o/an harap yo/ par�a/a­
n i/e kopriJ/erin onanmma ve bu yollarda yap1m1 bitme­
mis o/an onemli boliJmlerin yap1mmm bitirilmesine bas­
lanacat1 gibi A nkara-S1vus demiryolunun yap1m1 " Yahsi
Han " duratma kadar tamamlamp isletilmesiyle ilgi/i on­
/em/er almmist1r.
SA (;LJK, SOSYA L YARDIM konusunda bugunkiJ
parasol durumumuzun e/verditi olpJde ve o/abilditince tu­
tumluluk/a, satl1k ve sosyal yard1mm ger�ekleytirilmesi­
ne �a/1s1/acakt1r. Ha/km ve iJ/kede bulunan satl1k kurum­
lanmn i/a� ve satl1k/a ilgi/i gere�ler konusunda giJ�liJte
utramamalan i�in simdiden bu gibi gere�lerin iJ/keye it­
ha/ edilmesine �alis1/1yor. Elimizde bulunan i/a�lan ve he­
kimlite ozgu eczay1 savurgan/1k yapmadan kullamrsak bu
buna/1m/1 donemi kolay/1k/a at/atabi/ecetimizi samyoruz.
Sa/gm hasta/1klarm bu y1/ u/kede, onceki sovQ$ y1/larma
oranla pek oz o/dutunu sukranla belirtmek/e birlikte, bu­
gun sosya/ hasta/1klar ad1 altmda am/an malarya ve fren­
ginin zararmm sm1rlanmas1 i�in dev/et yonetiminin Oleki
kollanyla birlikte on/em almacatm1 soylemek isteriz.
MILLI £(;/TIM (MAA RIF) ISLER/'ndeki amac1-
m1z. �ocuklanm1za veri/ecek etitimi her anlam1yla dinse/
ve u/usa/ bir duruma koymak ve onion, yasam sovQ$mda
basan/1 k1/acak, dayanaklarm1 kendi kendilerinde bulun­
duracak gireyim giJciJ ve kendine guven gibi karakterler ve­
recek, onlarda Oretici bir dO�Once ve bilinc uyand1racak
yuksek bir duzeye u/Q$tlrmak; resmi otretimi, butun okul­
lanmm, en bi/imse/, en �atdas olan bu i/keler i/e satl1k
kurallan uyarmca yeniden duzenleyip programlanm diJ­
zeltme/c, ulusunozyaprsma, cotrqfya ve iklim kosullan­
m1za, tarihsel ve sosyal gelenek/erimize uygun bi/imse/ ders
kitaplan meydana getirmek, balk y11ln1armdan sOzcOkle­
ri toplayarak dilimizin bOyOk sOzlOlOnO yapmak, bizde
i u/usa/ ruhu besleyecek tarih, yazm (edebiyat) ve sosyal bi-
34
limlere il�kin kitaplan yetkililere ya:;;,d1rmak, ulusal eski
eserlerimizi k0toie g�irmek ve korumak, Bat1'mn ve Do­
iu'nun bilim ve teknik alanmdaki kitaplanm dilimize ce­
virtmek, k1sacas1, bir u/usun JO$Offl ve varl1tmm korun­
mas1 irin en onemli etken o/an mi/Ii etitim qlerinde dik­
kat ve oz.el bir roba ile fOll$mOkt1r. Bugiin ise ilk qimiz.
mevcut okullan iyi yonetmektir.
ADALET kurumlarmda durumun iki apdan incelen­
mesi gerekir: Birisi yarg1r ve memurlar, Oleki gene/ i$1em­
ler.
I- Ku$kU yoktur ki yiiriJr/Ukteki yasalan iyi uygu­
/ayabi/ecek yarg1rlanm1:;;, rok detildir. Ancak bu a:;;,/1k, yar­
g1rlarm diifijnse/ apdan yetersi:;;, o/masmdan rok, onlara,
meslete kesin bir batl1/1k/a batlanacak olrUde (refahlan­
nm) parasol o/anak satlanmasmm dii$iiniilmemesinden ile­
ri g-elmi$1ir. Pek yiiksek yetkilere sahip olan yarg1rlar ku­
ru/u, oteki memurlara oran/a, rok oz. moo$ alarak gerim
derdi irinde prpml,J'Or. Bu nun icin yarg1clarm parasal du­
rumlannm iyile�tirilmesi bizim icin bir ilkeclir. . .
2 - Yarg1rlarm parasol durumlarmm diiultilmesi ve
gorevine dikkat ve oz.en gostermeyenlerin gorevden at1/­
mas1 ilkesinin kabu/Unden sonra s1ra mahkemelerdeki giin­
/Uk qlerin robuk sonuurlandmlmas1m amar tutan onlem­
lerin almmasma gelir. . . Sorgu yarg1c1 veya savcmm sw;iistii
o/ay/arma giderek tamamlad_1l1 soru$1urma kat1tlarmm,
bir iki tamtm eksik o/mas1 yii:;;,iinden, sorgu dairelerinde
uz.un siire kalmasma ve sonra surlama kuruluna gitmesi­
ne ve sorgu yarg1rl1tmca ifadesi a/man k�ilerin a/11 ay son­
ra yeniden cinayet mahkemesi kap1/armda siiriinmesine ve
daha b�ka sakmcalara yo/ oran bugiinkii ado/et kurulu$­
lanm deli$1irmek ve yerine, sup1stu halinde, hemen i$in
o/dutu yere gidilip sorgu ve dinleme �lemini aym z.aman­
da yaparak (gereken) karan vermek/e gorevli urer ki$ilik
toplu Yarg1rlar Kurulu ve oteki cez.a qlerinde surlama (it-
35
ham) gibi �lemleri uzatan ve yiyicilik ve fi4vete biiyuk ka­
p1/ar oran kurulu$fan ortadan ka/d1rmak; gezici ban� yar­
gu;lan eliyle tekyarg1r usu/Unu kabul etmek, sorgu ve ada­
/eti ha/km ayatma goturmek en iyi yoldur. . .
3 . Tarll$malar: B u k1sa hti ktimet program1 okunur
okunmaz K1r$ehir Mebusu MU.fit Hoca programda Ser'i­
ye i$1erine ili$kin noktalardan ve medreselerden soz edil­
med;eini soyledi.
HUkilmet prograffilm okuyan Maarif Vekili Rua Nur
Bey yamt olarak, " Hayir efendim, sOz edilmiyor" deyip
k1sa kesti.
Program Uzerine uzun tar�1�malar oldu. Bunlardan
en dikkate deter olanlar1, Ktitahya Mebusu Besim Ata­
lay, Bolu Mebusu Tunah H ilmi Beylerin ve Karahisan Sa­
hip (Afyon) Mebusu Ismail Stikrti Efendi ' nin konu�ma­
lanyd1.
Besim Atalay Bey, h ti k timet programmda detinilen
" BUyUk Turk SOz!UtU" dolay1siyle �unlan sOylemi�ti:
"A rkada$1anm; hepiniz bilirsiniz ki bizim dilimiz -
he/e elimizdeki rorba di/- kadar dunyanm hirbir yerin­
de hirbir zamanmda, hirbir anmda kan$1k birdil gorulen
$eylerden detildir. Nasif ki bizim k1yafetlerimiz fesli, sa­
nk/I, ka/pak/I, $Olvar/1, don/u vesairedir; nas1/ ki bir A rap,
Arabistan 'don gelir mczylah1 ile dol0$1T, bir Frenk Fren­
gistan 'dan gelir $Opkas1yla gezer; bilmem hangi millete
mensup birfert bizim memleketimizde kendi mi/Ii k1yafe­
tini I0$1r; herhangi bir kelime ve terkip de bizim dilimiz
irine girince, kendi ozellitini, kendi kurallanm korur, du­
rur. Almdmlmaz. Halk dili arasmda esas/I sozcuklerimiz
kaybolup gidiyor. Biz ha/k dilinde kullamlan sozleri top­
layarak u/usa/ buyuk bir soz/Uk meydana getirirsek hir
ku$kusuz uygar ve rotda$ bir u/us o/dutumuzu gostermi$
oluruz . . Zamamm1zda kendisi biiyiik say1/an moan/ yet­
kelerinden, bilim yetkelerinden say1/an ki$ilerin u/usa/ di-
36
limize kaq1 yabanc1 ve ilgisiz kalmas1 hi�bir zaman dotru
detildir.
Din terbiyesine gefince, samlmasm ki $imdiye detin ulu­
sal ve dinsel bir etitime ozen gosteriliyordu. Ben sizi te­
min ederim ki ezber gidiyordu. Dinsel terbiye demek, �o­
cuklarm ruhunda, duygusunda, din terbiyesini, din duy­
gulanm ya$almak demektir. Kuru kuru ezberlemek hi�­
bir zaman din etitimini satlamaz . . . "
llk Meclis'in devrimci ve ac1k yiirekli milletvekille­
rinden Tunah Hilmi Bey �6yle konu�tu:
"Soz, eyleme don�medik�e benden hi�bir ovgu, hi�­
bir efe$1iri beklemeyiniz. Eter biz ayrmt1/arla utra$acak
ofursak, korkanm ki bir gun vatan �an seslerinin pnlad1-
t1 bir yer ofur arkad�lar. Hukumet program1, ulusun bir­
litine, Meclis 'in azim ve dayam$masma gu veniyor. Bu
programm 'Kuvayi Milliye kuruf!J$farmm duzenli askeri
kuvvetlere kat1/mas1 i�in gerekli onlemler almacakt1r' s6-
zune kadar olan bolumunun butun koylere kadar duyu­
rulmasm1 oneririm. "
Afyon Milletvekili lsmail S O krii Efendi ise medrese­
lerden s6z ediyor ve �6yle d iyordu:
"Yuksek bilgileri i�indedir ki uluslarm yukselmesi i�in
'maddiyat ' ile 'maneviyat1 ' birfe$1irmek gerektitinden, bu­
na �are olmak uzere 'Dar-u l HilfzfetUI A liyye' kurulmas1
kararfa$tmlm1$, hatta bir zamanlar Padi$ah Hazretleri '­
nin iradesinde bile yer alm1$ll. Bu programda medreseler
ile okullar kan$tmlm1$; unutulmasm ki milli etitim b�­
kad1r, medreseler b�kad1r. (. . . ) /era Vekilleri Kurulu 'nun
buraya dikkat gozunu �ekmek isterim. "
4. Onaylama: Maarif Vekili RIZa Nur Bey .buna ce­
vap olarak " resmi kurullar" s6zti icinde medreselerin de
bulundu�nu ve hiikiimet progranunda dini terbiyeden s6z
edildiiini bildirdi ve Ser'iye Vekili Bursa Mebusu Musta­
fa Fehmi Efendi de, 6nemli olan medrese konusunun bir-
37
kac kez de��ikli�e u�ad1�1ru, t�kilatm pek Onemli oldu­
�unu, ancak �imdilik mevcudu korumakla yetinmek ve
Milli MUcadele'nin b�anya ul�masmdan sonra bunla­
nn dilzeltilmesi tizerinde durmak gerekti�ni sOyleyerek or­
tah� yat1�t1rd1.
Sonunda, Beyaz1t Milletvekili Refik (Saydam) ve
Hakkari Milletvekili Mazhar Milfit Beylerin: "/era Vekil­
leri Kurulu 'nun programma bilgi edinilm� oldugundan gO­
rii;me giindemine gerilme�i" konusundaki Onergelerini Re­
is P� oya koyd u ; oylama sonucunda Ti.irkiye Bilyilk Mil­
let Meclisi'nin ilk hilkilmetinin program1 onayland 1 .
Art1k halka dayanan parlamentosu ile birlikte yeni
bir hiikiimete sahip, yeni bir dev/et kuru/mus ve bu, be­
nim giJziimiin iJniinde olmrqtu. Bu devletin o mmanki res­
mi ad1 "Tfirkiye Biiyiik Millet Mec/isi Hiikiimeti " idi.

Vil. ILK MECLlSTE

SE91M BOLGELERl

Biz memurlar biltiln mebuslann secim bOlgelerini da­

ha ilk gilnden, secim tutanaklanru maya dizerken O�ren­
meye b�lanu�uk, cunkil O�renmek zorundayd1k. 0 zaman
Soysalho�lu 1smail Suphi, Besim Atalay, Tunah Hilmi gi­
bi soyad1 kullanan milletvekilleri milstesna olmak ilzere,
biltiln milletvekilleri kendi adlanyla aruhrd1. Boyle olun­
ca onlan birbirinden ay1rt edebilmek icin nerenin mebusu
oldu�unu bilmek gerekirdi. Mesela Necip Bey admda bir
milletvekilinin herhangi bir i�i veya Onergesi memurlar ara­
smda si:)z konusu olsa. "Mardin" m i yoksa "ErtuAnJI" ( Bi­
lecik) mu diye sorulurdu. B�ylece cok gecmeden hemen
biltiln mebuslann secildikleri yerleri, sanki bir soyad1 gibi
onlarm ad1yla birlikte ezberlemi�tik. Hac1 SilkrU Bey de­
nildi�inde, hemen Diyarbak1r, Zamir Bey denildigi zaman
38
hemen Adana, Hafiz lbrahim Bey denildili zaman hemen
lsparta akhnuza gelirdi. Hele Refik Bey, Refik Sevket Bey
gibi llk Meclis'in en -;ok soz alan milletvekillerinin aw soy­
lenince "Konya" veya "Saruhan" sOzleri a�an �kar­
dJ. Haydar Bey deniliBe, "KOtahya" rru "Van" rru, diye so­
rard1k. Oyle bir zaman geldi ki Birinci BOyOk Millet Mec­
lisi'ndeki -hi-;bir i�e kan�mayan, hi-; soz almayan silik me­
buslar d1�mda- hemen bOtUn milletvekillerinin adlan ve
se-;im bOlgeleri bir arada olmak Ozere belleAimizde yerle�­
ti.
BugOn aradan yetmi� yi l ge-;ti� halde, OrneAin "HO­
seyin HOsnO Efendi" denilse, bir -;aAn�1mla hemen
"lsparta" ve rahmetlinin dikkatli bak1�lan, sakalh ve sa­
nkh gOrOnO�O hatmma gelir.
Mebuslarm se-;ildikleri illerin ad1, sanki askerlikteki
kOnye veya �imdi Oz ad ile birlikte kullamlan soyad1 niteli­
Ainde idi o Meclis'te.

Vll. (ZABIT CERIDELERI)

ILK MFCL/S'/N TUTA NA K DERGILERI

Thtanak yontemi: Meclis'te gene) kurul gOrO�meleri

b�lamadan Once, tutanak kitibi arkada�lanm1z, millet­
vekillerinin konu�ma kOrsOsO OnOnde bulunan yerlerine
- mtlan bu kOrsOye, yilzleri salona dOnOk olarak- otu­
rurlar, grup �efi arkalarmda ayakta beklerdi. GOrO�meler
b�laymca tutanaklar �Oyle tutulurdu: Konu�macilann sOy­
lediklerini tek ki�i zapt edemeyec�i i-;in on be� ki�ilik tu­
tanak kitipleri kurulu. birer �efin yOnetiminde, be�rden
0-; gruba aynlm1�t1. Bu be� kitipten biri "yedek"ti. DOrt
ki�ilik grup oturur, kon�mac1 soze b�laymca tutanak �fi
elindeki kalemle en saAdaki kitibin omzuna dokunur (0
zarnan yazi saAdan sola doAruydu), konu�maorun sOzle-
39
 rinden o katibin belleginde tutabilecegi kadar bir zaman
g�ince onun solundakinin omuzuna, daha sonra �tekine
dokunur, en soldakinden sonra yeniden en sagdakinin ar­
kasma gelir ve g�rii�meler siiresince bu i� b�ylece yinele­
nirdi. Omuzuna dokunulan katip, konu�macmm s�zleri­
ni -ciimle ba�1 veya ciimle sonu olduguna bakmaks1zm­
hemen duydugu yerden yazmaya ba�lar, kendisine yeniden
ma gelip omuzuna vurulana degin, belleginde tutabildigi
s�zleri �niindeki kag1da d�ker, yeniden omuzuna vurulun­
ca, yazmakta oldugu satm hemen oldugu yerde kesip alt
saura gecerek konu�macmm o anda konu�tugu yerden yaz­
maya ba�lard1.
Kalem odasma (yani bii roya) gidilip kag1tlar yan ya­
na kondugu zaman her sat1rda yaztlanlar birbiri hizasma
getirilerek konu�macmm s�zlerinin tiimii meydana c1ka­
nhp ayn bir kag1da temize cekilirdi. Buna "zaptm tevhidi"
(tutanagm birle�tirilmesi) denilirdi.
Zab1t gruplan her on be� veya yirmi dakikada bir n�­
bet degi�tirerek biiroya d�niip "tevhid"i yaparlar, sure do­
lunca yeniden salona giderek n�bet degi�tirirlerdi. Meclis
g�rii�melerinin gece yanlarma degin siirdiigii giinler
"tevhid" i�i de kimi zaman, sabahlara kadar siirerdi.
•••

tlk Meclis'in Tutanak Dergileri'nin ikinci bas1s1 yeni

.... yaztlarla Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi Ba�kartl1g1'nca 29
cilt halinde c1kanld1.
tlk Meclis'teki g�rii�melerin bir de suyun altmda, hie
g�riilmeyen bir y�nii vardtr. Bunlar, gizli tutanaklardaki
g�rii�melerdir.
B�yle gizli g�rii�meierin tutanaklanm Meclis'in za­
b1t katipleri degil, milletvekillerinin kendileri yazarlard1.
Bu gizli tutanaklar tlk Meclis'in 50. y1hnda yine TBMM
Ba�kanhg1'nca d�rt cilt olarak yay1mland1.
40
 Meclis Tutanak Dergileri'nden (Zab1t Cerideleri'nden)
sOz ederken, birer devrim Meclis'i olan ikinci ve ucuncu
dOnem Meclislerinin Tutanak Dergileri'nden de lusaca bilgi
vereyim. <;Unku bunlann da Onemi cok buyuktur.
TBMM'nin ikinci dOnem Tutanak Dergileri 33 cilttir.
Bunlann da ilk bas1!an Arap harfleriyle, ikinci bas1lan yeni
Turk abecesiyle yaymtlanm1$ti r.
Yine bir devrim Meclisi olan ve yeni Tiirk abecesini
bir yasa ile kabul eden ucuncu dOnem TBMM'nin Tuta­
nak Dergileri 31 cilt olup, i l k yedi cildi Arap harfleriyle,
sekizinci ciltten sonrakiler ise yeni Turk abecesiyle bas1l­
m1$t1r. Sonradan bu yedi cildin de Turk abecesiyle ikinci
bask1s1 yap1!m1$, bOylece yeni abeceyle bas1lan koleksiyon­
lar tamam lanm1$t1r. Bunlar Turk Devrim Tarihi bak1mm­
dan ola�anustii Onem la$1m aktad1r.

IX. ILK MECLIS'/N AMIR VE

MEMURLAR/

1) Reis P�a
Burada Mustafa Kemal'i, Ulusal Kurtulu$ Sava$1'mn
Onderi olarak de�il, Ozellikle Turkiye Buyuk Millet Mec­
lisi memurlanrun en yiiksek amiri olarak, benim kucuk me­
mur gOzumle anlatmaya cah$aca�1m.
Onun ad1, bizim burodaki memurlar ve d1$ar1da ko­
ruyucu polis, jandarma ve hatta odac1lar arasmda hep "Re­
is Pa$a" diye gecerdi. Milletvekillerinden co�u da O'nu
bOyle anarlard1.
Biz burodakiler icin Medis'te iki buyilk ki$i vard1: Reis
Pll$a ve Bll$katip Recep Bey. Bunlann ikisi de askerdi. Ara­
larmda rutbece buyuk mesafe vard1: Biri (kurmay) pa$a,
Oburu kurmay binbll$1; ama i k isi de rutbe i$areti tll$1maz­
d1. Biz memurlar icin aralarmdaki fark sanki k1l pay1 gi-
41
 biydi. Hatta Recep Bey'den daha �ok �kinirdi.
Meclis'tek i kimi memurlar, Omelin bizim Evrak ve
Thhrirat Kalemi MOdOr YardonclSl Ankarah Tuvfik Bey,
Mustafa Kemal �·Yl illc kez Meclis'te gOrdOIO halde ben,
birisi Ankara'ya ilk ayak basttlJ gilnO>, ObilrU, 30 Arahk
1919'da Ankara Lisesi'ni ziyaret ederek bir konu$ma yap­
t1!1 gun olmak Oze� O'nu daha Once iki kez gOrm�tilm.
Reis Pll.$a'y1 Meclis'in gene! kurul toplantllanndan
b�ka zamanlarda pek gOrdilAilmOz olmazd1. 0, ya Ba$­
kanhk Kursilsil'nde Meclis'i yOnetir ya da -eAer Meclis'i
lkinci B�kan yOnetiyorsa- kilrsilniln solundaki ikinci s1-
rada, her zarnan aym yerde otururdu. Onu bOylece hep
uzaktan gOrilrduk.
Yalmz bir kez Ramazan Bayram1'nda biltiln memur-
lar O'nun makamma bayram kutlamasma gitmi$, elini s1k­
ml$tlk. Bir de kil�ilk memurlardan yalmz ben, makamma
giderek onu �ok yakmdan gOrd�.
Benim i�in her ikisi de �ok buyilk ve deAerli birer am
olan bu olaylan burada anlatmahy1m:
Kutlamaya gidi$· 1920 y1lmm R.amazan Bayram1, o }'11
haziran ayma rastlaml$tl. Daha may1sta, kimi milletvekil­
leri Meclis Ba$kanhA1'na bir Onerge vererek Meclis'in ra­
mazan silresince tatile girmesini istemi$1erse de "ahvalin
nezaketine binaen Meclis'in mi.istemirren �alzymak mecbu­
riyetinde o/dutu " dil$ilncesi ilstiln gelmi$ ve Onerge kabul
(I) "Mustafa Kemal" ile "Ankara"mn aynlmazh�m bir yazimda $Oyle dile getir­
mi$tim: "Mustafa Kemal ve Ankara! . . Bunlardan biri Ttlrk vatamn1 batmak­
tan, Ttlrk ulusunu tutsakhktan kurtarma s&Vll$ m a b3-$anyla Onderlik eden ve
Cumhuriyetimizi kuran Ttlrk kahraman1 ve devlet adamL Oteki bu sava$m kaJ­
bi ve gen� Ttlrkiye Cumhuriyeti'nin merkezi olan kahraman kent. Simgel�mi$
bu iki ad birbirine Oylesine kenetlenmi$tir ki Mustafa Kemal'siz bir Ankara'da
ve Ankara's1z bir Mustafa Kemal'de kavram olarak bir eksiklik duyanz. Musta·
fa Kemal P3-$a 27 Arahk 1919'da Ankan'ya geldi. 0 tarihten ba$1ayarak stlrekli
konutu Ankara oldu. Ttltkiye Btlytlk Millet Meclisi a�ild1ktan sonra Ankara
Milletvekillilini kabul etti ve Oltlnccye delin bu gOrevde kald1. Oldtlkten sonra
da fani ve aziz vtlcudu Ankara topraAmm balnna gOmtlldtl. Onlar1 birbirinden
nastl a)'1nrs1mz?"

42
olunmanu$(1. Haa, hoca, seyh, �lebi milletvekillerinin ol­
duk� i;ok bulundu�u bu Meclis geri;ekten vatansever bir
Meclis'ti . Biri;ok milletvekili: "Mee/is daha yeni aplml.$­
ken b1rak1p gitmek ve tatile girmek, ha/kin giJziJnde
MiJcade/e-i Milliyeyi zgyiflatir" diye diretiyordu. Zaten ra­
m azan da tatile girmek isteyenJerin di.i�i.incesi de ramazan­
dan yararlanarak i.ilkenin ii;ine da�hp halk1 Kurtulu� Sa­
va�1'nm amac1 ilzerinde aydmlat ma kt1 .
Ankara s1cak gi.inlerini ya�i yordu. Kent ii;inde hii;bir
ta�1ma arac1 bulunmad1�mdan, her gi.in okuldan Meclis'e
ytiriiyerek gidip gelirdim Ramazan ak�amlan erkence, yani
tam i� saatinin bitiminde Meclis'ten aynld1�1nuz gi.inler
(ba�ka gi.inler gei; saatlere de�in i;ah�t1�1m1z i;ok olurdu)
okula donerken, kimi zainan birdenbire havanm kararmas1
ve �im�eklerle ba�layan "kirk ikindi" ya�muruna yakala­
mr, yol k1yismda bir yere s1�marak gei;mesini beklerdim.
0 y1l bu "kirk ikindi ya�murlan" ne kadar da bol ya�­
m1�t1 .
Ramazanm sonuna gelmi�tik. Arife gi.ini.i Ba�katibi­
mizden bi.iroya bir haber geldi: Bi.iti.in memurlar ertesi gi.i­
ni.i Reis P�a'ya bayram kutlamasma gidecekti . Bu bayram,
Meclis ai;1ld1ktan sonra gelen ilk bayramd1.
En onde B�katip Recep Bey, sonra mi.idi.irler, mi.idi.ir
yard1mc1lan, bi.iro �efleri ve onlarm ardmdan ki.ii;i.ik me­
murlar, kalem odasmm oni.indeki dar koridorda malan­
d 1 k. Bo� olan t oplant1 salonundan gei;erek binamn oteki
ucunda bulunan Ba�kanhk odasma yoneldik . Ben, en geni;
memur olarak en sondayd 1 m . Az once milletvek illeri kut­
lamay1 bitirmi�lerdi. Odamn kap1s1 ai;1kt1. Girdik. Ba�ka­
tip Recep Bey, Reis P�a'mn elini s1karak masanm yanm­
da ayakta d urdu. Reis Pa�a da ayakta id i . Kalem mi.idi.ir­
lerini zaten onceden tamm1� oldugu ii;in Recep Bey yalmz
obi.ir memurlan, adlan ve gorevleriyle Pa�a'ya tamt1yor­
du. Memurlardan kimisi Reis Pa�a'nm elini opmeye dav-
43
rand1. 0 da bundan memnun olmadiim1 belli ederek elini
i;abuk geri i;ekti.
Sira bana gelince Reis P�a. herkese yapt1!J gibi: "Te­
$ekkur ederim, memnun oldum" diyerek elini uzatt1. Ui;­
Ian sigaradan sararm1� ince parmakh zay1f fakat bii;imli
elini s1karken yiire�m goisilmden d1$3f1 f1rlayacalaru� gibi
�iddetle i;arp1yordu. Elini Opmeye kalk1�madim. Hafifi;e
eiilerek s1kt1m. <;ok k1sa siiren bu tOren benim kutlarnarn­
dan sonra bitti.

Bu kutlama, kalem memurlarmm Reis P�a'y1 ilk ve

son kutlamas1 oldu. 0 tarihten sonra bayram kutlamala­
rma kalem miidiir ve memurlan adina yalmz Umumi Ka­
tip (yani B�kitip) giderdi.
Reis Pa�a ile son kez kar�1 kar�1ya geli�im, resmi bir
ui1dm imzalanmas1 i�i ii;in oldu: Bir giin Ba�kitibin oda­
c1s1 kaleme gelip Evrak Miidiir Yard1mc1S1 Tevfik Bey'i i;a­
i1rd1. Tevfik Bey yerinde yoktu. Odac1 yeniden geldi,
"Bi1.$­
kotip Bey evrak memurlanndan kim varsa ge/sin diyor"
dedi. Yalmz ben vard1m; gittim. "$u kog1d1 al, �abuk Reis
Pa$a'ya imzalat geri getir" buyruiunu verdi.
Ceketimin duimelerini kontrol ettim. Yakamm kop­
i;alanm ilikledim. Heniiz sivil elbisem olmad1imdan okul
iiniformas1 giyiyordum. Uk maa�1mla siyah kuzu derisi bir
Kuvay1 Milliye kalpai1 alm1�t1m. Kalpai1m1 diizelttim ve
Reis Pa�a'mn makamma gidip kap1y1 vurdum. "Giriniz!"
sesini duyunca girdim. Sanki insamn gozlerinden ii;eriye
d oiru delip gei;erek ta ruhuna i�leyen keskin bak1�lanyla
yiiziime bakt1. "Ne var?" demek istiyordu. Ben hemen:
"Efendim, (Pa�am demeyi becerememi�tim) Ba$kfitip Bey
zot10/inize imzalatmak uze� gonderdi" diyerek ui1d1 uzat­
t1m. Aldi okudu, masanm iizerine koydu ve "Peki kalsm.
Siz Recep Bey 'e soyleyin, bona kadar ge/sin" dedi; i;1kt1m.
Recep Bey bana hep "sen" diye hitap ederdi. Reis Pa-
44
�a ise "siz" demi�ti. 0 anda gen\: ruhumda bUyiik bir gu­
rur duydum: "Reis �a bona, 'siz' diyordu '� BiiyOk adam­
hk duygusu geldi i\:ime!
Bu iki omy1 hi� unutomom.
0 giinden sonra B�kotip d1$mdo hi� kimse Reis Pa­
�·ya kaA1t imzalatmaya gitmedi. Oysa eskiden miidiir ve
yard1mc1lan imzaJat1rlard1. Reis P�a askerlikte o zaman
"silsile-i merotip" denilen emir ve komuta zincirindeki s1-
ray1 Meclis'te de uyguJam1�t 1.
0 giinden sonra Reis Pa�a i l e doArudan doAruya kar­
�1 kar�1ya gelmek, f1rsatma bir daha kavu�amad1m. Fakat
Meclis'teki hemen hi\:bir k o n u�mas1m da ka\:1Tmad1m ve
1 927'deki Biiyiik Nutuk' unu da ba�mdan sonuna dek din­
ledim.

2) B�katip Recep (Peker) Bey

Buyuk Millek Meclisi_ "heyeti tohririyesi"run (yaz1 ku­

rulunun) amiri olan Ba�katibimiz Recep (Peker) Bey, yii­
zii hemen h i \: giilmeyen, a m a as1k surath ve ters bir adam
da olmayan, gorev konusunda \:Ok dikkatli ve titiz, go­
ziinden virgiil ve nokta ka\:mayan, hepimize ornek olacak
kertede \:al1�kan, diiriist bir insand1. �akaklanna hafif\:e
k1r dii�mii� olmasma kar�m. gen\: ve \:Ok dinamikti. Uzun­
ca denecek boyda, viicut\:a toplu, fakat \:evik, hafif esmer
yiizlii, top b1y1k h , \:Ok zeki gozlii bir goriintiisii vard1. t�
konusunda, zaman zaman \:Ok sert olurdu. Yakas1 kapah
bir ceket, bacaklanna getr taktig1 bir kiilot pantolon gi­
yerdi. Bu, ashnda apoletsiz ve y1ld1zs1z bir subay iin ifor­
mas1yd1.
Bir gun ben i odasma \:aA1rm1�:"Bugiin gizli bir yoz1-
y1 temize �ekeceksin. Sunu bi/ ki Mec/is 'in mohrem i$1eri­
nin d1$0T1yo i/$OSI �ok biiyiik cezoy1 muciptir. liiten sen
okll bo$mdo, votonperver bir gen�in, yopmozsm. Fokot
45
usu/en yemin etmen de loz1m .. di�rek bir kQida: ..
Mut­
ta/i oldufum mahrem hususlari kimSll!ye if�a etmeyecefi­
me dair A l/ah1m ve �erefim ilzerine yemin ederim " cOm­
lesini yaz1p bana yOksek sesle okutmu�. ondan sonra ken­
d i sinin kaleme aJm1� oldu�u bir yan milsvettesini ver mi�­
ti. A radan yetmi� y1! g�ti�i ve sonraki olaylarla gizlili�i
kaJmad1� i�n �imdi soyleyebilirirn: Bu y3.Z! Cerkez Etem'le
ilgiliydi.
0 gi.ine de�in, bir kahraman olarak bildi�im ve Rei s
Pa�a'mn otom obilinde ve o n u n ya mnda gordi.i�i.im, Bi.i­
yi.i k Millet Meclisi d i nleme locasma gelince bi.iti.in mebus­
lar tarafmdan ayakta alk1�land1�ma tamk oldu�um Cer­
kez Etem'in, Yunanhlarla ve 1 stanbul h i.i k umetiyle ili�ki
kurmak istemesinden ku� k ulamld1�1m o�renmekli�im,
gen� ruhumda adeta �ok etkisi yapm1�t1. B unun yanmda,
bu) i e bir devlet s1rnnm bana g i.i venJe a�1klanm1� olmasm­
dan oti.iri.i i�imde b i.i ytik bir b i.iyi.iklenme duygusu do�mu�­
tu. 0 tar ihte ger�ekten bir sir olan bu olay1, hi�bir g i zlilik
yam kalmad1�1 halde, b u g i.in e de�in kendimde saklam1� ve
hi� kimseye anlatmam1�1md1r.
Recep Bey'in odasma b in;ok milletvekili gelir gider­
d i . Herhalde M ustafa Kemal Pa�a'mn gi.ivenini kazanm1�
bir insan oldu�u i�in olacak bunlardan �o�u onun ya n m ­
d a �ekingen dururdu. Zaten Recep Bey m illetvek illeriyle
bir "Mee/is Ba�koribi" gibi de�il, e � i t, hatta kimi zaman
ri.itbece sanki onlardan i.isti.inmi.i� gibi konu�urdu. Ben bu­
na �a�akahr, Recep Bey benim gozi.imde daha da bi.iyi.ir,
ona kar�1 olan korkuyla kan�1k sayg1m gi.inden gi.ine ar­
tard1. Benim, gerekti�inde, tatil saatlerinde b ile �ah�arak
i�imi di.izgi.in yapt1�1mdan memnun ol ur, sert duru�unun
ardmdan kimi zaman yumu�ak b i r ruh meydana �1kar, de­
ger verici ve ozendirici sozler soylerdi.
Arkada��a ve senli benli konu�tu�una tamk oldu�um
milletvek illerinden yalmz, her zaman � t k giyinen ve kalpa-
4(·
!Im da yanlamasma de�il. kO�eleri One ve arkaya gelmek
Uzere diklemesine la$1yan Thlbzon Milletvekili HUsrev (Ge­
rede) Bey'i arums1yorum. Ne zaman bir i� icin Recep Bey'in
odasma gitsem, co�unda, HUsrev Bey'i orada gOrilrdilm.
Bu kitapta rahmetli Recep (Peker) Bey'e bashba�ma
bir yer ay1rmakh�1mm birinci nedeni, daha Meclis acllma­
smdan bir gun Once rahmetli amcazadem HaJil Serafettin
ile birlikte, memurluk smavmm sonucunu O�renmek icin
odasma gitti�imizde, onun ki�ili�inin benim lizerimde bti­
ytik bir etki yaratm1� olmas1d1r. 0, madan bir adam ol­
may1p, belirgin bir ki�ili�e sahip seckin bir insand1.
Recep Peker, prensip bildi�i konularda hicbir Odtin
tammayan, dik bash, pek yiirekli, halkm "dort dort/Uk"
dedi�i ttirden bir ki�iydi. Bu nedenle Atattirk ona "peker!
'den gelen "Peker" soyadm1 koymu�(I).
Paraya - pula, mala - mtilke dti�ktin de�ildi. Millet­
vekili olduktan sonra KeciOren'de, o zamanlar cok ucuz
olan bir ba� alm1�. icindeki binay1 ve cevresini onartm1�t1.
Orada otururdu. lstanbul'da ise Sultanahmet Meydam'nda
Ytiksek Ticaret Okulu kar�1smdaki sa� kO�ede, samnm e�i­
ne ait, ah�ap, iki kath bir evi vard 1. lstanbul'a geldi�i za­
manlar orada kahrd1.
•••

( I ) Ouydu�umuz.a gore A1a1iirk, Recep Bey'in diljmanlaTJnin gammazlamasiyla

onun aileye ilijkin ozel bir ijine kaTJjmak is1eyince· "PaiiJm vatan irinde y1i:.de
y1i:. 1J/1imle sonurlanabilecek bir g/Jrev verimi. emriniti derhal yerine getil'f'·
yim. Fakat buyurdugunu:. $ey benim tJul bir i$imdi1. Emrini:.i maa/esef yerine
geriremeyece�im " yan111m vermi� ve bu nun uzerine Of1celenen Ataturk, onu C H P
Genel SckrelerliFnden uzaklaj1 J T m 1 j l 1 Bu haber gaze1ekrde buyuk manjCl­
lerle ':4 tat1irk Recep Peker'i Cumhurryet Halk Parrisi Gene/ Sekrerer/igi'nden
affetti" diye o;1km1jl1. SOylemiye gOr� ash "azleui" imi1; rahmelli Sa ffer Ari­
kan'in ricas1 uzerine A1a1urk "affeui'"ye o;L'virmij. Yine bir SOylen1iye gore Re­
cep Bey Bajvekil iken --eski bajvekiller t.aman1nda devlel ijlerinin bu1un ay­
TJn11laTJna kaTJjmaya ahjm1j olan- Cumhur bajkan1 Milli �f Inonu, bir gun
ona: " Recep Bey, ne var, ne yok? ljlerden haberdar olam1yoruz" deyince ana­
yasaya gore devlel ijlerinden soru111 l u olmayan Cumhurbajkan1'na Recep Bey,
sorumlulu�unu bilen ger.ek bir bajbakana yarajan jU karj1h�1 vermij: "Reisi­
cumhur Hai.. TPtlerine ar;.ediJmes1 gereken hususlar olursa arzedilir efe1Jd1 111. •

47
 Recep Peker'e bu kitapta geni��e yer ayirmaru n i k i n­
ci nedeni de, onunla aramuda 22 N i san 1 920 per�embe
gilnil ilk Tilrkiye Bilyilk Millet Meclisi binasmda ba�la­
yan '�n buyuk kalem timiri - en kiifilk kalem memuru"
ili�kisinin , sonradan da hi� k opmadan, tilrlil ili�kiler ha­
linde silrilp git mesidir. Ger�i o Mecli s'in i k inci dOnemin ­
de 1 923'te Kiltahya Milletvekili olwtca art1k kalemle i.14kisi
kesilmi�. bizirn odaya seyn:k utrar olmu�tu. Fakat esk i me­
murlanm tamr, Meclis binasmd a rastlad1k �a. B�katip li­
�i zamanm dakinde n daha �ok iltifat ederdi .

Zaman ge�ti. Ben 1929 y1/1 b0$mda Mee/is memurlu­

gundan ayr1/d1m. Devlet�e op/an smavi kazanarak hukuk
doktoras1 yapmak uzere, lsvi�re'ye ve sonra Almanya'ya
gonderildim. 1932'de Berlin'de ogrenci iken Recep Bey ora­
ya geldi. Butun Turk ogrencilerini ogrenci mufetti$1iginde
toplayarak bir konu$ma yapt1. 0 s1rada Cumhuriyet Halk
Partisi Gene/ Sekreteri idi. Ogrenciler arasmda beni gorun­
ce memnun o/dugunu goz/erinden anlad1m. Ogrenci Mu­
fetli$i rahmetli Cevat (Dursunog/u) Bey'e bir $eyler sordu.
0 do yuksek sesle: "H1fz1 Bey �ok iyi �a'1$1yor, yuzumuzu
agart1yor. Kendisiyle 1/tihar ediyoruz" deyince Recep Bey�
in: "Doha Ilk Meclis'te ku�uk bir memur iken de iyi �all­
$lrd1. Kendi kendisini yeli$1irmi$ bir ha/k �ocugudur" de­
mesi, bugilnkil �ibi kulaklanmdadir.
1934 y1h ba�mda lstanbul Hukuk Fa killtesi ' ne do�ent
olmu�tum . 19 35 'te biltiln fakillte ve yiiksekokullann son
s1mflanna Tilrk Devrim Tar i h i dersleri konuldu. Bu ders­
ler o zamanki Edebiyat Fa killtesi ' ni n "sirk" denilen yu­
varlak amfisinde yap1hrd1. Milletvekillerinden Yu suf Ke­
mal Tengirsenk, Hikmet Bayur, Mahmut Esat Bozkurt, Re­
cep Peker bu derslere pro fesOr olarak ataruru�lard1. Bu pro­
fesOrlere yard1mc1 olarak s1ras1yla Do�ent Ril�han Naci,
Enver Ziya Karal, Yavuz Abadan ve ben atanm1�t1k. Ben,
48
"portiler_ ve ideo/oji" bahsini anlatan Recep Bey'in doi;enti
olmu�tum. 11k Tii rkiye Biiyiik Millet Meclisi'nden on be�
yd sonra -fakat bu defa iiniversitede- Recep Bey'le ye­
niden bir i;�it amir-memur durumuna gelmi�tik. Fakat bu
kez o bana kar�1;' kimi zaman beni mahcup edecek dere­
cede ali;akgoniillii davramr, her defa derse gelirken yanm­
da bulunan milletvekillerinin kar�1smda, beni onlara iis­
tiin tutard1. Ders vermek ii;in bu konulardaki formasyo­
nunun eksikli�ine ra�men, i;ok i;ah�ir, "voton, millet,
boyrok " edebiyau yapmaz, h azirlad1�1 notlarma gore ders
verirdi. Sonradan bu notlanm yay1 mlad1.
Recep Peker, Atatii rk doneminde Meclis Ba�katipli­
�i, milletvekilli�i, bakanhk, CHP Gene! Sekreterli�i yap­
m1�t1. 0 donemde halya'da Mussolini , Rusya'da Stalin, Al­
manya'da Hitler, kendi partilerinin ideolojisini yaparlar ve
bu konuda kitaplar yay1mla rlard1. Bizde de CHP Genel
Sekreteri olarak bu i�i Recep Bey yapmaya i;ah�ird1. Yu­
kanda belirtti�im gibi formasyonu bu i�e yeterli de�ildi.
Fakat i;ok yakmdan biliyorum ki Tiirkiye'nin devleti;ilik
ile kalkmaca�ma ve laiklik sayesinde kurtulaca�ma yurek­
ten inanm1�u. Milliyeti;i, fakat �oven de�ildi. lrki;1hktan
ise nefret ederdi. Tam bir Atatiirk milliyeti;isi idi .
•••

Recep Bey'in gozden dii�tii�ii zamanlar d a oldu. Ki­

mi -soziimona- devlet adamlan koltuklanm yitirince or­
tadan silinir, nam ve ni�anlan kalmaz, kimsenin yiiziine
bakamaz duruma gelir. Recep Peker "menkup" (yani goz­
den ve mevkiden dii�mii�) oldu�u zamanlar hii; aldirmaz,
sanki bir �ey olmam1� gibi her zaman gitti�i yerlere gider,
milletvekilleriyle yine eskisi gibi iistten konu�urdu. Mebus­
lar Recep Peker'i sevmez, fakat ondan i;ekinirlerdi.
"Korkorlord1 " demiyorum; i;i.inkii Recep Bey intikarn duy­
gusu nedir bilmez, kimseye kotiiliik yapmazd1.
 Milletvekili profesOrler 1940'ta profesOrltikten aynl­
d1lar. 0 da aynld1.
4 May1s I 942'den sonra ben Cumhuriyet Gazetesi'nde
hemen her hafta "Hukuki Dii�iinceler" genel ba�h�1 al­
tmda, yurtta�lar hukuku, ulusun haklan, hukuk devleti,
demokrasi tizerine yaz1lar yazmaya ba�lad1m. A nkara'ya
gitti�imde Recep Bey'i her zaman ziyaret ederdim. Bu zi­
yaretlerimden birinde bana "Yaz1/anm dikkatte okuyorum.
Baz1 dii.$ii.ncelerinle beraber degilim. Fakat tebrik ederim,
yaz yaz; ink1/oba inanm�. samimi insanlarm yazmas1 mem­
/eket i�in her zaman fayda/1d1r" demi�ti.
Bence Recep Peker, kafasmm icinde tilki dolast1rama­
d1�1 ve dti�tincelerini ac1kca ve dobra dobra sOyledi�i icin
bir Do�u tilkesi olan Ttirkiye'de, btittin tilktictilti�tine ra�­
men, ba�anh bir devlet adam1 olarak gOrev yapamam1�.
ama namuslu bir devlet adam1 olarak Olmti�ttir.
3) Yaz1 Kurulu

Uk Meclis'in " Yaz1 Kurulu" co�unlukla Ankara Li­

sesi'nin ve O�retmen Okulu'nun O�retmenlerinden ve An­
kara Vilayet Kalemi'nden gelen birkac memurdan olu�mu�­
tu.
Btittin memurlar bir tek odada, vilayet dairelerinden
ve okullardan derlenerek getirilmi� ve odanm dOrt yam­
na, duvarlara paralel bicimde yan yana dizilm� derme cat­
ma masalarda gOrev yap1yordu. Bu oda, Uk Meclis bina­
smm bat1 kanadmdaki kap1smdan girilince sa�daki ilk bti­
ytik oda idi. Kap1smdan girilir girilmez, soldan ikinci ma­
say1 bana vermi�lerdi. Benimkinden Once, yani kapmm he­
men dibindeki kucuk masa "Evrak Tevzi Memuru" Meh­
met Bey'indi.
Bu odamn ad1, k1saca "kalem" diye aruhrd1. Zab1t (ya­
ni tutanak) ve kavanin (yani kanunlar) kalemleri ve -o
50
mada henuz Kanunlar MOdOrlO�O'ne ba�1 olan- evrak
ve tahrirat (yani yaz1 i�leri) kalemi, mOdOr, mOdOr yard1m­
CJSJ, kalem �efi, katipve memurlanyla birlikte, bu tek oda­
nm ii,;inde toplanm1�ll. Bu k i�ilerin arasmda, lisede tarih
()!J'etmenim olan Heim.it, co�rafya ()!J'etmenimiz Zeki Bey­
ler kavanin ve zab1t mOdOri.' idiler. Bunlar daha sonra li­
seden bOsbOtOn i,;ekilerek uzun ydlar bu g()revlerde kald1-
lar. Kimya ()�retmeni Muhittin ve AvnOrrefik, Frans1zca
()�retmeni Server, matematik ()�retmeni Ibrahim S1tk1, ta­
biat bilgisi ()�retmeni Kanm Beylerle lhsan Bey, b�ka ()�­
retmenler ve Erkek O�retmen Oku lu'ndan rahmetli Seref
A�abeyim, Cevat (Duru) Bey ve ()teki bir kJSJm ()�retmen­
ler, Ankara vilayet kaleminden baz1 memurlar, ilk TOrki­
ye BOyOk Millet Meclisi'nde, kimisi mOdOr yard1mcJSJ, ki­
misi kalem �efi, kimisi de tutanak katibi veya yaz1 i�leri
memuru olarak g()revlendiril mi�lerdi. Ba�katip Yard1mc1-
s1 Doktor Muhittin Celal Bey i,;ok k1sa bir sure sonra g()­
revinden aynld1.
• ••

Memurlar arasmda ()�renci olarak ilk zamanlar yal­

ruz ben vard1m. Bir silre soma bizim okulun gUndOzcO
()�rencilerinden Vehbi (Koc) de Meclis Matbaas1'na memur
olarak geldi. Vehbi bizden �a�1 sm1flarda oldu� ii,;in ken­
disiyle yakm arkada�h�1m1z yoktu; ara ma konu�urduk .
Tutil gOnlerinde kimi zaman babasmm Karao�lan �ar�1-
s1'ndaki nalburiye dOkkanmda, terazi ba�mdaki minder­
de, t1pk1 babas1 gibi ba�da� kurup oturur, i,;ivi, tel, mus­
luk ve benzeri nalburiye gerei,;leri satard1. Temiz beyaz yuz­
IO, sakin ve utangai,; davram�h. ciddi edah bir i,;ocuktu . Ben
onun okulda ko�up oynad1�ma, okulda veya Meclis'te bir
gOnden bir gOne gOldO�One rastlamad1m. Hayat1 daha o
ya�mda pek ciddiye ahr, insanlara bak1�lan, normal bir ba­
k1� olmaktan i,;ok, sanki yo�unla�m1� bir dikkat, bir suz-
51
me, hatta bir �i.iphe belirtisi- gibi gelirdi.
Vehbi (Ko�). Ilk Meclis Bas1mevi'nde pek k 1sa bir sll­
_
re �ah�u ve sonra aynld1-
Benim gorevim, ba�ta soyledi�im gibi mi.isvetteleri te­
mize �ekmek, yani bugi.inki.i daktilolarm gordi.i�i.i i�i yap­
makt1. Mi.isvetteleri, Kavanin Mi.idi.iri.i Hamit Bey ya da
Evrak ve Tuhrirat (yazi i�leri) Mi.idi.ir Yard1mc1s1 Tevfik Bey
yazar, B�katip Recep Bey gerekli gordi.i�i.i yerleri di.izel­
tir, ben de temize �ekerdim.
Temize �ekilmi� yaz1lar e�er Meclis Ba�kam tarafm­
dan imzalanacaksa, bir dosya i�inde ba�katip veya kava­
nin mi.idi.iri.i tarafmdan Reis Pa�a')'a goti.iri.ili.ip imza etti­
rildikten sonra yine bana gelir, ben de onlan, Tevfik Bey�
den o�rendi�im yontem uyarmca, "Sad1ra" (yani "Gitti")
defterine kaydedip numaralayarak yerlerine gonderilmek
i.izere "evrak tevzi memuru"na verirdim. Ortaokul mezu­
nu olan tevzi memuru Mehmet Bey bizim evrak kalemin­
de derece ve maa��a benden sonra gelen tek memurdu _
Kalemde en sonuncu olmay1p sondan ik inci oldu�um
i�in gizli bir teselli duyard1m i�imde.
Temize �ekilecek ka�1t olmaymca, yani bo� zamanla­
nmda, bi.irodan aynhp do�ruca on ad1m otedeki toplant1
salonuna giderek Meclis gori.i�melerini ayakta izlemekten
bi.iyi.ik bir zevk duyardun. Dinleyici locasma �1kan merdi­
venin dibi benim mekarum olmu�tu _ Bu yi.izden benim ilk
derecede do�rudan do�ruya amirim olan Yaz1 hleri Mi.i­
di.ir Yard1mc1s1 Tev fik Bey'den birka� kez ihtar alm1�t1m.
"Seni araymca yerinde bulmahy1m" diyordu _ Ben kolay1-
m bulmu�. masa kom�um tevzi memuru Mehmet Bey'le
anla�m1�t1m. Tev fik Bey ben i araymca Mehmet Bey hemen
gelip bana haber verir, ben de sanki ellerimi y1kamaktan
geliyormu�um gibi mendil elimde kaleme girerdim. Tevzi
memuru gorevle d1�anya giderken ben toplant1 salonun-
52
da isem once bana gelerek dikkatli olmam1 soylerdi. Bu
Mehmet Bey Ankarah, mert bir �ocuktu. Kii�iik ya�lan­
m1za ra�men gorev b�mda ve d1�anda birbirimize biiyiik
memurlar gibi "Siz" derdik .
liseden o�retmenim olan miidiir ve muavinler de ba­
na biiroda hep "siz"le hitap ederlerdi. Yalmz Ba�kiitip Re­
cep Bey, askerlikteki "iist-ast" uygulamasmdan kalma ah�­
kanhkla, yalmz beni de�il, h emen herkesi "sen" diye �a�1-
nrd1.
4) ilk Meclis'in YBZJ Kurulu'nda Gorevlendirili�imin
O ykiisii
Ilk a�dd1� giinden b�layarak bi.rinci, ikinci ve ii�iincii
donemlerinde, �e�itli kalemlerinde tam alt1 bu�uk yII
(1 920-1929W> memurluk yapt1�1m ve miimeyyizli�e kadar
yiikseldi�im Tiirkiye Biiyiik M illet Meclisi, 1 920 ydmm ni­
san sonlarma do�ru aplacakt1. lstanbul'un 16 martta miit­
tefikler, ozellikle 1 ngilizler tarafmdan i�galinden sonra
Mustafa Kemal Pa�a'nm A nkara'da bir "Meclisi Milli"yi
toplant1ya �a�1rd1�1m daha onceden duymu�tuk. Okulda
smavlanm1z erken yapilm1�. sm1ftaki s1ralardan bir bolii­
mii, mebuslarm oturmas1 i�in Meclis'in toplanaca�1 salo­
na gonderilmi�tiO> .

(") Liseyi bitirmek ii;in KaS1m 1920'den Kasom 1922'ye kadar iki yol aynlmamo� ol­
sayd1m bu sure sekiz bui;uk yil olacakt1
(I) Ne garip bir rastlant1dor ki 1920 nisan1nda Bilyuk Millet Meclisi'ne gonderdili­
miz okul stralannda ben 1925'te - fakao bu kez yilksekotrenim gormek ii;in­
yeniden oturdum c;unku Ankara l!ukuk Mektebi 5 KaS1m 1925'ie Turkiye Bu­
yuk Millet Meclisi binaS1nda Ataturk'un bir soyleviyle ai;ilm1) ve sabahlan Ol­
retim i k i ay gibi k1Sa bir sure ii;in o r a d a yapi lm1�11. I lk gunlerdeki stra arkada­
�om, sonradan doktora yapmak uzere lsvii;re'ye birlikte gito igimiz rahmetli Pro­
f esor Huseyin Cahit Oluzollu idi Ogrenciler, mebuslann 01urdulu eski lise
stralannda yer ahr, profesorler de Me<:lis Ba�kan1'non oturdulu kursilde olu·
°
rurlard1. 0 tarihte lstanbul'daki 11niversi1eye "Darillfilnun" ve onun hocalan­
na "muder ris", Ankara Hukuk Mekoebi'nin hocalanna 1se "profesor" denirdi
Birkai; ay sonra o k u lumuz, hukumet konato arkaS1ndaki eski postane binaS1na
kaldor1ld1l1 zaman i;ok uzulmu)tum. c;unku o Meclis binaS1nda benim hem lisc
Olrencilili hem Meclis memurlulu hatoralanm vardo_
53
 0 yd onbirinci sm1fa g�mi�tim. Liseyi bitinneme da­
ha iki yd vard1. Ankara Darillmuallimininde (erkek 6�­
retmen okulunda) tabiat bilgisi 6�retmeni olan -6z a�a­
beyim gibi sevdi�im- amca o�lu Halil $erafettin, smav­
Iann bitiminden birka� gun sonra, yani 20 veya 2 1 nisan
sabah1 Iiseye gelip beni buldu. Bah�enin yoluna �1kt1k:
"H1fz1! Biz tJtretmenler, yeni ap/acak Milli Meclis 'te me­
mur ve zab1t kotibi o/arak biJtiJn totil boyunca �oll.foca­
g1z. Mustafa Kemal P�a oyle istemi.f. Mee/is B�kotibi,
Recep Bey isminde bir Erkom Harp zobiti. Bu zat bizi �a­
g1rd1. Yaz1S1 iyi ve imlas1 dilzgtin, �ayam itimat kimseler
tamyorsaruz getiriniz. Daha memura ihtiyacmuz var, de­
di. Senin yazm giJzeldir, baka/1m begenecek/er mi? Hay­
di gidelim " diye kolumu tuttu.
Me�er Ankara Vilayeti dairelerinden g6reve �a�nlan
ya�h memurlarm Abdtilhamit ve Me�rutiyet d6nemlerini
ya�am1� olanlarmdan �o�u. Saray'a ve Istanbul Htikume­
ti'ne kar�1 ba�kaldum� durumunda sayd1klan b6yle bir
Meclis'te, memur niteli�iyle de olsa �ah�may1 ihtiyata uy­
gun bulmay1p birer bahane ile �a�nyi kabul etmiyorlar­
m1�. Bunun tizerine okullara ba�vurulmu�. O�retmenler
hemen gitmi�ler; ancak kadro dolmam1�; yazlSI dtizgtin
olan 6�rencilerden de Meclis'e memur alacaklarm1�.
Bu i�e �ok sevinmekle birlikte: "Benim YO.flm kiJ�iJk di­
ye Ku vay1 Milliye 'ye bile almad1/ar. Memur a/1t/ar m1?"
diye duraksad1m. $erafettin a�abeyim, "Simdi o/aganiJs­
tiJ birdurum bulundugunu, benim Sultani Mektebi'nin on­
birinci smif ogrencisi o/dugumu, memurluk i�in yo.fa
bak1/m1yacagm1 " bildirdi. Liseyi yanm buakmak isteme­
di�imi s6yleyince de: "Esasen ben de ogretmenlik mes/e­
gini b1rakacak degi/im. Toti/ bitince Jku/a donecegim. 0
zaman sen de gorevden �ekilirsin " dedi. Bu son s6z bu
i�e akhm1 yatud1 ve btittin d uraksamalanm1 ortadan kal­
dud1.
54
 0 zamanki duygumu gercek olarak yans1tmak gerekir­
se sOylemeliyim ki, tarih dersinde okudu�umuz Amerikan
BaA.imsizhk Sava�t'ndaki Kurucu Meclis'e ya da Franstz
lhtil.i.li 'nin b�mdaki Parlamento'ya benzettigim bu "Mec­
lisi Milli"de cah�mak, Mustafa Kemal Pa�a ve arkada�­
lanm cok yakmdan gOrmek, benim icin bir "nimet" ve
bulunmaz tarihsel bir f1rsatt 1 . Ancak �orum'da bulunan
babam acaba bu i�e ne derdi? Herhalde sevinc ve belki
de henilz cocuk sand1�1 o�lunun bOyle Onemli yerde gO­
rev ald1gindan gurur d u yard1C l l .
•••

$eref a�abeyimle birlikte Meclis'e gitti k . 0 s1rada Ba�­

kitip Recep Bey odasmda yokmu�. $eref a�abeyim beni
Evrak Mildilr Yard1mcts1 Ankarah Tevfik Bey'e gOtilrdil
ve durumu anlattt .
Tevfik Bey bo� bir ka�1t uzatarak beni imla ve hilsnil
hattan (yaz1m ve kaligrafi) smava cekti, sonuctan cok
memnun oldu�unu sOyled i. B�kitip Recep Bey odasma
gelince, yazdird1�1 ki�1d1 ona gOtUrdil. A:z. sonra Recep
Bey'in ca�rtmas1 Uzerine, a�abeyimle birlikte odasma gir­
dik. Heyecandan titriyordum. Gerci daha Ona: Tevfik Bey
gillerek onun odasmdan pk mt�, smavt k azand1�1m1 ve
"milbeyyiz" tayin edildi�imi bildirmi�ti ama ben yine he­
yecanhyd1m. Recep Bey, a�abeyime dOnerek memnunlu­
�unu belirttikten sonra, bana da: "Aferin ku�uk! <;ok
okunak/1 yazm var. Seni mubeyyiz.lite (musvetteleri temi­
ze �eken kotiplite) toyin ettim " dedi . "Te$ekkur ederim
efendim " diyebildim ve c1khk.

( I ) DUtUncelerimde aldanmam1t1m. Mcdis memurluAuna atanmamden sonra ba·

bamdan: "Nur-t aymm eYlld1m; Kai llrbrtk "*rlm . stytn �kllr olsua. Bea
slztert bugiinler �n yelltllnllm. Vai.n u&runda lartk-1 Hid Ye IAlkamdle 11dk
lie M· AYnl Birt lie vai.n1moz balh bulaalillr" cumlelerini it"<r<n Ye beni
�ok sevindiren gUz<I bir meklup ald1m.

55
 Heniiz onalt1 ya�1m1 doldurmadan Milli Meclis'in, o
zamanlar Kanunlar Kalemi'ne ba!)1 olan Evrak ve Tahri­
rat Kalemi miibeyyizi olacakt1m. Hatta olmu�tum bile.
Tevfik Bey 23 nisan giinii sabahleyin orada haz1r olma­
m1, ancak maa�a (ma�1m ayda 600 kuru�tu) may1s ba­
�mda ge�ebilece�imi, �u halde bir hafta paras1z �ah�aca­
�1m1 soyledi. Benim maa� filan dii�iindii�iim yoktu.
"Peki" dedim (Maa�a 10 may1sta ge�mi�. fakat 23 nisan
- 10 may1s arasmdaki siire i�in herkes gibi giindelik alm1�­
t1m).
Meclis memurlu�na atand1gim1 ve bu goreve tatil sii­
resince ok uldan gidip gelece�imi okulda miidiir yard1m­
c1m1za, bir biiyiik adam edasiyle, fakat her zamanki say­
g1m1 gostererek soyledim. Once pek inanamad1. �ah�kan
o�rencilerden oldu�um i�in hocalar ve idareciler beni se­
verlerdi. 1nanmad1�1ru a�1k�a soylemedi. Belki aldatdd1-
�1m1 samyor, fakat beni kumak da istemiyordu . Meclis
Ba�kiitipli�i'nden " resmi bir yaz1" getirmedik�e idarenin
bana her giin sabahtan ak�ama de�in okul binas1 d1�mda
kalmak iizere izin veremeyece�ini soyledi. Ashnda hakh
idi. Fakat benim yine de camm s1k.Jlm1�t1.
Meclis'e gitmek iizere izin aldon, �1kt1m. A�1h�a bir
giin kalm1�t1. Her ne olursa olsun, ilk a�d1� giinii orada
bulunmak istiyordum. Hemen ko�a ko�a giderek �eref
a�abeyimi b uldum, durumu anlatt1m . Yine birlikte Mec­
lis'e gittik .
Evrak M iidiir Yard1mc1S1 Tevfik Bey beyaz bir kii�1t
alarak benim, "A n karib kii$Od o/unacak Mec/isi Milli'­
de evrak mubeyyizi o/arak ifay1 vazife edecetimi, resmi
tayin muamelemin, Mee/is ap/d1ktan sonra tekemmul et­
tirilip aynca fy 'ar olunacatm1 ' rJ kendi eliyle yaz1p bir
kenarma paraf koydu ve i�eri giderek b u kii�1d1 Ba�kiitip
Recep Bey'e de imzalatt1. Ka�1t "Ankara Su/tanisi Mudi-
56
riyeti A /iyyesine" b�h�1ru t�1yordu. Bunu zarfa koydu,
yap1�tumadan bana verdi.
Meclis binas1 Ulus Meydam' nda, okulumuz ise Sa­
manpazan 'run l)tesinde, Hacettepe'njn yak1runda idi. Bun­
lar o zamanki Ankara'nm iki ucunda bulunuyordu.
Meclis'ten okula dl)nerken -hem bedence hem ruht;a­
sanki ut;uyordum. Vakit ak�amd1. Miidiir yard1mc1m1z git­
mi�. kendi yerine orta k1s1m l)�retmenlerinden birini b1-
rakm1�t1. Ka�1d1 ona vermedim.
0 ak�am ve gece, koyu Osmanhca bir anlat1mla ya­
zdm1� olan bu resmi kag:Jd1 en azmdan elli kez okumu�um­
d ur. Bir daha duyulmasma art1k olanak b ulunmayan ne
ta th, ne temiz, ne bozuhnam1� bir heyecand1 o! Ben o t;a­
lJmda Milli Miicadeleyi de, cephe haberlerin i de, arkada�­
lanm1zm zaman zaman anlatt1klan sava� ya�antilanm da
aym co�kunluk riizganrun harekete get;irdi�i yi.irek 1;upm­
t1s1 ile kar�1hyordum. Olaylan izlemek de�il, sanki ya�a­
makt1 benimkisi!
Ertesi sabah okul idaresinden izin 1;1kn11� ve ben ilk
lhtilal Meclisi 'nin ilk hey'eti tahririyesinde (yaz1 kurulun­
da) yer alm1�t1m.

X. ILK MFCLIS'/N ISTIKLAL

MA HKEMELERI

1 920 ytlmm Eyliil ba�larmdayd1. Meclis'te t;ok sey­

rek gl)riinen Miidafaai Milliye (Milli Savunma) Bakam
Fevzi (�alunak) P�a'run bir gun kiirsiiye 1;1kt1� gl)riince
merakla dinlemeye ba�lad1m. Vakarh, yapmac1ks1z, tam
askerce konu�uyor, memlekette firar ve bekaya (yani kit'-

(•) liu. 1onomozt1n Tork1Z5iylc il!Ylcdir: ..Yak1nrla ap]Jlcak olan Millet Mcch•i'ndc 10rc• Y•­
pacaA1 m1, resmi 8lanm& i$1cm.Jnin. Mrclis a'11dduan 50nra tamamlarup aynca bildirileuj:i-

Di . . . ••

57
 alardan ka� veya askerliAe hi� gitmeme) olaylanmn pek
�oAaldl�dan ralcamlar Vt:rerek sOz ediyor, sililuyle ya da
silihsiz olarak ka�1p birliklerini b� buakanlann bu teh­
likeli davraru�lanm n Onilne g�mek i�n kra Vekilleri He­
yeti'nce (Bakanlar Kurulu'nca) bir yasa tasans1 hazirla­
narak Meclis'e gOnderildiAini, bunda, askerlikten ka�an­
larm ailelerinin silrgiln edileceAinin ve bilttln mallanna el
konulacagmm OngOrilldilAilnil, asker ka�akhA1 durumu­
nun Onilne ancak bu yolla g�ilebileceAini sOyluyordu.
Bu tasan, Meclis'in ilgili komisyonlarmdan g�tikten
sonra Meclis Gene! Kurulu'na geldi. Orada gilnlerce sil­
ren �ok sert ve uzun tart1�malara konu oldu. Cunkil ko­
misyon bu tasanya -onda yaz1h �iddet Onlemlerini uy­
gulamak ilzere- gerekti� kadar "/stikla/ Mahkemesi "
kurulmasma ili�kin bir madde eklemi� bulunuyordu. Bu
mahkemelerin uyeleri Tilrkiye Bilyilk Millet Meclisi uye­
leri arasmdan ve Meclis'�e salt �oAunlukla se�ilecekti.
Mahkemelerin kurulu�u ve uyelerinin s�ili�i konu­
sundaki hemen biltiln tart1�malan hi� ka�mnadan izledim.
Daha Once anlatm1� olduAum gibi, kalemde yapda­
cak bir i� veya temize �ekilecek bir yaz1 olmaymca, bo�
oturacaA1ma, hemen 7-8 ad1m Otedeki toplant1 salonuna
gidip Meclis' in Gene! Kurul gOril�melerini Ozel bir ilgiyle
izlerdim. Mudilr Muavinimiz Tevfik Bey beni araymca,
arkada�1m evrak tevzi memuru Mehmet Bey'in yava��a
bana haber ul�t1rmas1 durumu, yalmz iki ay kadar silr­
du. Tevfik Bey beni birka� kez toplantl salonunda yaka­
laymca bir gun ona a�1k yureklilikle ve biraz da ba�kald1-
nc1 bir eda ile: "Muavin Bey! $imdiye kadar hangi i$im
geri ka/d1 veya gecikti? Kalemdeki masamm ba$mda ava­
re durmaktansa, hey 'eti umumiye muzakerelerini takip
ederek bir �yler ogreniyorum. Kalemden u� ad1m/1k yer.
Ltiz1m olunca hemen geliyorum " dedim.
Yumu�d1: "Evet ama buras1 dev/et dairesi. Siz mek-
58
tepte miJdiJrden izin a/madan nas1/ bir yere gidemezseniz,
burada do gidemer..siniz. Bona haber ver, (Jy/e git " dedi.
Kendisine te�ekkilr ettim.
0 gOnden sonra her sabah, Zab1t (Tutanak) Mildilr­
lil�O'ndeki ruznimeye (gilndeme) bakar, gilmrOk, vergi,
biltce ve harcrrah (yolluk)" i�leri gibi o zamanlar benim icin
ilginc olmayan konu)ann g()ril�illdil�il gilnler hie masam­
dan aynlmaz, lstiklil Mahkemeleri ve Men'i Milskirat (lc­
ki Yasa�1) Kanunu gibi ilginc ve ()nemli tasan veya ()neri­
Ierin g()ril�illece�i gilnler ise Tevfik Bey'den izin ahp tar­
t1�malan izlerdim.
Tevzi memuru Mehmet Bey'in bana anlatt1�ma g()­
re, kimi zaman ben toplant1 salonunda iken kaleme gelen
kilcilk i�leri, iyi kalpli Tevfik Bey: "Haydi, bunun irin bi­
zim kuruk mebusu (!) rot1rmaya/1m. Sunu sen yap1ver"
diye Mehmet Bey'e verirmi�; hatti kimi zaman kendisi ya­
zarm1�.
G()ril�illen tasanrun ad1 ••tstiklil Mahkemeleri Kanun
Liyihas1" d�I. "Firariler Hakkmda Kanun L6yihas1 " idi.
G()ril�melerde bircok mebus, Anadol u'nun asker kacak­
lanyla dolu oldu�undan, bunlardan bir kmrurun e�k1ya­
h k yapt1�mdan, illkede gilvenlik kalmad1�mdan, bu ya­
sanm gereklili�inden �z ederken, ben bir yd ()nee Tatar
arabalanyla Yozgat'tan Ankara'ya gelirken rastlay1p bir
hayli korktu�muz kacak askerleri dil�ilnilyor, onlann du­
rumunu g()zilmiln ()nilne getiriyor, bu tehlikeli rastlant1-
dan ucuz kurtuldu�umuza bir kez daha seviniyordum.
lcimden bu yasarun k�bul edilmesi dile�inde bulunuyor­
dum.
Kimi zaman g()ril�melere kendimi kaptmr, yasay1 sa­
v unanlan -orada k il c il k bir memur oldu�umu
unutarak- bir k1S1m milletvekilleriyle birlikte alk1�laya­
s1m gelirdi. Arna pek iyi biliyordum ki, e�er dalg1nl1kla
b()yle bir densizlik yaparsam, ya beni bilsbiltOn memur-
59
luktan atarlar ya da bir daha toplant1 sa lonuna sokmaz­
lard1. Bu ise benim i�in felaketli bir �ey, btiytik bir mut­
suzluk olurdu.
Bu tasan tizerine pek �ok milletvekili s6z ahp konu�­
tu. Bunlardan belle�mde kalanlar, b�ka konulardaki eski
tart1�malarda s1k s1k s6z ahp dik katimi �ekmi� olan mil­
letvekilleridir. Bunlar 6z.ellikle Tevfik Rti�tti (Aras), Ham­
dullah Suphi (Tann6ver), Abdill k adir Kemali, Mahmut
Celal (Bayar), �orum'un mebuslanndan 1smet (Eker),
sonradan Maarif Vekilli� yapm1� olan Mustafa Necati ve
Refik �evket ' ir (lnce).
Hamdullah Suphi Bey'den gayns1 bu yasa)'l butiln
gti�leriyie savun uyordu. Ben Hamdullah Suphi Bey'in ko­
nu�masma hayrand1m; a�zmdan �1kanlan sanki gtizel bir
�iir dinler gibi dinlerdim. Harndullah Suphi Bey halkm gti�
durumunu, peri�anh�1m canh tasvirlerle anlat1yor, asker
ka�akh�mm 6ntine sertlikle de�il, yumu�akhkla, aydm­
latma ile g�ilebilece�ni s6yltiyordu .
•
Turk k6yltistintin durumunu kti�tik ya�1mdan beri
wk iyi bildi�im i�in i�imden ona hak vermeye ba�lam1�­
t1m. Ancak kim oldu�unu g6rmedi�im bir me bus; "Ham­
du//ah Bey, Hamdul/ah Bey, memleket $iirle, hissiyatla
idare edilemez.. Hakikatlara bakm1z. " di ye ba�mnca ken­
dime geldim. Yukanda adlanm sayd1�1m mebuslar ve on­
larm d 1�mda daha bir�ok mi lletvekili, tam ti� gun sure ile
bu konu tizerinde konu�tu ve tart1�t1 .
Saruhan (Manisa) Milletvekili Mahmut Celal (Bayar)
Bey 'in ktirstiye gelip cephede bulundu�u S1Tada, ka�an bir
askerin k6yiine b�ka askerleri g6ndererek onun b tittin ko­
yun, ke�i ve s1�1rlanru mtisadere ettirip cepheye getirtti�i­
ni ve arkasmdan o ka�a�a haber salarak: "E�er cephede­
ki b i r li�ine k a ti l mazs a , b un l a n ke stirip a s k e re
yedirecetiJU" bildirdi�ni . bunun tizerine o ka��n hemen
gelip 6ztir diledi�ini ve birli�ine kat1ld1�m1 hikaye etmesi
60
ve bOyle sert tedbirlerin gerekli oldu�unu bildirmesi, rah­
metli Refik Sevket 'in (tnce) Hamdullah Suphi Bey'e
"korkak" demesi ve Hamdullah Su phi Bey'in bunu sert
kar�1lamas1, yine Refik Sevket Bey'in: "Efendiler, asaca­
t1z, as1/acat1z, fakat bu istikla/ mucade/esini kazanacat1z "
diy e ba�1rmas1 bugi.in bile kula�1mda �mlar.
Bu Meclis ger�ekten bir "ihtilfil meclisi" idi.
o� gi.in si.iren �etin tartl�malardan sonra yasa kabul
edildi: Meclis'�e. milletvekilleri arasmdan s�ilen i.i�er i.iye­
den olu�acak lstiklil Mahkemeleri kurulacakt1.
Hi.iki.imet adma konu�an Erkim Harbiyei Umumiye
Reisi (Genelkurmay Ba�kam) Miralay lsmet Bey (lnOni.i),
bu mahkemelerin ivedi olarak yedi yerde kurulmas1m is­
tedi . Kimi mebuslar bunu �ok bulup yalmz di.i�manla sa­
va�1lan cephelerin gerisinde kurulmas1m istiyorlard1. Bu­
nun tart1�1lmas1 da birka� gi.in si.irdi.i ve en sonunda, ge­
rekti�inde yerleri de�i�tirilmek i.izere yed i yerde kurulma­
sma karar verildi.
Arkasmdan i.iye se�imine ge.;ildi. Bun1ann salt �o�un­
lukla se�ilmesi gerekti�inden, birka� ki�i mi.istesna olmak
i.izere, bu salt �o�unluk sa�lanamad1. 111� gi.ini.i se�ilenler
Muhittin Baha (Bursa), Mustafa Necati (Saruhan), Refik
Sevket (Saruhan) idi . Her i.i�i.i de Meclis'in �ok ate�li. dev­
rimci hatiplerindendi. Bunlardan ba�ka birka� ki�i daha
�o�unlu�u sa�lad1 ise de onlan arumsarmyorum. Fakat da­
ha en az onbe� ki�inin se�ilmesi gerekiyordu.
Bu s�imin i�i bir hafta - on gi.in si.irdi.i. Bir�ok i.iye
se�imde �ekimser kald1�ndan, salt �o�unluk bir ti.irli.i sa�­
lanam1yor, i.iye s�imi i�i uzay1p gidiyordu.
l�te o gi.inlerde Refik Sevket, Mustafa Necati ve Mu­
hittin Baha Beyler enerj ik mi.idahalelerde bulundular ve
"Bizier ilk se�imde se�ildik, memleketin i�ine gider vazi­
fe gororoz " diye adeta Meclis 'e meydan okudular.
Burada o gi.inki.i tartl�malarm yilzde birini bile yan-
s1tam1yorum. Kendim de �1rm1�t1m: Bir hafta Once ya­
say1 kabul eden Meclis, bir haftadan beri lstiklil Mahke­
meleri 'ne uye s�imi �ini bir tilrlU bitiremiyordu. Bunun
nedenini anlayam1yordum.
Sonunda en i;ok oy alan on be� milletvekilinin lstik­
lil Mah kemeleri'ne uye sei;:ilmi� say1lmas1 Meclisi;e kabul
edildi de s�m i�i tamamland1 ve mahkemeler Olkenin tilrlU
bOlgelerinde gOrev yapma�a ba�lad1.
lstiklfil Mahkemeleri'nin, Once Milli Mucadele'nin ka­
zamlmasmda ve daha sonra devrimlerin geri;ekle�tirilme­
sinde buyuk pay1 vard1r.

Xl ILK MECLIS'IN BINA SI

Ankara'da Ulus Meydaru 'nda, ilkin "Turkiye Buyuk

Millet Meclisi Milzesi" olarak duzenlenen, y11lar sonra ise
ad1 "lnkllip Mtlzesi"ne i;evrilen Uk Meclis binas1, lttihat­
i;Jlar doneminde " lttihat ve Terakki Kutubu" olmak uze­
re yap1lm1�; fakat ii;inin kimi bOlumleri yanm kalm1�; bi­
ten k1s1mlan, llk Dunya Sav �1'ndaki yenilgiyi izleyen y1Ida
Ankara'ya gelen birkai; yabanc1 subay ve er tarafmdan
kullamlm1�; Atatilrk'un An kara'ya geli�inden az sonra,
yani 1 9 1 9 y1hrun son gunlerinde, bu yabanc1 askerler An­
kara'dan kai;mca bo� kalm1�t1.
Bu t� bina, Birinci Dunya Sav�1 sirasmda buyuk bir
yangm feliketi gei;irmi� olan, harap ve kerpii; evlerle do­
lu o zamanki Ankara'run -t1pk1 Ankaral!larm "Ta�
Mektep" dedikleri bizim Iise binas1 gibi- hemen dikkati
i;eken guzel yap1larmdan biriydi. lstanbul'un 16 Mart
I 920'de �gali ile "Misak-1 Mill"yi kabul ve ilan e� olan
Meclis-i Mebusan'm lngilizler tarafmdan basllmas1 ve ki­
mi uyelerinin yakalarup Malta Adas1'na surillmesi tlzeri­
ne Ankara'da bir Milli Meclis'in toplanmasma karar ve­
rilince, bu yap1run eksikleri hemen tarnamlaruru� ve e�ya-
62
s1 da evvelce anlatt1�1m gibi kimi resmi daire ve okullar­
dan, derme catma olarak toplamru�tl .
Bu binaya " Bizim Meclis Binam1z" derdim; ctinkti
biz Meclis memurlan, icinde Ilk Ttirkiye Btiytik Millet
Meclisi'nin acdm1� oldu�u bu binay1 cok severdi k . Hele
ben, burasm1 sanki dedelerimizden yadigar kalm1�. her ko­
�esi amlarla dolu eski bir mtilk gibi ilk gtinden beri cok
sevmi� ve benimsemi�tim.
ilk Meclis binasma kar�1 besledi�im ba�hhk duygu­
su belki �undan do�mu�t ur: Ttirkiye tarihinin btiytik bir
dontim noktas1 olan "u/usa/ egemenlik �atmm ba$fay1$1 "
ve dtinya tarihinde de "tutsak u/uslarm emperyalist sa/­
d1rganlara kar$1 ba$ka/d1rma �atmm ap/1$1 " gibi cok bti­
ytik captaki devrimsel olaylan, o b inada kendi gozlerim­
le, gtinti gtintine izlemi�. onun icinde -ktictik bir gorevle
de olsa- cah�arak 0 devrim ca�1m do�rudan do�ruya ya­
�am1�t1 m.

Bu, benim icin az �ey de�ildi.

Bugtin mtize olan ilk Meclis binas1, Milli Mticadele'­
nin sanki soluk ahp verdi�i "go�tis kafesi" idi . Bu mtica­
delenin ytire�i onun icinde carp1yor, cepheye ve yurdun
her yanma, her gtin inane, ytireklilik, sava� dayanc1 (az­
mi), umut 1�1�1 oradan da�1hyordu. Duraksamalan, inanc­
sizhklan, 1slamc1 ihanet ve b a�kaldumalan yok eden b ti­
ttin at1hmlar, Mustafa Kemal'in b�kanh�mdaki Ttirkiye
Btiytik Millet Meclisi'nin cah�t1�1 bu binadan yap1hyor­
d u. Milli Mticadele ve Kuvay1 Milliye ruhu Ttirkiye'nin
her yanma oradan yay1hyord u. Bu bina bu ruhun bir " ftize
rampas1" idi ve ben, devlerin yonetti�i bu rampada ince
bir teli saran ya da ktictik bir civatay1 s1k1�t1ran teknik per­
sonelden biriydim. Benim icin ne b tiytik b ir mutluluktur
ki, o suada, yalmz sard1�1m teli ya da s1k1�trrd1�1m civa­
tay1 de�il, rampanm ttimtinti , ftizenin gtictinti ve onu yo-
63
neten beynin gii�liilii�iinii gorebilecek, kendime gore de­
�erlendirebilecek yetenekte idim.

MVZE /<;IN MVCADELE: Milli Miicadele'nin,

madde olarak en onemli ve en biiyiik yadigan olan tlk
Meclis binasmm i� boliimlerini betimlemeye ge�meden on­
ce, bu binamn miize yap1lmas1 i�in harcad1�1m �abalan
k1saca anlatmahy1m. 0 zaman bu satlrlan okuyanlar, bu
kitap i�inde bu binaya neden ayn bir boliim ozgiiledi�imi
daha iyi anlayacaklard1r.
***
1 937 y1hnday1z. 1lk Meclis'in a�1hs1 iizerinden tam on
yedi yil ge�mis. Ben 1stanbul Hukuk Fakiiltesi'nde Me­
deni Hukuk Do�enti ve biitiin fakulte ve yiiksekokullann
son sm1flannda okutulan " Tiirk Devrim Tarihi" k ii rsii­
siinde de Devrim Tarihi do�entiyim. 0 zaman bu dersin
profesorlerinden biri Recep Peker 'di. Recep Peker aym
zamanda Cumhuriyet Halk Partisi'nin gene! sekreteri ve
partinin, Atatiirk'ten sonra en gii�lii adamlanndan biriy­
di. tlk Meclis binas1 ise bu partinin gene! merkez binas1
durumuna konulmustu. l 93 7 ' de gorevle Ankara'ya �a�­
nlm1s, Devrim Tarihi derslerinin smavlan dolay1siyle rah­
metli Recep Peker'i CHP gene! sekreterli�i makammda
ziyaret etmistim.
Cumhuriyet Halk Partisi'nin isgal etmis oldu�u bu
eski Meclis binasma girince, 1 920 y1h amlan kafamda ve
gonliimde canland1. Etrafa soyle bir goz a tar atmaz, eski
dekordan eser kalmad1�1m gorerek �ok iiziildiim. Bekle­
me odasmda hiiziinle ge�n on dakikadan sonra Recep Pe­
ker'in yanma girince, ders konusundaki konusmalar sira­
smda gosterdi�i ilgi ve yakmhktan ve o giinkii nesesinden
cesaret alarak, "E_l':!ndim, bu bina busbutun degfymfy; oy­
sa eski haliyle korunup muze durumuna getirilseydi daha
iyi o/maz m1yd1? <;:unku " diye soze baslad1m. Rahmet-
. . .

64
linin yuzti birden de�i�ti ve soztimti keserek "/stanbul'­
dan Ankara 'ya bu vaz�fe ile mi geldin? Bunion konu$ma­
nm s1ras1 degi/. Mevzuumuza gelelim " diyerek bana bu
i�le u�ra�mamakM1m konusunda bir ttir uyanda bulun­
du.
0 gun o binadan i;1karken duydu�um tiztinttiyti hii;
unutamam . Bir daha Recep Peker'Ie bu konuda tek bir
soz konu�mad1m.
***
1 944 y1hnday1z. Milletvekileri Devrim Tarihi profe-
sorltiklerinden i;ekileli i;ok olmu�. Devrim Tarihi doi;ent­
Ieri profesorlti�e yukselince, her fakultede ayn ayn olmak
uzere, ek gorev olarak, bu dersin de profesorlti�tine atan­
d1k . Devrim Tarihi Enstittis ti'ntin resmi bir toplant1sm­
day1m . Ankara'da yapdan bu toplant1ya rahmetli Milli
E�itim Bakam Hasan Ali Yu eel ba�kanhk ediyor . lnkdap
Tarihi Enstittisti'ntin ayn bir binas1 yok; Oil Tarih ve Co�­
rafya Faktiltesi'nin bir odasma s1�mm1�. 0 suada hfila
CHP'nin i�gal etmekte oldu�u . "Ilk Mee/is binasmm if
bOliJmleri ve ilk e$yas1 ile birlikte restore edilip '/nk1ldp
Muzesi 'ne doniJ$1iJriJlmesi ve Turk /nk1ldp Tarihi Ensti­
tiJsiJ 'ne ozgiilenmesi" dile�ini bu toplant1da ai;1klad1�1m
zaman rahmetli Hasan Ali Yucel, yan ciddi yan �akac1
bir sesle:
"-Oooo, o binay1 partiden ahp lnkdap Enstittisti '­
ne tahsis etmeye benim gilctim yetmez" dedi ve mesele oyle
kald1.
***
1 949 ydmm 2 3 Nisan '1 geldi. Benim ii;imdeki sonmez
arzu yine depre�ti ve �oyle yazd1m:
"O tarihi giJniJ birfoklanm1z, hallo onun ifinde fO­
lt$1P yukselenlerimiz bile unuttu. Onu, bahar fifekleri gi­
bi canl1, sevimli ilkokul fOcuklanm1z -23 Nisan <;ocuk
Bayram1 ad1 altmda- kutluyor. Fakat bu fOruklar resmi
65
nutuklarda bo/ bo/ ovdutumuz ve kendisiyle ovundutu­
muz Turk Devrimi 'nin tarihse/ be$iti o/an Ilk Buyuk Mil­
let Meclisi binasm1, ilk bi�imi ile gormekten yoksundur­
lar. Cumhuriyet bayramlarmdayurdun her yanmdan A n­
kara �va ko$an, asker, sivil, izci, mektepli gen�lere, 'lstik­
/alimizi ve bugunku mi/Ii varl1t1mm satlayan Turk lnk1-
/ab1 i$1e $U ku�uk salonda, $U mutevaz1 s1ralarda oturan
senin baban, amcan, deden, hocan tarafmdan b�anld1.
Gunu gelirse sen bundan dahafakir, daha oz e/veri$1i $Ort­
/or altmda daha buyuk i#er b�arabilirsin ' diyemiyoruz
ve onion yurdun dort bir yamna ink1/ap ale$i ile ve nefse
itimat imam ile geri yollayam1yoruz. A vrupa'da mi/Ii ta­
rihe ait her $ey ilk $ekli ile titizce saklamr. Biz, ink1/ap be­
$itini, yok/uk i�inde iradenin harikalar yarat11t1 ilk demok­
ratik Meclis'in binasm1 ilk $ekli ile yirmi dokuz y1/ neden
saklayamad1k? Bu yaz1m1zda herhangi bir siyasi tenkid ve­
ya tariz tevehhum edilmesin! Bu sat1rlar, Turk milletin­
deki manevi hazineye ve Turk ink1/0bma can ve gonulden
inanm1$, hi�bir siyasi ihtiras1 o/mayan, yalmz vicdanmm
ve idealinin �izditi yo/do yuruyen say1S1z ve isimsiz Tiirk
aydmlarmdan biri s1fat1yla yaz1/m1$llr. Milli Hakimiyet
Bayram1 'nm bu yirmidokuzuncu y1/donumunde butun di­
letim -ne kadar �ok maddi fedakarl1ta ma/ olursa
o/sun- Ilk Turkiye Buyuk Millet Meclisi binasmm, onun
i�inde bu vatanm kurtulrqu i�in �11$anlar henuz sat ve
iktidarda iken, ilk haline konulmas1, on/arm eliyle, bir 'ln­
k1/ap Muzesi ' o/arak TUrk milletine armatan edilmesi ve
otuzuncu Milli Hakimiyet Bayram1 'nda ha/ka aplmas1d1r.
Bu, mi/Ii mucade/e tarihine, mil/iyet�ilik ve ink1/appllk ide­
aline yap1/acak �ok onemli bir hizmet ve mi/Ii tarihimize
guzel harfler/e iilenecek mutlu bir icraat olur. " (Cumhu­
riyet Gazetesi 23 Nisan 1 949)
Ne yazik ki benim bu dile�m o zaman yine ters kar­
$iland1 ve ger�ekle$tirilmed i .
66
 1950 s�imlerinde iktidara gelen Demokrat Parti dev­
rinde - 1 952 ydmm 23 Nisam'nda- ise $0yle yazd1m:
"CHP iktidon o zomon bu irten dilete oldm� bile et­
medi ve Ilk Mee/is binos1, otuzuncu Milli Hakimiyet Boy­
rom 1 'ndo, yoni 23 Nison 1950'de yine CHP gene/ merkez
binos1 o/orok ko/d1. CHP bu torihten ur ho/to sonro 14
Moy1s 1950'de yop1/on serim/erde iktidordon dtqtu. Oyso
CHP'nin kendi iktidon s1rosindo bu binoy1 Jnk1/ap Mu­
zesi yopmos1 bu portiye $ere/ kozondmrd1. BlJy/e o/mod1.
DP iktidon, CHP'nin mo/Ion hokkindoki konun/o bu por­
tiyi, gene/ merkez o/orok kul/ond1t1 (/lk Mee/is) binosin­
don pkord1. CHP iktidon biroz uzot1 glJrseydi, bu bino
mese/esinde utrod1t1 hiJ.sron yerine, mem/eket torihine $e­
refli bir yoprok eklemi$ olurdu. lnson ihtiros1 bozen mi/Ii
i#erde neden bu kodor miyop o/uyor, bilmem. Bugun 32.
Milli Hakimiyet Boyrom1 'm kutluyoruz. Geren y1/ bu bi­
nomn /nk1/ap Muzesi holine konulmos1 irin bir konun tek­
lifi yop1lm1$. /�al/oh dileklerimiz 33. y1/do gerrek/eyir. Ye­
niler birrok eski hodiselerden ibret olmoli. Bu dunyo kim­
seye ko/m1yor. " (Cumhuriyet Gazetesi , 23 Nisan 1 952)
Burada $U gen;e�i dile getirmek gerekir k.i, eski e$ya­
lanm da onun i.;ine ta$1tmak suretiyle bu binay1 eski du­
rumuna getirip TBMM Milzesi yapmak DP i ktidarma na­
sip oldu.
BOLOMLERI: llk Meclis binasmm b6lilmlerini, me­
murlar b61wnilnden anlatmaya b�layayun: Mildilr ve me­
murlann toplam1 23 Nisan 1 920'de 30 ki$i kadard1. Bina­
nm kalem tarafma girilen d1$ kap1smm merdivenlerinde,
en Onde Recep Bey olmak ilzere, biltiln Meclis memurlan
toplu olarak bir resim .;ektirmi$tik. Ben di k , yakas1 kapa­
h olan okul ilniformas1 t�1yordum. B�1mda fes vard1.
Yedeksubayhktan gelme -toplu resimde tam benim
Onilmde duran- bir arkada$ milstesna olmak ilzere ben­
den ba$ka kravatsiz memur yoktu. Resim .;ekilmeden On-
67
ce hemen yakamm kop�asm1 ve ceketin tist iki dti�mesini
a�arak sa� elimi gO�stime soktum, kendimce btiyiik adam
pozu ald1m. Herhalde o gtin kravath olmay1�1mm yaratt1-
�1 bir kompleks i�indeydim .<'>
Btittin memurlar -Ba�katip Recep Bey mtistesna ol­
mak tizere- Onceleri bir tek odada otururduk. Birka� ay
sonra memur kadrosu geni�letildi!inde ; iki odaya aynl­
d1k. Recep Bey'in odas1 bizim odanm kaq1smdaki kti�tik
odayd1. Kendisi orada tek ba�ma otururdu.
Bu odalann bulundu� koridordan Meclis'in toplant1
salonuna girilirdi. Bu salon, tablas1 kuzeye ve aya� gti­
neye bakan (T) bi�iminde olup tabla k1smmm iki yanmda
tahta merdivenlerle �1kt..la n ve ah�ap direklere oturan dar
ve uzun balkonlar bi�iminde hirer loca vard1. Bunlar, din­
leyici localanyd1 . Meclis toplant1lanm, gazeteciler de bu­
radan izlerdi. Toplant1 salonunun geni� k1smmm orta ge­
risinde, duvara yaslarum� birka� basamakla �1kdan ba�­
kanhk ktirstisti ve hemen Ontinde biraz daha al�akta hita­
bet (konu�ma) ktirstisti, onun Ontindeki yerde ise tutanak
katiplerinin oturdu�u ma ve sandalyeler vard1 .
Milletvekili malan, yer darh�1 ytiztinden, ktirstintin
hemen dibine yakm bir yerden ba�layarak geriye ve yan­
lara do�ru dizilmi�. aralarmda ancak bir in�anm ge�ebi­
lece�i dar g�itler buakdm1�t1. Soz alan milletvekilleri ko­
nu�ma ktirstistine, bu ge�itlerden adeta s1ynhrcasma ge­
�erek ula�ulard1.
Toplant1 salonunun, Ulus Meydam tarafmdaki kori­
dorun iki yanmdaki odalar, bizim kalemin bulundu�u bo­
ltimtin benzeri idi; �tinkti bina simetrik yapdm1�t1. 0 ta­
rafm btiytik giri� kap1smdan Reis Pa�a. Ba�kanhk Divam
tiyeleri ve milletvekilleri i�lerlerdi. Bu kap1dan girilince sol­
daki ilk oda Reis Pa�a'nm odas1yd1. Onun yanmdaki oda
enctimen (komisyonlar) odas1 olarak kullamhrd1. Reis Pa-
68
�a. l>nemli toplantllan da bu odada yapard1. Kar�llann­
daki kiii;iik odalarda ise yaverler ve l>zel kalem bulunur­
du. Bu kiii;iik odalardan biri de mescit olarak kullamhr­
d1.
Binanm Oniinde, istasyona inen caddede yapllan ge­
t;it resimleri, bu yOndeki iki balkondan seyredilirdi.
H er Ankarah ve Ankara'ya giden herkes bugiin 1n­
kllap Miizesi olan bu binay1 ulusal bir tapmak gibi ziya­
ret etmelidir ve kimi zaman i;ok biiyiik tarihsel i�lerin bOyle
ktii;iik ve gOsteri�siz yerlerde basanld1g1m gOriip bunun
iizerinde dii�iinmelidirler.

XII. ILK MECLIS'/N GECIKMELI A NA YASASI

Yll 1920. Giinlerden 1 8 kas1m per�embe, saat 1 3 .3 5 .
Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi 99. toplant1sm1 yap1yor
ve yine Onemli giinlerinden birini ya�1yor.
Ba�kanhk kiirsiisiine, tkinci Reis Vekili Hasan Feh­
mi Bey i;1k1yor. 1i;tiiziik uyannca bir Onceki toplant1-
nm tutanak Ozeti okunup kabul edildikten, baz1 yasa
Onerileri komisyonlara gOnderildikten ve kimi milletve­
killerinin izin istekleri karara bagJamp Meclis'e gelen
baz1 telgraflar da okunduktan sonra Anayasa Ozel Ko­
misyonu 'nun raportOrii, Burdur Milletvekili Soysalh­
oglu 1smail Suphi Bey'in konu�mas1yla Te�kilat1 Esa­
siye Kanunu Uyihas1'run (yani anayasa tasansmm) gO­
rii�iilmesine gei;iliyor. Bu gOrii�meler Ulusal Kurtulu�
Sav�1'nm biitiin cephelerde biitiin kanhhgi ile siiriip git­
tigi bir dOnemde - bir k1sm1 gizli oturumlarda olmak
iizere- tam iki ay siirecektir.
Birinci maddesinde "Hokimiyet bi/a kayd-iJ $art mil­
/etindir. /dare usu/a, ha/km mukadderatm1 biuat ve bi/-
( I ) O:z.el dosyamda bulunan bu resmi agrandisma yaptmp buyUk bir tablo boyu.
tunda camb ���e i�inde arma&an olarak Turkiye 81.lyUk Millet Meclisi MU­
zesi'ne sundum ( 1 970).
/iii idare etmesi esastna mfJstenittir" diye b�layan 85
say1h T�kilat1 Esasiye Kanunu, Meclis'in ancak 20
Ocak 1 92 1 tarihli 1 35 . toplant1smm ikinci oturumunda
kabul edilecektir. BOylece 23 madde ile bir gecici mad­
deden olu�an bu 85 say1h anayasa, Meclis'ten tam iki
ayda c1kabilmi�tir. Bu iki aya ait Tutanak Dergileri '­
nin 4, 5 , 6 ve 7 . ciltlerinde yalmz anayasanm gOril�ill­
mesine ili�kin sayfalann toplam1 242'dir. Aynca gizli
oturumlarda da cok uzun gOrO�meler yapilm1�t1r.
Biltiln cephelerde amans1z bir sav�m silrdilrilldil!il
bir sirada anayasa ilzerinc'eki gOr�melerin bu kadar ce­
tin olmas1 ve uzun silrmesi, bir k1S1m mebuslarm, ls­
tanbul'da bulunan padi�ah hilkilmeti ve Osmanh Ana­
yasas1 kar�1smda bOyle bir anayasa)"I kabul etmemek ko­
nusundaki direni�lerinden ileri gel�tir. Onlann dil�On­
cesine gOre bilyilk MiUet Meclisi gecicidir; Osmanh Ka­
nunu Esasisi zaten vard1r. Gecicr Meclis 'in usulleri ise
Nisab1 Milzakere Kanunu ile belirtilmi�tir. �u halde yeni
bir anayasaya gereklilik yoktur.
Bu dire� iki ayda yenildi ve ilk anayasa yukanda
belirtilUi!i gibi 20 Ocak 1 92 1 'de kabul edildi. Aslmda
bu yasanm haz1rlarup olgunl�mas1 ve Meclis'ce kabu­
ltl cok daha uzun bir silre ald1. SOzilnO etti!im iki ay
sadece yasarun gO�Olmesiyle ilgilidir. �imdi bunun ev­
relerini anlatay1m:
Birinci evre: 18 Eylill 1 920 .gilnil Meclis'in 67 . top­
lant1smm OcOncO oturumunda bu oturumu yOneten
ikinci Reis Vekili Konya Mebusu Vehbi Efendi "HiJ­
kfJmetin bf!yannamesi var, okunacak " dedikten sonra
kitip Bursa Milletvekili Muhittin Baha (Pars) Bey On­
ce �u YazJ)"I okuyor:
"Buyak Millet Meclisi Balkanltltna:
Bakanlar Xurulu 'nun siyasal, sosyal, idari ve askeri
70
gor�lerini ozetleyen ve idari teyki/at konusundaki ka­
rarlanm kapsayan program1 Buyak Millet Mec/isi'ne su­
nuyorum. Bu ilkelere dayamlarak haz1rlanmas1 gereken
yasa tasanlarmm dahi yakmda sunulmak uzere oldutu
bildirilir.
Buyuk Millet Mec/isi Reisi
Mustafa Kemal. "
GC\rtihlyor ki, aym zamanda htikumet b ��kam olan
Meclis Ba�kam Mustafa Kemal P�a beyanname (bil­
diri) ad1 altmda kendi gl\rti�lerini Meclis ' e s u nmak ar­
zusundad1r. Bu bildirinin ikinci maddesi, gtintimtiztin
Ttirk�esiyle �C\yledir:
"Turkiye Buyuk Millet Mec/isi Hukumeti, hayat ve
bat1ms1zlltm1 kurtarmay1 biricik amaf ve erek bildigi,
halk1 emperyalizm ve kapita/izmin tahakkum ve zu/­
munden kurtararakyonetim ve hlikimiyetinin gerfek sa­
hibi k1/makla amacma eriieceti kamsmdad1r. "
Altmc1 madde de �C\yledir:
"Egemenlik bag1/s1z, koiulsuz ulusundur. Yonetim
usu/U ha/km kendi yazglSlm dotrudan dotruya ve ey­
lemli olarak kendisinin yonetmesi ilkesine dayamr. •• (Bu
madde, sonradan ilk anayasanm birinci maddesi ola­
cakt1r)
1 3 Eyhll 1 920 tarihini ta�1yan ve otuz bir maddeden
olu�an programm ttimtinti buraya aktarmaya olanak
yoktur. Bunlann hepsi okunup bittikten sonra Ba�kan
ve onun ardmdan Ltitfti Bey (Malatya), bunun C\nce
Anayasa Komis yon u' na gl\nderilmesini C\neriyorlar.
"Beyannarn e" veya "program" ad1 altmda Meclis 'e su­
nu lan bu belgenin ardmdaki ger�ek arnac1 sezen mukad­
desat�1 ve hilafet�i Ali �tikril Bey (Trabzon) hemen au­
hyor ve "Bu. kanun degi/dir. Rica ederim " diyor. Ya­
n i, "Bu bir programd1r, yasa C\nerisi de�ildir,
yasal�amaz" demek istiyor.
71
 Maliye Vekili Ferit &y (lstanbul) s()z alarak: "Tabii
bu kanun de�ildir. Bu kadar uzun bir kanun olamaz.
\:tinkti ieinde te�kilata, anayasal hukuka ili�kin bt>ltim­
Ier vardu. ( . . . ) Bunlardan her birinin b�h ba�ma ay­
rmt1h bir yasa olmas1 gerektir. Gerekli yasalan da her
bakanhk ()zellikle hazulamaktadu . . . Bu, htiktimetin si­
yasal program1 niteli�indedir."
Ali $iikrii (Trabzon) bu programm gt>rti�me rayma
oturmas1m engellemek iein hie ilgisi olmayan �u st>zleri
st>yltiyor: " . . . Bu , yasa tasans1 de�ldir ki komisyona
gt>nderelim . . . Hiebir �ey st>ylemeyelim, kapansm gitsin
bu mesele . . . Bugtin d�tincemiz ve biricik gt>revimiz
memleketi kurtarmaktu ve bunun iein cephede gerekli
savunmay1 yapacak ve memleketi kurtaracak bir ordu­
muz vardu . . . Fakat askerimiz kae1yor. 1 908 ihtilalinde
bir ilke, bir amae olarak denildi ki: Vatan bizim cam­
m1zdu. Vatam savunaca�1z. Bunu bizim dti�tince bak1-
mmdan ytikselmemi�. aydmlanmam1� vatan s()zcti�ti­
ntin anlam1m de�il. kendisini bilmeyen halka bir amae
olmak tizere vermek istedik . Zavalh Mehmeteik yolda
gelirken ' Vatan bizim camm1z' diye �ark1 okud u. Fa­
kat bunu hie anlam1yordu . . . Ben Bol�evizm ak1mma
kar�1 de�ilim. Fakat eskiden yapt1�m1z gibi bugtinkti
dtinyamn geeirmekte oldu�u btiytik devrimden etkilen­
meyece�iz diye kimse konu�amaz. Y t>netimimizde de­
�i�iklik olacak, fakat bunu eskiden yapt1�1m1z gibi, yi­
ne taklit ederek Ruslarm yapu�ma yahut Almanlarm
yapt1�ma bakarak yapacak olursak, memlekete ikinci
bir bozgunculuk sokaca�1z. Biliyorum ki, Bol�evikle­
rin yt>neldikleri erek, insanc1ldu ve izledikleri amae bizce
bilinmektedir. Fakat zaten bizim din kurallanm1z bu­
nu emretmektedir . . . Bu bak1mdan e�er memleketimi­
zin yt>nctiminde yenilik yap1lmak isteniyorsa, uzman-
72
Jar toplansm; halkm zaten a.IJ�1k oldu�u. hie de�se ruh­
ca ba�h bulundu�u bir ilke halka a�1lansm ve bu ilke
uyannca bir yenilik yap1lsm ki direnme gOnnesin. �im­
diye de�in halktan her zaman direnme gOriilmii�tllr.
<;iinkii halkm ruhu ve ba� bulundu�u mukaddesau gOz
Oniine ahnmanu�ur . ' '
Maliye Vekili Ferit (Tek) Bey: " Yok efendim, b u Bol­
�evik program! de�ildir" diye �iddetli bir c1k1� yap1yor.
Buna kar�1 Ali �iikrii: " Rica ederim, ben bugiin mev­
cut cereyam sOyliiyorum" diyor.
B�kan: "E�er bu bir prog ramsa, burada taru�llacak
ve ele�tirilecek; yok yasa ise ilgili komisyona gOnderi­
lecek . "
A li $iikrii: " . . . Kanun deiiJdir, program de�ildir, ciin­
kii hicbir �ey de�dir. 0 halde hicbir �ey sOylemeyelim . "

Dr. Tevjik Rii$1ii (A ras) (Mente�e-Mu�la): "GOrii�­

me yOntemi icin miisaade buyurun, bir sOzii arzede­
yim . . . Bu bir programd1r ki konulacak biitiin yasala­
rm temeli bu programa gore olacakur. Boyle bir prog­
ram hiikiimetin de�l Meclis'in olur. Bu nedenle Once
bir Ozel komisyon kurar orada inceleriz, ondan sonra
gelir. "
B u k1sa konu�madan sonra ce�itli Onergeler veriliyor .
Bunlar iizerinde konu�uluyor ve en sonunda bu prog­
ramm komisyona gOnderilmesi ve bu i� icin Meclis ' in
her komisyondan iicer iiye secilerek bunlardan olu�an
<Ji.el bir komisyon kurulmas1 ve programm orada ince­
lendikten sonra yeniden Meclis Genel Kurulu'na gOn­
derilmesi kabul ediliyor.
/kinci Evre: Bu komisyon kuruluyor, ba�kanh�ma
Yunus Nadi (tzmir), raportOrlii�iine de 1smail Suphi
Soysalh (Burdur) sei;iliyor ve program 1 8 Eyliil 1 920 ta-
73
rihinde Meclis'in 67. toplant1S1nda Ozel komisyona gOn­
deriliyor. GOrti�meler gizli oturumlarda da stirilp gidi­
yor. Bu oturumlarda kimi milletvekilleri dOntip dola­
�1p sOzti hilafet ve saltanat konusuna getiriyorlar. Bu­
nun tizerine 25 Eyltil 1920 tarihli gi.zli oturumda sOz alan
Mustafa Kemal P�a konu�malan Sirasmda �unlan sOy­
ltiyor:
"/kide birde Meclisi Alinizin bu mese/e uzerinde mu­
zakere ve munakQ$a armas1 caiz deRildir kanaatinde­
yim. Bugiln, bu makam1 i$ga/ eden zat bu millet ve
memleket irin hain bir adamd1r (a/k�lar). MU.Saade buy­
runuz beyim, hain bir adamd1r (a/k1$far ve bravo seda­
lan). Mec/isi Alinizde $imdiye kadar pek buyuk ve cid­
den tarihi curetler gorduk. Maatteessi.if $imdi makam1
hildfet ve sa/tanat1 fyga/ eden zat, bu millet irin hain bir
adamd1r. /spat ettiniz ve bu milletin butun mukadde­
ratma butun manas1yla vaziiilyed (el koymu$) o/dutu­
nuzu ispat ettiniz (. . .) Ha/ife ve padi$ah sifatm1 takm­
m1$ o/an kimsenin bu milleti ig/a/, ifsad etmek irin biz­
zat fytiga/ eylediRi birtak1m te$kilat1 mefsedetkorone
(bozguncu orgutler) vard1r (. . .) Esir o/an adam padi­
$ah o/amaz. Hainane hareket ediyor. Binaenaleyh bu
mese/e ile i$tiga/ caiz deRildir. "
Mustafa Kemal Pa�a hilafet ve saltanat makamma
kar�1 konu�mam1�. dahas1 , bu makamm gerekliliAini
vurgularru� . ancak orada oturan Padi�ah ve Halife Vah­
dettin'in tngilizlerle i�birli� yapt1tim dti�tinerek onu ha­
ymhkla sui;lam1�t1r. Alt1 ay Once Meclis'in ilk ai;Ild1A1
gtin de Vahdettin'in haymhAm1 biliyordu, ama sOyle­
yemezdi. 0 tarihten sonra gei;en olaylar padi�ahm tu­
tumunu milletvekilleri gOztinde de az i;ok, ai;1k sei;ik bir
duruma getirdiAi ii;in bu tonda konu�abilmi�tir.
Komisyona gOnderildi�ni yukanda belirtti�miz prog-
74
ram, tam iki ay sonra, 1 8 Kas1m 1 920 tarihinde, Mec­
lis'in 99. toplant1smda ()zel komisyon raporu ile birlik­
te yeniden Meclis gilndemine girdi ve komisyonda "T�­
kilat1 Esasiye Kanun Layihas1" (Anayasa Tasans1) ad1
ile daha ()nee belirtildi!i gibi i ki ay silren �etin tart1�­
malardan sonra Meclis'in 20 Ocak 1 92 1 tarihli 1 35 . top­
lant1smda kabul edilerek kanunla�t1. 85 say1h ilk ana­
yasa budur. (•)
Bu ilk anayasa 23 madde ve I ek maddeden olu�makta­
dir. Bilytik Millet Meclisi ile ilgili ilk 9 maddesi gilnil­
milziln diliyle �()yledir:
Madde I- Egemenlik bat1ls1z, ko$ulsuz u/usundur.
Yonetim birimi ha/km kendi yazg1S1m dotrudan dot­
ruya ve eylemli o/arak kendisinin yonetmesi temeline
daya/1d1r.
Madde 2- YiJriJtme erki ve yasama yetkisi u/usun tek
ve gerrek temsilcisi o/an BiJyiJk Millet Meclisi 'nde be­
lirir ve toplamr.
Madde 3- TiJrkiye Dev/eti, BiJyiJk Millet Meclisi'nce
yonetilir ve hiJkiJmeti " 'BiJyiJk Millet Meclisi
HiJkiJmeti " adm1 t�1r.
Madde 4- BiJyiJk Millet Meclisi ii/er halkmdan seri­
le_n iJyelerden o/1J$mU$tur.
Madde 5- BiJyiJk Millet Meclisi 'nin serimi iki y1/da
,
bir yap1/1r. Seri/en iJyelerin iJyelik siJresi iki y1/ o/up ye­
niden serilmeleri caizdir. Eski Mee/is sonraki Mee/is 'in
toplanmasma detin gorevini siJrdiJriJr. Yeni serimler ya­
p1/masma o/anak bulunmazsa toplantt donemi yalmz bir

(") Bu anayesa, yukanda belirtildili gibi, Meclis'in gerek a�1koturumlannda, gerek

gLZJ1 oturumlarda �ok uzun tart11malara neden olmu11ur. Bu konuda bilgi edin·
mek i�in Meclis Tutanak Dergileri'nin saydanm a�A1ya yaz1yorum: TBMM
Zabl! Ceride5i, 0.. v re I, ci/1 4, s.2 14-223; cifl 5 s. 29 1 -292, s . 4 1 6 -429, s.448-453,
ci/1 6, s . 1 4 1 - 1 88, s.295-305, s . 3 89-408, s . 4 1 4-438, s. S20-525, s . 5 58-583, ci/1 7,
s . 302-324, s . 3 53-382, s . 390--4 1 6 . Ayrice TBMM Gizli Celse Zab11fari. cilt I ,
s . 1 30. 140, Ozellikle Atatilrk'iln Padi�h Vahdellin'i "haymhkla" su�lad1ti sOz­
ler i�in, s . 1 35 - 1 38

75
y1/ uzat1/abilir. Buyuk Millet Meclisi uyelerinin her biri
kendisini sermi$ o/an ilin ozel vekili o/may1p butun ulu­
sun vekilidir.
Madde 6- Buyuk Millet Meclisi'nin Gene/ Kurulu ka­
s1m b�mda davetsiz toplamr.

Madde 7- Serial kurallarmm yerine getirilmesi, bu­

tun yasalarm konulmas1, deti$1irilmesi, kaldmlmas1,
antla$ma ve ban$ yap1/mas1, vatanm savunulmas1 irin
SOVO$ ilam gibi temel hak ve yetkiler Buyuk Millet Mec­
lisi 'nindir. Kanunlarm ve tuzuklerin duzenlenmesinde
ha/km i$1emlerine ve gereksinimlerine en uygunf1k1h ve
hukuk kurallan ile sayg1 ve davran�lar temel o/arak 0/1-
mr. Bakanlar Kuru/u 'nun gorev ve sorumluluffel ozel ya­
sa ile belirlenir.
Madde 8- Buyuk Millet Meclisi, hukumetinin b0/Un­
mii$ o/dutu daireleri ozel yasa uyarmca kendisince se­
rilen bakanlar arac1ltt1yla yonetir. Mee/is, yurutmeye
ili$kin konularda bakanlara yon verir ve gerektitinde
onion deti$1irir.
Madde 9- Buyuk Millet Meclisi Gene/ Kuru/u 'nca seri­
len ba$kan, bit serim donemi irinde Buyuk Millet Mec­
lisi'nin ba$kamd1r. Bu kimlikle Mee/is adma imza koy­
maya ve Bakanlar Kurulu kararlanm onaylamaya yet­
kilidir. Bakanlar Kurulu (uyeleri) irlerinden birini ken­
dilerine ba$kan serer/er. A ncak, Buyuk Millet Meclisi
Ba$kam Bakanlar Kuru/u 'nun do dotal ba$kamd1r.
Bu dokuz maddeden sonra geri kalan 1 4 madde, yo­
netime, ii, ilce ve bucaklara, gene) mufettislik konusu­
na iliskin kurallan; ek madde ise bu yasanm uygulan­
masma iliskin duzenlemeleri icerir. Bu ek madde yasa­
nm aynca 4, 5 ve 6. maddelerinin ancak yurdun dus­
mandan kurtanlmasmdan sonra Buy tik Millet Meclisi
76
iiye tam say1smm ii�te iki �o!tJnlukla karar verilmesi
iizerine yeni se�imlerden ba�layarak uygulanacai1 ku­
rahm koymu�tur.
XIII. ILK MECLIS 'TE GEt;EN, BIR KISMINA
TANIK OLDUC UM ILGIN<; OLA YLA R (*)
Burada anlatacaklanm, objektif ve bilimsel yontem­
le tarannu�. siyasal ve sosyal yonden ilgin� olarak de­
ierlendirilmi� olaylar olmay1p, bir gen� goziiyle benim
ilgin� bulduium ve unutamad1i1m olaylardu.
I 920'de Meclis'e ilk kez memur olarak girdiiimde he­
men dikkatimi �eken durum, milletvekillerinin k1hk, k1-
yafet, ya�. kafa yap1s1 ve gorgiilerinin ba�ka ba�ka ve
�ok deii�ik olu�uydu. Beyaz sankh, ak sakalh, ciippe­
li, eli tespihli hocalarla pml pml iiniformah gen� su­
baylar; yazma veya �al sankh a�iret beyleri ; kiilahh aia­
lar ve kavuklu �elebilerle Avrupa iiniversitelerinden yeni
donmii�. Bat1 kiiltiiriiyle yeti�mi�. nokta b1y1kh, Kuva­
y1 Milliye kalpakh gen�ler, Meclis sualarmda yan yana
oturuyorlard1 . Bilgileri ve yeti�me ortamlan �ok deii­
�ik olan bu insanlar bir tek ama� doiru1tusunda birle�­
mi�lerdi :
Vatam kurtarmak .
Bu birle�meyi sailayan ki�i de Anafartalar kahramam
Mustafa Kemal Pa�a idi .
Denim i�in ba�lang1�taki e n ilgin� olay, Meclis'in a<;Il­
d1imm ikinci giinii, Mustafa Kemal Pa�a'nm, Milli Mii­
cadele'nin nasll ba�lad1gi konusunda bilgi veren ve ak­
�ama kadar siiren konu�mas1 ve bunun sonunda Mec­
lis' e kendisinin okuduiu bir onerge olmu�tu.
" i cra, Te�ri, i slamda i ttifak1 Cumhur" gibi sozleri

(") llgin� olaylann bir k1sm1 da TBMM Zab11 Ceridesi 'nde ve 1980'de yay1mlanan
TBMM Gizli Cels� Zab11la11'ndan al111m1�11r

77
iceren, cok aMah Osmanhca ile yaz1lm1$ bu tinergeyi
dinlerken o zaman pek bir $CY anlamam1$t1m. Ozet ola­
rak anlad1�1m $Uydu: Mustafa Kemal Pa$a btittin dev­
let i$1erine bu Meclis 'in el koymas1ru ve bir hu kumet ku­
rulmas1ru istiyordu. Kimi milletvekilleri ise buna yan�­
m1yorlard 1.
Buyuk Millet Meclisi halinde topland1ktan sonra,
bundan nicin kacmd1klanm bir ttirlti anlayamam1$t1m.
Bizim mudur yard1mC1s1 Tevfik Bey'e sordu�umda:
"Ko/ay degi/. Bu, padi$aha ve /sranbu/ 'daki hukume­
re kar$t bir isyan mahiyetindedir. Bu is yurumezse he­
pimiz as1/mz " demi$t i .
1$te benim kucucuk gtirevimin bile o gunlerde ne ka­
dar Clnemli oldu�unu o vakit cok iyi anlanu$ ve do�ru­
su bundan gurur duymu$tum.
1 . Dr. Rizo Nur Bey Olay1: Ilk Meclis'in ac1h$mdan on

gun sonra 3 May1s 1 920 gun ii , her bakamn ayn ayn secil­
mesi yoluyla ilk ulusal kabine kuruhnu$tU . 0 zaman ka­
bineye dahil olan Genelkurmay B�kanh�1 icin yapilan se­
cimde 1 30 uyeden I 29'unun oyunu Edirne Milletvekili Al­
bay lsmet (fntinu) alm1$t1 . Milli E�itim Bakanh�1 icin ya­
p1lan secimde de Hamdullah Suphi'ye (Tanntiver) 65 ,
Dr. R1za Nur'a ise 45 oy c1km1$t1 . Btiylece lsmet l ntinti'ye
en cok, Dr . R1za Nur'a ise en az oy c1km1$ bulunuyordu.
Hamdullah Suphi (Tanntiver) ve R1za Nur Beyler salt co­
�unlu�u sa�layamad1klan icin 6 May1s 1 920 Cuma gunk ti
toplant1da yeni bir secim yap1lmas1 gerekti . Hamdullah
Suphi Ba$kanh�a verdi�i bir yaz1yla adayhktan cekildi�i­
ni bildirdi. Tek aday olan R1za Nur Bey yeni secimde 1 28
oydan 60 oy alabildi. Bu zat, her zaman gergin yuzlu, cok
az gulen, sert yarad1h$h bir ki$i olarak tammrd 1. Ke ndisi­
ni ytiresine sayd1rmak isteyen, ma�rur denebilecek bir tu­
t umu vard1. Kursuye c1kt1�mda ozenli pozlarla et kili ko­
nusmalar yapard1. Milli E�itim Bakanh�1 icin ilk oylama-
da 45 , ikinci oylamada ise 60 oy verilmesini kendine yedi­
remedi. Boyle cok az bir oyla Onemli bir gOrevi kabul ede­
meyece!ini B�kanhia bildirip cekildi. Buna kaq1hk Mec­
lis tiyeleri "b�ka adaylar d a bulunduiu icin oylann da­
i1ld1im1, son oylamada kendisinin salt coiunluiu sailad1-
im1" ileri stirdtiler. Konu�malann aynntilanna girmeye­
ceiim. Ba�ka: aday dedikleri ilk oylamada R1za Nur'dan
daha cok oy alm1�. ancak salt coiunluiu sailayamam1�
olan Hamdullah Suphi idi. H amdullah Suphi ktirstiye c1-
k1p durumu ac1klay1c1 nitelikte bir konu�ma yaparak ken­
disinin zaten adayhktan cekilmi� olduiunu bildirdi ve �Oyle
dedi: "Bu durum, benim rekildiRimin yeterince goz onu­
ne olmmomosmdon doRon bir zoo/ o/obilir. Ben diyorum
ki, u/kemizde siyoso/ ylzyom irinde gerrekten iyi un kozon­
m1$, yurtseverliRini komtlom1$ o/on soym orkodo$1m1zm
(yoni Rizo Nur'un) od1 etrofmdo yeniden yopt1R1m1z bu
tort1$mO sonundo yuce Meclisinize dii$en bir gorev vord1r.
Kendisine biiyuk rotunluk/o guven bildirmektir. " Bu Oneri
Ba�kan tarafmdan oya sunuldu ve kabul edildi. Bunun
tizerine R1za Nur ktirstiye gelere k: "Bendenize i$ gormek
irin yuce Meclis 'in biiyuk, geni$ bir guveni o/mos1 gereki­
yordu. Bo$kO tur/U i$ gormek o/onokll deRildi. Modem ki
yuce Mee/is bu rotunlutu gosteriyor, pekiyi, kobul
ediyorum " deyip Milli Eiitim Bakanhi1 gOrevini kabul et­
ti. Yeniden oylama yap1lmad1 . B�rndan sonuna kadar dik­
katle dinlediiim bu konu�malar 6 May1s 1 920 Cuma gtin­
kti toplantida, yani Ttirkiye Btiytik Millet Meclis i'nin ilk
ac1h�mdan on be� gun sonra oluyordu. tlk kabine son tiye­
sinin seciminin de kesinle�mesiyle bu tarihte tamamlan­
d1.(•)

( • ) B u anlan1klanm TBMM Zabu Ceridesi. Devre I. Cill I. 5. 202 ve 5 . 2 1 7'de

de yer alm1�11r.

79
 2) Ilk Gunlerde Din Tarl1$mas1: llk Meclis'te, o zaman
"enctimen" denilen Meclis komisyonlannm sayis1 ve olu­
�umu saptarurken konu okullardaki oiretim sorununa gel­
di. 26 Nisan 1 920 tarihli dordtincti toplant1da (yani Mec­
lis'in aciJdJ�mm dordtincti gtinti) K.ir�ehir Milletvekili Hoca
Mtifit Efendi okullarda ders izlencelerinin Seriyye Komis­
yonu'nca denetlenmesi gerektitini uzun uzad1ya savundu.
Meclis'teki beyaz sankh milletvekilleri kendisini destek­
lediler. Trabzon M illetvekili Ali Stikrti Bey ise bu gOrti�e
kar�1 c1karak, 'Efendim biz burada ders program/an yap­
•

mak i�in toplanmad1k " dediyse de tart1�malar stirdti. S1-

vas Milletvekili Hoca Mustafa Taki Efendi Meclis B�kan-
1ii1 ' na �u Onergeyi verdi. Gti ntimtiztin Ttirkcesine cevire­
rek buraya ahyorum:
"$eriat ve evkaf �leri ile adliye ve Milli Eiitim Ba­
kanllklan gorevlerinin birbiriy/e tam bir ili$kisi vard1r;
okullarm ve medreselerin program/an bak1m1ndan bu dev­
/et daireleri birbirine zorunlu olarak batlld1r; bu nedenle
$eriat, evkaf. adliye ve mi/Ii etitim konularmm yalmz bir
tek komisyona verilmesi �leri �otaltacatmdan $eriyye Ko­
misyonu uye say1smm �ota/11/masma karar verilmesini
oneririm. "
Antalya Milletvekili Hamdullah Suphi Bey bu Oneri­
ye �iddet)e kar�I Clkarak, fizik, kimya, tanm gibi ders)e­
rin din ile, Seriyye Komisyonu ile ilgili olmad1im1, bu ko­
misyonun gOrev inin ya/mz din i$feriyle sm1rll ve bai1mh
olduiunu belirtti .
Mustafa Taki Efendi, Onerisini savunmak ici n :
"Efendim, $imdiye detin bizi ilerlemekten yoksun b1ra­
kan etkenlerden ba$l1cas1 din ile dunyanm ayn dil.$unul­
mesi gorii$iidur. (. . .) Biz din ile dunyay1 aymrsak geri
kalmz " dedikten sonra, milli eiitim, adliye, evkaf, �eriy­
ye komisyon lanyerine bunlarm birle�tirilip bir tek komis­
yon kurulmas1 Onerisini, yani ac1kcas1 milli etitim ve ad­
HO
liyenin ttimtiyle �eriyye Komisyonu'na ba�lanmasm1 ye­
niden ileri stirdti. B unun kabulti okullann ve adalet mah­
kemelerinin kaldmlmas1, boylece btittin o�rencilerin med­
reselerde e�itim gormesi, btittin davalann da �eriyye mah­
kemelerinde gortilmesi demekti. Boyle bir durum ise
Ttirkiye'yi Me�rutiyet'ten, dahas1 Tanzimat'tan da geri­
ye gottirmek olurdu. Dti�man, vatanm ba�nna do�ru iler­
lerken Meclis'teki hoca milletvekillerinin daha dordtincti
toplanlida bu i�lerle u�ra�mas1, Bizans'm, dti�meden on­
ceki son gtinlerinde kiliselerde "meleklerin .erkek ya da di�i
mi olduklan" konusundaki tarli�malan ve mezhep kav­
galanm ammsat1yordu.
Tokat Milletvekili Naz1m Bey ktirstiye gelerek , "Efen­
dim, biz buraya memleket fe/aket ic:inde diye k0$1Uk, ge/­
dik. Bizim en bii.yii.k gorevimiz bu fe/aketin onii.ne gec:­
mektir ve bu o/mak gerekir. Oteden beri ii./kede var o/an
bir din ve dii.nya sorununu buraya koymak/a iyi bir i$ yap­
m1yoruz. Onun ic:in rica ederim bii.tii.n fikrimiz yurdun sa­
vunmas1 noktasmda yogunla$ma/1d1r " dedi ve i;ok alk1�­
land1. Meclis i;o�unlugu bu konu�may1 onaylad1; hocalar
daha ileriye gidemediler.(•)
3) Padi$aha Gonderilen Yaz1: Dti�man bo� durmu­
yor, Meclis'in kurulu�unu boyuna Osmanhlann sultam ve
btittin Mtisltimanlann halifesi olan padi�aha kar�1 bir is­
yan niteliginde gostererek Meclis'in as1I amacuu, yani ulus­
i;a kurtulma ve ba�1ms1z bir Ttirkiye olarak ya�ama ama­
cm1 ortmek , hit; de�ilse golgelemek istiyor, her yoldan ya­
rarlanarak gizli k1�k1rtmalanm stirdtirtiyordu. Ttirkiye Bti­
ytik Millet Meclisi'nin 26 nisan pazartesi gtinkti toplanli­
smm saat 1 9.00'daki dordilncti oturumunda lzmit Millet­
vekili Sun Bey bu durumu ai;1klayan �u konu�may1 yapa­
rak halifeye bir ba�hhk telgraf1 i;ekilmesini onerdi:

(") TBMM Zab1t Ceridesi Devre I. cilt I. s.74.

81
 "Arkad1zy/anm! Meclisimii.in kuruldutu dakikadan
btzylayarak her vesile ile �anll ha/ifemii. hakkmdaki batl1-
l1t1mmn gurlendirilmesine ra/1�makta o/dutumui., verdi­
timiz kararlar/a, stJyleditimiz stJi.lerle kamtlanm1�t1r. Bu­
nu ku�kuya dufilrecek bir i.errenin bile biz.den pkmad1-
tmda �uphe yoktur. <;unku amac1m1i., ha/ifemii.i tutsak­
/1ktan kurtarmakt1r. Fakat hir kiqkum yoktur ki dU$man­
lanm1i. bii.im buradaki toplant1m1i.m erek ve amacm1 e/­
bette ve elbette padeyah1m1i. efendimiz hauetlerine ters
ytJnde yans1tacaklard1r. Bunda ku�ku duymaya/1m. Biz
toplanmammn gerrek nedenini, kendilerine o/an sars1/maz
sayg1m1i.1 ve kul/uk batlant1m1i.1, �ahane u/ke/erini yaban­
c1/arm zulmunden kurtarma konusundaki kutsa/ sav1zy1-
m1i.m nitelitini kendilerine, ayaklarmm topratma (yuk­
sek katlarma) en irten duygularlasunup bildirelim ve di­
yelim ki, biz senin kullanmi.; amac1m1i., �ahane keyilitini­
i.in yabanc1/ar elinde tutsak bulunmasmdan dotan ui.un­
tumui.gereti o/arak sii.i kurtarmcaya detin ral1lacat1z. Bu­
tun ra/1�malanmm ya/mi yuksek padeyahllt1m1i. utruna
adam1�1i., ba�ka diletimiz yoktur. Sii.i ve bii.i sevmeyen­
lerin, padi�ah/a uyruklan arasmafesat sokmakta o/an re­
vllerin amac1, e/bette bii.im en hak/1 davram#anm1i.1 size
ters giJstermektedir. Onun irin b1zykan/1k divam, padeyah­
llk katma bir telgraf reksin!"(•j
Bunun uzerine " Ne yolla g6ndereceAiz?" diye sesler
yukselmis, buna kars1hk olarak Sim Bey de:
"Olanak bulunan ararlarla yapa/1m, o/anat1 bulunan
ararlara b0$VUra/1m. Du�manlanm1i. hir o/mai.sa bundan
ui.u/Urler. Hir detilse dU$manlanm1zda ui.untu yarata/1m "
diye safi;a, hatta i;ocuki;a bir yamt vermisti . Bizim kam­
m1za g6re Sim Bey'in padi�hhAa kars1 bu �m baAhhk
g6sterisinde ii;tenlik yoktu. Bundan baska, bu konusma-

(0) TBMM Zab1t Ceridesi. Devre I. cilt I. s. 85.

82
da ba�1ms1zhktan, vatanm kurtulu�undan da hi� s�z a�d­
mayara k, yalmz padi�alun kurtulmasmdan s�z edilmi�ti.
Bununla birlikte, propagandaya �ok �nem veren Meclis,
�neriyi "kabul, muvaf1k" sesleriyle uygun g�rdu. Bu �neri
uyarmca padi�aha g�nderilmek uzere Ba�kanhk Divam'­
nca hazirlanan ve 27 Nisan 1 336 ( 1 920) tarihini t�1yan ya­
z1, 28 nisan toplant1smm ikinci oturumunda, yine Antal­
ya Milletvekili Hamdullah Suphi Bey tarafmdan �ok gu­
zel ve etkili bir bi�imde okundu. Bunun Ba�kanhk Diva­
m 'nca hazirland1g,i s�ylenmi� ise de Meclis'in, Turk hal­
kma ilk bildirisi gibi, Hamdullah Suphi Bey tarafmdan ka­
leme almd1g,i ve Atattirk'un y�netti�i Ba�kanhk Divam'­
nca g�zden ge�irildi�i ve daha ilk cumlesine "ulusal
ba�1ms1z11k" ilkesinin eklendi�i kesin bir ger�ektir.
29 nisan sah gunu , ��leye do�ru Ba�katip Recep Bey
beni �a�irtarak iki sayfahk bir musvette uzatt1. " Bu yaz1
padi�aha g�nderilecektir, �ok dikkatle temize eek" dedi;
bir de bizim buroda bulunmayan ttirden, kalmca ve par­
lak bir bo� ka�1t verdi. 0 zamanlar iyi cins ka�1t s1kmt1s1
cekerdik. Buroya d�ndum. O!te tatiline az vakit vard.J . Bu­
nu rahat yazmak uzere masamm g�zune koydum. Her­
kes yeme�e �1kmca �nee musvetteyi okudum. Yaz1 Recep
Bey'in el yazJSJ de�ildi. Bunun Antalya Mebusu Hamdul­
lah Suphi Bey tarafmdan Medis kursusunden okunan yaz1
oldu�unu anlad1m. Turkiye Buyuk Millet Meclisi 'nin ka­
ranyla padi�aha g�nderilmek i�in temize �ekilmek uzere
Recep Bey'in bana verdi�i yaz1 buydu.
Buyuk Millet Meclisi ve Meclis Ba�kam Mustafa Ke­
mal P�a kim, Osman]1 Devleti'nin padi�ah1 Vahdettin kim
ve ben "Ankara Lisesi onbirinci sm1f ��rencilerinden 787
numarah Mustafa Hlfz1 Efendi" (Bu, benim okul kunyem­
di) kim, diye du�undum bir sure . . .
<;ok heyecanlanon�t1m. Son haddini bulan yurek �ar­
pmtdanm biraz yat1�t1ktan sonra, musvetteyi temize �ek-
83
meye b�lad1m . YaziYJ ui1dm �n yiizti a1mad1imdan, ar­
ka ytiztine ge�erek tamamlad1m.
B�katip Recep Bey �oiu kez yemeiini odasmda yer,
d1�ar1ya gitse de btittin memurlardan erken donerdi . Ben
yaz1y1 bitirdiiim zaman o donmti�tti. Mtisvetteyi ve temi­
zini gottirdti m. Gortir gormez: "Olmam1�; arkasma
yazmayacaktm" dedi . Ben " Ba�ka kai1t yoktu" demek
i�in daha aiz1m1 a�madan, " Bir ui1da s1imad1 diyecek­
sin; beklerdin ve benden bir ui1t daha isterdin" diye ek­
Iedi. Temize �ektiiim ui1dm arkasma kahn kumm ka­
Iernle "Bu gibi miJhim $eyler kot1dm arka sahifesine
yaz.1/maz " ctimlesini yazd1. "Arabi ve Rumi tarih" keli­
melerini de tarih konacak yere ekledi . En eski yaz1m ku­
rahna gore, "ordu" kelimesi, ba�taki "elif"ten sonra
"vav"s1z yaz1hrd1 . Fakat yeni imlada "vav"Ia yaz1hyor­
du. Ben yeni imla ile yazm1�t1m. Bunu dtizeltti. Ba�hk ola­
rak da en yukanya mtirekkepli kalemle "Rikab-1 Refii
Hazreti Htimayuna" (yani padi�ah hazretlerinin ytice ka­
tma) sozctiklerini yazd1 (Dtizeltilmi� olan bu belgenin fo­
tokopisi a�ai1dad1r) ve bana iki temiz ui1t vererek : "Hay­
di bakahm, bunu yeniden yaz getir" dedi. Bu sert davra­
m�tan tiztilduiumti sezmi� olacak ki gonltimti almak i�in
arkamdan "Ashnda senin kabahatin yok . Yaz1y1 da dtiz­
gtin ve gtizel yazm1�sm. Yenisini iki sahife halinde daha
gtizel yazarsm" diye ekledi.
Y az1y1 ikinci kez temize �ekip mtisvettesiyle birlikte
gottirtirken, dtizeltme goren ilk yaz1y1 gottirmedim, o da
unuttu ve sormad1 . tkinci yaz1y1 okuyunca "Aferin, gti­
zel olmu�" dedi. A�ai1da kli�esi gortilen eski Ttirk�e ya­
z1 , benim yazd1i1m dtizeltme goren yazmm fotokopisidir.
Ash , taraf1mdan armaian olarak TBMM Mtizesi 'ne su­
nulmu�tur.
Bugtinkti Ttirk�eye �evirerek a�ai1ya aktard1i1m ve
bu yaz1daki "Kendi hiJkilmetimii.in idaresi altmda mut-
84
suz vefakir yayamak. yabanc1 tutsakl1R1 pahasma elde ede­
ceRimiz huzur ve mutluluktan bin kat yeRdir" ciimlesi, ilk
ai;:1b� konu�mas1 ile "istiklali tam'" ilkesine oturmu� olan
Tiirkiye Biiyt.lk Millet Mecli si'nin o i;:ok umutsuz goriinen
donemdeki tam ba�1ms1zhk inanc1mn ne kertede biiyiik
ve giii;:lii oldu�unu goster ir. Yaz1 �oyledir(•):
Halife Hazretleri 'nin yuce katma
Halife ve pek kutsal Hakamm1z Efendimiz:
1stanbul'un i�gali ve bunu izleyen i;:ok ac1kh olaylar iize­
rine durumu inceledik ve yiice saltanat1mzm haklanm ve
"ulusal baR1ms1zliR1m1v " savunmak ve sa�amak amac1yla
bu kez Ankara'da Biiytik Millet Meclisi halinde toplan­
d1k. Anadolu'nun dii�man salg1m altmda olmayan her ko­
�esinden gelen ve ulusi;:a ola�aniistii yetki ile gorevlendiri­
len milletvekilleri, oybirli�iyle ald1klan bir kararla yiik­
sek katm1za baz1 geri;:ekleri arz etmeyi kendileri ii;:in bir
ba�hhk ve kulluk borcu bildiler.

Padi�ah1m1z;
Yiice ki�ili�inizce bilindi�i gibi sultanhk soyunuzun
kutsal ve sayg1de�er atas1 olan Sultan Osman, ulusal tari­
himizin mutlu ve u�urlu bir gecesinde, ams1 ku�aklardan
ku�aklara gei;en bir du� gormii�tii. 0 dii�iin iii; k1ta iizeri­
ne govdesini salan ve altmda yiiz milyonluk bir alem ba­
rmdiran kutsal a�acmdan art1k biitiin dallar kesilmi� ve
ortada yalruz koca bir govde kalnu�tir. 0 govde Anado­
lu'dur. Ve onun kokleri, i;:ok derin gitmek iizere, bizim
yiireklerimizin ii;:indedir. �erefli dedelerimiz Rumeli'de
ke ndi ba�ma bir cihan olan iilkeleri fethedip ahrken, or­
d ulanm bu Anadolu topraklanndan i;:a�mr ve uzak mem­
le ketlerin biiyiik ana hatlanm, askeri yollanm giiven al­
tmda bulundurmak ii;:in yine Anadolu'dan halk1 getirir ve

(") Bu yaz1. 8ilytlk Mille! Meclisi"nin 28 N isan 1 920 gtlnktl 1oplan1151nda okun­
mu�1u. (T8MM Zabu Ceridesi; I>evre: I, cih: I, s. 1 23· 1 24).

85
en Onemli noktalara yerle�tirirlerdi. Bu halk yi�mlan
Bosna-Hersek ve Mora ii;lerine kadar yay1ld1. Basra KOr­
fezi 'ne kadar indir ildi. Suriye, Filistin yollannda taraf ta­
raf yerle�irildi.
Padi�ah1m1z;
Ytice saltanat tahtmizm �erefi ve oldu�u gibi kalma­
s1 ii;in Anadolu halk1 ytlzylllardan beri baba ocaklanndan
i;ok uzak sava� yerlerinde can vermeyi kendisine en kut­
sal bir bori; bilmi�ti. Anadolu bo�ald1, Anadolu y1k1ld1.
Fakat iklimlerden iklimlere uzayan Hakanh�mmn ytice­
lik ve gtii;ltilti�ti u�runda her s1kmt1ya, her felakete, seve
seve katland1 . 0 bir toprakur ki Macaristan ii;lerinden Ye­
men i;Ollerine kadar, Kafkas etekler inden Basra yahlar1-
na kadar ku�ak ku�ak uzay1p giden say1s1z �ehitliklerle
kaphdir. Ve o �ehitlikleri her yerden i;ok �imdi Ozgtirltik
ve ba�1ms1zhk ii;in yeni bir kutsal halk sav�1 yapan bu
eski Anadolu verdi.
GOrkemli padi§ah1m1z;
lslamm her bir yanda bozguna u!fayan bayraklan ge­
lip onun ufuklannda topland1 . Onun ufuklarmda kendi­
ne en son s1�na�1 ve kurtulu� yolunu arad1. lzmir'in i�ga­
li tizerine, �ahane Ulkelerinizin en baymd1r ve en mutlu bir
pari;as1 nas1I ate�le, ya�a ve bo�azlanmalarla b�tan b�a
harap oldu, bilirsiniz. Hii;bir hakka dayanmayan ve ulu­
sumuzu son yurdunda kOle yapmay1 amai; edinen bu vah­
�i akm tizerine ytice kalbinizin duydu�u ac1 tiztinttileri dtin­
ya basmma do�rudan do�ruya kendiniz bildirmi�tiniz. Iz­
mir i�galini Adana facialan ve bu facialan, Mara�. An­
tep bo�azla�malan ve onu da felaketlerimizin en btiyti�ti
olmak tizere I stanbul i�gali izledi. Soyundan yeti�ti�iniz
ulus, binlerce yildan beri cihanm en gOrkemli tahtlarma
sultanlar yeti�tirmi� ve Ozgtir ya�am1� olan bir ulus niteli­
�iyle bu durum kar�1smda ne yapabilirdi? Padi�ah1 i;ok
tizticti bir sava� sonucunda ordulanm kullanmaktan ya-
86
sakJ� ve yoksun gC.rdti�il i�n kendi kendine silaha sa­
nld1 ve anavatam nerede sa ldmya u!f'am1�sa oraya, din­
sel ve ulusaJ namusunu kurtarmak i�in ko�tu.
Padi�h1m1z;
Kaflcasya'mn 1slam kahraman lan babalanmn ocak­
lanm kendilerinden yuz kat gO�lti bir dti�mana kar�1 otuz
ytl kadm erkek savundular. Zava lh Fas on y1ldir ki Fran­
s1z i�galini tarum1yor ve sila hm1 teslim etmiyor. Trablus
bir kahramaniyle aym cenk i�indedir. Bugtin 1slam 3.le­
minin her kC.�esi silahtan bti sbtittin yoksun bir durumda
iken, zultim ve nihayetin boyunduru�unu atmak i�in aya­
�a kalkar ve isyan ederken Abbasi ve Fat1mi halifelikle­
rinden, Sel�uk Ttirklerinden beri hemen bin ytiz y1h a�an
bir zamandir ba�1msizhk, C.zgtirltik ve din u�runa sava­
�an btiytik ulusunuz, Asya ' nm ve 1slamm bayrak ta�1y1c1
C.nderi olarak evrensel bir ti n ti olan ulusunuz, kurtulu�u­
nu camna susam1� dti�manlarmm merhametinden bekler
mi?
Yticelerin Yticesi Efendimiz;
Ulusal savunmamm kutsal padi�ahhk makam1mza
kar�1 bir isyan gibi gC.stermek ve haJk1 aldatmak i�in dur­
madan �ah�n hainler var. Onlar halk1 birbirine kirdirmak
ve dti�mamn yurdu ele ge�irmesi i�in yolu a�1k birakmak
istiyorlar. Oysa vuran da vurulan da hepsi sizindir. Hepsi
size aym derecede b��h evladm1zd1r. Ulusal savunmam1-
z1, dti�manlarm bayraklan babalanmmn ocaklan tisttin­
den �ekilinceye de�in b1rakamay1z. Her yeri btiyilk Ha­
kammmn dinsel ve tannsal a�kma gorkemli ve heybetli
bir kamt olan 1stanbul mabetleri etrafmda dti�man asker­
leri gezdik�e, Oz vatanm topraklan tisttinden yad adam­
larm ayaklan �ekilmedik�e biz kutsal sava�1m1z1 stirdtir­
mek zorunday1z.
Ytice Tann atalarmmn yurdunu koruyan, Halife ve
Hakan' m �erefi ve ba�1ms1zh�1 i�in u�ra�an evlatlanmzla
87
 beraberdir. Kendi hukumetimii.in yonetimi altmda mut­
sui. ve yoksu/ Y<Jiomak, yabanc1 tutsakl1t1 pahasma e/de
edecetimiz huzur ve mutluluktan bin kat yetdir.
Padi�ah1m1z;
Ytire�miz ba�hhk ve kulluk duygusuyla dolu olarak
tahtmmn �evresinde her zamandan daha s1k1 bir ba�lant1
ile toplannu� bulunuyoruz. Toplant1smm ilk sOzti Halife
ve Padi�ahma ba�hhk olan Bilytik Millet Meclisi, son sO­
ztintin yine bOyle olaca�m1 ytice kat1mza en btiytik sayg1
ve gOntil e!ilmesi ile sunar.
Padi�aha yollanan Ozgtin Osmanhca metin �Oyledir:
Halife ve Hakani Akdesimiz Efendimiz:
lstanbul'un i�gali ve bunu takip eden fecayi ilzerine vaziyeti tetkik
ve hukuk·I saltanau seniyyelerini ve istiklali millimizi mudafaa ve temin
etmek maksad1yla bu defa Ankara'da Bilyilk Millet Meclisi halinde i.;ti·
ma ettik. Anadolu'nun dil�man istilas1 altmda olmayan her kO�esinden
gelen ve millet tarafmdan selahiyeti fevkalade ile terhis edilen mebuslar
milttefikan ittihaz ettikleri bir karar ile silddei seniyyelerine ba1J haka·
y1k1 arz etmeyi kendilerine bir vecibe·i sadakat ve ubudiyet bildiler.
Padi�h1m1z;
Malumu seniyyeleridir ki, Hanedan·• saltanau hilmayunlarmm ceddi
milbarek ve milbecceli olan Sultan Osman, tarihi millimizin mesut ve
milteyammen bir gecesinde, hauras1 nesillerden nesillere intikal eden bir
rilya gOrmil�til. 0 rilyanm ii� kna ilzerine gOlgesini salan ve altmda yilz
milyonluk bir ilem barmd1ran k ud si a�acmdan arllk biltiln dallar kesil·
mi� ve ortada yalniz muazzam bir gOvde kalm1�11r. 0 gOvde A nadolu ' ­
dur ve onun kOkleri �ok derin g i t m e k ilzere bizim kalplerimizin i�inde­
dir. Ecdad1 kiramm1z Rumeli'de kendi ba�ma bir cihan olan knalari fe­
tih ve istila ederken ordularnu Anadolu topraklarmdan davet eder ve
uzak memleketlerin bilytik ana hatlarm1, askeri yollar1m m uhafaza et­
tirmek ilzere yine Anadolu'dan ahali celp ve en milhim noktalarda is­
kan ederlerdi. Bu halk kitleleri Bosna Hersek ve Mora i�lerine kadar ya­
y1ld1. Basra kOrfezine kadar indir ildi. Suriye ve Fil is tin yollannda taraf
taraf yerl�tiril d i .

Padi�ah1m1z;
Tahugah-1 saltanau seniyyelerinin �eref ve bekas1 i�in Anadolu halk1
as1rlardan beri baba ocaklarmdan �ok !Wik harp yerlerinde i fnay1 ha­
yat etmeyi kendine en kudsi bir bor� bilmi�tir. Anadolu bo�ald1. Ana­
dolu viran oldu, fakat ik limlerden i k l imlere uzayan hakanhA.m1zm �ev­
ket ve kudreti i�in her mih neti, her felaketi cana minnet bildi. 0 bir top­
rakur ki, Macaristan i�lerinden Yemen �Ollerine kadar, Kafkas etekle­
rinden Basra yahlanna kadar ku�k k u�k uzay1p giden namiltenahi me�­
hedlerle muhatur ve o me�hedleri her yerden fazla �imdi hilrriyet ve is­
tiklali i�in yeni bir halk milcadelesi yapan bu eski Anadolu verdi.
88
 Sevketlil Padi�ah1m1z;
Isla.mm her tarafta dui;an hezimet olan bayraklan gelip onun ufuk­
lannda topland1. Onun ufuklannda kendine en son pena}u ve necall arad1.
Izmir istilas1 ilzerine memaliki µhanelerinin en mamur ve en..m es ut bir
k1sm1 nastl ate�e. ya�a ve Iota! ile ba�tan ba$3 harap oldu bilirsiniz.
Hio;bir hakka istinad etmeyen ve milletimizi son yurdunda doo;an esaret
etmeyi emel edinen bu vah�i a k m 'ozerine kalbi hOmayunlarmm duydu­
�u ac1 teessOrleri cihan-1 matbuata bizzat tevdi buyurmu�tunuz. lnnir
i�galini, Adana fecayii ve bu fecayii Mar�. Antep kitalleri ve onu da
felaketleriruizin en bOyO� olmak Ozere Istanbul i�gali takib etti. Soyun­
dan yeti�ti�iniz millet, binlerce seneden beri cihamn en muhte�em taht­
lanna sultanlar yeti�tirmi� ve hOr y�� olan bir millet s1fativle, bu
haJ kar�1smda ne yapabilirdi? Padi�ah1ru elim bir harb neticesinde or­
dularm1 kullanmaktan memnu ve mahrum gOrdo� io;in kendi kendine
silaha sanld1 ve nerede anavatam tecavOze u�ram1� ise oraya dinini ve
milli namusunu kunarmak io;in ko�tu.

Padi�ah1m1z;
Kaflcasya'nm Islam kahramanlan, babalannm ocaklanm kendile­
rinden yOz kere kavi bir dO�mana kar�1 otuz sene, kadm ve erkek mOda­
f aa ettiler. Zavall 1 Fas on senedir ki Frans1z i�galini ta1uDUyor ve silalu­
m teslim etmiyor. Trablus bir avuo; kahramaniyle aym cidal io;indedir.
BugOn Islam aJeminin her kO�si silahtan tamamiyle mahrum bir halde
ikm, zulOm ve luyanetin boyunduru�unu atmak io;in k1yam ve isyan eder­
ken, Abbasi ve Faumi hilafetlerinden, Selo;uk TOrklerinden beri hemen
bir yOz seneyi mOtecaviz bir zamandu istiklaJ ve hOrriyet ve din io;in ga­
za eden bOyOk milletiniz, Asya'nm ve lsi.mun alemdan diye cihan�O­
mul bir �hreti olan milletiniz haJAsnu caruna susarm� dll�rnanlanJU ri mer­
hametinden bekler mi?

�evketpenah Efendimiz;
Milli mOdafaamm mObarek m akarru hOmayunlanna kar�1 bir is­
yan suretinde gOstermek ve i�fal etmek io;in m Otemadi t;a.11� hainler
var. Onlar milleti birbirine k1rdirmak ve do�man fOtuhauna yolu ao;1k
b1rakmak istiyorlar. Halbuki vuran da vurulan da hepsi sizindir. Hepsi
aym derecede sadik evlad1ruzdJr. M illi mOdafaam1Z1, dO�manlarm bay­
raklan, babalanmmn ocaklan Ostllnden o;ekilinceye kadar terk edeme­
yiz. Her yeri, bOyOk HakanJJTllZIJI �k1 dini ve ilahisine mutantan ve mehib
bir delil olan Istanbul mabetleri etrafmda dO�man askerleri gezdiko;e,
Oz valalun topraklan OstOnden yad adamlann ayaklar1 o;ekilmediko;e biz
mOcadelemizde devam etmeye mecburuz. Cenab1 Hak, atalanrun yur­
dunu koruyan Hal i fe ve Hakarumn �eref ve istiklili io;in u�raµn evlad1-
ruzla beraberdir. Kendi hOk Ometinizin idaresi altmda bedbaht ve fakir
ya�amak ecnebi esareti pahasma nail olaca�m1z huzur ve saadete bin
kere mOreccaht1r.
Padiµh1m1z; kalbimiz hissi sadakau ubudiyetle dolu olarak tahu­
mzm etrafmda her zamandan daha s1k1 bir rabua ile toplanm1� bulunu­
yoruz. lo;timamm ilk sOzOhalife ve padiµluna sadakat olan BOyOk Mil­
let Meclisi son sOzOnOn yine bundan ibaret olaca�1ru soddei seniyyeleri­
ne en bOyUk tazim ve h�u ile arz eder. 27 Nisan 1 3 36 ( 1 920)
 ' 1,J ' h : .. �
,,, .,, J/J� '. o()..- :,V.,,6, -!; � :. . . • • (o/- � :;..; J/> J .; ;.., ,
, ,., ��M ./.,,,;./;. , J,�:...:.: AJA : ,,� ·i.;: ..Y/-tJ/,. • .

1:·;, .,,J/ � 11 .; . ·� /-_.,

C)
"' .
-- � .r. 1.l"1J,l'f.• .
� .. ...... ...... . . "' "'· ....... �l...v.: '.. .. 1� )�
-. ;:·, , ) � , , , .., �;1� . . , '.J, 1_ .. ' a � ;d , J�I�; . .,, - � 'J�. ,
.. . " , .
� � . , , ,,;, i,., ;� " ; , , '.1 ..A:""" '· ..,,,_,...t , &J JJ
, :; � , , ;,
I • • ""'
r /

11.J.4, ,,, '. 11, .:.:.): -!! 1(" t ).'.>' . . . �"'(- . . . , • CA?." ""
"' ,//JIJ;:., . �,u � • .J(llJ�.J·. ' � · � •; I, .,,,� �} ,). : I .f·
,;.-:(!; , 1, ,.,.,Jl. ,... ,.,,;,;/.I; . J J J. , : ..:. ; 1 ;_., ri·· : , � , .

"!�;.>� ,.,).,.> ·."(� . , _,. -� � ' • _ •.

'0
' ).�-.?.J I I •
� , " ,; 1 .IJ� fl� J,l .,,J I � �� , ; ,!,b '.,r.;;.· � • !.:t'�, .1/0,.j,_,,.
· � � ' � �! , Af' 'J,;, .1 .J, '.. 1� 1 M.· � ,,J..;�JA r: . .:> 1 : 1 ; .
:, ) IN��
• (�; v. II .(;,�), , 1 _,;..;... , ,. ;f;.,/1. ;/JI .,/�.
• ,

�J.(�nff'JI� � . J 11)1,;-I.:. � - �:�� . '_,.;;.,.;./

'" ! • JI., ��:t .. � ;r£ �
� ./.
;-lcl';,;f.;J,, 'o,. ' . .J� �}�d: . ' 4 1" .11 '-!/:'!' ,, • • •
J, � 'j;;,;.,J•�. ll'�"� .,:, ,:,,� .. "'o,J;,,;,"'v .i.. . , '.r...,:.. j,
:,� .t . : �1�i..·,:;�, _,, 7 •·i;:·,� � 'f,, ,.., .. ��"";.;· �) •

"'oii�. ,�, ; �;,,;; � �°t.Jr1 j,, ) ; �_; /. ' £1111 I ;',;

. .. .

--':,., ��;v-�;;��-v ;r �� :.r4';,.;. � -:1' . �;;.;Ji.,: . ..

t.'f,./c·'- .'"-��i� f . i..1, " r., -. . � '. � . . ... ..:-

... .. .. ,

,;,i,, !:t. �: .i 11".. ,r, �I , ;_:,.:.r, . 1 JJ, " � • f 1 1 1, I •

. .
1',, ,./.'.._, 11.-, i1,,r.,; /,. , , / . /./• • {.J•. o! 'J. lf' 1 °&A l•� .JN�( ..... '4o l
.
.
.

. f,
'1,. ../J',,,'''f,,,
' ' I e· " ' " � r''J ,1;',;.
· ,.- • I
r.
1,... 1�J Ji,;',!'/�':
• • •
. • •
 """
.
... ,.,·;., . ..
I.J , l'> --'· 6: , � ( "':"' � :1· , ,�lc>,,. \.:' ·r -:,�,J! , J.I("'.. " ..... .c::Ql4J
. . •• . •
�
-..
_,•/y, J J. 1...�,_,,_,� h .... :,�"'&,(,J ;. -: "; , ,1:,, . . _,I ;....... · .. ...· � , , ., v-�,.. ..1�.� - J'
rJ,.:,_ ,;/, c+..V. °"' '' � ,,,.. �
/r":�, l,/..!�'J '..J, (! ,,,,./l_., /, �,, ;� ".'{.,., ,;. .., ,J/11/JJ,,
f'{.J � �i;. I

_ ,, t�,,J. �· �-� .//.?. , � , ,

,.J /;., .i1;,.,:.J �.,, �J��·i.,�./. ,
·"'

� ,,,;. J, /rJ.',j v ,�I .u..1. J.u 'e.;/' . ..i� f!;,,,, \1.� .,,"; . l)JJ.,,' .. .,,;,; 11 " .,,,,.;,
�

u , /�/ j: ;;A.I� � �·"'-:� .. .,.,,'.J.��)��� ,. ;, /'.,,µ;. :J">�)..,,,tr ._ \ •

.1�1 ', 1/)iA.f .. ,..•,.,.,,i,,,��A : t�; .1/c>-u": "- ; . ; ., . - t�·'- ' � "'
• •
.
...� · .h. / .,. ; , .,, , , p l';,·J. ->.1. � ·� ,
. �- , .. , •- I:. • •
,'w;I ..d/ .IJ" � 7'J, : , �,,,.,.,;\I'_P , ./,,IJ.V_,,/, • " "' _, ..,,,- ,...
•
·
1 • I • 1
,/ ... 114- . f"l)� .,J.A;l1,. J1.'J 16'
, , ,,,.,.;.
'!''"' !-- 1);1:.J,1...- . ,, .> ; , • • • •

..
 4) kki Yasag1 Yasas1 Tarl1$malan: Hi� unutamad1-
�1m olaylardan biri de Trabzon Milletvekili Ali Si.ikri.i Bey
tarafmdan, i�kinin yasaklanmas1 konusunda Meclis'e su­
nulan yasa bnerisinin do�urdu�u tart1�malardrr. Bu bneri
Meclis'in bir�ok komisyonlarmdan g�mi�. "Ser'iye
Enci.imeni" i�kinin lslam h k t a zaten ha ram ve yasak ol­
du�unu, bunun i�in bir yasa yapmamn bile gere!i olma­
d1�m1, �eriat kurallannm uygulanrnasmm yeterli olacati­
m raporla bildirmi�ti .
Meclis a�1lah dbrt ay olmu�tu. Bbyle bir yasaya kar­
�· olanlar vard1. Ozellikle Maliye Bakaru Ferit (Tek) Bey
�ok uzun, a�1k yi.irekli, a�1k sbzlil, herkesin anlayacati dil­
de bir konu�ma yaparak Myle bir yasamn uygulama ola­
na�1 bulamayaca�m1 , buna polis yeti�meyece�ini, bir�ok
evin gizli meyhane olaca�m1, oysa bi.it�enin paraya gerek­
sinmesi oldu�unu, bunun A merika'da bile uygulanama­
yaca�m1, Bol�evik Rusya'da da yasaklanma di.i�i.ini.ilmi.i�
ise de uygulama olanaks1zh�1 yi.izi.inden vazge�ildi�ni uzun
uzun anlatt1. Kendisiyle Ali Si.ikri.i Bey arasmda �ok sert
ve hakarete kadar varan sbz di.iellosu oldu. Sankh hoca­
lar ki.irsi.iye do�ru yi.iri.idi.iler. Ashnda �ok kibar, nazik ve
yumu�ak bir zat olan Ferit Bey hi� korkmad1, y1lmad1,
hepsine gerekli yamtlan verdi.
Ben, dinleyici locasma � 1kan merdivenin tahta basa­
ma�mda Ferit Bey'e bir �ey olacak diye i.izi.iltip titri­
yordu m .
Ferit Bey'e b i r �ey olmad1, ama i�ki yasa�1 bnerisi �o­
�unlukla kabul edilerek yasala�t 1 .
0 gi.inden s onra, i�kiye di.i� ki.in olduklanm gizleme­
yen milletvekillerinin:
"Hum/er $ikeste, cam tehiy, yok vucud-1 mey.
Ettin esir-i kahve bizi hey zemane hey! ",
yani " k i.ipler kmlm1�. kadehler bo�. i�kide11 eser yok;
hey zamane, bizi kahvenin esiri klldm'' beytini yi.iksek sesle
92
. s6yleyerek, i.;kinin yasak oldugu D6rdiincii Murat d6ne­
mini arumsatt1klanm birka.; kez duydum.
5) Rasih (Kaplan) Hoca 'nm Hindistan 'a Gonderilme­
si: Meclis kurulur kurulmaz propagandaya biiyiik 6nem
verilmi�, bir "ir�at" yani halk1 aydmlatmak i.;in propa­
ganda komisyonu kurulmu �. iinlii gazetecilerden tzmir
Milletvekili Yunus Nadi Bey bu komisyo!1un ba�kam se­
.;ilmi�ti.
Meclis bildiriler yayunhyordu. Otkenin her yarundan
gelen kutlama telgraflan Meclis'te okunurdu. Omegin ben
bir.;ok belediyelerden, il.;e kaymakamlarmdan, Onbe�in­
ci Kolordu Komutan1 Kaz1m Karabekir P�a'dan, Konya
Kadmlar Cemiyeti'"nden g6nderilip Meclis'te okunan telg­
raflan arums1yorum.
�er'iye Enciimeni (Din l�leri Komisyonu) 1stam diin­
yasma seslenen bir bildiri yay1mlam1�t1. Ben bu bildiriden
de bir �ey anlamam1�. sadece istenen �eyin, biitiin diinya
MiisliimanJanru bizim davam12la ve sav�1m1zla ilgilendir­
mek oldugunu sezmi�tim. Bu ama.;la Antalya Milletveki­
li Rasih Hoca'nm H indistan'a g6nderilmesi s6z konusu
oldu. 0 mada Hindistan ve Pakistan bag1ms1z birer dev­
let olmay1p heniiz t ngiliz s6miirgesi idi. Kalemde kulag1-
m1za geldigine g6re Rasih Hoca oralann Miisliimanlann­
dan para yard1m1 da isteyecekti. Rasih Hoc� kara topsa­
kalh, kalm sesli, Mkeli yarad1h�h bir ki�i idi. Kendi i.;im­
den, H indistan'a daha yumu�ak huylu birinin g6nderil­
mesinin daha iyi olacag1m d ii�Unmii�, fakat bunu Tevfik
Bey'e bile s6ylemeye cesaret edememi�tim.
Rasih Hoca gitti ve aylar sonra d6ndii. 0 saman ba­
�mdaki beyaz sangm iistiinde .;ok enli, �erit gibi parlak,
ye�il bir sargi g6rdiim. Bir sure sonra onu .;1kanp eski k1-
hgma girdi.
Oralardan ne kadar parasal yard1m saglad1g1m bil­
miyorum.
93
 6) Bolievik Rusya 'dan A lman Telsiz: Tarih: 1 1 Ma­
y1s 1 920, Sah. tlk Ttirkiye Btiytik Millet Meclisi 14. top­
Iant1S1m yap1yor. A�Llmas1 tizerinden henilz 1 8 gun ge�­
mi� olan Meclis' i o gtin ikinci B�kan Erzurum Mebusu
Celalettin Arif Bey yonetiyor. Sir a gtindemin b�inci mad­
desine geldi. Ba�kan bunu "Efendim, K3.z.lm Karabekir
Pa�a'dan bir telgraf var. Bir genelge okunacaktir" diye­
rek Meclis'e bildirdi ve Ba�kamn yanmdaki katip, Bursa
Mebusu Muhittin Baha (Pars) �u telgraf1 okudu:
" Btiytik Millet Meclisi B�kanl1�ma;
Rus Halk Komiserli!i Sovyeti'nden son defa elde edi­
len genelgedir:
1- Rusya ve Dogu MilsliJmanlarma: Kolrok ordula­
rmm, Denikin ordularmm mahvolmasmdan daha onemli
bir sorun, biJtiJn MiJs/iJman kavim ve uluslarmm uyan­
mas1 ve harekete gelmesidir. Dogu 'nun pay/Q.$1/mas1 irin
b<1.$1ayan kan/1 SOVQ.$/onn sonu gelmek iJzeredir. DiJnya­
nm biJtiJn kavimlerini kendi boyunduruklan altma a/an
lngi/iz yagmac1/anmn kuvvetleri, seferberlikleri y1k1/ mak­
tad1r. Art1k Rus biJyiJk devriminin darbeleri sayesinde diJn­
yada, kolelik ve tutsak/1gm eski yap1/ar1 y1k1/1yor. HiJkiJ­
metler uluslann eline gerecektir. Rusya, almteriyle ve kan
pahasma rofliOn biJtiJn u/us/ara, diJnyamn tutsak u/us/a­
rma tJzgiJrliJk kazand1rmak irin ierefli bir barl.$ yapacak­
t1r. Rusya bu kutsal amacm arkasmda yalmz degi/dir. A v­
rupa 'mn. DiJnya SOVQ.$1 yiJziJnden bitkin bir duruma gel­
m� olan uluslarmm elleri bize u:ummist1r. Aynca A vru­
pa'nm iJnliJ ya}mac1/arma yiJzy1/Jar boyunca tutsak o/an
biJyiJk Hindistan dahi kendi delegelerini sererek ugursuz
tutsak/1g1 y1karak ve Dogu kavimlerini oi.giJrliJte rot1ra­
rak kendi eliyle isyan bayragm1 kald1rml.$llr. Yagmac1/a­
rm ayag1 altmda emperyalivn tuwg1 yatmaktad1r. Rus­
ya 'mn ve Dogu'nun Islam/an.· o camileri, ibadet evleri,
okullar1 y1k1/an ve haklan el/erinden a/man insanlar.· si-
;;in dinini;; ve geleneklerini;;, u/usa/ ve uygar/1k hiJrriyeti­
ni;; serbest ve el siJriJ/me;; bir durumda ka/acakt1r. 0-zgur
ve enge/si;; o/arak u/usa/ YO$Ommm diJ;;enleyini;;; buna
hakk1m;; vard1r. Bilmelisini;; ki, Buyak Rus Devrimi 'nin
sovyetleri si;;in haklanm;;1 biJtiJn giJciJyle koruyacakt1r. Bu
nedenle devrime ve onun yetkili hiJkiJmetine yard1m edi­
ni;;. Sarkm MiJsliJman ha/klan; Turk/er, A rap lran/1/ar,
Hindu/or, kendi memleketleri, ma/Ian, hayatlan taksim
ve harap edilmek iJ;;ere bulunan kimseler; y1k1/an <;ar/1k
tarafmdan diJ;;enlenen lstanbul'un ;;or/a i$gali ant/Q$mo­
s1 y1k1/m1$ ve yok edilmi$tir. Rus Sovyet Cumhuriyetleri,
memleketini;;in ;;or/a eyga1ini reddederek ilan eder ki, Is­
tanbul MiJsliJmanlarm elinde ka/acakt1r. TiJrkiye'nin tak­
simine ve Turk topraklarmdan bir Ermenistan kurulma­
sma ili$kin o/an ant/(1$ma y1rt1/m1$ ve yok edilmi$tir. Yine
ilan ederi;; ki, lran'm mahvedilmesine ili$kin o/arakyap1-
lan antla$ma do y1rt1/m1$t1r. Yalmac1/an, memleketini;;i
boyunduruk altma a/an ;;alimleri'-reddedini;;. A rt1k susu­
/acak c:al gec:ti. Memleketini;;in efendisi kendini;; olunu;;.
A rkadQ$/ar, karde$1er, diJnyamn tutsak u/uslarmm kur­
tulu$unu bayraklara ya;;a/1m.
2- iJiJyiJk Millet Meclisi ba$kanl1l1 'na, Kolordulara,
Miralay Re/et Bey 'e, Trab;;on, Van vilayetlerine, Er;;in­
can Mutasarnfl1lma, 15. Kolordu TiJmenlerine ya;;1/m�­
t1r.
15. Kolordu Komutam
K8;;1m Karabekir

Meclis'te Kaz1m Karabekir P�a'run bu telgraf1m din­

leyen milletvekilleri, �milrlerinde hie g�rmedikleri acayip
bir nesneyi ilk kez g�ren ve o nesnenin etrafmda merakla
halkalanan kilcilk cocuklarm ruh haleti icine dil�tiller.
Meclis'in o gilnktl durumu cok renkli, sosyal ve psikolo­
jik bir tablodur. Milletvekilleri bu telgrafa kar�l nastl dav-
ranacaklanru, ne gibi bir durum alacaklanm bilemiyor­
lard1. Uzunlu k1sah konu�malar yap1hyordu. Meclis B�­
kam Mustafa Kemal Pa�a o gunku toplant1da yoktu. Bel­
ki de cephedeydi .
Bu telgraf uzerine ge�en konu�malann, Meclis uye­
lerinden kimisinin o zamanki dunya gOru�unu ve kllltilr
duzeyini yans1tan kimi bOIUmlerini a�ag1ya aktanyorum:
Hamdullah Suphi (Antalya) - Reis Beyefendi, ne­
reden geliyor efendim?
Ba�kan - Efendim, Sovyetler'in telsiz telgraflarm­
dan genelge olarak veriliyor ve Erzurum'daki bizim telsiz
telgraf1m1z bunu ahyor. Kaz1m Karabekir Pa�a da genel­
ge olarak bize ve komutanhklara bildiriyor.
Hamdullah Suphi - Y uksek Meclis adma bir cevap
vermek gerekmez mi efendim? (Yeri malum degil sesleri).
Katip Muhittin Baha (Bursa) - Eide edilen tamim­
dir, diyor.
Mufit Efendi (Ku�ehir) - Ele g�mi�. bir Ozgllleme
olmad1g1 i�in cevap istemez.
Feyzi Efendi (Malatya) - Te�ekkurlerle dinlenil­
mi�tir.
Tunah Hilmi (Bolu)- Bir te�ekkur yaztlmahdtr. Ki­
me yaztlacag1 bellidir. Sovyet hukumetinin imzas1 var.
Bu arada Reis gundemin ba�ka bir konusuna g�ti .
Hamdullah Suphi - Madem ki telgrafm bizimle il­
gili olan bir yam var, ni�in Millet Meclisi bunun uzerinde
sOz sOylemesin, efendim?
Ba�kan - Bekledim, bu konuda sOz isteyen olmad1-
g1 i�in, ba�ka konuya ge�tim.
Hamdullah Suphi - Memleketimiz ku�ku yok ki,
Bol�evizmin ne demek oldugunu, ama�lan nelerdir, bu­
nu a�tk ve se�ik olarak bilmiyor. Fakat bizim bilmeme­
miz Bol�evizmin smulanm1za gelmesine engel olmuyor.
Bu hareket , butiln Rusya M uslllmanlan arasmda yer yer
1)6
toplanmalar, birlikler ve yeni hti kilmetler vilcuda getirdi;
bunda n Turk ordular1 do�du; onlar Bol�evik hareketleri­
ne kauldtlar ve Rusya'da do�mu� olan yeni btiyilk devri­
min bir k1snum da oradaki karda�lar1nuz vticuda getirdi­
ler. \:ok eskimi� bir zaaf1nuzdu. Biz a�tkhktan �ekiniyo­
ruz. MemJeket Bol�evizmi bilmiyor; Bol�eviklik hakkm­
da aydmlat1lmarnt�ttr; aldat1lm1�t1 r . "Bol�eviklik bu top­
raklara girecek olursa ya�mac1 olarak girecektir, tahrip
edecektir . Yakacak, yl.kacaktu, geleneklerimize ve mukad­
desat1m1za sayg1 gOstermeyecektir" diyenler var. Fakat
a�tklarnaltyiz, Bol�eviklik nedir? O�renmeliyiz, hakkmda
yargiya varmaliyu. Belki Oyle de�ldir. Belki bizim i�in ger­
�ek bir yard1mc1 geliyor. Ba�kalanm topraklanm1zdan
kovmak i�in bize destek bir kuvvet geliyor. Her tarafta
az �ok gti�ltikler i�indeyiz. Belki onlardan yararlanarak
dti�manlannuz1 ataca�z. milli birligimizi kuraca�tz. Onun
i�in bana gore Millet Meclisi Bol�evikli�in ana ilkeleri hak­
kmda a�1k bir fikir elde etmeli ve kendi gOrti�tinti belirt­
melidir ( . . . ). lman ediyorum ki memleketimizdeki saldtr­
gan hain kuvvetleri kovmak i�in bizim en do�al yard1m­
c1m1z Bol�eviklerdir (Alkt�lar).
Besim Atalay (Ktitahya) - Arkad�lanm; bugtin Os­
manh filemi , Anadolu, kar�thkh iki a k1mm birle�me nok­
tasmda bulunuyor.
Bunlardan birisi inan�lann, dinlerin do�du�u Do�u· -
dur; Obtirti zulmtin, saldirganh�n. wrbalann belirdi�i Ba­
u' dan geliyor.
Celal (Bayar) (Saruhan) - Uygarhk ad1 altmda . . .
(Bravo sesleri).
Besim Atalay - Biz Bol�eviklere yakmla�makla �e­
riata daha fazla yakl�1yoruz. Seriat diyor ki: "Dilenciler
ve yoksullarm sizin mallanmzda hakkt vardtr . " Ben te­
�ekktir telgraf1 �ekilmesinden yanay1m. Otellikle bizden
soz ediliyor ve bizim gOz bebe�imiz olan istanbul'dan soz
97
ediliyor ve bize daha fazla satular aynhyor.
Ali �tikrti (Trabzon) - ( . . . ) Dti�Unelim. Biz Bol�e­
vik kuvvetinin ne olduAunu bilmiyoruz ve bilmedi!imizi
de Hamdullah Suphi Bey pekili belirttiler. Onun i�in �im­
di Meclis, Bol�evik programmm ne olduAunu bilmedi!i
halde, esasen propaganda ile memlekette kamuoyu zehir­
lenmi� oldu!u halde biz kalkar da Bol�eviklerle ittifak et­
tik dersek bunun memleketteki kOtti etkisi bizim i�in iyi
olmaz ( . . . ). Evet ben de biliyorum. Cereyan i yidir, haki­
katen emperyalizmi yik1yor ( . . . ). Herhalde dti�tincelerimiz
Bol�evikli!e kar�1 yaptlan propagandalarla dolmu�tur sa­
ruyorum. Bu nedenle biz olumlu bir programJa halkm Onli­
ne �1kmayacak olursak, samnm ki, baz1 yanh� anlamala­
ra meydan verilir ve biz zarar gOrtirtiz. Bakanlar Kurulu,
Bol�eviklerle ili�ki kursun, anl�sm ve olumlu esaslar i�in­
de bizde kendileriyle anla�a h m ve her �eyi yapahm. (Pek
do!ru, hay hay, sesleri).
Sun (tzmit) - "Istanbul sizde kalacaktu. Memleke­
tinizin efendisi siz olacaksm1z; bundan sonra vatammzm
bir k1smmdan Ermenistan'a bir yer aynlmayacaktu" di­
ye yaptlan hitaba kar�1 Meclisimizin duyars1z kalmas1 ger­
�ekden kadirbilmezliktir. Bize �u hitabeyi yapan kurula
te�ekktir bor�lu olmahy1z ve te�ekktirtimtizti eylemli ola­
rak gOstermeliyiz (Alkt�lar).
Tunah Hilmi (Bolu) - Hamdullah Suphi ve �tikrti
Bey biraderlerimizin Onerileri ger�ekten derin dti�tintile­
cek iki Oneridir. Meclis me�gul olursa nastl me�gul olabi­
lecek? Bir sualdir.
Celil (Bayar) (Saruhan) - Bakanlar Kurulu me�gul
olacak. Meclis de!il.
Tunah Hilmi - ( . . . ) Bu bir nevi �m sosyalistliktir.O
a�m sosyalistlik ki, �eriatimizde ararsamz orada da bula­
caks1i:nz. Kayna� yine �atten ahwru�trr. tnsan tarak di�­
leri gibi bir astldandu, diyen �eriatimdir. Bunu daha ileri-
ye vard1racak olursak, her �eyi kanaatimce sOyltiyorum . . .
Mtifit Efendi (K1r�ehir) - �riatte a�mhk yok .
Tunah Hilmi - Her esas noktay1 �eriatimizde
buluruz.
Mtifit Efendi - �eriat her zaman istiklfil emreder.
Tunah Hilmi - Hoca e fendilerden �ok istirham ede­
rim. Ben �ahs1m adma sOyltiyorum. Once k endi aralarm­
da bu ideoloj i i�in Ozel incelemede. hulunurlarsa emin ol­
sunlar ki Once bize, Meclis'teki arkada�larma ve sonra
Obtir dinda�lanm1za �ok hizmet etmi� olurlar.
Ali �tikrti (Trabzon) - Bu bilgi nereden ahnacak, rica
ederim?
Tahsin (Aydm) - Once bu konuda htiktimet gOrti­
�tinti a�1klamah, ona gore incelenmesi gerekir (Dogru, do�­
ru sesleri).
Ali �tikrti (Trabzon)- ( . . . ) Ben Bol�eviklerle anla�-
ma meselesini sOylemedim. ( . . . ) Hamdullah Suphi Bey,
.
Meclis, Bol�viklik hakk.mdaki gOrti�tinti saptasm. Bir ka­
naat a�1klansm demi�ti. Ben dedim ki, kanaat oturuldu­
�u yerde olmaz; onlarm gOrti�lerini, programlar1m anla­
mahd1r. Bu i�i bu kurul yapamaz, bu kurul Bol�eviklerle
temas edemez; temas etse etse ancak Bakanlar Kurulumuz
edebilir ( . . . ). hbirli�i filan sOz konusu detildir. A�mh�a
ka�mayahm. Bilirsiniz ki bir zamanlar 1ngilizler de bize
1stanbul'un kaJd1�1m mtijdelemi�ler ve gazetelerimiz bu­
nu alk1�lam1�t1. Ne oldu? Rica ederim. �ok ileri git­
meyelim.
Ba�kan - �imdi efendim , Once sOz konusu olan so­
run, bu telgrafa bir te�ekktir yazdmas1du. Kabul edenler
ltitfen ellerini kald1rs1nlar (Eller kalkar). KabuJ edildi.(*)
·BOylece Kanm Karabekir Pa�a 'run telsizl.e yakaJay1p
Meclis'e ul�t1rd1!J propaganda telgraf1 i�i tathya ba!)an-

(0) TBMM Zab1t Caidesi, Dcvre I, cilt I, s . 2S�261

d1 ve sonraki tarihJerde Meclis B�karu Mustafa KemaJ Pa­
�a i� i�lerimize miidahale ettirmeden, Ruslarla anla�ma­
nm ve Milli Miicadele'de onlardan yararlanmanm yolu­
nu buldu.
7) Casus Mustafa Sagir O/ay1: Hintli lngiliz casusu Mus­
tafa Sagir esmer surath, kii�iik kafah, k1sa boylu, g�bek­
li, kaplumba�ay1 and1ran bir tipti. tlk giinler A nkara'da
�ok itibar g�rd ii; sonra casuslu�u ve Mustafa Kemal'i �1-
diirmekle g�revlendirildi�i ortaya �1kmca lngilizlerin bii­
tiin kurtarma �abalarma ra�men 1stiklal Mahkemesi 'nce
�liim cezasma �arptmld1. As1ld1�1 zaman ben Konya'da
idim.
8) A li Sukrii Bey 'in Olduriilmesi: Kesin zaferden son­
ra Biiyiik Millet Meclisi Ba�kam Mustafa Kemal Pa�a va­
tandan dii�mam kovan muza ffer b�komutan olarak halk
ve ordu g�ziinde �ok biiytik bir saygmhk kazanm1�t1. Ki­
mi milletvekilleri onu �ekemiyor, kimileri de Meclis'i da­
�1t1p diktat�r olaca�mdan korkuyor ve onu y1pratmaya
�ah�1yordu.
Ankara'da "Tan" admda bir gazete �1kanlmaya ba�­
lanm1�t 1. Sahibi Trabzon Milletveki li, saltanat�1 ve hila­
fet�i AJi �iikrii Bey, bunda �ok sert ele�tiri yaz1Jan yay1m­
hyordu . Meclis 'te de lkinci Grup iiyesi olarak a�1r ele�ti­
riler yap1yordu.
Bir giin AJi �iikrii Bey ortadan kayboldu. Bunu Mus­
tafa KemaJ Pa�a'mn yakmlanndan bildiler. Meclis birbi­
rine girdi. Hiikiimeti sorguya �ekiyorlar, Ali �iikrii'niin
bulunmas1m istiyorlard 1. kra Vekilleri Heyeti Reisi (yani
B�bakan) Rauf (Orbay) Bey, Ali �iikru Bey' i buJmak i�in
her �eyin yap1Jaca�1m s�yleyerek ortah�1 yau�urmaya �a­
h�1yordu. Meclis ger�ekten �ok gergin giinler ya�ad1.
Birka� giin sonra AJi �tikrii Bey 'in �liisiiniin Anka­
ra'nm Dikmen tarafJanna 7-8 km uzak bir yerde, �uvaJ
i�inde topra�a g�miilmii� olarak buJundu�u . kendisinin,
100
yerkes Etem'den sonra en iinlii .;ete reisi, (ilk zamanlar
ordu d1smdaki milli kuvvetlere .;ete denilirdi) olan Gire­
sunlu Topal Osman A�a tarafmdan oldiiriildii�ii haberi
geldi. Meclis ' te yine .;ok sert gOriisme ve tart1smalar ol­
du. Erzurum Milletvekili Hiiseyin Avni (Ulas) Bey'in Mec­
lis kiirsiis iinden "Ali Sukru 'ye k1yan bilekleri kesecetiz.
0 bilekler, isterse s1rma/1 pQ$a bilekleri olsun " sozleri ha­
Ja kula�1mda .;m lar.
Milli Miicadele'n.in .;ok .;etin ve tehlikeli ba,slangi.; do­
neminde, Ozellikle Pontus.;u Rum .;etelerinin tem izlenme­
sinde biiytik hizmeti ge.;mis olan Osman A�a teslim ol­
mad1; .;etesiyle birlikte Dikmen slrtlarma .;ekildi. Kendi­
sini izleyen "Muhaf1z K1tas1" birlikleriyle giristi�i .;arp1s­
mada Olti olarak ele ge.;ti ve sonra as1larak teshir edildi.
0 .;at1sma gtiniindeki yo�un silah seslerini hep duy­
mus ve merakla izlemistik.
0 giinden sonra bir siire daha gergin olarak devam
eden siyasal hava yavas yavas yat1smaya ba,slad1. Zaten
art1k yeni se.;imlere do�ru bir riizgar esiyordu.
9) Yerli KumQ$ Kullanma Zorunlutu Tasarm: tlk
Meclis'in ikinci y1lmda yerli kumas giyme zorunlu�una ilis­
kin yasa tasansmm gOriisme ve tart1smalan Tutanak Der­
gileri'nde ger.;ekten ilgin.; ve yer yer .;ok renkli tablolar
ha linde yer a lm1stir:
I Ocak 1 92 1 tarihinde Konya Mebusu Kaz1m Hiisnti
Bey Meclis 'e bir yasa Onerisi veriyor. Bunun iizerine o giin
uzun uzad1ya gOriismeler yap1hyor. Konusmalar sonun­
da Meclis, Oneriyi dikkate ahp uygulanabilir bir duruma
konulmas1 i.;in, 1 ktisat Bakanhti'na ha vale edilmesini uy­
gun gOriiyor. Bu nokta Meclis.;e oylarurken, Kon ya Me­
busu Refik (Koraltan) " ya lmz uyumamak �tiyle" diye
batinyor.
1ktisat Bakanl!�, bu Oneriyi Bakanlar KuruJu'na gon­
deriyor. Oneri orada gOrtisiilUp yeni bir bi.;im e konula-
101
 rak , aradan alt1 ay ge�tikten sonra, htiktimet tasans1 bi�i­
minde Meclis'e geri geliyor.
Tarih 20 Haziran 1 92 1 , Btiyilk Millet Meclisi'n in ku­
rulmas1 tizerinden 14 ay ge�mi�. Cephelerde az �ok dur­
gunluk var. Sakarya yengisi ile sonu�lanacak olan Yunan
taarruzu hentiz ba�lamam1�. tlk Meclis, ikinci ydmm 40.
toplant1snu yap1yor. hte bu toplant1da "yerli kuma� gi­
yilmesi hakkmda kanun tasans1 "nm -l ktisat Komisyo­
n u'nun buna ili�kin raporu ile birlikte- g()rti�tilmesine
b�laruyor. Yedi maddelik tasarmm altmda o zamanki ka­
binenin bugtin de tamrup bilinen tiyelerinden �u imzalar
var: l cra Vekilleri Heyeti Reisi ve Mtidafaai Milliye Veki­
li, Fevzi (<;akmak), Maliye Vekili Ferit (Tek), Maarif Ve­
kili Hamdullah Suphi (Tann()ver), S1hhiye Vekili Dr. Re­
fik (Saydam) ve lktisat V ekili Mahmut Celi.I (Bayar).
Bu tasarmm en ()nemli b()lilmti, birinci maddesiyle ge­
rek�esidir. l>btir maddeler ceza yaptmmlanm ve uygula­
ma kurallanm dtizenliyor. Tasannm birinci maddesi, bu­
gtinkti Ttirk�e ile �()yledir(•):
"Madde: I- Btiytik Millet Meclisi tiyeleriyle btittin hti­
ktimet memurlan ve g()revlileri, jandarma, belediye ba�­
kan ve tiyeleriyle genel meclis tiyeleri, okullarm kadm ve
erkek ()�retmenleri ve yat1h okul 6�rencileri yerli kuma�­
tan elbise giymek zorundadirlar. Bu yasanm yay1mland1-
�1 tarihte yabanc1 kum�mdan yapilm1� elbisesi bulunan­
larm elbiseleri ba�h bulunduklan dairelerin b�kanlarm­
ca damgalanarak ()zel bir deftere yazdacak ve bu elbiseler
eskiyinceye de�in kullamhp giyilecektir. "
Uygulama gti�lti�ti ve hele ikinci ctimlesindeki deyim
bi�imi balummd an �ocuk�a denebilecek derecede basit ve
romantik olan bu maddenin k1sa gerek�esi, iktisadi ba.kun-

1•\ Ycr!i !mmas 1ayns1mn sOQlpnc YC lllrt1�alan i�n balmuz: TBMM Zabil C.c­
ri!esi Devre I, cill 10 s. 428-448, tilt II, a.
1 3-26.
102
dan bugi.ln de az i;ok g�rlili olacak Olt;i.lde ciddidir. 1k­
tisat Vekili Mahmut Celi.l'in (Bayar) Onerisi Uzerine Mec­
l is'te okunan gereki;e �Oyledir:
"0/kemizde iptidai madde pek bo/ durumda bulun­
dutu ha/de tar/a neden ve etkenlerle bunion mamul bir
duruma getiremiyoruz. Bu gibi maddeler azerinde A vru­
pa'da saregelen buna/1m do ihracata enge/ o/maktad1r.
A nadolu 'nun c:otu yerlerinde ilke/ bir bic:imde de o/sa,
mevcut o/an tesislerle dokunan kumQ$/orm buganka ge­
reksinmelerimizi saRlayabi/eceRi, yap1/an incelemeden an­
/Q$1/d1. lptidai maddelerimizin en (Jnemlilerinden biri o/an
yapaR1 ve tiftiRin mamul ha/de taketimi ic:in bu yerli do­
kumalanm1zm korunmas1 pek gereklidir. Hem bu amac1
e/de etmek hem de d1$anya akan param1zm ic:erde kalma­
s1m saRlayabilmek ic:in 0$0R1daki yasa maddeleri dazen­
lenmi$tir. "
Bu gereki;enin ardmdan yasa tasans1 da okunduktan
sonra gOr�meler �Oyle b�hyor:
Rag1p (Ki.ltahya) - Efendim, memlekette herkesin
yerli kum� giymesi ii;in yasa koymak ( . . . ) i.llken in y i.lk­
sek i;1karlanna uygun oldutundan, pek i;ok takdire deter.
Ancak t;Oziimlerunesi gerekli birtakun sorunlar vardir. ( . . . )
Memleketimizin pek i;ok yerinde halk yerli kum� doku­
yor. Bu ku�lann bi.lyi.lk bir kmru ilkel bir durumdadir
( . . . ), kOyli.ller giyerler (Biz de kOyli.lyi.lz sesleri). Mi.lsaade
buyrnn rica ederim, koyli.ller kendileri dokur, kendileri gi­
yerler diyorum. Biz kOyli.1 de�liz demiyorum .
Tuna/1 Hi/mi (Bolu) - KOyli.llere hakaret etmek isti­
yorsunuz.
Rag1p (Katahya) - Ben kOyli.llere hakaret etmiyo­
rum. Kendileri dokur, kendileri giyer diyorum.

Yahya Galip (Kir�ehir) - Camm kOyli.ller haklunda soz

sOylenmez mi?
103
 H111111 (KUtahya) - Sarlatanhk etmek isterler (sOzU-
1111 IC'rl al 11e11leri).
A hdtJ/kadir Kemali (Kastarnonu) - Sarlatan ken­
disidir.
"Tuna/1 Hi/mi (Bolu) -SarIatan diye kime sOyluyor­
sun, Meclis'e de�il mi?
Rag1p (Kiitahya) - Bana kOyliileri tahkir etti, di­
yenlere.
Tuna/1 Hi/mi (Bolu) - Onlar da �arlatan de!ildir.
Rag1p (Kiitahya) - Peki sOziimii geri ald1m ( . . . ). Sim­
di efendim kOyliilerin giydikleri kum� Onemli bir miktar
tutuyor. Memleketimizde -;1 kan kuma� miktarmdan bu­
nu -;1karacak olursak geri kalacak olan miktar memur ve
O�tmen suufuun ttlmiine ihtikar yaptlmaksmn ge�ek fi­
yat1yla verilebilecek mi?
Besim A talay (Kiitahya) - t�eden ipli�e kadar her
�eyi Avrupa'dan almak uygun mudur? ( . . . ) Birdenbire
yuksek sanayi kurularnaz. Herhalde el tezga.hlarmdan b�­
Jayacaksm, ondan sonra yav� yav� fabrikalara varacak­
sm . . . Yerli kuma�a ne olmu�? Bunlar1 giyelim efendiler.
lktisat Vekili Mahmut Ce/ti/ (&yar) (Saruhan) - ( . . . )
GOriiyorum ki esas bak1mmdan bu yasaya kar�1 olan hi-;­
bir kimse yoktur. Yalruz uygulama olana� konusunda du­
raks1yorlar. Ben bir iktisat vekili s1fat1yla arzediyorum ki,
sundu�um bu kanunun uygulanmasmda duraksama im­
karu yoktur. . . Malatya'da yap1lm1� bir fabrika var, y1lda
yuzelli bin metre kum� yap1yor. Dii n ya Sav�1 s1rasmda
orduya 2.5 urilyon metre vermi�tir. Buna benzeyen fabri­
kalanm1z vard1r. 1tiraf ederiz ki herkesin ince zevkini kar­
�1Jayacak nefis bi-;imde de�ildirler; fakat bilgi iste�e ba�­
hd1r. Bugiin mahm1za istek gOsterilirse geli�me olur. ( . . . )
Bu nedenle bunun kabuliinii teklif ederim . . .
B u genel gOrii�meler yeterli gOriildiikten sonra mad­
delerin gOrii�iilmesine ge-;iliyor.
104
 Hakk1 Hami (Sinop) - �imdi efendim bu yasa mad­
desi yalruz memurlar i�n olmah, Osmanh uyruklu herkes
yerli mah kum� giymekle zorunlu lubnmahdir. Bunu sai­
lamak hiiktimetin gOrevidir.
A li �ukriJ (Trabzon) - lktisat Vekili Beyefendi bu­
rada a�1klamalann en Onem li bOlilmiinii ihmal ettiler. Bu
konuda hiikiimetin iktisat politikas1 nedir? Avrupa kuma­
�1m yasaklayacak mIYlZ? Yerli kum� iiretimi i�in hiikii­
met monopol mil yapmak istiyor? Ki�ilerin eline mi b1ra­
layorsun? Ne yapacak bunu anlanuyorum. ( . . . ) Cebri ola­
rak halkm bir k1srru ilzerine sen �unu yapacaksm, bunu
yapmayacaksm demek caiz deiildir (Bu kanuna ihtiyac1-
m1Z var sesleri). Efendi, bu, milletin ruhundan doimah­
du. Bunu size arzedeyim (Doidu, doidu sesleri).
SU/eyman Sim (Yozgat) - M addeye "Her sm1f me­
murlar i�in resmen kabul edilmi� Omek gereiince" f1kra­
smm eklenmesini Oneriyorum .
Naji;. Bey (Canik-Samsun) - Efendim ( . . .) Bu yasa
bugiine kadar gecikm'i�tir. ( . . . ) Ben her �eyden Once Av­
rupa kuma�lanmn memlekete ithalinin kesin olarak ya­
saklanmas1m Oneririm. 0 vakit hemen memleket i�indeki
iiretim �oiatac ak, hatta memleketin ihtiyac1 kendi kendi­
.
ne saitanacakt1r.
Rejik (Kora/tan) (Kanya) - Maddenin olduiu gibi
kabulii taraflls1 olmakla birlikte bunun uygulanmasmda
ba�an saitanabilmesi i�in herhalde bunu koruyacak bir
giimriik tarifesinin Mecli s'e getirilmesi gereklidir.
tktisat Vekili M. Ce/a/ (Boyar) (Saruhan) - ( . . . ) Bu,
yakmda yiiksek kurulunuza gelecektir.
A bdl'ilkadir Kemali (Kastamonu) - ( . . . ) M addeye
Biiyiik Millet Meclisi iiyeleri de konmu�. ba�ka bir mad­
dede ise ceza var. Bu ceza biz Meclis iiyeleri i�in soz ko­
nusu edilmemi�. �u halde bu maddeden Meclis ilyelerini
biisbiitiin kaldumak uygun olur. ( . . . ) Bir de damgalama
JOS
meselesi cok tuhaf. Elbisemi bir bob� icinde elime a11p
g�tOrece!im, filan yerde damgalatt1raca�1m. Bu memur­
lar icin de baskalan icin de pek tuhaft1r.
Dr. A bidin (Lazistan-Rize)- Avrupa'dan kumaslar
getirip fantezi �eyler ile yasayaca�miza b�yle kaba �ey­
lerle yasayahm. Bu kravatm ne IUzumu var. Sonra efen­
dim AbdUlkadir Kemali Bey dediler lei, BtiyOk Millet Mec­
lisi azalanm mecbur ktlmayal1 m. Ben mecbur kdahm di­
yorum. Evvela biz numune olahm, evvela biz gelelim, �a­
yakh, kebeli, abah, �ah1slar olahm: Herkes bizi g�rstin ve
biz herkese �ncti olahm. Hatta tek �rnek (giyelim). . .
Sim (tzmit) - Sonra asker zannederler.
Ismail Remzi (lsparta) - Reis Bey, Abidin Bey kra­
vat1m �imdi kUrstide c1karsm boynundan (Kravau c1kar
sesleri).
Dr. A bidin (Lazistan-Rize) - t�te kravat1m1 c1kan­
yorum (Yasa sesleri, alk1�lar). Bir daha giymeyece�me na­
musumla s�z veriyorum.
HWieyin A vni U/tzy - Kanunlar uygulanabilir durum­
da olmah. Uygulanamayan yasalar kanunsuzluk do�urur
( . . . ) Bu ahlaki mesele kanunla olmaz.
tktisat Vekili Mahmut Ce/a/ (Boyar) (Saruhan) - 30
ysl �nee ba�lasayd1k memleketin ce�itli yerlerinde ytizler­
ce fabrika olurdu.
Musa Kaz1m Efendi (Konya) - ( . . . ) Kanunun oldu­
�u gibi kabultinti tek.Jif ederim.
1ktisat Enctimeni Rapon�rti Hali/ Ibrahim (Antalya)
- Gerci cezaya Btiytik Millet Meclisi tiyeleri girmiyorsa
da bu yasada onlarm da bulunmas1 gereklidir. Kendini bi­
len bir vekilin kamuoyuna kar�1 yerli mah giymesi zorun­
ludur.
tktisat Vekili Mahmut Ce/a/ (Boyar) (Saruhan) - Ali
�tikrti Bey, iktisat politikamizm ne oldu�unu sordular. lk­
tisat politikammn �zellikle sanayie ili�kin b�ltimtinde til-
106
kemizin himaye usultinde yilrilyebilece!ini ve bundan b�­
ka kurtul� �aresi olamayacat:Jm bildimri�tim. Bunu tek­
rar ediyorum.
Tuna/1 Hi/mi (Bolu) - Y�m yerli mah, y�asm yer­
li mah.
Gorti�melerin yeterlili�i i�in onerge veriliyor ve ka­
bul ediliyor. Giliiilt ti.ler arasmda birinci madde kabul edil­
dikten sonra ceza meselesine g�iliyor ve �ok uzun tart1�­
malar yap1hyor.
I Ocak 1 92 1 tarihinden, 23 Haziran 1 92 1 tarihine de­
�in �e�itli gtinlerde uzun stire tart1�1lan bu tasan en sonun­
da �ebinkarahisan Mebusu Ali Sururi Efendi 'nin onerisi
tizerine Adalet ve lktisat komisyonlanna gonderiliyor.
Ma;.har MiJjit Bey bat1r1yor: "Uyumamak �art1yla."
lktisat Vekili Mahmut Ce/di (Boyar) (Saruhan) -
Bendenize bu kanunu tevdi ederken uyumamak �artlyla
tevdi buyunnu�tunuz. �imdi komisyona da uyumamak
�artlyla yollamamz1 rica ederim ( lvedilikle sesleri).
Boylece bu tasan "uyumamak �art1yla" komisyon­
lara gidiyor ve orada bir daha hi� uyanmamacasma rahat
bir uykuya dahyor.
Hi�bir �eyden haberi olmayan Mehmet�ik ise bu s1-
rada cephelerde sava� stirdtirtiyor ve btiytik tehlikeli dti�­
man taarruzunun kara bulutlan ve onlarm arkasmda Sa­
karya utkusunun (zaferinin) 1�1klan, ufuklarm pek az ge­
risinde bulunuyordu.
J O) istik/{J/ Mar$1 'mn KabuliJ: Ttirk Devleti i�in b i r
istiklal mar�1 haz1rlanmas1 d ti�tincesi bteden beri mayala­
myordu. Sonunda istiklill mar�1 gtiftesinin (metni) yaz1l­
mas1 i�in Milli E�itim Bakanh�1'nca yan�ma a�1ld1 ve ge­
len metinler on s�imden g�irilerek birka�mm Ttirkiye Bti­
ytik Millet Meclisi'ne sunulmasma karar verild i . Karesi
(Bahkesir) Milletvekili Hasan Basri Bey (<;antay) o gtin­
kti ikinci oturumda bir onerge vererek istiklal Mar�1 gtif-
J Oi'
tesinin Antalya Milletvekili Hamdullah Suphi Bey (Tan­
n6ver) tarafmdan okunmasm1 istemi�ti. Ancak o gun da­
ha 6nce Ttirkiye Btiytik Mi llet Meclisi B�kam Mustafa
Kemal P�a ikinci toplanu y1h a�� konu�masm1 yapt1 ve
Meclis' .;e 23 Nisan 1 920 tarihinden o gtine de�in yap1lm1�
olan i�leri ve bundan sonra yap1lmas1 gerekenleri anlatt1 .
P�a b�kanhk ktirstistinde yerini ahnca Genelkurmay
B�karu ve Bat1 Cephesi Komutam, Edirne Milletvekili ls­
met Pas.a (1n6nti) bir s6ylev vererek cephedeki durum O.Ze­
rinde bilgi verdi. Daha sonra birka.; milletvekili Meclis'in
ikinci toplant1 y1hmn a.;1lmas1 dolay1s1yla kutlama niteli­
�inde konu�malar yapt1lar. B�kanhk ktirstistinde bulu­
nan Mustafa Kemal P�a 1stiklal Mar�1'nm gti ftesinin
Hamdullah Suphi Bey tarafmdan Meclis korstistinden
okunmas1ru isteyen Hasan Basri Bey'in 6nergesini oya
koydu, 6nerge kabul edildi. Hamdullah Suphi (Tann6ver)
ktirstiye gelerek hentiz yazan a.;1klanmayan bugtinkti 1s­
tiklal Mar�1m1zm gtiftesini konu�ma ktirstistinden co�ku
ile okudu. lki gOn sonra, 1 2 Mart 1 921 gtinti, ikinci otu­
rumda Maarif Vekili (Milli E�itim Bakam) Hamdullah
Suphi (Tann6ver) istiklfil mar�1 yan�masma katilanlar tize­
rinde a.;1klarnalar yapt1 ve sonu.;ta �air Mehmet Akif (Er­
soy) tarafmdan yaz1lm1� olan metin Hamdullah Suphi Bey
tarafmdan tekrar ktirstide okunarak btiytik alk1�larla ka­
bul edildi. •

1 1) "23 Nisan "m ilk Y1/doniimiinde Milliyet�i ve Mu­

kaddesatplar: Bilindi�i gibi; her yil 22 Nisa n ' m 6�1e­
den sonras1 ve 23 Nisan gtintintin ttimti ulusal bayram ola­
rak kutlamr. Bu gtinlerin ulusal bayram oldu�u. 27/5/ 1 935
tarih ve 2739 say1h kanunun 2/B maddesinde yaz1hd1r.
B6yle olmakla birlikte, 23 Nisan'm bayrarn olmas1 .;ok da-

(") TBMM Zabu Ceridesi Devre I . cih 9. s. 8 1 -90

1 08
ha eski bir tarihten, 23 Nisan 1 9 2 1 'den gelir. Anlatay1m:
Tarih, 23 Nisan 1 92 1 . G i.inlerden cumartesi. Ti.irkiye
Bi.iyi.ik Millet Meclisi'nin toplanmasmm birinci y1I dOni.i­
mi.indeyiz. Meclis gi.indeminde Saruhan (Manisa) Millet­
vekili Refik �evket (Ince) ve onbir arkad�mm bir yasa
Onerisi, bir de l�el Milletvekili �evki Bey'in bir Onerisi var.
Her ikisinin amac1 da birbirinin aym:
23 Nisan gi.ini.ini.in Ulusal Bayram olmasm1 istiyor-
Jar.
l�el Milletvekili �evki Bey, Onerisinde �Oyle diyor:
"BUyUk Millet Meclisi YUksek Baskanl1t1 'na;
Haya/ ve bat1ms1zltt1m1zm korunmas1 i�in Turk Ulu-
sunun savQ-il1t1 bUyUk devrime rastlayan 23 Nisan 1336
(1920) gUnUnde BUyUk Millet Meclisi kuru/arak u/usun
yazg1s1yla ilgili cy/ere e/koymu$ bulundutu mut/u bir gun
o/dutundan, ha/km yUretinde yUceltmek i�in bu tarihin
resmi gUnlere giren bir bayram gUnU olmasm1 oneririm. "
Refik �evket (I nce) ve arkad�larmm yasa Onerisi de
harfi harfine �Oyle:
Madde 1 - TUrkiye BUyUk Millet Meclisi 'nin ilk yev­
mi kU$ad1 olan 23 Nisan iiyiid1 milliyedendir.
Madde 2 - Tarihi kabu/Unden muteber olan i$bu ka­
nunun icrasma B. Millet Meclisi memurdur.
23 Nisan 1 92 1 'de yani ilk toplant1smdan tam bir yd
sonra, Ti.irkiye Bi.iylik Millet Meclisi'nde bu Onerilerin go­
ri.i�i.ilmesine ba�lamyor
Ba�kanhk makammda Birinci Reis Vekili Hasan Feh­
mi Bey oturuyor.
ilk sOzi.i Konya Milletvekili Vehbi Efendi alarak �Oy­
le konu�uyor:
Vehbi Efendi (Konya) - Efendim, ulusal amac1m1-
za ula�mak i�in ba�lang1� sayllan bugi.in, ger�ekten bizim
ulusumuz i�in mutlu bir gi.in olacaktu (f n�allah sesleri).
Fakat ger�ek gayemize ul�mam1z, di.i�manlanm1za gi.ici.i-
109
 muzu gOsterip, Ozellikle lzmir'e a mubarek bayra�m1zi
dikti�imiz gunde alacaktir (0 da b�ka bir giln, sesleri).
Efendiler, bu gibi bayramlar ulusun yure�nden da�ar. 01�
gOrunu�uyle, numayi� yapmakla ba}'ram almaz. Boyle nu­
mayi�lerle ulus4n manevi giicunu kuvvetlendirmek, des­
teklemek istersek, bunlar ge�icidir. Bunlarla gu�lendirile­
mez, rica ederim. l�inizde bir tek Hiristiyan yaktur. Eza­
m Muhammedi akunuyar da katiyen aldm� etmiyaruz.
E�er ulusun gucunu ar1irma k, maralini yukseltmek ister­
sek, anu itikat naktasmdan yukan kaldirmak �arcsine ba­
kahm.
Yahya Galip (Kir�ehir) - 0 ba�kadir efendim .
Vehbi Efendi (Kanya) - Nas1I ba�ka? Bugun numa­
yi�lere Onem verilmez, bu kanuda yap1lacak bir �ey yak­
tur. Ulusumuz milli amacm1 tam alarak elde etti�i gun yi.1-
. - Z:nde ger�ek bir bayram ya�at1r. . . Rica ederim, bOyle
kanuna ne ihtiya� vardir?
Fey;:.i Efendi (Malatya) - Ge�en y1I Ankara'ya sekiz
saatlik yerde sava� aluyardu . Biz burada uzuntu ile atu­
ruyarduk. Hamdalsun bu yd askerlerimiz daha ileri git­
mi�tir.
Vehbi Efendi (Kanya) - Efendiler, bayram, gOsteri
bir �ey yapmaz. SOyleyece�im b udur efendiler.
Fey;:.i Efendi (Malatya) - Kutsal gunleri takdir et­
mezsek a gunlerin de�eri kalmaz.
Yahya Galip Bey (Kir�ehir) - Haca Vehbi Efendi hi�­
bir vakit da�ru du�unmuyar. Musaadenizle sOyleyece�im,
e�er sizin fikrinizi bu ulus ta�1m1� alsayd1, bu Meclis tap­
lanmazd 1. Bu, Oyle bir ulusal bayramdir ki, bunun uze­
rinde hi�bir bayram d�unulemez. Millet kurtulu� ve mut­
luluk beratm1 a gun alrn1�tir. ( . . . ) Haca efendi hazretleri ,
bugunu gOkteki melekler bile yuceltiyar, siz ne i�in yi.lcelt­
mek istemiyarsunuz? ( . . . ) Sizi buraya gOnderenler lngi­
lizler idi . Siz buraya kendili�inizden gelmediniz.
1 10
 Baskan -Rica ederim , Yahya Galip Bey.
Yahya Galip Bey (devamla) - Bu bir gercektir efen­
dim. Efendi hazretleri buraya lngilizJerin vas1tasiyle ve ay­
n.i zamanda Ozel trenle gelmi�tir.
Hamdi Nam1k Bey (l zmit) - Ben de �ahidim.
Tuna/1 Hi/mi (Bolu) - Evet lngilizler gOndermi�ti.
(�iddetli gurulti.iler).
Yahya Galip Bey (deva mla) - Ne patird1 ediyorsu­
nuz efendiler? Benim sOzumu dinlemek zorundasmu. Ben
kimseye hakaret etmiyorum. Ne vakit bOyle bir milli bay­
ram olur, memleketin sevincli anlan olur, bunun icine "ah­
lik1 lslimiye" sokarlar . . . Her gun her firsattan yararla­
narak temcit piliv1 gibi bunu sOylemekten ne c1kar? Ben
anlam1yorum.
Mahmut Ce/a/ (Boyar) (Saruhan) - ( . . . ) Buh.in insan-
11im hain ve rezil du�mam olan lngilizler son Hilafet ma­
kamma da saldirddar. Papaz Fru admda bir casus, ne ya­
z1k ki, bugunku Padi�ah1 avucunun icine alm1�.
Neyet Bey (Istanbul) - 0 da onun gibidir. Kahrol-
sun.
Mahmut Ce/a/ Bey (devamla) - Efendiler, her ger­
ceii ac1k olarak sOylemek zamaru gelmi�tir. ( . . . ) Biz tut­
sakhi1 kesin olarak reddediyoruz. Bai1ms1z olarak ya�a­
d1k ve y�ayaca�z. Bu bizim hakkuruz.dJr. Rica ederim bu,
buti.in 1slimlar icin buyuk bir gun deiil midir? (Hayhay
sesleri).
A li $iJkriJ (Trabzon) - Efendiler, hisleriniz gergin,
beni sukunetle dinleyiniz. ( . . . ) Vehbi Efendi ve yuce ar­
kada�lan ulusun secmenleri tarafmdan buraya gOnderil­
mi�lerdir. ( . . . ) Samyorum k i , biz kutsal sava�1mmn daha
ba�mdayIZ. Boynumuza takdmak istenen tutsakhk halka­
sm1 atmak istiyoruz ve atacai1z. Fakat bugun mu, yarm
m1, bir ytl sonra m1, onu Allah bilir. ( . . . ) l�i buti.in ulus
yapt1i1 halde bu ba�ar1 doirudan doiruya bize mi aittir?
111
Mesela bir ordunun b�s1 bir kumandana rm ait ola­
cak? Meclis'in kendi kendine: "Ben bu i�i yaptlD'I, 23 Ni­
san'da burada toplandiiun gOn i�in bugOnO bayram ya­
p1yorum; bugOnii siz de bayram yapm" demesi uygun de­
�ldir saruyorum.
Feyii Efendi (Malatya) - Pek yanh� sOylOyorsunuz.

Ali SiJkriJ Bey (deva mla) - ( . . . ) Duygusalhkla u�­

r�mayalJlU. Birtak1m duygusal gOsterilerle vakit g�irme­
yelim . . .
Muhittin Boho (Bursa) - Efendim, 22 Nisan ile 23
Nisan arasmdaki fark1 dO�iinmek, bugiiniin milli bir bay­
ram giinii olup olmad1�ma dair kesin karar vermek i�in
iyi bir Ol�ii olur. 22 Nisan'da, bize h1yanet etmi�. yiiksek
Halifelik ve Saltanat makamma tecaviiz etmi� bir adam
(yani Sultan) ve onun tak1m1 vard1. Ulus b�sizd1. ( . . . ) Ulus
burada 23 Nisan'da ilk sOziinii sOyledi ve bu ulusal dava­
ya at1ld1, yoktan bir ordu � 1kard1. Da�1lan halk1 bir araya
toplad1. Milletin ba�ma musallat olan Halifeyi orada yal­
mz birakt1. Miisliiman alemini ve halkm1 buraya ba�lad1.
( . . . ) Bu nedenle yalmz Tiirklerin, yalmz Anadolu'nun de­
�il. biitiin lsJam aleminin ha yat1m, gelece�ini kurtaracak
bir ulusun temellerini 23 Nisan'da att1, efendiler; (Bravo
sesleri ve alk1�lar) ( . . . ) Biz bugiinii milli bayram yapmak­
la �erefi kendimize Ozgiilemiyoruz. Biz ne yapt1k? Yapan
ulustur.
MiJfit Efendi (Kir�ehir) - ( . . . ) Efendiler, bugiiniin
bir milli bayram olmas1 gereklidir. l ki gun Once Afgan El­
�isi Sultan Ahmet Han'1 kar�1lamak i�in gitmi�tim. 0 zat
demi�ti ki , "EJliyedi giindiir 23 Nisan'a yeti�mek i�in men­
ziller a�arak geliyorum; beni Tann bunda ba�anya ula�­
tird1�1 i�in sevin�liyim ve A fganistan' m Miisliiman halk1
da sevin�lidir" diyor. t�te tsJamm milli bayram1 olan bu­
giinii kutsall�tirmal1 ve bugiinii her bayramdan daha say-
112
gide!er ola.rak kabul etmeliyiz, efendiler (�iddetli alk1$­
lar).
Rejik $nket (Saruhan) - (. . . ) Koca tarihi canlan-
dirmak $erefini, koca bir tarihi yeniden Y8$atmak gOrevi­
ni tlzerine alan Meclisimiz, bugtlnti elbette ve elbette de­
!erlendirecek ve kutsal18$tlracak ve bunu torunlanna ya­
digir brrakacaktrr. Buna inand1#Jm icindir ki, Ytlksek Ku­
rulunuza, bu Onerinin oybirli!iyle kabultlntl teklif ettim.
( . . . ) Saym Kuruldan bu Onerimin oybirli�yle kabulilnti ri­
ca ediyorum.
Rejik (Kora/ton) (Konya) - ( . . . ) Efendiler, 23 Nisan
tarihinden Once dt1$manlanm1zm bizim icin stirekli ola­
rak sOyledikleri "Turk ulusu ba!nus1zh!a lay1k de!ildir"
sOztinti, i$te bu btiytik gtine u18$makla yalanhyoruz ve bu­
nu bugtlnkti toplantl cozumlemi$tir. Bugtintin ayad1 mil­
liyemizden biri olmak tizere kabultinti rica ederim.
Tuno/1 Hi/mi (Bolu) - Efendim, milli bayramdir.
Ttirkce olsun.
A bdiilkodir Kemoli (Kastamonu) - Efendim, milli
bayram olsun.
Bo$kon - Efendim, mi/Ii boyrom olarak dtizeltilme­
si teklif ediliyor. Kabul edenler ltitfen el kaldirsm. Kabul
edildi. Efendim, kanun teklifinin btittintinti kabul eden­
ler el kaldirsm. Kabul edildi. Efendim, $imdi kabul etti!i­
miz kanun gere!ince (bugtin resmi tatil oldu!undan) pa­
zartesi gtinti toplamlmak tizere oturumu kap1yorum<"l.
(•) Yasa Onerisi. gOrllsme ve tarusmalar ii;in bak1mz: TBMM Zabn Ceridesi, Dev .
re I. cilt JO. s. 70. 74
12 Eyllll 1 980 darbesinden sonra Org. Kenan Evren'in baskanhlindaki Milli
Gllvenlik Konsey i '1karmti biryasa ile 23 Nisan Ulusal Egemenlik 8ayram 1'·
m resmi bayramlar arasindan <;1kard1 v e o yd b u bayram resmi olarak kutlan·
mad1. Bu, blly1lk bir tarihsel yamlg1 ve ganeni. 18 Nisan 1981 tarihinde yaz .
d1tim bir yazida ulusal egemenlilin kurulusunu hii;e sayan bu davrams1 eles·
tirmis ve umllllm 1orunlllllm1z 23 Nisan gllnllnll yeniden resmi bayram ola·
rak kabul eder demistim. Temsilciler Meclisi kurulduktan sonra llyelerden Er·
zincan Temsilcisi Kur. Alb. Abdlllbaki Cebeci bu yoldaki elestiriden esinlen·
dilini bildirerek. Meclis'e bir Onerge verip 23 Nisan Ulusal Egemenlik 8ayra·
m1 'mn yeniden resmi bayram ve tatiller arasina konulmas1m istedi; bu istek
Temsilciler Meclisi'nce kabul edildi ve tasan onaylanmak tlzere Milli Gllven·
lik Konseyi'ne yolland1. Konseyde Baskan Org. Kenan Evren'in bu 1asany1
Onemsemedilini gOsterm sOzlerine k arsin, yasa 1asans1 onayland1 ve bOylece
bir y1l atlad1ktan sonra 23 Nisan Ulusal Egemenlik 8ayram1 yeniden resmi
bayramlar arasina girdi.
1 13
 12) Se�im Sistemi Tart�masL· Anayasa g0ri.1$meleri s1-
rasmda en uzun, en Onemli ve en sert tartl$malar, secim
sistemi, kOyli.1 ve halk konusu ilzerinde olmu$lur. Anaya­
sa Ozel Komisyonu RaportOri.1 lsmail Suphi Soysalh, kOy­
li.lye ve halka ili$kin olarak hazirlad1g1 tasany1 Meclis'in
18 Kasnn 1920 tarihli 99. toplantmnda ilk kez $U sOzlerle
sunuyor:
"A rkad(lj/ar; bize 'ha/kp/1k program1 ' ad1 altmda hu­
kumet�e yaklas1k o/arak bundan iki ay once gonderi/mis
o/an ve tarafm1zdan kurulmus Ozel Komisyonca 'A naya­
sa On Tasans1 ' ad1 altmda Yuksek Meclisinize sunulan ya­
sa tasar1S1mn gonzymelerine bugun basllyoruz. Bu an mem­
/eketimizin yonetim ve siyaset tarihinde, hi� kll.$kusuz, o/a­
tanustu bir and1r. Olkenin dort bir yam atese verilmis o/­
dutu bir s1rada, bes-alt1 cephede birden sav0jllt1m1z bir
s1rada, Yuksek Meclisinizin bu kadar onemli bir yasa ta­
sar1s1m goriqmeye b0j/am1s o/masmdan dolay1 ben, sizin/e
bir/ikte kendimi mutlu sayanm. Boyle bir ana eristitim
i�in Tann 'ya hamdu sukur ederim " ( I>.
Ozel Komisyon RaportOri.l'ni.ln Meclis Genel Kuru­
lu'na bu sOzlerle sundugu 2 1 Ekim 1 920 tarihli raporun
altmda sadece Komisyon Ba$kam lzmir Mebusu Yunus
Nadi ve raportOr Burdur Mebusu lsmail Suphi Soysalh'­
nm imzalan vard1(2).
Bu raporun secim sistemiyle ilgili 4. maddesi harfi
harfine $0yledir:
"Buyuk Millet Meclisi, ii/er halkmca, meslek/er er­
bab1 (yani her s1mf halk) temsil edilmek uzere, dotrudan
dotruya se�ilen uyelerden olusur' i1> .
Anayasa Ozel Komisyonu' nun raporunda bu madde­
ye ili$kin $U gerekce pek ilginctir:
"Buyuk Millet Meclisi uyelerinin her vi/ayette mes­
/ek erbab1 temsi/ edilmek uzere se�ilmesi -ki bu yontem
i/e hem ha/km simdiki iki derece/i se�imden dotrudan dot-
1 14
roya tek dereee/i serime germesi, hem de gene/ refahm ve
iJ/kenin. baymd1r/1k ve esenlitinin satlay1e1S1 olaeak birim­
de, ral�anlarm ve emekrilerin tumunun temsil edi/mesi
ve bOy/eee de ha/k s1mflarmm kendi ihtiyarlan i/e dotro­
dan dotruya utra$mas1 gibi yararlar elde edi/eeeti- diJ­
$UniJ/miJ$tiJr. Bu yontemi gerrek/cytireeek Serim Kanunu
i/e Buyuk Millet Meclisi 'ne her i/den, $imdikine oranla bir­
kar kat fazla say1da mebus serileeetinden, Mee/is bu ka-
1aba/1k iie aneak say1/1 bir sure kongre ha/inde toplanorak
ir ve d1$ po/itikada diJ$iJneesini ve gene/ yoniJ be/irttikten
sonra, onun yerine, yasama ve Yurutme erkine sahip kiJ­
ruk bir Mee/is surek/i o/arak ral�aeakt1r. "r4J.
GOrtiltiyor k i , Ozel Komisyonun Onerisine gore sei;im .
tek dereceli olacak ve bu sei;imde btittin halk sm1tlan temsil
edilmek suretiyle btiytik bir �ura kurulacak; o �ura, belir­
li zamanlarda toplamp politikaya yon verecek ve da�da­
cak; yasama ve ytirtitme erkine sahip kti�tik bir Meclis ise
memleket i�lerini ytirtitecektir. Meclis'e sunulan ta sandaki
"mesleki temsil" deyiminden anla}ilan budur.
Bu konudaki tart1�malardan Onemli bOltimle ri, Tu­
tanak Dergileri'nden alarak a�a�ya aktanyor u m :
Dr. Abidin (Lazistan - Rize) - Saym arkada�lar; �im­
diye de�in Orne�i gOrtilmemi� gtii;lti ve btittin anlamiyle
ulus ii;in hayat1m feda edecek ola�antistti bir Meclis kur­
duk ( . . . ) Ola�antistti i�ler gOrmemiz laz1mdir. Fakir hal­
ka bu h a k k 1 , yani mesleki temsili vermeliyiz ( . . . ) KOylti
diyor ki: "Senin hakkm yoktur; i;tinkti benim sayemde bti­
ytidtin, benim sayemde geldin ba�1ma sivrildin, bela ol­
dun. Onun ii;in bana birak. 600 y1ldir beni idare etti�in
zaman ne yaptm? Yol mu yaptm? Beni mi dti�tindun? Beni
birak, ka�rulan da kaldiraca�1m, �imendifer, elektrik,

(I) T8MM Z a b 1 1 Ceridesi, Devre I . o i h 5 , s. J6J.

(2) T8MM Zab11 Ceridesi, Devre I. c i h 5, s. J69
(J) T8MM Zab11 Ceridesi, Devre I. cih 5 , s. J70
(4) T8MM Zabu Ceridesi, Devre I. cih 5, s. J69.

115
tramvay yapacd1m; 1smmak icin kalorifer de yapaca�1m.
Bu bilyilk ve ola�anilstii Meclis bana bu hakk1 vermezse,
nankorlilk etmi� olur ve millet bunu zorla ahrCSl.
Mehmet Sukru (Afyonkarahisar) A2. cok herkes
-

eme�iyle gecinir; bir ciftci, bir doktor, bir esnaf eme�i ile
gecinir, k1sacas1 �u gOzilnilziln Onilnde gOrdil!Onilz sm1f
hep eme�yle g�inir. Bu emeAe dayanmak lizlmd1r. Mem­
leketin bilttln ytikleri �ar ilzerine yilklenmi�tir ve on­
lann omuzlan ilzerindedir<6>.
Feyzi Efendi (Malatya) - ( . . . ) Emekcilere emekci
hakkm1 veriniz. Aylak, uyu�uk, bo� duran adamm bura­
da yeri yoktur ( . . . ) Madem ki ulusun gercek temsilcisi ola­
rak bir kurul anyoruz; emekciler de gelecek, cift silrenler
de gelecek. Evet, bugiln onlar da gelecektir. Ben cok cift­
ci biliyorum ki, bu cifti yilz paraya silrilyor, bin kiltil�il
yilz paraya kmyor. Evet �imdiye de�in onlarm hakk1 ve­
rilmedi. Zaten bizim cekti�imiz nedir biliyor musunuz?
Herkesin hakkm1 vermed ik, zulmeyled ik. 0 zulilmdilr ki
bizi y1kt1<7>.
Hulusi (Afyonkarahisar) - Vas1tas1z secim, genel oy
demektir. Bundan bircok tehlike do�ar. BOylece halk1 ye­
niden aldatm1� oluruz. Burada a�alar Meclisi yapmay1p
herhalde halk1 temsil icin mesleki temsil kabul edilmeli­
dir. Fakat bir kOyde on tane yumruklu kartal bulunurcsi.
i leriki gOril�melerde �ebinkarahisar Mebusu Musta­
fa Bey soz alarak halk1 1) Aydmlar sm1f1 (yani memurlar,
emekliler, avukatlar); 2) lkinci sm1f (yani e�raf ve ileri ge­
lenler, sankJ1 hocalar, tilccarlar); 3) Ociincil sm1f (yani
emekciler) olmak ilzere ilc sm1fa aymyor ve �Oyle konu­
�uyor:
' ' Birinci, ikinci tabakalarm gecimini sa�layan ve bin
(S) TBMM Zab11 Ceridesi. Devre I • .c�lt S. s. 410
(6) TBMM Zabu Ceridesi. Devre I. c1lt S. s. 411
(7) TBMM Zabu Ceridesi. Devre I . cilt S , s . 41S
(18) TBMM Z.Sbn Ceridesi. Oft'r e I. cilt S . s. 417.

116
ttirlti zahmet ve eziyete katlanarak Hazine'yi dolduran,
dil�manm top gilllelerine g��tis geren ve btiyii k \:O�unlu­
�u te�kil eden, ii\:ilncil tabakad1r. Benim kamma g�re,
halk\:1hk ile kastedil.!n halk bu ii\:tincti tabaka halk1 ola­
cakt,lf ve bu kanunda s�z konusu olan da bu tabaka (yani
sm1f) olmak gerek ir. Simdi g�rti�me ko nusu olan mesleki
temsil mf bu ii\:ilncti tabakamn hakk1m korumaya ili�kin
sistem demektir"<9>.
Yahya Galip (K1r�ehir) - Birinci maddede diyor k i :
Hakimiyet kay1ts1z �arts1z milletindir. Bunu bi z m i veri­
yoruz, yoksa alm1� m1d1r? (Alm1�t1r sesleri) Ben diyorum
ki, millet kendi egemenli�ini kendisi alm1�t1r. Biz vermi­
yoruz. Bunlann haklanm korumak i\:in mi mesleki tem­
sili kabul ediyoruz? Onlann haklan zaten korunmu�tur
(de�ildir sesleri)< IOl .
Yunus Nadi ( I zmir) - (Anayasa bzel Komisyonu
Ba�kam) Mesleki temsil, memurlan ortadan kald1rarak ,
yerine di�er memur olmayan adamlan koyacak de�ildi r .
Mesleki temsili kabul etseniz de, elbette memleket i\ersinde
bir idare olacak ve o idare birtak1m adamlar tarafmdan
y�netilecekti r ; 0 adamlar memurlar sm1f1m yine te�kil ede­
cekt i r . Mesele idare 1e�il d i r. Mesele, �imdiye dc�in ytirtir­
lukte olan " h ti ktimetin ha k i m i yet zi h n i yet i ' " ycri n e " hal­
km egemenli�i zihniyeti n i " koymaktad n1 1 1 1 _
Hali/ Ibrahim (Antalya) - B i r kimsenin ba�ka�i n 1 , a1-
le ve vekalet vermeye y.?tkili o l mak ti zere \ C k i l yarma �1
m ti m k ti n deM mi? Em in o l u n sei;i m olacag1 1;1 1 1 1 ; 1 1 1 k 1 m ,c
gel m i yor . Doksan defa sei;im yap1hyor �el m 1 vu 1 !-. 1 : · l l L' ­
bus olursa olsun diyo r . Onun ii; i n a�alar d a n b i rinc '
let veriyor . ( . . . ) K1sacas1 ben i m dti�tinn:mL' �ore zaten ·

di uygulanmayacak olan bu yasanm �"' : 1 , ulmesi . .

Dr. A bidin (Lazistan - R ize) - Sa\ 1 1: " " ' d L· , l c : ; ola­
�anustti durumlar kar�1smda olaganust ti zamanlarda, ola­
�anustti unutulmaz btiytik i�ler yap1hyor Biz hala l.; P n rl i -
mizden korkuyoruz. Yani kendi mevkiimizden, kendi otur­
du�umuz yerden korkuyoruz. A man terketmeyelim. Bu­
ras1 pek tath geldi.

Mesleki temsil esasma dayanan tek dereceli s�e �­

kin 4. madde lizerindeki tart1�malar bOylece uzayip gidi­
yor ve en sonunda 30 Kas1m 1 920 tarihli 1 06. toplant1da
l zmit Mebusu Hamdi Bey'in "BugtJn irin uygulonmo o/o­
not1 bulunmod1tmo inond1t1m 4. moddenin tosor1don p­
kor1/mos1m oneririm " bi�imindeki Onergesi oya konuyor
ve kabul edilerek se�im sistemine ili�kin 4. madde Anaya­
sa tasansmdan �1kanhyor ve iki dereceli se�im sistemi es­
kisi gibi kal1yor.

13) Sehzode A bdtilmecit Efendi 'den TBMM Bo$kon­

llt1 'no Gonderilen Mektup: 24 Aral1k 1 337 ( 1 92 1 ) Cumar­
tesi gtinti Meclis 'in yapt1�1 gizli oturumda, Ba�kanvekili
Dr. Adnan (Ad1var), Veliaht �ehzade Abdtilmecit Efen­
di'den Meclis Ba�kanh�1'na bir mektup geldi�ini, bunun
tizerine yapilacak gOrti�melerin gizli oturumda olmas1m
oya koydu ve bu Oneri Meclis Gene) Kurulu'nca kabul edi­
Jerek gizli oturuma ba�Jand1. Abdill mecit Efendi'den ge­
Jen mektup okundu. Ne yaz1k ki, milletvekillerinin yazd1-
�1 Gizli Tutanak Dergisi'nde yalmzca "�ehzade Abdtil­
mecit Efendi'nin mektubu okundu" ttimcesi var, mektu­
bun metni yak. Ancak sonraki baz1 konu�macilarm sOz­
Jerinden bu mektubun, Osmanh soyunun atas1 sayilan Sti­
Jeyman �ah ' m mezarmm bulundu�u yerin Turk Ulusu'n­
ca dti�man elinden kurtanlmas1 dolay1S1yla Ttirkiye Bti­
ytik Millet Meclisi'ne bir te�ekktir mektubu oldu�u anla­
�1hyor.

(9) TBMM Zabn Ceridesi. [)c,ire I. cilt 6, s. 1 2 1 .

(10) T B M M Zabn Ceridesi. [)c,ire I. cilt 6 . s. 1 22 .
( I I ) TBMM Zabn Ceridesi, Devre I, cilt 6. s. I ll

118
 tlk sl)z Mustafa Kemal Pa�a'ya verildi. P3$a kilrsil­
ye gelerek �u k1sa konu�mayi yapt1:
"A rkodo$1or; Sehzode A bdU/mecit Efendi Hozret/e­
ri bundon once de bir iki mektup gondermi$tir. A ncok o
mektuplor dotrudon dotruyo benim $Ohs1mo oil idi ve i�e­
riti opk ve kesin onlot1m/1 olmokton �ok, me�hu/ s1ygo/o­
" ile doluydu. Ben kendisine bir oroc1 ile gonderditim ho­
berde, 'Benim $Ohs1mm hi� onemi yoktur ve benim $Oh­
s1mlo ili$ki kurmok hi�bir yoror sotlomoz. Soylu ki$iliti­
niz ulusumuzun temsilcisi olon BuyiJk Millet Meclisi'ni to­
mmo/1sm1z ve oncok Meclis '/e ilfykide olmo/1sm1z ' dedim.
Bugun gelmi$ olon mektup dotrudon dotruyo_Buyuk Mil­
let Meclisi Bo$konl1t1 'nodir ve i�eritinde de duydutunuz
gibi, Meclisimiz 'Meclisi Kebiri Milli ' deyi$iyle kutlomok
suretiyle ifode olunm14tur. Buno kor$1 yop1/ocok fylemi giz­
li ce/sede goru$mek uygun olur samyorum. "
Gizli oturum b�lad1. Mektubu ve Mustafa Kemal Pa­
�a'nm konu�masm1 dinleyen hoca ve hac1 milletvekilleri,
l)zellikle ltyas Sarni Efendi (Mu�). Vehbi Efendi (Kanya),
Emir Pa� (S1vas), Hoca Feyzi Efendi (Malatya), Hoca
Tevfik Efendi (<;ankm) bu mektuba bir yarut verilip te­
�ekkilr edilmesini istediler.
Buna kar�1hk Hilsrev Bey (Trabzon), Osman Bey (Ri­
ze), �eref Bey (Edirne), Celal Nuri Bey (Gelibolu), Hoca
Milfit Efendi (K1r�ehir) mektuba yamt ve te�ekktir yazil­
masma kar�1 1;1kt1lar. �eref Bey (Edirne) uzunca konu�­
masmm bir yerinde �l)yle dedi:
"Efendiler; 16 Mort 1919 torihinde o/t1 yuzy1/ butun
Turk ve ls/om imomm YO$Oll1t1 Istanbul i$go/ oluyorken
ve sizin orodoki vekilleriniz (yoni Istanbul Mebuson Mec­
lisi 'ndeki uyeler) suruklenirken bu Sehzode Efendi nere­
de idi? lzmit kor$1smdo sizin yollod1t1mz inon�/1 A nado­
lu ev/otlori lngilizlerle �orp1$irken ve Mehmet�itin kur$u-
119
nu lngilizin kolbine girditi vokit Istanbul hoslonelerine gi­
dip (on/art) kutloyon bu Efendi idi; $imdi size mektup yo­
zon Efendi.
FJendiler; siz doyon� (ozim) ve inonc1mzlo buroyo top­
londm1z ve bir vor/1k yorot11mz. omo Toymis muhobirine
so/tonotm velioht1 odmo 'Sevr A ntlo$mos1 'm uygulomok­
ton bo$kO �ore yoktur• diyen yine bu Efendidir. ..
Mustafa Kemal P�a da son konu�mas1 sirasmda �Oy­
le dedi:
"Demin orzettitim ozel ili$ki siirerken (A bdiilmecit
Efendi 'nin) A nadolu 'yo gelmesini onerdim. Bono verditi
yomtto, 'Ben burodo bov siyoso/ ili$kiler i�inde giri$imde
bulundum. Bun/arm sonucunu bekliyorum ' diyordu.
Efendim, bun/arm otlu Omer Foruk Efendi lnebo­
lu 'yo gelmi$1i; ben kendisini geri yollod1m. Onun geli$i­
nin bobosmm yohut koymbobosmm onoy1ylo o/up olmo­
d1tm1 bilmiyorum. Bir 'So/tonal Cemiyeti' kurulmu$ 1s­
tonbul 'do; boz1 belirtileri A nadolu 'yo do yoy1/moyo bo$­
lom1$ll . Tom bOyle bir zomondo bir $ehzodenin oroyo ge/­
mesini uygun bulmod1m.
lkincisi de ki$ise/ o/orok Omer Foruk Efendi 'yi tom­
rtm. Bono boz1 mektup/or yozmt$11 ve kendisiyle yokmdon
temosto bulunon boz1 orkodo$1or/o do hober gondermi$1i.
Bono yozd1t1 mektup/ordo diyor ki: 'Ben oroyo geliyorum.
Ben oroyo gelir gelmez, benim durumumu $imdiden sop­
toym1z ve ben burodon birtok1m insonlor getirecetim ve
benimle birlikte ko/ocok/ord1r. ' Dotrudon dotruyo giit­
Wtii omo� ho/lfe ve podi$Oh olmok. . . Bunun miimkiin o/o­
moyocotm1 kendisine soylemi$1er. Bunu kofosmo koymu$.
Oyso Omer Foruk Efendi 'yi buroyo getirmek hoN{e veyo
podi$Oh yopmok soz konusu detildi. Belki de bir�ok kort­
$1kltk/oro neden o/ocokt1. 'En iyisi, gorevinizi lstonbu/'­
do yerine getirirsiniz ' demi$tim. Yolmz ono demi$1er ki,
gider gitmez bir o/up bitti yoporsm ve millet her $eyi unu-
1 20
tur, buyuk gosterilerle seni pod4oh yopor; o do buno gu­
venerek benim onoy1m1 olmoks1Z1n gelmey ve ger{:ekten lne­
bolu 'yo pktzl1 zomon, derhol Istanbul'a hober vermey. An­
IQ$11lyor ki, Podeyohm veyo bobosmm onoy1ylo gelmeytir. "

Mustafa Kemal P�a'nm konu�masmdan sonra da

gOrti�meler stirdil. Kon�malar bitince Ba�kanb�a iki Oner­
ge sunuldu. Beyaz1t Milletvekili Dr. Refik Bey (Saydam)
Onergesinde �Oyle diyordu:
"'Turkiye Buyuk Millet Meclisi'nin �ehzode A bdul­
mecit Efendi Ho7J'etleri torofmdon gonderilen mektubo yo­
mt verilmesine gerek yoktur. Apk oturumdo ve 'Meclis'e
gelen yoz1lor ' orosmdo okunup gundeme ge{:ilmesine ko­
ror verilmesini oneririm ". Bu Onerge oya sunuldu ve red­
dedildi. �tinkti daha Once hocalardan kimileri bu duru­
mun ilk a�1k oturumda gOrti�tilmesini istemi�lerdi. BOy­
lece Abdtilmecit Efendi11in mektubu, hentiz kaldmlmanu�
olan saltanat ve hilafetin yaranna propaganda arac1 ola­
rak gazetelere ge�ecekti. Herhalde gizli oturuma kat1lan­
lann �o�unlu�u bunu uygun gOrmedi ki, Onerge kabul
olunmad1 .
lkinci Onerge Gelibolu Milletvekili Celal Nuri Bey'in idi.
Bunda �Oyle deniliyordu:
"G6rii$menin yeterlifini ve bu mektupton yolmz gizli
oturumdo a/man bilgi ile yetinilmesini oneririm. "
Bu Onerge oya swmldu ve oy �o�unlu�uyla kabul edi­
lerek gOr�melere son verildi .C"l
14) Vohdettin 'in Bir lngiliz Z1rhl1S1ylo lstonbul 'don
Ko{:mos1 ve �ehzode Abdulmecit Efendi 'nin Hol1fe Se{:il­
mesi.: Ttirkiye Btiytik Millet Meclisi 1 8 Kas1m 1 922 Cu­
martesi gtinkti toplantlsmm dOrdtincti oturumunu gizli ola­
rak yapt1 . Ba�kanhk ktirstistinde, l k inci Ba�kan Dr. Ad-

(0) TBMM Gizli Celse Zabulan Devre I. cilt 2. s. 522-527

121
nan (Ad1var) yer alm1�t1. Bundan onceki gizli toplantmm
tutanak ozeti okunduktan sonra ba�kan ilk sozti, Bakan­
lar Kurulu Ba§kam Htiseyin Rauf Bey'e (Orbay) verdi.
Rauf Bey: "Efendim, 17 . 1 1 . 1338 ( 1922) tarihinde ls­
tanbul'dan Refet Pa�a'dan bir telgraf ald1 k , onu
okuyorum" diyerek � u telgraf1 okudu:
"Vohidiiddin Efendi bu gece soroydon oyrilm1$flr. ls­
ronbul Komurom ve polis miidiiriinii sorU$furmo yopmok
ve gerekli onlemleri olmok iizere soroyo gonderdim. A lo­
cot1m bilgileri oyrico sunocot1m. Vohidiiddin, biiyiik bir
o/os1/1k/o bo$ mobeyincisi ve birko� yokm1 ile birlikre ln­
gilizlerin yord1m1ylo orrodon koybolmu$fUr. (. . . ) "

Bundan sonra Rauf Bey 17 . 1 1 . 922 tarihli Refet Pa­

�a'dan gelen ba�ka bir telgraf1 ok udu: "General Harring­
ton'dan �imdi ald1i1m mektubu ve ili�ikteki bildiriyi su­
nuyorum. Mektup orneii �oyledir:
' Bir orneiini ili�ikte sunduium resmi bildirisinde soy­
lediii gibi, Vahidtiddin kendisini lngilizlerin korumac1h­
ima teslim ederek bir fngiliz sava� gemisiyle lstanbul'dan
aynlm1�tu .'
Bildiri ise �oyledir:
Resmen opklomr ki, Podi$oh (Oyso solronor I Kos1m
1922 'de Tiirkiye Biiyiik Miller Meclisi 'nce koldmlm1$.
Vohdeuin 'in iizerinde yolmz ho/ifelik kolml$fl) bugiinkii
durum sonucundo ozgiir/iik ve YO$Omm1 rehlikede gordii­
tiinden biifiin lslomlorin holifesi kimlitiyle lngiliz koru­
moc1l1t1m ve oym zomondo lsronbu/ 'don bo$kO bir yere
goriiriilmesini isremi$fir. Kendisinin isreti bu soboh yeri­
ne geririlmi$fir. Tiirkiye 'deki lngiliz kuvverlerinin bo$ko­
murom General Sir Charles Harrington Podi$Oh '1 a/mayo
giderek bir lngiliz SOVC1$ gemisine kodor kendisine e$1ik er­
mi$ ve Podi$oh gemide Akdeniz Fi/osu Bo$komurom Ami­
ra/ Dudrook rardfmdon kor$1lonm1$flr. lngilrere 'nin yiik­
sek komiser vekili Sir Nevil Henderson Podi$0h '1 gemide
122
ziyoret ederek Krol Be$1nci George 'a bildirilmek uzere or­
zulor1m sormu$1ur. Berober gidenler $Un/ordlf: B�yover
Omer Yover PO$O, Hodoko Kumondom Koymokom (yor­
boy) Zeki Bey, Esvoppbo$1 Kuruk Ibrahim Bey, Berber­
b�1 Mohmut Bey, Seccodecib�1 Ibrahim Bey, lkinci Mu­
sohip Mozhor Ago, Oruncu Musohip Hoyrettin Ago, Bo$­
hekim Re$OI P�o. Vohudiddin 'in og/u Ertugru/ Efendi. "
(Bu telgraf okunduktan sonra milletvekilleri "Allah kah­
retsin ! " diye baiirdllar.)
Daha sonra Ba�komutan Gazi Mustafa Kemal Pa�a
imzas1yla 1stanbul'daki Refet Pa�a'ya yazllan telgraf ve
bundan gelen yamtlar okundu. Bunun ardmdan da bir­
\:Ok milletvekili konu�ma yapu, yeni halife se\:ilebilmesi
i\:in eskisinin halifelik yetki ve unvamrun ahnmasma, ya­
ni halifelikten \:Ikanlmasma karar verildi . Veliaht Abdiil­
mecit Efendi'nin halife se\:ilmesi ()nerildi. S�ilecek hali­
fenin Anadolu'ya getirilmesi s()z konusu edildi. Bunun
Ozerine Mustafa Kemal Pa�a uzun bir konu�ma yaparak
1ngilizlerin aruk 1stanbul'da egemen durumda olmad1k­
lanm bilmeleri gerekti�ni belirttikten sonra, yeni se\:ile­
cek halifenin Anadolu'ya getirilmesi konusundaki g()rii­
�iinii �()y)e belirtti:
". . . Bir de ho/ifenin A nodolu 'yo bugun Jerde getiril­
mesi s6z konusu o/momok gerekir. Biz de/ege/erimizi bu­
tun dunyo kor$1smdo bor1$ irin Lozon ' a g6ndermi$iz. Ba­
ri$ istiyoruz ve bor1$m o/ocog1m do umuyoruz. Su ho/de
yeni bir oloy ve rok 6nem verir gibi bir durum yorotmo­
mok gerekir. Bari$ yopallm diyoruz. Eger bor1$ o/mo�o
sov� yopmok zorunlugu dogorso o zomon belki ho/ifenin,
'Ben di1$momn etkisi oltmdo duromom ' deyip buroyo ge/­
mesi ve bizimle birlikte burodo qikkotleri uzerimize reke­
rek sov�o devom o/unmas1, bizim irin bir gur koynog1 o/o­
bilir. (. . .)"
AtatOrk'iin bu konu�mas1 elbette politik bir konu�-
123
mu idi . Y c ni se\:ilecek halifenin Ankara'ya getirilrnesinde
o zarnan bu yuk sakmcalar olabilirdi . Arna bu noktada
uzun g�rti�rneler yapdd1, direnenler oldu ve Mustafa Ke­
rnal Pa�a yeniden s�z alarak �u k1sa konu�rnay1 yapt1 :
"Efendiler; gorii5me konusu olan $ey habfenin se�il­
mesi sorunudur. Ha/1fe'nin buraya gelmesi sorunu ayri bir
konudur. Su ha/de onun iizerinde heniiz gorii5me yap1/­
m15 delildir. Gorii5me yap1/mam15 olan bir konu oylana­
maz. "
Arna g�rti�rneler yine surdti git ti. Sonunda gizli otu­
rurnu kapat1p a\:I k otururna ge\:ilmesine karar verildiCl l
0 gunkti be�inci otururn a\:Ik olarak yapild1 ve b u otu­
rurnda Vahdettin'in du�rnanlarla i�birli�i yap1p Muslu­
rnanlara kar�1 tavJr ald1�1 gerek\:esiyle halifeli�inin sona
errni� oldu�una ili�kin olarak �eriye Vekili (Bakam) Kon­
ya Milletvekili Hoca Mehrnet Vehbi E fendi'nin eski usul­
de yazd1�1 k1sa fetva okund u . Osrnanh Devleti zarnanm­
da yazdrn1� olan eski fetvalar bi\:irninde kalerne ahnrn1�
bu fetva harfi harfine ��yledir:
"Mine/ Tevjik
lmamiil miislimin olan zeyid dii5manm umum miis­
limin aleyhinde mucibi mah volan tekollfi $edidesini bilo­
zaruretin kabul ile hukuku lslomiyeyi miidafaadan aczini
izhara miisliminin miidafaaten miicahedelerinde dii5ma­
na muvafakatle miisliminin ihtilfil ve i5tikosm1 mucip ha­
rekota fiilen te5ebbiis ve harekot1 ihtilfilkoraneye devam
ve 1srar ve badehu ecnebi himayesine iltica ederek Maka­
m1 Hilofeti terk vejirar ile hilofetten bilfiil feragat etmekle
$er'an miinhali olur mu? Elcevab - A llohu a 'lem bisse­
vab olur.
Ketebeh iil fakir afa
anhiiltani
Mehmed Vehbi "

124
 Bundan sonra da ttirlti gOrti�meler yapild1 ve yeni ha­
lifenin sei;imine gei;ildi. Oylarm aynlmas1 sonucunda, top­
lant1ya kat1lan 1 63 milletvekilinden I 48 ' inin Sehzade Ab­
dti lmecit Efendi'ye, ikisinin Sehzade Abdtilrahim Efen­
di'ye, tii;tintin Sehzade Selim Efendi'ye oy verdi�i, dokuz
milletvekilinin de i;ekimser kald1�1 anla�1ld1 ve Mylece Ab­
dtilmecit Efendi 1 48 oyla Hal ifeli�e sei;ildi< 2l .
XIV. ILK MECL/S'/N VNL V VE RENKL/
K/!j/LERI
Onlti ki�iler derken Mustafa Kemal P�a gibi ilk Mec­
lis'e ve Ttirk tarihine zaten damgasm1 vurmu� olan lider­
leri de�il , ilk aylarda benim geni; ruhum tizerinde ttirlti
yOnleriyle Ozel bir izlenim birakarak benli�imde canh kal­
m1� olan milletvekillerini kastediyorum. Bunlar, gOrti�me­
lerde ileri stirdtikleri cfti�tinceler veya konu�ma tarzlan ile
o zaman dikkatimi i;eken ki�ilerdir.
Gazetecilik gibi meslekleri veya i;ok· s1k sOz almalan
ya da Meclis 'te pek az sOz ald1klan halde btittin milletve­
killerinden Ozel saygi gOrmeleri veya d1� gOrtinti�leri ve giy­
sileri dolay1S1yla benim unutamad1�1m ki�ilerden de ayn­
ca sOz edece�im.
K1sacas1 ' unutulmaz ki�iler ' i objektif bir de�er yar­
g1sma ve siralamaya gOre de�il, o tarihteki Oznel de�erle­
me ve izlenimlerime gore a nlataca�1m.
Burada ii kin Mustafa Kemal'in sadece ba�kanhk duru­
muna k1saca de�inmek istiyorum.
Bence Meclis'in en iyi konu�an ve olaylar1 doyurucu
bii;imde anlatan hatibi Mustafa Kemal P�a idi. Kesin, i;ok
etkili, kara r h, zaman zarnan sertlik ta�1yan, fakat batma­
yan, tirktitmeyen bir konu�ma bii;emi (tislubu) vard1 Reis
Pa�a'nm.
( I ) TBMM Gizli Celsr Zab11lan !kvre I , cill J , s . 1042-106�-
(2) TBMM Zabll Ceridesi Devre I . cill 24, sh. �62-�66 (bilioditi gibi halifelik de
J Man 1922 1arihiode Turkiye 8Uy1lk Mille! Meclisi'oce k.aldmldi. H.V.V.)

125
 Seyrek , ama Ozlti konu�urdu.
Meclis'e ba�kanhk etti�i gtinler, laf merakhs1 kimi
milletvekillerinin konu �ma \:•kmalarma izin vermez, gO­
rti�meleri, her zaman, tart1�1lan konunun do�rultusunda
ytirtittirdO; bOylece \:ah�malardan daha \:abuk sonu\: ah­
mr, i�ler daha \:abuk ytirtirdti.

1) Reisi Sani (lkinci Ba�kan) Celalellin Arif Bey: Ki­

bar davra m�h. �i�man, hatta gObekli, vapur dumam goz­
ltiklti bir zat olan ikinci ba�k an, Erzurum Milletvekili Ce­
lalettin Arif Bey de iyi hatiplerdend i. l stanbul Meclis-i Me­
busam'mn Birinci Ba�kam i ken, lstanbul'un i�gali tizeri­
ne Ankara'ya ka\:arak Ttirkiye Btiytik Millet Meclisi' ne
katilm1�. orada lkinci Ba�kan se\:ilmi�ti. Bu se\:imden pek
memnun olmad1�1 anl�1hyordu. Belki, l stanbul' daki gi­
bi birinci ba.skanhk umdu�u. ama umdu�unu bulamad1-
�1. bizim kalemde bile sOyleniyordu. Ytizti hi\: gtilmezd i.
Boyle oldu�u halde Meclis toplantilarm1 yonetmede Reis
Pa�a ayannda bir otorite k uramazd1.
2) lsmet (Inonu): Edirne Milletvekili Miralay lsmet
Bey, cephedeki gOrevi gere�i olara k , Meclis'te \:Ok az gO­
rtintirdti. Ktirstide, k1sa, kes in ve sertli�e ka\:an bir tonla
konu�ur, soz sOylerken sanki dilini a�mm i\:ine do�ru \:e­
kiyormu� gibi bir izlenim uyandmrd1. Kandmc1 ve doyu­
rucu bir konu�ma bi\:imi v ard1.
ltk Meclis'in ilk zamanlarmda kendisini hi\: sivil k1-
hkta gOrmedim; hep tiniformah gelird i . llk kabine se\:i­
minde (0 zamanki yasaya gore bakanlar Meclis'te teker
teker se\:ilirlerdi . ) en \:Ok oyu lsmet Bey ( l nonu) alarak
Erkaru Harbiye-i Umumiye Reisi (Genelkurmay B�kam)
olmu�tu. 0 dOnemde bu makam bir bakanhk durumun­
da idi.
lsmet Bey, cin gibi zeki gozleriyle o zamanlar benim
Uzerimde saygi ile birlikte bir ttir korku duyg usu uyandi-
126
nrdt. Onda, ()teki milletvekillerine benzemeyen , fakat ne
olduiunu bilip i;1karamad1i1m bir ()zellik vardt.
1smet Bey ii;in herkes "Mustafa Kemol'in sot ko/u "
derdi .
3) Rauf Bey (Orboy): Rauf Bey Istanbul Meclis-i Me­
busam' nda 1ngilizler tarafmdan yakalarup Malta'ya sii­
rillmii� olduiu ii;in Birinci Meclis'in I 920'deki ilk zaman­
larmda yoktu. Fakat ben onun ad1m, daha 1 9 1 7- 1 9 1 8'de
Yozgat'ta bulundu�m sirada 'Hamidiye Kahramaru' ola­
rak duymu�. kendisini de Mustafa Kemal'i Ankara'da
okulca ilk kar�1lad1i1m1z giin O'nun yanmdag()rmii�tiim.

I 922'de liseyi bitirip yeniden Meclis memurluiuna d()­

niince, Rauf Bey'i Meclis'te buldum. Tutsakhktan kur­
tulmu�. Ankara'ya gelmi�ti . Meclis'te Sivas milletvekili,
Kabine'de de 1cra Vekilleri Heyeti Reisi (Ba�bakan) ola­
rak bulunuyordu. Giizel kon u�urdu. 0 zaman art1k belir­
ginle�mi� olan birinci ve ikinci grup milletvekillerinin i;o­
iunluiunca sevilirdi .
Biz mem•irlar da onu pek severdik. <;ok sevimli ve
ali;akg()niillii bir davrar11�1 vard1. Yersizlik yiiziinden kii­
i;iik memurlarla aym odada o turan bizim Evrak ve Tahri­
rat (Yaz1i�leri) Miidiirii Necmettin Sahir (S1lan) Bey'in ya­
nma s1k s1k gelir, bizleri de her zaman selamlar, haur so­
rard1. Ai;1k ve mert halini, nazik ve erkeki;e davram�mt
pek beienirdi m . Sonralan onun Halife'ye eiilimli oldu ­
iunun s()ylenmesi ii;imdeki sevgiye g()lge dii�iirdii ise de
ona kar�1 olan ki�isel sevgi ve sayg1m1 hii;bir zaman yitir­
medim.
Saruyorum ki benim h ii; deii�meyen bu psikolojik du­
rum um , . onun geri;ekten ii;tenlikli ve ai;1k yiirekli bir in­
san olu�undan ileri geliyordu.
4) Fevzi (<;okmok) PO$O: Fevzi Pa�a. Meclis'e gei; ka­
t1lm1�t1. 11k giinlerde orada deiildi. Meclis"e, Kozan mil-
127
letvekili olarak, bir sure sonra katdm1� u. Politika orta­
m1m yadirgar bir durumu vard1; bu ortama pek ayak uy­
duramazd1. Zaten Meclis'te i;ok az g�rtintirdti. Her zaman
ciddi ytizlti, (fakat ters ve aksi deiil), babacan bir tutum
ii;indeydi. i
Onu Meclis'te dinleme firsaum, bir kez asker kai;ak­
lan ii;in konu�urken yakalam1�u m . Bizim zabu katibi ar­
kada�lar etkili bir hatip olmad1im1 s�ylerlerdi. Doiruy­
mu�: Konu�mas1 da yarad1h�1 gibi sade idi. Reis P�a'nm
hocas1 olduiu ai1zdan ai1za yaydd1i1 ii;in ona kar�1 bti­
ytik bir sayg1 duyard1k.
5) Refet (Bele) Po�o: 1zmir Mebusu olan Miroloy Re­
fet Bey i;ok sevimli, davram�lan, tiniformas1 ve kalpai1
fiyakah olan , k tirstiye i;1kmca sempati uyandiran bir zat­
u. G�steri�i sevdiii -memurlar dahil- herkesi;e bilinir,
fakat g�steri�i kendine yak1�urd1gi ve sahtele�tirmedit;i ii;in
bu huyu ho�g�rtiltirdti.
Nasd ki okulda �trencilerin her �iretmen hakkmda
ortak bir yarg1S1 olursa, biz memurlar da o zamanki mil­
letvekilleri hakkmda ortak yargdara vanrd1k. Refet ve Ra­
uf Beyler 'sevimlilik'ten yana bizlerden 'tam nwnara' alan
milletvekillerindendi.
Refe t Bey ii;in ' Mustafa Kemal P�a'nm sol kolu' de­
nirdi.
6) Hiiseyin A vni (Ula�): Erzurum Milletvekili Htise­
yin Avni Bey ilk Meclis'in say1.h konu�macJ..lanndand1. Asd
mesleii avukathk olan Htiseyin Avni Bey, 23 Temmuz
1 9 1 9'da Erzurum'da toplanan Vilayau �ark1ye Mtidafaa-i
Hukuk Cemiyeti Kongresi'nden beri tilkenin dti�mandan
kurtulmas1 konusuyla yakmdan ilgilenmi� ve ilk Meclis'e
Erzurum'dan milletvekili olarak sei;ilmi�ti. Orta boylu, ya­
i1z, esmer ytizlti, yiiit ruhlu bir ki�iydi. Meclis'te �nemli
konularda s�z ahr, g�r�tinti sonuna kadar savunur, he­
yecanh ve manukh konu�malanyla dinleyenleri etkilerdi.
1 28
Bir ara, yine Erzurum Milletvekili Celalettin Arif Bey ile
birlikte Meclis'ten ald1klan izinle secim bolgesine gitmi�.
her nedense iznini uzatt1kca uzatm1� sonra yeniden don­
mti�tti . Trabzon Milletvekili Ali �tikrti Bey'in konuk ol­
du�u bir evde Kuvayi Milliyeci birliklerden birinin ba�1
olan kuzey Karadeniz bolgesinde btiytik yararhklan go­
rtilen "Topal Osman" ad1yla amlan Giresunlu Osman A�a
tarafmdan oldtirtilmesi tizerine Htiseyin Avni Bey'in Mec­
lis Genet Kurulu'nda yapm1� oldu�u konu�ma cok tinlti­
dtir. 0 gtin bu konu�may1 ba�mdan sonuna detin ayakta
dinledim. Sozleri arasmda �u ttimce de vard1: "Ali �tik­
rti'yti oldtiren bilekleri kiraca�1z; 0 bilekler is terse mmah
pa�a bilekleri olsu n." Hie unutmad1�1m bu sozleri herhal­
de daha sonra Meclis tutanak dergileri'nden c1kartm1� ola­
cak ki orada yerini bulamad1 m . Meclis'in oteki donemle­
rinde politikac1hktan aynhp yeniden avukath�a ba�layan
Htiseyin Avni (UI�) Uk Meclis'in tarihinde ilginc bir yeri
olan milletvekillerindendir ve bu Meclis'in sonlarma do�­
ru k1saca ' Birinci Grup' ad1yla amlan ilerici ' Mtidafaa-i
Hukuk Grubu' kar�1smda muhalefet grubu olarak olu�an
tutucu ' l kinci Grup' milletvekillerinin eylemli ba�kam go­
rtintimtindeydi . Tutucu idi , ama mukaddesatc1 ve gerici
de�ildi.
7) Kdz1m Karabekir Pa$a: Edirne Milletvekili ve Do­
�u Cephesi Komutam Kaz1m Karabekir Pa�a'y1 Meclis'in
ilk gtinlerinde, ki�isel olarak de�il, bu Meclis'e s1k s1k cek­
ti�i telgraflar dolay151yla tamd1m. Sovyet telsizinden ala­
rak Meclis'e yollam1� oldu�u uzun bir telgraf Genet Ku­
rul'da okundu�u zaman oradaydu n . Bu telgraf cok uzun
gorti�me ve tar t1�malara yol acm1�t1 .
Meclis'e bayram ve kandillerde kutlama telgraflan da
yollard1.
istanbul'daki kotti propaganday1 ve Milli Mticadele'­
ye kar�1 olan faaliyetleri sebep gostererek memlekete ve
1 29
dtinyaya bildiriler yay11nlanmas1m sahk veren bir telgraf1
tizerine Meclis �eriyye Enctimeni, yiizde doksam Arapi;a
terkip, ayet ve dua ile dolu bir beyanname hazirlam1� ve
bunu Kir�ehir Mebusu Mtifit Hoca ktirstiden okumu�tu.
Ben bundan hii;bir �ey anlamarru� um. Onun arkasmdan
Antalya mebusu Hamdullah Suphi Bey kendi hazirlad1i1
bir bildiriyi okumu�. Meclis her ikisinin de yay1mlanma­
sma karar vermi�ti.
Ben liseyi bitirip yeniden Meclis'e d�ndtikten sonra
Kaz1m Karabekir Pa�a. Doiu'da yeti�tirdiii ktii;tik yetim
okul i;ocuklanyla birlikte Ankara'ya gelmi�. bir meydan­
da onlara �iretmenleri arac111i1yla, ttirlti cimnastik g�s­
terileri yapt1rtm1�t1.
Edirne Milletvekili ve 1 5 . Kolordu Kom utam Kaz1m
Karabekir P�a'y1 Meclis'in ilk aylarmda g�ztimde i;ok bti­
ytitmti� olduium ii;in kendisinin Myle �eylerle uira�ma­
s1m o zaman yadirgam1�um .
01� g�rtinti�ti bak1mmdan i;ok vakarh bir insan ve
mert bir askerdi. Onu yakmdan g�rtip kendisiyle konu�­
mak firsau hii; doimad1.
8) Ce/di (Boyar): Burun tisttinden s1k1�tmlan kelebek
bii;imli, hafif dumanh g�zlti k ta�1yan, s�z ahnca, konu�­
ma ktirstistine doiru airr aiir ytirtiyerek ktirstiye i;1kan Sa­
ruhan Mebusu Mahmut Celal Bey, sonraki e'yi uzatarak
"Efendileeeer ! " diye s�ze ba�lar, din ilkelerini halka ya­
yan Isa havarileri gibi, s�zctikleri sei;e sei;e konu�ur ve ko­
nu�mas1ru etkili kdmak ii;in bak1�lanm btittin Meclis tiye­
leri tizerinde dola�urarak sesinin tonunu konuya g�re bir
artist gibi ayarlay1p s�z s�ylerdi.
Meclis'in ilk haftalarmda bir gun , i�gal olunan top­
raklarda Yunan k1y1rrum anlatan bir konu�mas1m dinle­
mi� ve i;ok etkilenmi�tim. Kimi yerde ailar gibi konu�u­
yor, Meclis'i co�turuyor, onu dikkatle dinleyen milletve-
130
killeri diisman i\:in s1k s1k ' k ahrolsunlar ! ' diye baimyor­
du.
Konusurken hi\: acele ettiiini gormedim.
Konusmas1, Hamdullah Suphi Bey'inki gibi siislii de­
iii , ama yahnkat kafalar iizerinde daima etkili olurdu.
Onun 1ttihat ve Ter?kki Firkas1'nm 1zmir Katibi Me­
sulii olduiunu ve daha sonra k1hk deiistirerek 'Galip
Hoca' takma ad1yla Demirci Ef e'nin yanmda Kuvayi Mil­
li ye komutanhi1 yapuim1 memur .arkadaslardan biri soy­
lemisti.
Geleceiin cumhurbaskam olacaima isaret olacak her­
hangi belirgin ve olaianiistii bir ozellik ve goriintiisii yok­
t u. Sadece Meclis'in sivrilmis iiyelerindendi.
tlk bak1sta, insan ruhunu sanveren , her tiirlii k usku­
dan uzak tam bir giiven asilayan tiplerden det;ildi. Hafif
dumanh gozliiklerinden midir nedir, sanki bir karanhk ya­
m varm1s gibi gelirdi bana.
Burada anlatilmasma gerek olmayan vesilelerle, 1s­
met 1nonii ile bir kez cumhurbaskam iken, bir kez de 27
May1s 1960 Devrimi'nden sonra goriistiim.
Celi.I Bayar'la da cumhurb�kam iken iki kez kars1
kars1ya gelip konustum.
Samyorum ki bu konusmalardan, ne onun yildm be­
nimkiyle, ne de benim yildmm onunkiyle bans1k \:lkma­
d1. Bu ruhsal 'y1ld11:. uyu$moz./lt1 ' duygusundaki nedenle­
rin anlatilmasma olanak yok . Zater\ bu konu bu kitabm
\:er\:evesi d�mda kahr.

9) Rejik Sevket (Ince): Ulusal Kurtulus Savas1 done­

minin tam devrimci ve yiirekli bir politikacm, vatan ve
milleti ilgilendiren sorunlann savsaklanmasma asla kat­
lanamayan, inanm1s. yurtsever bir Turk ayd11uyd1. 1 1 Ey­
liil I 920'de 1stiklal Mahkemeleri Yasas1 kabul edilip bu
mahkemelerin iiyeleri i\:in Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi 'n-
131
ce yap1lan sei;imi ilk turda biiyiik bir i;o�unlukla kazanan
iii; milletvekilinden biri o oldu. (Obiir ikisi Muhittin Ba­
ha (Pars) (Bursa), Mustafa Necati (Izmir). Birinci turdan
sonra giinlerce siiren sei;im turlarmda hii;bir milletvekili­
nin salt i;o�unlu�u sa�layamad1�1 giinlerden birinde Re­
fik �evket, Meclis kiirsiisiine i;1k1p tam bir ii;tenlik ve co�­
kuyla: "Bizier ilk intihapta serildik. Yalmz ba�1m1za mem­
leketin irine gider, yuksek Mec/is 'in verditi vaz1feyi yeri­
ne getiririz " diye ba�rarak o giinlerde Meclis iiyelerinde
goriilen gev�eklik ve sarsaklamaya kar�1 koydu . -llk ls­
tiklal Mahkemeleri boliimiinde belirtti�im gibi �oyle kiik­
rf.u 1 : "Efendiler asacat1z, as1/acat1zfaka1 bu varam kur-
1aracat1z. "
Onun engin yurt sevgisi bu sevgiden do�an yiirekli­
lik ve co�ku oliimiine de�in surd ii.
Olkenin kurtulu�undan v e cumhuriyetin ilanmdan
sonra kendisini yalmz politikac1h�a ve hukuki;ulu�a de­
�il, yurt ormanlarmm korunmas1 ve maden ocaklarma ge­
rekli direklerin sa�lanmas1, batakhklarm kurutulmas1 gi­
bi onemli iilke sorunlarma adad1. Bu amai; ii;in okaliptiis
a�ai;larmm geni� oli;iide yeti�tirilmesi, okaliptiis orman­
lan olu�turulmas1 ii;in i;al1�u. ara�urma ve incelemeler yap­
u , d ahas1, "Okaliptiis" adm1 ta�1yan bir de kitap yaz1l­
masm1 sa�lad 1 .

<;ok yonlii bir yurtseverdi o. 23 Nisan 1 920 giiniiniin

Ulusal Egemenlik Bayram1 olarak kabul edilmesi ii;in 23
Nisan 1 92 1 Cumartesi giinii, yani Meclis'in toplanmasm­
dan tam bir yil sonra ilk onergeyi veren odur. Refik �ev­
ket bu onergenin hemen oybirli�iyle kabul edilece�ine ina­
myordu. Arna kar�1 koyanlar ya da bu yasa onerisini su­
land1rmak isteyenler i;1kmca hemen kiirsiiye f1rlay1p �oy­
le konu�tu: "Kaea tarihi canland1rmak �erefine, koca bir
tarihi yeniden ya�atmak gorevini iistlenen Meclisimiz bu
132
gunu elbette deierlendirecek, kutsalla�tiracak ve bunu to­
runlanmiza yadigar brrakacakur . . . ' ' Bu konu�madan son­
ra oneri kabul edilerek yasala�t1 ve 23 Nisan Ulusal Ege­
menlik Bayram1 boyle yerle�ti.

Refik �evket ( Ince) 23 Nisan I 920'den tam 35 yd ve

bir gun sonra 24 Nisan I 955 ' t e ya�ama gozlerini yumdu.
Olkemizin tarihinde saydan ne yaz1k ki pek az olan boyle
idealist hukuk\:U ve politikac1lan unutmamak, gen\:liie or­
nek olarak gostermek, Turk aydmlarma du�en buyuk bir
gorevdir. <;ok deierli hukuk k utuphanesini Izmir Ege Oni­
versitesi'ne armaian etmi� olup, orada kendi adma ozgu­
lenen ayn bir bolumde yer alm1�ur.

10) Yunus Nodi Bey: V i.icut\:a toplu olduiu i\:in k1sa

boylu gorunen Yunus Nadi Bey, hafif gerdaru, kalm sesi,
burnunun ustune dola�an bir yayla tutturulmu� eski tip,
ilgin\: gozluiu, vakarh duru�u ile Uk Meclis'in hemen goze
\:arpan uyelerinden biriydi . Butiin milletvekillerinin ona
kar�1 ozel bir sayg1 gosterdiklerine uzaktan tamk olurduk.

Her milletvekilinin, istedii; komisyona kendi kendi­

sini aday gostennesi yoluyla yapdan encumen (komisyon)
se\:imlerinde, kahn sesiyle 'Umuru lktisodi ' diye baiirm1�.
bir sure sonra lr�at Komisyonu'na da girmi�ti. Bu komis­
yon, o zamanlar bana 'halka nasihat komisyonu' gibi gel­
diiinden, bu se\:imi yadirgam1�t1m. <;unku Yunus Nadi
Bey'in, insanlara hemen yana�acak gule\: yarad1h�1 ve y1-
imlan etkileyecek bir guzel konu�ma yeteneii yoktu. 0
gun toplant1 salonundan \:Ikarken bu du�uncemi zab1t ka­
lemindeki ya�hca arkada�lardan birine soyleyecek oldum,
bu arkada� hemen: "Siz ne soyWyorsunuz? 0, Yeni Gun
gozetesinin sohibidir. Oy/e muktedir bir sermuhorrir (ba�­
yazar)d1r ki, lstonbutdo iken bir tek moko/esiyle huku­
met dii$i"irmii$1Ur. Yovlonylo herkesten iyi ir$dl yopor"
133
diyerek beni aydmlatnu� ve Yunus Nadi Bey'in de�erini
gbztimde btiytitmti�tu.<•>.

//) Hamdullah Suphi 1hnr1iJver ve Dr. R1za Nur Bey­

/er: 1 920 yilmm 23 Nisam' nda, yani ba�lang1\:ta 1 1 0 tiye
ile toplanan ve dbnem sonunda, yani 1 923 A�stos u'nda
ise tiye saylSI -Malta tutsakh�mdan gelenler ve yeni se\:i­
lenlerle birlikte- 300'ti a�an ilk Ttirkiye Btiytik Millet
Meclisi'ndeki milletvekillerinden Dr. R1za Nur ve Ham­
dullah Suphi beylerin, benim lise b�rencili�i ya�am1mda
bzel birer yeri oldu�undan, bu i k i milletvekili hakkmda
o zaman edindi�im izlenimleri a\:1klamahy1m.
Meclis Gene! Kurul toplant1lanm hemen hemen ka­
\:Innay1p muntazam olarak izledi�im i\:in Hamdullah Sup­
hi ve R1za Nur beyleri i lk gtinlerde tamd1m . Hamdullah
Suphi Bey'in ad1m "Biiyiik hatip " diye daha bnce i�itmi�­
t i m. Meclis ' i n a\:1ld1�mm ertesi gtinti Mustafa Kemal Pa­
�a'nm birka\: oturum stiren uzun konu�masmdan sonra
sbz alan ve dti�manlanmm lanetleyen milletvekilleri ara­
smda Hamdullah Suphi Bey de vard1 ; ger\:ekten co�kulu,
ak1c1 ve \:Ok gtizel konu�uyordu.
Daha sonraki gtinlerde Meclis tarafmdan halka ya­
yimlanan bildiriyi ve padi�aha yazilan yaziy1 konu�ma ktir­
stistinden Gene! Kurula yine Hamdullah Suphi Bey oku­
du. Sovyetler B irli�i'nce telsizle yay1mlanan ve dtinyamn
btittin ezilen halklanna seslenen bildirinin D o�u Cephesi
Komutam Kaz1m Karabekir Pa�a tarafmdan Ttirkiye Bti­
ytik Millet Meclisi'ne ul�tmlmas1 tizerine a�lan ve uzun

(•) Aradan yakl�k U� yll g�ikten sonra onun, Ankara'da �1kmakta olan Yeni
Gun gazetesinde birka� ay muhabirlik yapll�m sirada beni hi� gOrmedi. Arna
Ilk Meclis'in �b$1ndan 22 yll sonra 1942'de, Cumhuriyet gazetesinde ilk ma­
kalem �lunca beni gtlrmek iS1emii;. Yazi hleri MUdUrU Feridun Osman Men­
t�llu ile yll.llln a girdilimde k3"1S1na otunup: "Gmuiem Illa mop•11r; hkukl
"' '41lmal � yimW- � 111iram1111 """- " dcdiA:i zaman ken­
disine ilk TUrkiye BUyUk Millet Meclisi'ndm ve daha sonra Medis'in tatil ay­
lannda, iki ay kadar muhabir olarak �ah$l•lmt Ymi Gun pHtesinden sOz �­
malt istedimse de beni "ukala bir doreot" sanmasin diye "11Zge<tim.
1 34
stiren bir g()rti�me masmda yine Hamdullah Suphi Bey
cok etkili, co�kulu bir konu�ma yapm1� ve bunun bir ye­
rinde: "Evet orkod�lor, bu votom kurtormok i{:in gere­
kirse Bolievik de o/ocot1z, ieyton do o/ocot1z " diye ba­
iirm1�t1. Sonradan bizim btiroya gelerek bu s()z)erini tu­
tanaktan c1kard1im1 samyor um. Fakat ben bu s()z)eri bu­
gtinkti gibi amms1yorum.
Birkac ay sonra Istanbul Htikti meti'nin olumsuz tu­
t um ve propagandalan tizerine, yine Kaz1m Karabekir Pa­
�a 'dan gelen ve tilkedeki btittin halka yeni bir bildiri ya­
y1mlanmas1m ()neren yaz1 tizerine bu bildirinin Hamdul­
lah Suphi Bey'le birlikte "Ser 'iyye Encumeni " (yani Din
t�leri Komisyonu) tarafmdan hazirlanmasma Meclis'ce ,ka­
rar verilmi�. fakat �er'iyye Enctimeni'nin bildirisi, halkm
anlayamayacai1 bicimde cok aidah bir Osmanhca ile ka­
leme ahnd1imdan, Hamdullah Suphi Bey ayn bir bildiri
hazirlay1p, Kir�ehir Milletvekili Mufit Hoca'nm okudu­
iu �er'iyye Enctimeni bildirisinden sonra kendi bildirisi­
ni okumu� ve Meclis bunlarm her ikisinin de yay1mlan­
masma karar vermi�ti.
K1sacas1, Hamdullah Suphi Bey'i ilk Meclis'te cok
dinledim, zevk ile dinledim. Y az1h bir kagu veya nota bak­
madan, doirudan doiruya derli toplu, etkili, �iir gibi gti­
zel ve heyecanh kon�urdu. Ne var ki bu konu�malarda
beni doyurmayan bir y()n sezer, bunun ne olduiunu bir
ttirlti anlayamazd1m. Onu dinlerken cok duygulamr, ho�­
lamr ve heyecanlamrd1m, ama sonra kendi kendime dti­
�tintince, kafamm icinde onun s()ylediklerinden pek bir �ey
kalmad1im1 g()rtirdtim . Alk1�lanmaktan cok ho�lanan
Hamdullah Suphi Bey'in gtizel konu�malan, bir bak1ma;
lzmi t'in pi�maniye helvas1 gibi bir �ydi. Tath, daha doi­
rusu yerken ta th, fakat asla ()zlti ve doyurucu deAiJdi. Bunu
cok gee fark ettim.
Bununla birlikte Hamdullah Suphi Bey'i, uzaktan
135
 uzaia \:Ok severdim. Dinleyici locasmm basamaklarmda,
ayakta durup konusmalanm btiytik bir cosku ile dinleyen
liseli Meclis memurunun, elbette ki farkmda deiildi. Arna
ben onun \:Ok ()zenle ortasmdan iki yana taranm1s k1r sa\:­
lanna, sesinin mtiziiine, konusmalarmm ak1cd1ima, yti­
ztintin nazik ve gtile\: ifadesine, davramslarmdaki kibarh­
ia uzaktan uzaia ha�·ranhk duyard1 m.

Dr. Riza N u r Bey'le Hamdullah Suphi Bey arasmda

Meclis'in ilk gtinlerinden baslayan bir rekabet vard1; bu
yansma Milli Eiitim Bakam'nm Meclis'\:e se\:ilmesi so­
nunda su ytiztine \:lkm1st1 .

Dr. R1za Nur Bey, Meclis tiyelerince de pek sevilmez­

di . Onlemesine, (yani k()seleri ()ne ve arkaya doiru) giy­
diii kuzu derisi k1v1rc1k gri bir kalpak, haki renkli bir giysi
tas1rd1 .

Dr. Riza Nur Bey'de 'btiytikltik hastal1�· vard1. flk

hilktimet kur ulusuna g()re Meclis'in b�kam, ayru zaman­
da '/era Vekilleri Heyeti nin (yani Bakanlar Kurulu' nun)
'

da ba$karu idi. Bu nedenle htiktimet prograrmm -

Meclis'in b�kam olan- Mustafa Kemal P�a okuyarnaz­
d1. Bunu Meclis'te Milli Eiitim Bakam Dr. R1za Nur Bey
okudu . Kendisini ilk kez Meclis'te bu vesile ile dinledim .

Hamdullah Suphi Bey'in yans1 kadar hatipliii yoktu. Fa­

kat dtizgtin konusuyor, elindeki metni, kandmc1 pozlarla
okuyordu. Samyorum ki bu prograrm Mustafa Kemal Pa- r
sa'nm yerine, O'nun temsilcisi olarak, okuduiunun bilin­
cini tas1yord u. c·i

(0) lleride anlatacaklanm. kendisinin bOyll k adam oldutunu sanan Dr. R1z.a Nur
Bey'in ne denli ktl�ilk i�lerle utr�abildilini ve bir M i l l i Eiitim Bakan1'mn bir
okul yOneticisi g1bi aynnuh i�lere dalabilecelini ve yarauh� bak1mmdan da "kil­
�ilk ad am" oldutunu gOsterocek t ir.

136
 12) Tuna/1 Hi/mi Bey: Bolu Milletvekili olan Tunah
Hilmi, ilerici, daha o zaman oz Tiirki;eci, kadm haklan
savunucusu, tam iilkiicii bir insand1. Birinci Meclis'teki

tutucu hocalar onu sevmezler , kiirsiiye her geli�inde gii­

riiltii yaparlar, hii; konu�turmak istemezlerdi .
Esmer yiizii , pos b1y1klan, �akaklan a�arm1� sai;lan,
kalm ve giir sesi ile ilk Meclis ' in i;ok renkli ki�ilerindend i .
Bugiin sa� olsayd1 Tiirk devriminin zedelenmesi kar�1sm­
da yine o kalm sesini yiikseltip bir aslan gibi kiik reyece­
�inden hii; �iiphe etmiyoru m .

13) Diyab Aga: Dersim Milletvekili Diyab A�a uzun

boyu, dik duru�u. �ahin bak1�h gozleri, uzun ve bak1mh
beyaz sakah, i;ok ai;1k ye�il r enkte, ipek i�lemeli �al san�1
ile her gorenin dik katini i;eken bir ki�ili�e sahipti. Yore­
sindek iler iizerinde sayg1 uyandmrd1. B iiyiik Millet Mec­
lisi'nin Ba�kam M ustafa Kemal Pa�a da ona kar�1 i;ok say­
g1h davramrd1. Toplanti salonunda kar�1la�t1klan zaman
(ben yalmz iki kez tamk oldum) Pa�a. ona do�ru yonelir
elini s1kar hatir sorard1. Diyab A�a'nm ai;1k bir otomo­
bilde Mustafa Kemal Pa�a ile birlikte i;ekilmi� resmi i;ok
iinliidiir.

Diyab A�a. Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi Gene! Ku­

rulu ' nda pek az soz ahrd1. Arna konu�tu�u zaman etkili
olurdu. Benim Meclis' ten iki y11l1k aynh�1m masmda, Yu­
nanhlann Ankara yakmlarmdaki Polath 'ya kadar ilerle­
mesi iizerine Meclis Gene! Kurulu ' nda Ti.irkiye Biiyuk Mil­
let Meclisi' nin Kayseri 'ye ta�mmas1 soz konusu olmu�; ki­
mi milletvekillerinin ta�mmadan yana olduklanm goren
Diyab A�a kiirsiiye i;1karak: " Bizier buraya Ankara'dan
kai;mak i�n gelmedik, dii�manla sava�mak ii;in geldik; bir
yere k1p1rdamay1z. Meclis'in Ankara'dan aynlmas1 mil­
lette korku yaratu . Burada kahyoruz ve kalaca�1z" bii;i-
1 37
minde konu�mu� ve bu konu�mas1 pek etkili olmu�. Bu
olayi Meclis 'te yeniden gOrev aJd.Jtun zainan O�en�im.c•>
Diyab A�a, �ahin bak1�lanna kar�m, cok sevimli, al­
cakgOni.illi.i, gillec ytizJi.i, ama vak_arh bir insand1. GOril­
nilmil unutulacak gibi de�ildi.

14) Hoca Mehmet Salih Efendi: Dort kad.Jnla evlen­

meyi zorunlu k1lmak konusunda Meclis'e verdi�i Oneri ile
bir vakitler i.ilke Olci.isi.inde tin kazaruru � olan Erzurum Mil­
letvekili Hoca Salih Efendi, fesinin i.isti.ine �al motifli dar
bir sank saran, k1sa boylu ve cerbezeli bir ki�i idi. Konu�­
mak icin Meclis ki.irsi.isi.ine c1kmca, sOze b�lamadan, her­
kesin duda�mda bir gi.ili.imseme belirirdi . Di.i�i.incelerinde
tutucu, davram�lannda samimi gOri.ini.ir, kon�urken esp­
riler yapmaktan ho�lanud1. Salih Hoca ilk Meclis'in unu­
tulmaz renkli ki�ilerindendi.
15) Hatipler (/yi Komzyanlar): Bursa Mebusu Muhit­
tin Boho (Pars), sonradan Adliye Vekili olan Saruhan Me­
busu Rejik Sevket (Ince), 1zmir Mebusu Mahmut Esat
(Bozkurt), Saruhan Mebusu Mustafa Necati, Kastamonu
Mebusu A bdiilkadir Kemali. Konya Mebusu Rejik (Ko­
ra/tan), Erzurum Mebusu Huseyin A vni (Ula$) ilk Mec­
lis'in bellib�h hukuk�u hatiplerinden; Bursa mebusu Ope­
rator Emin, 1zmir Mebusu Dr. Tevjik R�tu (A ras) bey­
ler de s1k s1k sOz alan doktor h atiplerdendi . Her zaman
sanki bir �ye sitem eder gibi konu�an uzunca boylu �i�­
man 1zmit Mebusu Sim Bey de ilk Meclis'in dikkat ceken
milletvekillerindendi. Bir Malatya Mebusu Reyit Ago vard1
ki bircok konuya akh erer ve dikkate de�er konu�mala­
nyla Meclis'i etkilerdi. Benim memleketim olan <;orum'-

(") N e yaz1k lli Meclis'in Kaysrri'ye n a k l i i�in gizli 01urumda yapllan gorU$me v e
1arh$malann IUlanaklan. divan ka1ibi mille1vekillerince dUzgUn yaz1lmam1$.
Erzurum Mille1vekili Mus1ara Ourak Bey'in aym doaruhudaki konu$mas1 giz­
li Tu1anak Oergisi'ne g�mi$ (TBMM Gizli Celse Zabulan, Cih 2, s. 103), Di­
yab Ata'mnki g�memi$.

138
un mebuslan i�inde en �ok konusam fakat pek ciddiye
almmayam Hasim Bey, az konu�up kendisini dinleteni de
lsmet Bey (Eker) idi. Bu zat Meclis 'in sonraki donemle­
rinde de �ok uzun sore milletvekilligi yapm1� ve Meclis bi­
rinci reis vekilliklerinde de bulunmu�tur.
16) Fazio Dikkot <;ekenler: Ilk Meclis'ten, bellegim­
de �ak1h kalan mebuslardan Lazistan (Rize) Mebusu Zi­
yo Hur$il (Izmir suikastmda asdd1), Hakkan Mebusu Moz­
hor Mufit, Burdur Mebusu Ismail Suphi beyleri de bura­
da anmahy1 m .
Hentiz �ok gen� olan Ziyo Hur$il Bey konu�malann­
daki atakhlJ, kendine �zgti �ivesi, Mozhor Mufit Bey otu­
rakh ve anlat1�larmm tutarh ve dilzgtin olu�u ile dikkati
�ekerlerdi.
Ismail Suphi Bey'e gelince, daha o zaman
"Soysollwtlu " soyadm1 kullamrd1 . Kalemde onunla ilgi­
li bir onerge, i�lem veya ba�ka bir i� oldugu zaman ondan
soz ederken hepimizin dili "Soysalhoglu Ismail Suphi
Bey" demeye al1�m1�t1. Konu�malan hemen her zaman
co�kulu idi. lnceleme ve etOt tizerine degil, duygular Oze­
rine oturturdu konu�malanm. Onunla tart1�maya giri�en
pek olmazd1.
Gaziantep Mebusu K1l1r A li Bey'i sonraki aylarda
gordtim Meclis'te. Kara sakalh, kalpakh, yak1�1kh bir me­
bustu. Onun ktirstide konu�tuguna hi� rastlamad1m . Ken­
disiyle ydlar sonra, I 925't� . Ankara lstiklal Mahkemesi'n­
de yeniden kar�da�t1m, top sakahru kesmi�ti .

1 7) Kovuklu ve KU/ohlllor: Kavuklu ve ktilahh me­

bustardan, Konya Milletvekili, koyu vapur dumam bir
gozltik ta�1yan Mevlevi �elebisi A bdulholim <;elebi Efen_­
di, Erzincan Milletvekili Seyh Hoc1 Fevzi Efendi ve De­
nizli Milletvekili Mozlum Bobo Efendi'nin ytizleri hi� goz­
timtin ontinden gitmez.
1 39
 Motifli �al sankh, uzun sakalh ve uzun boylu , kartal
bak1�h Dersim Mebusu Diyob ARo ya benzeyen, b�ka bir
'

a�a mebus, sanmm ki o tarihte ilk Meclis'te bulunan her­

kes tarafmdan, her zaman arumsanacak renkli ki�ilerden­
dir.
18) Sank/I/or: tlk Meclis'te sankh hocalarm say1S1
epeyce �ok oldu�undan, bunlar giysileri ile de�il, say1la­
nmn �oklu�u ile dikkatimi �ekmi�ti. Bunlardan, ilk hti­
ktimetin kurulu�unda �er'iyye Vekili se�ilen nur yuzlti,
bembeyaz sakalh, her zaman temiz giyimli Bursa Mebusu
Fethi Fjendi; ; ktirstide sert ve kavga eder gibi konu�an
top kara sakalh Antalya Mebusu Rosih Hoco; sonradan
�er'iyye Vekili se�ilen, san� 1 ve ctibbesi her zaman dtiz­
gtin, herkesten sayg1 g{)ren Eski�ehir Mebusu A bdullah
Azmi Efendi; cepheden d{)ndti�ti bir gun kendisini fi�ek­
lik ku�anm� olarak mavzerle g{)rdti�m ve bu askerce du­
rumunu ba�mdaki beyaz ttilbent sankla pek baMa�t1ra­
mad1�1m lsparta Mebusu Hafiz Ibrahim Efendi; her za­
man �ok �1k giyinen ve gtizel konu�an K1r�ehir Mebusu
Ma.fit Hoco; �ok dar ve ince bir beyaz sank saran, eline
ald1�1 her konuyu derinlemesine i�leyen ve o zaman g{)r­
dti�time g{)re hemen her konuya akh eren, zay1f yap1h, ti­
tiz ve �ah�kan Karahisan �arki (�binkarahisar) Mebusu
A li Saruri Efendi; her ikisi de Meclis tiyelerinden �ok sayg1
g{)ren Kanya Mebusu Mehmet Vehbi ve Musa Kdz1m efen­
di/er; medrese mollas1 k1hkh Batum Mebusu Ahmet Nuri
Efendi, belle�imde canh izler b1rakan hoca mebuslardan
birka�1d1r.

1 40
 i k i n c i B O l ii m
Mi LLi M UCADELE'DE ANADOLU
VE
iSTAN BUL

I. BIR/NCI DON YA SA VA $1'NDAN UL USA L

KURTULU$ SA VA $I 'NA

Osmanh Devleti 'nin Bi rinci Diinya Sava�1'ndan ye­

nik �1kmas1 i.izerine 30 Ekim 1 9 1 8'de Mondros silah b1ra­
k1�mas1 (mi.itareke) anla�masmm imzaland1�1 s1rada Yoz­
gat Lisesi 'nin dokuzuncu sm1fmda idim. Bu yenilgi benim
gibi i.ilke i�leriyle ilgili birka� arkada�1m1 �ok i.izi.iyordu;
okulun bir kO�esinde toplamp devletin gelece�inin ne ola­
bi lece�i i.izerinde konu�malar yap1yorduk . 1 5 May1s
19 I 9'da izmir'in Yunanhlarca i�gal edildi�i haberi gelin­
ce kap1ld1�1m1z bi.iyi.ik i.izi.inti.i , umutsuzluk ve karamsar­
h k , Mustafa Kemal Pa.sa'nm 19 May1s 1 9 1 9'da Samsun ' a
�1kt1�1 haberiyle az1c1k hafifiemi�ti .
1 9 1 9 Haziranmda yd sonu smavlanm1z bitti; onuncu
sm1fa ge�tim . 0 tarihte on be� ya�1m1 s i.iri.iyordum . Bizim
sm1fta sadece on iki O�renci vard1. Ya�lan on yediden yu­
kan olan arkada�lanmm Birinci Di.inya Sava�1 'nm son y1-
lmda askere ahp 'Talimgah'a gOnderdi klerinden, sm1f1m1z­
daki O�renci saylSI bu kadarc1k kalm1�t1 . 0 tarihte yedek
subay okuluna "ihtiyat zabiti talimgah1 ' derlerdi .
141
 Yozgat'taki oiretmenlerimizin �oiu milliyet�iydi. Za­
ten ilkokuldan beri, htihat ve Terakki Partisi 'nin tilkede
estirdiii milliyet�ilik havas1 i�inde yeti�tiiimizden, oiret­
menlerimizin bu doiru1tudaki , hatta irk�1hk yontindeki
dti�tince a�1lan ile Ona Asya, Turan, akmlar ve akmc1-
hk, binicilik ve Bozkurt soylencelerine, ytiztinti hi� gor­
mediiimiz, tadm1 bilmediiimiz Turk i�kisi 'k1m1z', oba
ve kaian oyktilerine bay1hrd1k.
Doiu Anadolu'da sava� olanca sertliiiyle stirtiyordu;
Ruslarm i�gal ettiii illerimizden, btittin Orta Anadolu'ya
olduiu gibi Yozgat'a da peri�an, bitkin, yersiz yurtsuz,
yiyeceksiz, giyeceksiz kadmlar, �ocuklar ve ya�hlardan olu­
�an bir�ok go�men topluluklan gelmi�ti . Yozgat 'taki 'Mu­
hacirin idaresi' (Go�menlik Btiros u), bunlarm derdine �o­
; - i · 1 11 bulam1yordu. Nereden bulacakt1? Ol kemizde tireti­

len buidaylar �uval �uval sava� ortai1m1z Almanlara gon­

deriliyordu. Bunu hepimiz biliyorduk.
Okulumuzun laboratuvar niteliiinde olan doia bilim­
leri dersliiine, Almanya'dan bu bilimlerle ilgili bir�ok tab­
la, renk renk grafik, bir stirti kti�tik makine gelmi�ti. Bizi
0 laboratuvara gottirstin diye doia bilimleri oiretmenimiz,
Salih Sevket Bey'in derslerini sabirs1zhkla beklerdik. La­
boratuvardaki ttirlti resim ve ger�leri gordtik�e. bizim i�in
yepyeni olan bu gortintim kar�1smda a�hi1mm ve buiday­
lanmmn Almanya'ya gidi�ini unutur, dahas1, bunu do­
ial ve gerekli gortirdtik. Kafalanm1z, Almanlarm dostlu­
iu ve tisttinluiu oyktileriyle oylesine y1kanm1�t1 ki Ttirk­
lerle birlikte smirlarda �arp1�an bu ulusa kar�1 akdc1 de­
iii. duygusal bailarla bai1anm1�tJk. Vaktiyle birtak1m cm­
c1k boncuk kar�i11imda, vah�i hayvan postu, fildi�i. ham
elmas gibi deierli nesneleri A vrupah somtiri.ictilere kapt1-
ran Afrika zencilerinin ruhsal durumu i�indeydik sanki.
Biz yat1h oirenciler, sabah kahvalt1smda mercimek
1 -12
�orbas1, yemeklerde ise kurufasulye ve bulgur pilav1 ve­
rildi� gilnler sevinirdik, hele bir de tlzilm ho�af1 �1karsa
bu sevincimiz iki kat olurdu. �kmek kara, kimi zaman i�i
camur gibi cikt1�1 i�in yalruz kabuklanm yiyebilirdik. O nu
da bulama)'lp silpilrge tohumu, hatta bir giln O�le ve ak­
�am sadece h�larum� kara kabak yedi�imiz olmu�tu.
S1ruflar petrol lambalanyla aydmlatwrd.J. Bir ara pet­
rol de kalmad1. Gece etiltlerinde, teneke k andiller i�inde
c1Z1rt1yla yanan h�h� ya!nun 1�1Amda ders 1;.ah�1rd1 k; iki
O�renciye bir kandil verirlerdi.
Sa� sobalarda yakllan odunla JSJmrd1k. O dun bulun­
mad1�1 g ilnler de olurdu. 0 zaman elbirli�iyle, lilzumsuz
kii�t karton, kmk cetvel tahtas1 gibi �eyler toplayarak so­
bayi doldurur, onun saman alevinden farksiz, g ilrilltillil
yam�mdan, fiziksel olarak 1 SJnmasak da psikolojik JSJn­
ma duygusu ile avunurduk .

1stanbul'dan ve ba� ka illerden paras1z yat1h olarak

s1 k s1k �ehit ve gO�men �ocuklan gOnderilirdi okulumu­
za. 1stanbul'daki ril�vet ve suiistim al olayl anm, a�m se­
fahat ve e�encelerin aynntd anm, yabanc1 artistler u�ru­
na banknottan ( kii�1t paradan) yorgan yapma, banknotla
sigara yakma Oykillerini oradai1 gelen kimi �ocuklardan
dinliyorduk. 1stanbul'da bulgur karaborsasmdan kazam­
lan para ile yaptmlan ve hal k m "Bulgur Polos" ad1m tak­
t1�1 gOrkemli binay1 daha o zaman O�renmi�tik. 0 tarih­
teki il kel ul�tuma ara�lanyla 1stanbul neresi, Yozgat ne­
resi idi? BOyle oldu�u halde kOtillilklere ve kOtil insanla­
ra ili�kin haberler Ul kenin dOrt bir ucuna nasd da yay1h­
veriyordu "Sen o/emi kor, herkesi sersem mi somrsin " sO­
zil ne kadar do�ruyd u! . .
Gen� ruhumu yaralayan b u utandmc1 Oykiller v e he­
le Bulgur Palas ad1 kafamda . Oylesine m1hlanm1�tJ k i
1 43
l 922'de Trabzon'dan lstanbul'a gitti�imde day1mm o�­
luna bu binay1 gOstermesini rica etmistim. 0 da beni, ev­
lerinin bulundu�u �ehremini'nin arka sokaklarmdan ge­
cirerek kestirme yoldan Cerrahpasa ve Samatya'ya do�ru
indirip en i.ist causmda k ubbesi bulunan bu yap1y1 bana
gOstermisti. Bu nu i.izi.inti.iyle seyrederken vaktiyle Yozgat' -
ta halkm bi.iyi.ik bir bNi.imi.ini.in ve gOcmenlerin yiyecek­
siz, perisan durumlan, derine cOkmi.is gOzleri , yanaklan
kurumus ve sanki mumyalasm1s sapsan cocuk yi.izleri, bi­
zim okulda y11larca si.iren yan ac, yan tok y�ant1m1z gOz­
i.imi.in Oni.ine geldi.
JI. BENDEKI D0!j0NSEL OLGUNLA !jMA
SOREC/ VE A NADOL U YOLCUL UKLA RINJN
BA!jLANGJCJ

Ulusal Kurtulus Sav�1'run basmdan sonuna de�n ge­

cen i.ic bucuk ydhk si.ire icinde, bir lise O�rencisi, sonra
lise mezunu olarak, bu kitapta ac1klayaca�1m nedenlerle,
t1pk1 bir gOzlemci gibi, yalmz bu savasm ruhsal ve beyin­
sel merkezi ofan Ankara'da de�il, Anadolu'nun, Milli Mi.i­
cadele tarihinde ad1 g�n bircok Onernli yerinde, co� ken­
di istencim d1smda olarak, "sevk-i tesadiifle " bulundum.
Yozgat'tan b�layan bu yerleri II. bOli.imi.in sonundaki ha­
ritada gOsterdim.
Daha Once tamk oldu�um ve icinde yasad1�1m kisisel
ve toplumsal olaylar beni yas1mdan ileri gOti.irmi.isti.i : An­
nemi kaybetti�im zaman on yasmdayd1 m . Bu olay bana
yasam1mm en bi.iyi.ik aclSlm tatt1 rd1 . Bir y1l sonra Yozgat
Lises i'ne yat1h O�renci olarak gittim. 0 dO nemde <;arum
ile Yozgat aras1 iki gi.inli.ik yoldu. Araba ile sabah erken­
den yola c1k1Imca aksama, <;orum'un bir ilcesi olan Ala­
ca kasabasma ul�thr, orada bir h anda yat1hr, ertesi gi.in
yaptlan yolculuktan sonra aksama Yozgat'a vanhrd1. Ben
144
---- --
KARADENiZ
�·'"\
,.--· . _, .
. \

/ (.:
ON

KCM'A

f°'· ----·
·
,.,,- " · - · --- · /
·�

AK D E NiZ

Y�ari n,Milli Mi.icadele y1lla r 1 n d a r;oru m'da n ��layarak gitdi!:) i yerle ri gOsterei ha rlu
tam d6rt y:tl sure ile y1lda iki kez olmak Qzere bu yolculu­
Au gidi�-d6nti� olarak yapt1�1m ii;in bozkir yolculuklan­
nm hem yorucu hem ilginc y6nlerini daha i;ocukluk ca­
�mda ya�adun. K6ylerdeki yoksulluk ve yoksunluklan,
bir daha hie unutmamas1ya, g6rdtim ve g6zledim . 0 d6-
nem, Birinci Dtinya Sav�1 ( 1 9 1 4- 19 1 8) yillan idi.
Ulusal Kurtulu� Sav�1 ( 1 9 1 9- 1 923) d6neminde de he­
ntiz i;ocuk denecek ca�da oldu�um halde, tilkenin ii;inde
bulundu�u durum ve ko�ullar tizerinde g6zlem yapabile­
cek, onlan kendi ai;1mdan d��erlendirebilecek dti�tinme
yetene�ine sahip bulunuyordum ve ii;inde btiytidti�tim or­
tam beni olgunla�t1rnu�t1. Babam ortaoku/da tarih otret­
menimdi. S1mfta derse ba�larken; "Tarih dersi bir hiko­
yeler kulliyat1 detil, ibret almacak bir tefekkur ve muha­
keme dersidir " derdi. Biz ktii;tik ya�tan ba�layarak Os­
manhca 6�rendi�imit- ii;in onun a�dah konu�mas1m an­
lard1k. Yukanki ttimce bu gtinkti dille "Tarih dersi bir 6y­
ktiler toplam1 de�il, 6rnek ahnacak bir dti�tinme ve usa­
vurma dersidir" bii;iminde deyimlendirilebilir. Baham ta­
rihsel olaylar tizerinde 6�rencilerin anlayaca�1 61i;tide ana­
liz ve ele�tiriler yapar, bizleri bu konularda dti�tinmeye
ah�tirmak isterdi. Zaten kendisi, daha ben do�madan 6n­
ce, 1stanbul'da Abdtilhamit despotlu�u d6neminde 6�ret­
menken derslerinden birinde, Btiytik Frans1z Devrimi'ne
k1saca de�ndi�i ii;in -bunu her nastlsa 6�renen okul mti­
dtirtintin ihban tizerine- derecesi ilkokul 6�retmenli�ine
indirilmi�. ardmdan bu g6revle ta�raya stirtilerek Trablus­
�am'dan Diyarbakir'a de�in koca Osmanh tmparatorlu­
�u'nun uzak ve de�i�ik b61gelerinde dola�1p durmu�. i;ok
uzun ytllar sonra 1stanbul'daki bir 6�retmeninin yard1m1y­
la, yeniden oraya 'mekatibi iptidaiye' (il kokullar) mtifet­
ti�li�i g6revi ile d6nebilmi�. Me�rutiyet'in ilanmdan son­
ra da kendi memleketi olan <;orum'un tdadisi'ne (ortao-
146
kuluna) tarih, co!f'afya ve k ozmografya (astronomi) 0!­
retmeni olarak ataruru�u. 0 tarihte 'idadi' denilen okul­
larm ders progranunda astronomi dersi de vard1 ve son
mufta ok unurdu.
Baham zaman zaman evde, eski siirgiinliik y�amm­
dan sOz etti!i i�in kii�iik ya�1mdan beri 'soroy ', 'AbdiJl­
homit ', 'istibdot ', 'hojiye', 'siJrgiJn ' gibi ad ve kavramla­
n duya duya bunlann anlarrum �ok iyi O!re�tim. Trab­
lusgarb'm (Libya' nm) halyanlarca i�galini harita iizerin­
de babamdan O!renmi�tim . Bir suikast sonucunda Oldii­
riilen Sodrowm Mohmut Sevket PO$O ile katil Topal Tev­
flk adlanm, bize 1stanbul' dan gelen resimli bir dergide
okumu�. Mahmut �evket Pa�a'nm ni�in Oldiiriildii!iinii,
yine babarrun a�1klamalarmdan O!renmi�tim.
Balkan Sava�1 sonunda Rumeli'deki topraklanmm
kaybedi�imizi, o sava�taki dii�manlanmmn Yunanistan,
Bulgaristan, Sirbistan ve Karada!( 0 l devletleri oldu!unu
biliyor ve Rumeli'deki vatan par�asmm yitirili�i iizerine
bestelenen: " Rumeli'nin da!lan var I Ne giizeldi �imdi
a!lar" �ark1s1m okulda hep bir aA1zdan sOylerken ac1 du­
yuyor ve i�tenlikle a!hyordum. Bulgar, Yunan ve Sirp k1-
y1mm1 anlatan 'Tiirkiye Uyan' ba�bkh, resimli bir kitab1
biiyiik bir yurtseverlik ve & alma duygusuyla okumu�tum.

Birinci Diinya Sav�1'nda, sav� ortaklannuz1 bil iyor,

ak sakalh, fesli, mmal1 giysili Sulton Mehmet Re$ol'm sa!
yanmda, u�lan yukanya do!ru vurulmu� kaytan b1y1kh
Alman l mparatoru II. Wilhelm'in; sol yamnda ise �atal
sakalh ihtiyar Avusturya - M acaristan lmparatoru Fron­
suvo Josef in resmi bulunan kartlara uzun uzun bak1yor­
dum. Sonradan �1kanlan baz1 kartlara Bulgar Krah Fer­
dinond'm resmini de eklemi�lerdi .

(0) �imdi Y ugoslavya devle1inin bir eyale1i.

147
 Kii\:iik y�1mda pul merakhs1yd1m ve koleksiyon ya­
pardtm. Ozerine 'fmtiyozot1 Ecnebiye 'nin //gos1 ' damga­
s1 bas1lm1� pul serisini babama gosterip bunun anlam1m
sorduiumda, babam bana bunlann "KopitiJ/osyon " an­
lamma geldiiini soylemi� ve bunu "Kudretli o/dufumuz
zomonlor yobonc1 dev/etlere tomd1f1m1z ve btJj/ece kendi
elimizle kendi bas1m1za be/a ettif imiz boz1 miJsoode ve
oyr1collklor" diye anlatrrus, ardmdan da "Bun/or doha Fo­
tih zomonmdo bas/or; koco Fotih Rum Potrikhonesi'ni ls­
tonbu/'do b1rokmok/o do buyuk bir torihi hoto �lem�tir"
diye eklemi�ti.
Birinci Diinya Sav�1 y1llarmda �orum'da bulundu­
ium aylarda, giinliik sav� durumunu �imdiki daktilo ka­
i1tlarmm yans1 biiyilkluiunde bir kitJda her gun mavi mii­
rekkepli �apirografla bas1hp \:Oialt1lan ve tanesi bir kuru­
�a saulan "Ajons Hoberleri " ile izlerdik . D�manlaruruzla
sav� ortai1 olan Romanya' m n merkezi Biikre�. Alman­
lar tarafmdan zaptedildiii zaman Yozgat Lisesi ' nde yat1-
h t>irenci idim. Bu haberin �erefine lisemiz, o gece bir fe­
ner alay1 diizenlemi�ti; Yozgat ' m sokaklarmda dola�m1�.
sava� tutsai1 olan lngilizlerin oturduiu binalarm oniinde
durup tiirlii mar�lar soylemi�tik .
�anakkale Zaferi'ni \:Ok iyi biliyor, Mustafa Kemal'in
Osmanh p�as1 giysili portresini daha Yozgat'ta iken re­
simli bir dergide gormii�tii m . Altmda "Mirlivo Mustafa
Kemol Po$o " yaz1h idi .
Bu sava�ta Alman ve A vusturyah ortaklanm1zla bir­
likte bizim yenilmeyeceiimize yiirekten inand1i1m i\:in ye­
nilgi ve miitareke (silah birak1�mas1) bende hemen hemen
bir �ok etkisi yapm1�t1. Bu birak1�ma amsma \:lkanlan pas­
ta pullanm hi\: sevmedim, ama pul merak1m dolay1s1yla
koleksiyonuma onlan da k oydum.
K1sacas1, l 9 l 9'da yerel direni�ler "Anadolu ve Ru-
148
meli Mildafaa-i Hukuk Cemiyeti" olarak Mustafa Kemal
P�a'mn Onderli�inde birle�ip Milli Milcadele ba�larken
-henilz on be� y�1mda olmakla birlikte- illke sorunla­
n ilzerinde olduk�a bilgili ve uyamkt1m; daha do�rusu,
genel bir gOril�e sahip bulunuyordum. Kimi z.aman bu ko­
nularda bir bilyilk adam davram�1 ile ve �o�u kez babam1
Ornek alarak, onun gibi konu�up okul arkada�lanm1 ay­
dmlatmayi pek severdi m.

Yukandan beri anlatt1�1m bu dil�ilnsel O n hazirhk ba­

na; Milli Milcadele masmda tam il� bu�uk yil i�inde bu­
lundu�um toplumsal olaylan , onu izleyen devrimleri az
�ok olgun ve yetkin bir kafa ile gOzleme, de�erlendirme
firsat ve olana�1m verdi .
0 tarihte Y ozgat Lisesi, O�renim ve O�retim bakurun­
dan gO�IO bir okuldu . <;ilnkil Balkan Sav�1'nda kaybet­
ti�imiz Oskilp ilinin �ok de�erli O�retmenler kadrosuyla
a�1lm1� bir lise idi.
O�retmenlerle birlikte, babalan Balkan Sav�1'nda �e­
hit dil�mil� �ocuklar da paras1z yat1h olarak gOnderilmi�­
lerdi bu liseye. Opetmenlerini daha Onceden, yani Oskilp'­
ten, tamd1klan i�in Rumelili olmay1 bir tilr ilstilnlilk ve
ayncahk nedeni sayarlard1. Smav veya Odev ka�1tlannda
bile adlanm, Orne�in 'Serfi�eli Recai ' , 'Ohrili Faik ' , 'Ma­
nastirh Hilmi' bi�iminde yazarlard1 .
Biz Anadolulu O�renciler ise bundan ho�lanmazd 1k.
Dil�ilnemezdik ki onlara bunu yapt1ran memleket ozlemi
id i. Onlar yurtlanm yitirmi�ler, Anadolu'ya dil�mil�ler­
di . Yalmz Ozlem de�il, bir tilr kompleks i�inde idiler. Os­
tilnlilk taslamalan bundand1. Biz Anadolulular buna kar�1
savunmaya ge�mi�. gruplar olu�turmu�tuk. BOylece yat1-
h okulda bir 'Anadoluluk - Rumelilik' aynrru do�mu�tu.
Bunun iyi yam, derslerde hangi grubun daha iyi not a la­
calJ dii�Oncesini �1lamas1, kOtil yam ise bu aynm yuziln-
den okulda s1k s1k kavga c1kmas1 idi .
Boz.k1r Yo/culutu: 1 9 1 9 Haziram sonunda Yozgat'­
taki okulumuzun lise bOh imO kaldmhp yalruz orta k1sm1
b1rakilm1s, bu nedenle ac1kta kalan yirmi bes kadar yallh
Ogrencinin Ankara Lisesi'ne aktanlrnasma karar verilmisti.
'Tatar arabas1' denilen yays1z yuk arabalanndan, cift ath
bes araba kiraland1. lcleri, hayvanlar tarafu�dan yenme­
yen saman art1klan ve kaba otlarla beslenip bunlarm ils­
tOne cuvallar yay1ld1. Kucuk eski bavullanm1za t1kt1g1m1z
camasir ve giyeceklerimizi, kitap paketlerimizi arabalara
yerlestirdik. Her arabaya beser alllsar Ogrenci olmak ilze­
re dag1tild1k. Bu da�hstan Once cocuk oyunlanndaki
'eslesme' gibi herkes kendi yakm arkadaslanyla gruplas1-
vermisti. Boylece daha neseli bir yolculuk yapacakt1k.

"Sabah cok ' !!rken yola koyulduk. Arabalarda tente

yoktu. Ben bu lOr bozkir yolculuk larma ahs1kt1m. Y11lar­
ca, her tatil basmda Yozgat'tan �orum'a boyle arabalar­
la yolculuk yapllm. Bozkirda yaz yolculuklannm kendi­
ne Ozgil, hilzilnh i, bir melankolisi vard1r. �Onk il bozk1r­
da, yaz ortalannda bile, sabahlan cok lath bir serinlik olur.
Ogle s1ca�nda ucsuz bucaks1z bir bosluk halinde uzamp
giden mavi gOkte kimi zaman beliren kucucilk beyaz bir
bulut, silrilsilnil yitirip genis ovada yapayalmz kalm1s mi­
nik beyaz bir kuzuyu arumsat1r. S1cik yaluc1 olursa da boz­
kmn kuru iklimi bu yak1c1hg1 az cok hafifletir. Aksama
dogru yeniden gelen ve gilnd ilz s1cagmm carp1c1 yorgun­
lugunu ahveren kurtanc1 serinlik icinde gOzleri, ruhlan do­
yurucu renklerle dolu cevren (ufuk) ve uzayan gOlgeler be­
lirir, gittikce koyulas1r, yavas yav� kaybolur.

Bozkirda gi.inesin dog usu gibi bat1s1 da gercekten cok

gilzeldir.
Anadolu hanlannm pire lekeleriyle bezenmis yatak-
1 50
lannda geceleye geceleye yol ahyoruz. YerkOy, Sekili, Yah­
�ihan, As1 Yozgat (bugtinkti ElmadaA), bu yolculukta not
ettiAim belli bash konaklama yerleridir.
Milli Mik:adele Y1/larmda E�k1yallk: Birinci Dtinya
Sava�1 sonu Anadolusu'nun tats1z bir OzelliAi, asker ka­
c;aklanmn yer yer e�k1yahk etmesi ve yol kesip adam soy­
mas1 idi. Eski (profesyonel) e�k1ya da kol geziyordu tilke
-
yollannda.
Mtidtir yard1mcJSJ olan gene; bir OAretmenin baskan­
hAmda yapt1A1m1z bu yolcul ukta arabac1lar e�k1ya bask1-
mndan korkuyorlard1. Tetik tizerindeydiler. �tinkti e�k1-
ya en c;ok atlan ahp gidermi�. Benim ic;inde bulunduAum
en Ondeki arabayi Balkan Sa vas1'na katdm1�. Birinci Dtin­
ya Sava�1'nda da c;avu�luAa kadar yOkselmi�. babacan ve
yiAit bir adam olan Recep �avu� stirtiyordu. Yolda e�k1-
yadan sOz ac;Ild1kc;a "Korkmaym yahu, ben on lann dilin­
den anlanm" diyerek bizi ve Oteki arabacdan ferahlatma­
ya c;ah�1yordu .
Param pulum ol mad1A1 halde doArusu ben d e korku­
yord um. �tinkti daha birkac; yil Once �orum yOresinde
Kor Dede ve Musa <;avu� adlanndaki kanun kac;aklan,
ipten kaz1ktan kurtulmu� birtak1m ki�ilerle asker kac;ak­
lanm baslanna toplay1p sayilan elliye varan bir e�k1ya c;e­
tesi kurmu�lar, birc;ok ki�iyi soymu�. hatta Oldtirmti�ler,
bir ara �orum kentini bile tehdit edecek duruma gelmi�­
lerdin

1 9 1 5 / 1 9 1 6'da �orum'da Stileyman Sarni Bey admda bir

mutasarnf vard1. Otuz yd sonra, l 945 ' 1erde, 1stanbul'da
da valilik yapm1� olan bu zat, ytirekli bir yOnetici idi . Si­
lah ku�amp jandarma birliAinin ba�ma gec;erek e�k1yay1
(") 0 tarihte i;:orum, Ankara iline bajh bir mu1a.�n1k idi. $imdi kaldmlm1s
bulunan mut.a.<amn1k, ii ile ilc-t arasmda yrr alan bir yOnetim merkez:i idi. Raska
bir anlausla, iller mu1asam n1klara, mutasamrhklar ise il�lere bolt1nmt1stt1.
$imdi btlttln mutasarnn1klar ii oldu.

151
kovalamaya ba�lad1; -;1kan -;at1�mada Kor Dede ve yakm
yard1mcilan <ildtirtihip kesilen kafalan <;orum'a getirile­
rek Saathane Meydam'nda sergilendi. Musa <;ovu$ teslim
olarak camm ku rtarabildi. ' E�k1ya' denilince, -;ocuklu­
gumda kesik kafalanm korku ve tirktintti ile seyrettigim
Keir Dede ve yard1mc1larm1 amms1yordum.
�Ciyle bl'.iyle derken, k orkt �gumuza ugrad1k: Yozgat -
Ankara yolunun yansmr.' a, ak�ama dogru, yoku�-;a bir
yerde, 1 00- 1 50 metre ilerimizde, nereden -;1kt1klanm gl'.ir­
medigimiz, omuzlan silahh birka-; ki�i beliriverdi. Recep
<;avu� hemen atlarm dizginlerini birak1p yava�-;a araba­
dan atlad1. Arabadaki Cibtir arkada�lara da arabadan inip
yaya gitmelerini, eger silahh adamlar yamm1za gelirse ah­
baphk kurup etraflanm almalanm, bir tehditte bulunur­
larsa her adama d<irt be� ki�inin birden ans12m -;ullamp
silahlanm almalanm s<iyled i. Aym taktik arkadaki ara­
balarda da uygulanacakt1.
Silahh adamlar ilerimizde yuruyorlard1 . En <indeki
arabay1 stirdugum i-;in yanlanna ilkin ben varacakt1m. Tek
ba�1ma kalmakla birlikte, arabanm yeiresinde yiiruyen ar­
kada�lan gl'.irtince ilk korkum ge-;m� onun yerine i-;imi bti­
ytik bir merak doldurmu�tu. Acaba ne olacakt1, ne olabi­
lirdi? Silahhlar ad1mlanm yav�latt1klarmdan, -;ok ge-;me­
den onlara yeti�tik. Ostlerinde y1pranm1� asker giysileri
vard1. Recep <;avu�'un " Selamunaleyktim arkada�lar" di­
ye onlan -komut verir gibi bir sesle- selamlamasmdan
sonra hemen plan uyguland 1 : B�kamm1z olan gen-; Cig­
retmen ve arabalardan inmi� olan Cigrenciler a sker k1hkh
bu ki�ilerin yeiresini sard 1 . Recep <;avu� onlara hep asker­
ce davramyordu; bagh olduklan birlikleri sordu. Birbiri­
ni tutmayan ka-;amak yarutlardan, yalan s<iylediklerini ben
bile anlad1m. Recep <;avu�: " Hadi arkada�lar her biriniz
bir arabaya binin. Bunlar fakir mektep efendiler i. Para­
Ian yoook, pullan yok; onlan sevabma (yani paras1z) gl'.i-
1 52
ttiruyoruz. Vatamn askerlerini de bedava gl:Hurelim, ne
-;1kar" dedi yuksek sesle. Adamlar birbirinin yuzune bak­
tilar. Toplulu�umuzdaki herkesin Recep \:a�'a olan say­
g1S1m g�rerek onlar da " Ba�ustune \:avu�um" deyip bi­
zim arkada�larla birlikte her biri ayn bir arabaya bindi .
On on be� dakika sonra benim bulundu�um arabadaki as­
ker: "Haydi bize eyvallah; sa�ol -;av u�um" diyerek yere
atlad1 . l>burleri de indiler ve yandaki tepeye do�ru h1zh­
ca yurumeye ba�lad1lar. Onlar epeyce uzakla�mcaya de­
�in, Recep \:avu� arabalan harekete ge-;irmedi. Sonra yi­
ne yola koyuld uk. Bir sure sonra Recep \:avu�: "Bunlar
essahtan asker ka-;a�1 idi. lsteselerdi daha �nee i-;lerinden
ikisini yol k1y1sma pusuya yatmr, �teki ikisi de bizleri so­
yarlard1. Belki daha e�k1yah�a yeni ba�ladilar, belki de av1
be�enmediler . " dedi.

Sonralan Anadolu'nun o d�nemindeki soygun haber­

lerini duyduk-;a, arkada�larla aram1zda hep bu kar�ila�­
may1 g�z bnune getirir ve "Acaba ��yle olsayd1 ne olur­
du, b�yle olsayd1 ne yapard1k" diye tart1�1rd1k okulda.

Ulusal Kurtulu� Sava�1 y1llarmda surup giden asker

ka-;akh�1 uzerinde ttirlu zamanlarda Turkiye Buyuk Mil­
let Meclisi'nde g�ru�meler yap1ld1�m ve uzun tart1�ma­
lar oldu�unu " Firariler Hakkmda Kanun" ile lstiklal
Mahkemeleri kuruldu�unu yukarda anlatt1m. 0 zaman
tam olarak �nu almamayan e�k1yah�m k�ku, cumhuri­
yetin ilamndan sonra kazmmaya ba�lad1 ve ancak l 926'da
kurulan Ankara lstiklal Mahkemesi 'nin e�k1yay1 asmaya
ba�lamas1 sonucunda k�ku hepten kurutuldu. 0 s1rada
Ankara'da yay1mlanan bir gtilmece gazetesi, "Muhim
ilan" ba�h�1 altmda �u espriyi yapm1�t1: "Ankara lstik­
lal Mahkemesi'nde ipsizlere ip da�1tilmaktad1r. lhtiyac1
olanlarm muracaat etmeleri ilan olun u r . "
153
 Ill. MILLI MOCADELEDE A NKARA VE
A NKARA LISESI O(;R ENCILERI

Yozgat'tan aynld1i1m1zm altmc1 gtinti Ankara'ya va­

np yeni okulumuza yerle�ti k . Ankara Lisesi, bugtin Ha­
cettepe Oniversitesi binalannm ve Ytiksek 1htisas Hasta-

nesi'nin bulunduiu tepecik tizerinde, Abdtilhamit done­

minde yap1lm1�. htiktimet ve okul binalannm ortak ozel­
liiini ta�1yan, yontma ta�tan, sailam, iki kath bir yap1 idi .
Alt katta bir k1s1m dersli kler, tist katm bir kanadmda bir­
kai; derslik ve yonetici odalan, oteki kanadmda ise oirenci
yatakhaneleri vard1. Yapmm geni�liiine gore pencereler
seyrek olduiundan, binamn ii;i en gtine�li gtinlerde bile bi­
raz lo� olurdu. Bahi;esi, Ankara'nm bozk1r i klimine gore
olduki;a ye�ildi. Pek i;ok akasya aiacmm yamnda tek ttik
meyve, ozellikle ayva aiac1 v a r d 1. Okula bu bahi;enin or­
tasmdaki yoldan gei;ilerek girilir, ana giri� kaplSI olduki;a
geni�. lo� bir hole a.;1hrd1 .

0 tarihte Ankara'da bizim okula en i;ok benzeyen ya­

p1, yine yontma ta�tan yap1lm 1 � htiktimet kona� (resto­
re edilmi� bii;imiyle �imdi vilayet binas1) idi . Gerek bizim
okulda gerek htiktimet konaimda baca bulunamad1im­
dan, k1�m soba borulan, pencere camlanndan bir kare­
nin yerine gei;irilen demir sac veya tenekeye a.;1lan yuvar­
lak delikten d1�an .;1kart1lan bir dirsekle yukanya verilir­
di.
Yozgat'ta i ken ortaokul coirafya dersinde Ankara'­
Yl 'Engtirti' olarak oireruni�tik. Bu kent tizerindeki bi.1-
gim �oyleydi: "Engtiril, Anadolu' nun ortasmda yirmi be�
bin ntifuslu bir vilayet merkezidir. Kayseri, Ku�ehir, «;o­
rum ve Yozgat mutasarnfllklan bu vilayete ba!hchr. Top­
ra!Jrun �nemli bir k1S1ru bozlw ve �oraktu. Kwhrmak ' m
1 54
sulad1� yerler verimlidir. Tiftik ko;isi, bal1 ve armudu tin­
ltidtir. Vilayetin merkezi olan Ankara kentinin yanmdaki
tepede eski devirden k�ma bir kalesi vardir. Onlti bilgin
Hac1 Bayram Veli Ankara'da kendi ad1m ta�1yan cami­
nih yamndaki ltirbede yatar. �ehrin etrafmdaki sirtlarda
ba�lar ve k1y1smdan gecen derenin yanmda bahceler var­
dir. En Onemli tirtinleri tiftik ve bu�daydir . "
0 tarihte o n ucbin ntifuslu k ucuk, bak1ms1z bir ka­
saba olan Yozgat'tan, yollarda kald1�1m1z harap koy ev­
leri ve hanlardan soma Ankara gOzlerimize btiytik bir kent
gibi gOrtindti. tzinli saatlerimizde bi rkac arkada� birle�ip
Ankara'y1 dola�maya ba�lad1k. Uk i�imiz kaleye c1kmak
oldu. Oradan btiltin Ankara kentinin dolaylarmdaki te­
peler ve da�lar cepecevre gOrtintiyordu. Kalenin bulundu�u
tepenin gtiney yOntindeki tepe (Bugtinkti Altmda� Mahal­
lesi) bombo�tu. Yalmz t am doru�unda, aralan ac1k stitun­
lar tizerine oturtulmu�. tistti k ubbeli, k ucuk Roma tap1-
naklarma benzeyen bir yap1 vard1. Ya�h� olarak (Timur­
lenk 'in mez.an) diyorlard1 b una.
Kentin dolaylannd aki tepelerde bulunan ba�lar, c1p­
lak Asya do�asmm gri rengi tizerinde egemenlik kurama­
yan bodur a�aclanyla, donuk bir bozkir ye�illi�i halinde
gOrtintiyordu uzaktan. Dikmen, �ankaya, Kucukesat, 1n­
cesu, Cebeci ve onlann tam k a r�1 yOntinde Ko;ioren ba�­
lan, Ankara'nm belli ba�h ba�lanyd1. Ba� sahipleri ya­
zm btiltin aileleriyle birlikte oralara gOCerd i. At, araba veya
e�ek ile bu ba�lardan kimisine bir, kimisine ik i-uc saatte
ul�Ilabilirdi. Ak�am serinli�i c1kmca ba� sahipleri yiye­
cek ah�veri�i yap1p ve Obtir ev g�reksinmelerini satm ahp
hayvan veya arabalarma binerek tozlu ba� yollanna c1k­
t1klan icin kucuk Ankara ovasmm, ozellikle Kucukesat,
�ankaya ve Dikmen'e do�ru uzanan bOlilmtinti, yani bu­
gtinkti Yeni�ehir'in bulundu�u dilzlti�ti, durgun havalar-
155
da her ak�am bir toz bulutu kaplard1 .
Uzaklarda Elmadai gortintiyordu.
ooiu ve gtineydoiudan gelen derelerin iki k1y1smda
ktimelenmi� aia�lar, bostan ve bah�eler, Ankara ovas1-
n m doiasma egemen olan gri rengi vadi boyunca y1rtan
iki kalm ye�illik �izgisi halinde gaze �arp1yordu. Bent De­
resi ve Hotip <;oy1 ad1ru ta�1yan bu dereler, Ankara halk1-
nm, bai1 bah�esi olmayan bti)'.iik �oiunluiunun yazhk ge­
zin_ti, piknik ve eilence yerleri idi.

Ankara'nm bat1ya bakan Ulus Meydam'ru tren istas­

yonuna, dar ve bozuk bir �ose baihyordu. Dtizluie ini­
lince �osenin ozellikle sol yam (yani bugtinkti Gen�lik Par­
k1 alam) kurbaialann ve sivrisineklerin kayna�t1i1 geni�
bir batakhkt1 . Bu nedenle Ankara halkmm �oiu s1tmahy­
d1 . Ben de oradayken bu hastahia yakaJand1m ve tam iki
y1l �ektim.
1stasyonda Haydarpa�a-Baidat Demiryolu yoneti­
mince, yani Almanlar tarafmdan yap1lm1�. dtizgtin ve sai­
lam birka� kargir bina vard1. Bunlardan biri sonradan bir
stire M ustafa Kemal P�a'nm konutu olm�tu.

Cebeci 'nin arkasmdaki tepede Abidinpa�a Ko�kti,

kentin i�inde oiretmen Okulu, Sanayi Okulu, Ulus Mey­
dam'nda Ta�han, sonradan Ttirkiye Btiyilk Millet Mecli­
si' nin yerle�tiii 1ttihat ve Terakki Kultibti'ntin hentiz ek­
sikleri bulunan binas1, kuzey yontindeki bir tepede bulu­
nan Ankara Ziraat Okulu, kentin i�indeki Htiktimet Bi­
nas1, gtiney u�taki Sultani Mektebi (lise binas1), o zaman­
ki Ankara'nm ilk anda gaze �arpan belli ba�!J ta� yap1la­
nyd1. Ankara Kalesi'nin bat1 yontindeki yangm yeri, bi­
lenlerin soylediiine gore Birinci Dtinya Sava�1 masmda
Ankara'y1 harap eden btiytik yangmdan sonraki durum­
da idi.
1 56
 Liseli Ogrenci/er: Birinci Diinya Sava�1'ndaki yenil­
giden sonra art1k biisbiitiin y1k1hp bitti samlan bu iilke­
nin i.;indeki potansiyel , daha do�rusu, gizli ulusal gii.; -
Atatiirk'iin deyi�iyle, "milletin sinesinde meknuz olan mu­
cadele azmi " Ulusal Kurtulu� Sava�1'nda birdenbire or­
taya .;1km1�. �ahlanm1�. koylii - kentli, gen.; - ihtiyar, ka­
dm - erkek herkesi sanm�t1. Ya�IJ koyliilerin ka�mlany­
la, kadmlarm sirtlanyla, hatta kii.;iik .;ocuklarm merkep
ve katirlarla cepheye mermi ve her tiirlii cephane ta�1d1�1
o giinlerin Anadolusu'nu benim gibi gozleriyle gormemi�.
ruhlarmda o giinlerin co�kusunu duymam1� olanlar, bu
olaylan, ressam ve yazarlann hayal giiciinden do�ma bi­
rer soylence samrlar.
Biz "gen� mektepli/er" de ruhlanm1z, kurulmu� bi­
rer .;elik zemberek gibi gergin, aym sava�1m iste�i do�rul­
tusunda, her an firlay1p dii�mana atilmaya hazir, ruhsal
bir durum i.;indeydik . hte bu ruhsal durum ve vatan a�k1
ile Ankara Lisesi'nde benden daha yiiksek s1ruflardan ve
benim sm1f1mdan kimi arkada�lar, 1 920 yazmda, okulun
dinlence aylarmda, goniillii olarak Kuvay1 Milliye'ye ya­
z1hp Demirci sav�larma kal1ld1lar.
Kuvay1 Milli ye'ye goniillii yazilmak i.;in onlarla bir­
likte bizler de ba�vurmu�tu k . l.;imizden birka.; arkada�la
beni, on sekiz ya�mda olmad1�1mudan kabul etmediler.
l ki y1I once diinyaya gelmedi�imize .;ok iiziildiik . Bizim
de ad1m1z sava�.;1lar arasmda okunsun, gerekirse, bizim
de kamnuz bu vatan u�runda dokiilsiin istiyo rduk. Biz­
deki bu "cepheye gitme " a�kmm, bir arkada�1mla beni
bir yil sonra nas1I tehlikeli bir maceraya siiriik.ledi�ini a�a­
�1da · anlataca�1m.
Arkada�lanm1z1 cepheye u�urlamadan bir giin once
giysi ve ba�hk de�i�tirip Kuvayi Milliye erleri k1htma gi­
ren Salih ile birlikte Tev fi k , Nuri ve ben Bent Deresi'ne
157
bir foto�rafc1 g�tiiriip, hatira resmi cektirdi k. BuniJ ben
istedim, onlar da uygun g�rdille r. Bir de Salih A�abey var­
d1; onu ve cepheye gidecek meki arkad�lan o giln bula­
mad1k. Ozuntiimiiz biiyilktii. Belki de bir daha g�rii�eme­
yecekti k . Birlikte gitseydi k ne iyi olurdu.
Gidenlerden ikisi, �ehit dii�tii ve gercekten onlan bir
daha g�remedi k. Bunlar on ikinci sm1ftan Salih A�abey
�'e on birinci sm1ftan benim s m1f ve s1ra arkada�1m Ah1s­
kah Tahsin idi.
O�retim b�laymca cepheden okula d�nen g�niillii­
Ieri birer kahraman gibi kar�dad1k. G�zlerimiz bo� yere
Salih A�abey ile Tahsin'i anyordu. Gerci ac1 haberi daha
�nee alm1�t1k, ama inanmak istemiyorduk. D�nenlerden
Memduh (Payzm) sav� alarunda Salih A�abey'i nasd ara­
d1�m1, onun heniiz so�wnarm� cesediyle kar�da�mca na­
sd iiziildii�iinii, ailesine g�ndermek iizere a hp getirdi� tek
serveti , saatinin o dakikada heniiz i�lemekte oldu�unu an­
latt1�1 zaman hepimizin g�zleri dolu dolu olmu�tu.
Sm1f arkada�1m Liitfii ( Ercin), sol el orta parma�1-
nm yans1ru kur�un g�tiirdii�iinii s�yleyip sanh parma�1-
m bize g�sterince, yine bizim sm1ftan Raif Giindo�du'­
nun ona d�nere k: "O parmaRmdaki $ey bir eksiklik de­
Ril, Tanrmm sana armaRan ettiRi ebedi bir zafer ha/kas1-
d1r. Ne mutlu sana. Bu millet muzaffer o/�cakt1r " diye
giirlemesi bugiin hala kulaklanmda cmlar, gerci millet mu­
zaffer oldu; ne yaz1k ki bu konu�madan birkac ay sonra,
henilz on yedi y�mdayken zatiirreeden �Jen o co�kulu va­
tansever Raif bunu g�remedi.
Karadenizli oldu�u icin (b) Jeri (p) gibi s�yleyen bi­
zim sm1ftan Cerna) (G�kce), cephede carp1�ma ba�lad1�1
zaman ilkin nasd korktu�unu, birkac dakika g�ince na­
sd "aslan kesildi�ini " , kendi kendisini karikatilrize ede­
rek tath �ivesiyle anlat1yor, bizleri ilzUntiiden kurtanp gill-
1 58
di.irmeye r;:a.h�1yor, "Gelecek tali/ be/ki siz/eri de kabul
ederler, hep birlikte gideriz " diye de teselliye u�ra�1yor­
du. (Oysa bir ytl soma art1k Kuvay1 Milliye kurulu�lan
kaldmlm1�. yerine di.izenli ordu gei;mi�ti.)
Hafi fi;e kekeme olan Salih Orhan, Yunanhlarm na­
s1I sald1rd1klanm ve sonra nas1I kai;t1klanm, i;arp1�ma bi­
tip Ah1skah Tahsin'i �ehitler arasmda gt}ri.ince nasil a�la­
d1�m1 anlallrken heyecandan bi.isbi.iti.in kekeliyor, heceler
ve st}zci.ikler her defasmda gerilmi� bir yaydan f1rlayan ok­
lar gibi a�zdan teker teker i; 1k1yor Salih sars1hyor, yoru­
luyor, terliyor, fakat anlat1yor, yine anlat1yordu. Bizier
de onu sabir ve sayg1 ile hii; s1k1lmadan, b1kmadan dinli·
yorduk.
Mehmet (Do�an), yapt1�1 ku tsal i�i. kendine t}zgi.i al­
i;akgt}ni.illi.ili.ikle: "Ne anlatay1m yah u, i�te gitti k , i;arp1�­
t1k, geldik . 1ki kurban ver meseydi k , hit;: kederimiz
olmayacaku" diye k1sa konu�uyord u.<0>
Salih'i dinlerken Ankara Lisesi 'nin onuncu s1mfmda
ma arkada�1m �ehit Tahsin 'in vasiyetini hatirlad1m. 0 ,
gt}ni.illi.i yaz1hp cepheye gidece�i gi.inlerde, sanki �ehit ola­
ca�1 ii;ine do�mu� gibi Afuska'daki anasma benim yamm­
da bir mektup yazm1�. bunda: "A nne, vatan i�in �arpl$-

(") Bu kitapta ad1 g�en lise arkad�lanmdan MEMDUH PA YZIN, uzun uman
valilik, l �i�leri Bakanh&1'ndagenel mUdUrlUk, mUsteldl" vekilli&i yapm1� ve De­
mokrat Parti devrinde gm� y�mda emekli edilmi�tir. LOTFil ER<;IN. uzun
sure lise O&retmenli&i. MilLi Elitim BakanhlJ'nda muretti�lik ve b�moreni�­
lik gOrevlerinde bulundu. Yozgat Lisesi orta k1smmdan beri s1nir arkad�1 ol­
du&umuz ve smavlara birtikte hazirland11;lm1z CEMAL GOKc;E, yine uzun sure '
�itli liselerde relseCe Otretmenli i, Edime, Ankara ve Istanbul liselerinde mU·
dUrlUk yaptt. SALIH ORHAN soyad1 yasas1 �1kmc:<1 "Onar''. soyadm1 ald1.
I 923'te liseyi bitirince, Mtllkiye'ye girmek Uzere gittiti lstanbul'dan tekrar An·
kara'ya dOnerek o s1rada benim <;ali�akta oldutum TUrkiye BoyUk MiUet Mee·
lisi'ne tutanak katibi olarak atand1; bUttln ya�1 boyunca orada �al1�1p Tuta­
nak Kalemi MUdUrlU&U'ne kadar yUkseldi ve oradan emekli olduktan birka�
ay sonra rahmete kavu�tu. MEHMET DO(;AN da otretmenlik mc:sleiini �­
ti, �itli liselerde Otretmenlik, mtldUrlllk. Milli E&itim Bakanhli. On.I Otre­
tiln Genel MUdOrlU&U ve b�muretti�liti gOrevlerinde bulundu, oradan emek­
liye aynld1. NURI ATAY. lisedm ODrua Mu.lkiye'de okudu, uzun sure kayma­
kambk ve valilik yapt1. Demokrat Peni devrinde. gen� y�inda cmekli edildi.
TEVFIK ise liseden sonra ticvri hayanna at1lm1�. kendisini bir daha gOreme­
dim.

159
mayo gidiyorom. Donersem gorii$iirnz.. $ehit o/ursam, ar­
kamdan sakm atlama. lftihar et. Kafkasya 'da SOVO$ffll$
o/an $eyh $timil'in yamna cennete giderim. 0 z.aman bu
mektubumu ve kendisine emanet ettitim giimii$ yiiz.iitii­
mii sana s1mf arkadO$lffl ve kardu.y1m H1fz.1 gonderecek.
0 do senin bir evladmd1r. Eger Tiirkiye'ye gelirsen onu
ara, bu/" demi� ve okul adresim belki de�i�ebilir diye ona
c;orum'daki baba evi adresimi vermi�ti. Bu mektubu ve
emanet yuzu�u. ilk Tiir kiye B u y u k Millet Meclisi'nde Ba­
tum Mebusu .olan Hoca N u r i E fendi arac1h�1 ile Tahsin'­
in A h1ska'daki anasma ula�tm p bu kutsal vasiyeti yerine
getirebilmek ii;in nas1l i;1rpmd1�1m1 ve yurekten i;aba har­
cad1�1m1 hii; unutmam. Ne yaz1k ki Tahsin'in anasmdan
hii;bir haber i;1kmad1.

IV. MUSTAFA KEMAL 'IN ANKARA ' YA GEL1$1

VE LISEDE YA PTIGI KONU$MANIN METNI

Mustafa Kemal Pa�a'nm S1vas'tan yola i;1kt1�1 ve ya­

kmda A n kara'ya gelece�i haberi okulda y1ldmm hmyla
yayild 1, arkada�lar arasmda buyuk bir sevini; ve co�ku do­
�urd u. Biz, Yozgat Lises i' nden gelmi� olanlardan 7-8 ar­
kada� ulke sorunlanyla i;ok yakmdan ilgileniyord u k . Bu
haberi d u yunca sanki Pa�a do�rudan do�ruya bize konuk
geliyormu� gibi sevind i k . Hemen mudur yard1mc1sma b�­
vurup Mustafa Kemal Pa�a geldi�inde O ' nu kar�1lamaya
gitmek ii;in izin isted i k . "Zaten okulla gidip kar�1layaca­
�1z, ayn izin olmaz ' ' dedi.
B i r kai; gun sonra Pa�a ' n m 27 Arahk 1 9 1 9 gunu An­
kara'da olaca�1 haberini ald 1 k . 0 gun b u y u k bir tela�. se­
vini; ve co�ku ile haz1rlamp a�a�1 holde toplanarak s1raya
gird i k . Mustafa Kemal Pa�a'nm gei;ece�i yola kadar gi­
dip arka arkaya iki saf halinde yol k1y1sma dizildi k . Ben
on maya du�tti�um ii;in duydu�um sevinci hii; unutamam.
Yakm ili;elerden ve k oylerden kaqilay1c1 olarak ge-

160
lenler de Ankarahlara kat1lm1�t1 . Bugtinkti Genelkurmay
Ba�kanhi1 binasmm bulunduiu yerden Ankara'mn Ulus
Meydam'na kadar btittin yol k1y1lanm ve ovay1 on bin­
lerce ki�i doldurmu�tu. Yaya ve ath Ankara Seymenleri
yerel giysileriyle dikkati cekiyor, bunlardan bir bOltimti
dtizeni saghyor, trafik polisi gOrevini yap1yordu. Bizim lise
oirencilerinin bulunduiu yerin hemen yarub�mda, sol ya­
mm1zda -birkac gun sonra Ankara'dan kact1klanm
oirendiiimiz- iki Frans1z i�gal subay1, at tizerinde yer al­
m1� olarak, kar�Ilay1cdar arasmda bulunuyordu.
Yolun iki k1y1s1m dolduran kalabahkta ans1zm bir k1-
mildama oldu, ba�lar One uzand1 . M ustafa Kemal Pa�a
ve arkad�lan bizim bulunduiumuz yerden epeyce uzak­
ta otomobilden inmi�ler, yiirtiyerek geliyorlard1. O'nun ya­
mndakilerden yalmz ' Hamidiye Kahramam' diye amlan
Rauf Bey'i -resimlerinden- tamyordum. P�a'mn sa­
imda yilrtiyord u. Solunda ve arkasmda yti rtiyen ki�ilerin
kim olduiunu bilmiyordum . Zaten gOzlerimi Mustafa Ke­
mal P�a'dan ve Rauf Bey'den ayinp onlara bakm1yor­
dum bile. Ya�a. varol sesleri ve stirekli alk1�lar yOreyi cm­
lat1yordu. Bir ara sol yana dOnerek,.Frans1z subaylarma
hmcla bakt1m. K1hclar1m omuzlarina doiru kaldirm1�lar,
selarn vaziyeti alm1�lard1.

Mustafa Kemal P�a tic be� ad1mda bir saima ve so­

luna bak1p sai elini ba�ma gOttirerek selam veriyor, yol
boyunca birikmi� olan halkm alk1�lanm yan•thyord u. Ba­
�mda kuzu derisinden gri bir kalpak, mtmda ac1k renkli,
belinden kemerli gri bir palto vard1. Rauf Bey alcak ka­
hph bir fes ve koyu gri uzun bir palto giymi�ti.

Birinci Dtinya Sava�1'nda Anafartalar Kahramam,

1 9 1 9 Temmuzundan beri de Erzurum ve Sivas kongrele­
rinin ve Anadolu ve R umeli Mtidafaa-i Hukuk Cemiye­
ti'nin B�kam olan Mustafa Kemal Pa�a'yi kar�1m1zda gO-

161
ruyord uk. Daha Yozgat'ta bulundugumuz s1rada bile ici­
mizde onu g�rmek �zlemi uyanunsu. hte simdi on bes­
yirmi ad1m sonra yakm1m1zda olacaku. Yuregim sanki
g�gsumden t�acakans gibi carp1yordu. Onumuzden ge­
cerken buttin �grenciler hep birlikte O'nu ne kadar yu­
rekten alk1sla m1st1k. Bizlere dogru baku, elini basma g�­
t tirup, alk1s1m1za selamla kars1hk verdi . Bu bak1s s1rasm­
da onun ola!anustti etkili, keskin mavi g�zlerini g�rerek
urperdim. Bu dik yuruytislu , ince endamh, cok ciddi, -
hatta sert denebilecek kertede ciddi- bak1sh adamda in­
sam buyuleyen, insamn ruhunu sanki benliginden s� kup
alarak kendisiyle birlikte g�ttiren insantistti bir guc vard1.
Onlar gectikten sonra halk da artlanndan yuruyerek
izlemeye baslam1st1. Bas1m1zdaki mudur yard1mc1m1z biz
�grencileri Mustafa KemaJ Pasa ve arkadaslanm izleyen
kalabahga kansurmadan , iki sira halinde ve serbest yu­
ruyusle okula getirdi. 0 aksam arkadaslarla aram1zdaki
tek s�ylesme konusu hep Mustafa Kemal P�a idi.

Ulusal Kurtulus Savas1'nda bas;ir1 kazanmarun en �n­

deki kosulunun, bu savas1 buttin Turk halkma mal etmek
oldugunu bilen Mustafa Kemal P�a'nm Ankara'ya geli­
sinden bir iki gi.in sonra kendisini ziyarete giden Ankara­
hlara bir konusma yapt1tim -babas1 bu ziyarete kaulan­
Ankarah bir okul arkad�1m1zdan �grenmisti k.(•> Olanak
bulunsa bizler de ziyaretine gidebilseyd ik, diye dusunu­
yorduk ama bunun olamayacagm1 bildi!imizden girisime
bile gecmedi k. <;ok gecmeden bu olanak �numuze geldi
ve bizi sevindirdi. Mustafa Kemal P�a. Osmanh devleti­
nin ' l stiklal Gunu' saytlan 30 arahk gununun 620. yild�­
numu olan 30 Arahk 1 9 1 9' da. vani Ankara'ya gelisinin

:•> Bu konu$manm lam meini, 1arafundan Ttlfk�ye �rilip t;aldll$ Yaymlan'n­

ca baslmlan sOYLEV'in 111 .cildini olu$1uran "lkl1clrr" bOlllmllnlln
253-264'1lncll uyfalanndadn.

162
tii;tincti gtinti, liseyi ziyaret edip okulun giri� holtinde top­
lanan ()iretmen ve ()irencilere k1sa bir konu�ma yapt1. O'­
nun geleceii haberini bir gun ()nceden alm1�t1k. 0 andaki
sevini; ve co�kumuzu olduiu gibi yans1tabilmek ii;in ya­
zmsal sanatm sihirli gtictinti ta�1yan usta bir kalem sahibi
olmay1 ne kadar isterdim. 3 0 Arahk gtinti, 0 geldi . Ya­
mnda bulunanlardan yalmz -okulumuza ()nceleri de gel­
mi� olduiu ii;in- Ankara Defterdan ve Vali Vekili, sa­
kalh ve g()zltiklti Yahya Galip Bey'i tamyordum . oiret­
menlerimiz alt holde yalmz lise sm1flarmm ()�enCilerini
toplam1�lard1. Mustafa Kemal Pa�a gelince biz ()irenciler
may1 bozarak onun y()resinde yan halka oluverdik . K1sa
bir konu�ma ile bizlere Ulusal Kurtulu� Sav�1 'nm ama­
c1m anlatt1 . Birkai; arkada� onun s()ylediklerini daha ora­
c1kta not etmi�tik. Zaten s()z)eri, i;ocukluiumda ezberle­
diiim ko�utlar gibi belleiimde i;ak1h kald1. P�a aynhp
gittik ten sonra sm1fa i;1k1p notlarum, arkad�1m Tirnava­
h Ltitfil'ntin notlanyla kar�Il�tirarak bu k1sa s()y)evin tam
metnini defterime yazd1m. �()y)e konu�mu�tu Mustafa Ke­
mal Pa�a:

Mektepli Efendiler; Biliyorsunuz ki vatammmn k1s­

mi muhimmi e/yevm diJlman i$gali altmdad1r. Sultan Os­
man 'm ve butun kahraman ecdad1m1zm ervah1 1u anda
1u sakfm cevvelan etmekte, biz/erden vatammmn istih/O­
s1 ve istik/Oli millimizin muhafazas1 i�in fedakar/1k iste­
mektedirler. Esasen TiJrk m illeti necibesi dflimanm isti­
/Os1 ve milletimize reva gt;rdutu mezalim kar11Smda ye­
kpare bir vucut halinde feveran etmi1tir.
l�inde bulundutumuz Miicade/e 'i Mi/liyenin gayei ul­
viyesi ve iradei milliyenin heaefi aslisi, bi/a kayd-u 1art is­
tik/01 ve istihlas-1 memlekettir. Nec:ip milletim� vatamm1-
zm harem-i ismetine kadar sokulmiq bir d(Jpnan kar11-
smda bu gayenin istihsali irin kamn ak1tmaktad1r.
Mektepli Efendiler; Sitler menajii milliyeyi mudrik
birer munevver say1/vs1mz. lrinde bulundutumuz muha­
tara/1 vaziyeti sizlere izah etmeyi /Uzumsuz addederim.
Gerri miqkU/ot azimdir. Fakat fiitur getirmemek loz1m­
d1r. Millette ve genrlikte mucade/e azmi o/dukra her nevi
m1"l$kUlot iktiham edi/ecek ve mustevli/er mukaddes vata­
mmmn sinesinde mat/up ve munhezim o/arak mukaddes
topraklanm1zdan sura/up pkan/acakt1r. Milli hudutlan­
m1z dairesinde istikloli tam irinde yQ$ayacat1z. Buna emin
o/arak miJsterihane ralt$tmz. Vatan sizden vaz1fe bek/e­
diPi zaman ko$arak $ilab edecetinizden eminim. "(•J
Vatan i\:in "O/ " dese hemen orac1kta Olmeye hazir bir
avu\: \:Ocukirisi gen\:, onu nas1I i\:ten alk1�laim�t1 k . Sesi
ahenkli, kesin ve inandmc1 idi . Lo� olan holde gt5zlerinin
rengini gt5remiyordum, ama o \:elik mavisi gt5zleri birka\:
giin 15nce Ankara'ya geldiii giin iki yaruna bakmarak halk1
selamlad1i1 mada \:Ok az bir siire gt5rmii�tiim. Bak1�lan
keskin ve kararh idi.
Konu�masm1 bitirdikten sonra 0 miidiir odasma gi­
derken bizler de sm1flanm1za d.Jndiik.

(") Bu konu�ma. gunumuzun TUrk�esiyle �Oyledir:

Otrenci Efendiler: Biliyorsunuz ki vatammmn Onemli bir bolumu bugUn dU�­
man i�gali altmdad1r. Sultan Osman'm ve bUtUn kahraman dedelerimizjn ruhlan
�u anda, � �atmm altmda �u�makta, bizlrrden vatan1mmn kurtar1lma.s1 ve ulu­
sal batJms1zhtimwn korunma.s1 i�in Ozveri istemektedirler. Zaten soyluTUrk ulu·
su dU�marun salgm1 ve uluswnuz.a uygulad11! luy1mlar kar�1smda tek bir vUcut ha­
linde harekete co��tur.
l�inde bulundu&umuz u l u sa l s a v � m yUce ere&i ve ulusal istencin temel ama­
" · ba&sIZ, ko�ulsuz olarak Ulkemizin baAJmsIZhl1 ve kunanlmas1dir Soylu ulusu·
muz, yurdumuzun temIZ ba&nna kadar sokulmu� bir dU�man kar�1smda bu amaCI
elde etmek i�in kamm akumaktad1r.
Otrenci Efendiler: Sizler ulusal �1karlanmmn bilincinde olan birer aydm sa­
y1hrsm1Z. l�inde bulundu&umuz tehlikeli durumu sizlere a�1klamay1 gereksiz bu­
lurum. Ger�i gU�IUkler �ok bUyllktUr. Fakat bezginli&e dU�memek gerekir. Ulusta
ve gen�likte sav�ma istenci sUrdUk�e. her tUrll.•,gU�IUk gO&Uslenecek ve saldirgan­
lar k utsal vatan1mmn ba&nnda yenilip bozguna u&rayarak kutsal topraklanm1z-·
dan swill up �1kanlacakt1r. Ulusal simrlanmIZ i�inde tam ba&1ms1Z olarak y�aya­
ca&IZ. Buna gUvenerek, i� rahath&1yla �ah�1mz. Vatan sizden gorev bekledi&i z.a.
man bu �a&nya ko�rak gelece&inize gUveniyorum.

1 64
 V. MECLIS MEMURL U(; UNDAN
ILK A YRIL/$/M

1 920 yJlmm Ekim ay1 gelmi�. okullar a�1lm1�t1. Ben

Meclis'e gireli be� aydan fazla olmu�tu. Gorevimden �ok
memnundum. Arna �imdi bir se�im yapmam gerekiyor­
du: Ya okul ya memurl uk.

Birincisini yeiledim ve doirudan doiruya Ba�katip

Recep Bey'e giderek oirenimimi bitirmek i�in Meclis'ten
aynlaca�nn sOyledim . "Aferin! Seni takdir ettim. Modem
ki lisenin bitmesine iki !'' var, git bitir. 0 zaman gelirsen
seni yine Meclis 'e a/mm " dedi ve �kilme dilek�emi yaz1-
i�leri btirosuna havale etti. 0 tarihte Ozltik i�lerine de oras1
bak1yordu. Recep Bey'e te�ekktir edip odasmdan �1kt1m.
hiraf etmeliyim ki lise oirenimini bitirmek gibi gti­
zel bir ama�. bir tilkti uiruna �ekilmi� olmakla birlikte tiz­
gtindtim. Beni ilk kez Meclise gOttirtip memurluia atan­
manu sailayan amcaoilum �eref Aiabey de Meclis'ten �e­
kilip kendi oiretmenlik gOrevinin ba�ma dOnduiu i�in be­
nim bu karanm1 onaylam1�t1. Boylece Meclis memurlu­
iundan -kendimce -"�imdil i k" kayd1yla- aynlm1� olu­
yordum.
Meclis'te kalmay1 yeileyip oiretmenlikten aynlan ho­
calanma ve Oteki kalem arkada�larnna hirer hirer veda et­
tim . Bizim evrak kalemi mtidtir yard1mc1S1 Tevfik Bey, iyi
yiirekli arkada�1m evrak tevzi memuru Mehmet Bey ba�­
ta olmak tizere, birka� memur beni d1� kap1 merdivenleri­
ne kadar uiurlad1lar. Bu ytirekten ilgi gOzlerimi nemlen­
dirmi�ti. Duygusall1i1m1 belli etmemeye, erkek�e ve me­
tin davranmaya �ah�1yord um. Merdiven basamaklanm,
ara ma geriye dOntip onlara el sallayarak indim ve Ulus
Meydaru' na doiru ytirtimeye ba�lad1m. Biraz uzakla�m­
ca durup Meclis binasma uzun uzun bakt1m. Bir htiztin,
1 65
 bir eziklik doldurdu i\:imi . Birka\: ay ()nee on alt1 y�1m1
doldurmu�. �imdi on yediyi siiriiyordum . Dii�iindiim: Bu
y� heniiz bir ()miir ba�lang1c1 say1brd1 . Ben bu ba�langI\:
i\:inde o zamana kadarki ya�am1mm en ilgin\: olaylarma
bu binada tamk olmu�. orada bir\:ok �ey oirenmi�tim .
Bayramda, biitiin Meclis memurlanyla birlikte, Mustafa
Kemal Pa�a'nm elini orada s1km1�t1m. Daha lise on birin­
ci sm1f oirencisi iken iilkenin en biiyiik adarnlanyla, en
()nemli ve ya�amsal sorunlanyla orada kar�1 kar�1ya gel­
mi�. 1\:ki Yasai1 Kanun Tasans1'nm gorii�iilmesinde ol­
duiu gibi, milletvekilleri arasmda ge\:en ve kimi zaman be­
, ni korkutan \:Ok sert tart1�ma sahnelerini orada gormii�-
tiim. Devletin gizli yazdanm temize \:ekmi�. Meclis Ba�­
kanmdan Osmanh Padi�ah1'na yanlan yaz1y1 miisvedde­
sinden temiz kai1da ben aktarm1�ton. �imdi ise liseyi bi­
tirme iilkiisii uiruna oradan aynhyordum. Bir ara az kal­
sm doniip, \:ekilme dilek\:emi geri ahp Meclis'te kalmay1
bile dii�iindiim. Fakat sonunda iradem duygulanm1 yen­
di. Meclis'e arkam1 doniip Karaoilan <;ar�1s1'na doiru h1z­
h h1zh yiiriimeye ba�lad1m ve okulun yolunu tuttum.
Bu, benim Meclis 'ten ilk aynl1$1md1; lise otrenimimi
bitirmek utruna yapml$llm bunu. r•J

VI. S0RG 0N VE KONYA ' YA YOLCUL UK

Okulda derslerimiz b�lad1. Cudi Bey admdaki mii­

diiriimiiz aynlm1�. Ali Haydar Bey isminde yeni bir mii­
diir gelmi�ti.
Bu zat ayru zamanda orta s1ruflara tarih dersine gi­
derdi. Bir ay ge\:meden okulda disiplin kalmad1; yemek­
ler de bozuldu. Biz yilksek sm1f oirencileri birka\: kez mii-

(0) Tam iki yd sonra 1922 Kas1m1'nda, lise mezunu olarak, yeoiden bu Meclis'e
gelecek ve 1929 y1bnin hemm basinda -bu kez de AYTupa'da yapacak oldu­
lum hukuk dok1oras1 uAruna ve art1k bir daha dllnmemek Uzcre- Meclis me­
murlutundan aynlacak11m.
dtire �ikayette bulunduk. Son gidi�imizde: "Efendim, hir­
bir netice pkm1yor, hirbir $ey duzelmiyor" dediiimiz icin
bizleri odasmdan d1�an c1kard1. Orta sm1flardan iki 6i­
renci her gun birkac kez mtidtirtin odasma girer c1kard1.
Biz bunlara espiyon g6ztiyle bakard 1k. Hatta arkada�lar
arasmda daha k6tti s6ylentiler de olurdu. En sonunda da­
yanamad1k; okulun durumu ve mtidtirtin tutumu tizerine
Milli Eiitim Bakanhi1'na bir �ikayet dilekcesi verdik. De­
nim yazd1i1m dilekceyi on iki arkada� imzalad1 . Mtifet­
ti�ler geldi, soru�turma yaplld1, hesaplar ve defterler in­
celendi; sonunda mtidtir kusurlu bulunarak disiplin ceza­
s1 niteliiinde olmak tizere, maa�mdan bir haftahk
"k1stelyevm " (kesinti) yaplld1.
E h an1k umutlu idik ; o k ul dtizelecekti . Fakat ne ge­
zer! Aranuzda "Laz Haydar " diye and1i1m1z mtidtir, ls­
tanbul'da Ytiksek O!retmen Okulunda 6irenci iken onu
arkada�lan da b6yle caimrm1�; bunu aylarca sonra Kan­
ya Lisesi'nde cebir 6iretmenimiz rahmetli Htisnti (Ului)
Bey'den duymu�tuk- bask1s1ru artt1rd1. Ozellikle " Btittin
6irenciler adma" diyerek dilekceyi imzalam1� olan 6iren­
ciler hakkmda, olmad1k bahanelerle suclamalar yarauyor,
cezalar veriyordu. Kendisini Bakanhkta Orta O!renim Ge­
ne) Mtidtirti Koz1m Nomi Bey admda bir zatm tuuuiu s6y­
lenti halinde yay1lm1�t1 .
Bu haks1zhklara daha fazla dayanamad1k. Bir gun
gizlice sm1flardan birinde topland1k . Durumu g6zden ge­
cirdi k . Sonunda Milli Eiitim Bakanhi1'nda bir sonuc al­
ma olana� bulunmawi1, doirudan doiruya Btiytik Mil­
let Meclisi B�kanhi1'na b�vurmak gerektiii sonucuna
vard1k.
Ben g6zlerimle g6nnti�tilm ki bu Meclis'e halktan her­
kes dilekce ile b�vurabiliyordu. Orashyalruz yasama or-
garu deiil, aym zamanda yilrtitme orgam idi . .
Hie unutmaril, sekiz madde iceren bir dilekce kale-
167
me ald1k, okuyup uygun gOrdiik ve dailld1k . Bunu ben
temize \:ektim; biitiin arkadaslar hirer hirer imzalad1 . Di­
lek\:enin altma, her O!rencinin sm1 f1 ve numaras1 da ya­
zllmak iizere, elliden \:Ok imza atJ..lm 1st1. Dilek\:enin seki­
zinci maddesi harfi harfine !iOyleydi: "Bu $ikayet/erimiz
Maori/ Veka/eti Celilesi 'ne arz edildi ise de bir netiee ha­
s1/ o/mam1$1lr. "
Arkad�larm Oyle uygun gOrmesi iizerine, ben Biiyiik
Millet Meclisi binasma giderek dilek\:eyi Baskatip Recep
Bey'e verdim. Recep Bey sOyle bir okudu ve: "Bu istida
Reis Pfl$ay1, Mee/is Reisi sifallyla degi/, /era Vekil/eri He­
yeti Reisi sifallyla alakadar eder. /era Vekil/eri Kalemi
Mahsusu 'no gollir" dedi ve dilek\:enin altma, her zaman
kulland1i1 kahn kirmm kalemle "Kalemi Mahsus Miidii­
ni Hayati Beyefendi 'ye " diye yaz1p imzalad1 ve bana geri
verdi.
lcra Vekilleri Heyeti , yani Bakanlar Kurulu, Anka­
ra'mn o giinkii ve bugiinkii Hiikiiumet Konai1' ndayd1.
Hayati Bey'i evvelce \:Ok kez Mecliste gOnniistiim. Gittim,
durumu anlattlm. Dilek\:eyi okumadan: "Pekiyi kalsm,
PO$O Hazret/eri 'ne arz ederim " dedi. Ben de sevinerek
okula dOniip durumu arkadaslara anlattlm. Bizce miidii­
riin at1lmas1 veya baska yere atanmas1 art1k giin mesele­
siydi.

Ne bos umut!
Meier Ozel Kalem Miidiirii Hayati Bey dilek\:enin b�
maddelerini okuyunca bunun Milli Eiitim Bakanhi1 ' m il­
gilendirdit;i diisiincesiyle, altma doirudan doyuya: "Ma­
ori/ Vekili Rizo Nur Beyefendi 'ye " yaz1p dilek\:eyi oraya
gOndermis. R1za Nur Bey de bunu okuyu11ca, bir halk de­
yimiyle, kiiplere binmis. Nasll olur da lise oirencileri bir
Bakam TBMM Baskanhima sikayet edebilirmis? Ashn­
da hakh. Fakat zuliim gOren biz oirenciler bu en son \:a-
1 68
reye ba�vunnu�sak, "Bunda herha/de bir bit yeniti o/sa
gerek " diye de di.i�i.inebilirdi. Ne var ki onun ruhu Myle
babacan bir insanhk niteliiinden yoksundu !
Bir gi.in okulumuza Ankara Maarif Mi.idi.iri.i Hilmi
Bey'in b�kanhimda birka� ki�i geldi . Bunlar mtifetti�­
mi�. Sabahtan ak�ama deiin, dilek�ede bulunan elli ()i­
renciyi hirer hirer sorguya �ektikten sonra -i�lerinde be­
nim de bulunduium- on iki ki�iyi aymp ertesi gi.ini.i Ma­
arif Mi.idi.irluiunde bulunmamm s()ylediler.
Gittik. Ellerimize hirer uiu verip birtak1m sorular
sordular. Soru, ama ne soru ! Meier bizim mi.idi.ir, ilk �i­
kayet dilek�esine imza koyan on iki ki�i i�in: "Hep bun­
/or kart$1myor. Bun/arm hepsi bof$evik " demi�. 0 tarih­
te bugi.inki.i gibi "komunist " denmez, "bo1$evik " deyi�i
k ullamhrd1.
Sorulan doirudan doiruya Bakan Riza Nur Bey'in
llazirlad1im1 bize Maarif Mudi.iri.i a�1klayarak, dosdoiru
cevap vermemizi s()yledi . Kaiulan ald1k; dedigim gibi neler
neler sorulmuyordu ki: '-'Sosyalizm ne idi? Ne zamandan
beri bo1$evik o/m1J$luk? Kimler/e ve nere/erde toplamyor­
duk? vs., vs. , "
Hepimiz ne ya7acai11ruz1 ��mi1k. Bu da neyin nesiydi
ve nereden �1km1�u? Mi.idi.iri.in bu denli bir al�akhk yapa­
cai1 akhrruza gelmediginden, ben kendimce bunu Meclis'te
de antipatik bulduium Bakan R1za Nur Bey'in kuruntulu
yaradd1�ma yormu�tum. �()y)e bir cevap yazd1m: "Hok
aramanm ve $ikayette bulunmanm bo1$eviklik demek o/­
dutunu bilmiyordum. Sosyalizm ve bo1$eviklik bugun
Rusya 'da tatbik edilen dev/et idaresidir. Fakat bunun ne
bi�im bir idare o/dutunu bilmiyorum. Hi� kimse ile bu
yolda bir toplant1da bulunmad1m. Yalmz arkad�lar/a Mu­
dur Bey 'i $ikayet etmek i�in bir defa mektepte topland1k.
B�ka hi�bir $ey bilmiyorom. "
 Ben o zaman bol�eviklik ve sosyalizm hakkmdaki bu
tisttink6rti bilgiyi Meclis'teki memurluium masmda, Ka­
z1m Karabekir Pa�a'dan gelen bir telgraf tizerine ktirstide
konu�an milletvekillerinden 6irenmi�tim; arkad�lardan
.;oiu bu kadarc1k da yazamam1�lar.
Birkat; gtin sonra okula, Bakanl1im, "landon" veya
" fayton" dedikleri ath arabas1yla (0 tarihte bakanl1k oto­
mobilleri yoktu) Maarif Vekili R1za Nur Bey geldi. Yuka­
n kat holde, dilekt;ede imzas1 bulunan 6irencileri toplad1
ve elindeki uiman bir karar okudu: Ytiksek sm1flardan
ilk dilekt;ede imzas1 olanlardan alt1 6irencinin okuldan ke­
sin olarak t;1kanlmasma, it;lerinde benim de bulunduium
6teki alusmm da "Konya Su/tanisi 'ne nefyedilmesine " ve
btittin diierlerine de hirer "tekdir'i aleni" cezas1 verilme­
sine karar verilmi�. Bizier de tard edilecekmi�iz, ama t;a­
h�kan olduiumuz it;in bu defahk affedilip ba�ka liseye
nakledilmi�iz. (Sonradan 6teki arkad�lan da affedip, ki­
misini Kastamonu Lisesi'ne, kimisini de 6iretmen okulu­
na g6nderdiler.)
Maarif Vekili R1za Nur Bey elindeki ui1d1, yani bi­
zim htiktimltiltik karanmm okuyup bitirdikten sonra ba­
iird1, .;aiird1: "Mudure mutldk itaat ldz1mgeldiRini, ica­
bederse biitiin otrenci/eri kovarak bO$kO yerden otrenci
getirteceRini " s6yledi ve aynld1 gitti . <•>
(•) Liseden tard edilen arkad�lanmmn sorunu TBMM'de de sOz konusu edilmi�.
Meclis'in 4 . 1 2 . 1 920 ( 1 336) gtlnltl toplanttsmda- lzmit Milletvekili Hamdi Na­
mtk &y kon�malan arastnda � sOzlere de yer veriyor: ". . . sonra efend1ler,
ge,en de Mek1ebi Sultani 'den (Lise) yedi lalebe (benim bildilime giJre a/11 Dl­
renci) bu hususla $ikiiye11e bulunuyorlar ve Maanf Vekili Bey, bu meselenin
1ahkikini emrediyorlar. Maarifmuduriyelinin haks1:/1l1na kani olduklari ha/.
de bu yedi la&!beyi lard ediyor, sokak ortasina a/lyor. "
Ktlrstlde bulunan Maarir Vekili Rtza Nur Bey, konu�malartm stlrdtlrerek bu
noktaya yarut vermeyince, Hamdi Namtk &y, "Lui/en, 1ard edilen 1alebehak­
k1nda bir $CY lulfelmediniz" diyor.
Ma.arir Vekili R.iza Nur Bey, buna kar�t �Oyle konu�uyor: "Mesele istihzahta
(Sensoruya) dahil deAildir. Onu da istizah buyurun, cevap verelim. Hep sual,
sual, sual ( . . . i lstizah Ankara mektepleri hakktnda idi. Araya uzun uzadtya
b�ka i�ler de koydunuz ( . . . ) olmaz ki."
Hasan Basri &y (Karesi) (yani Bahkesir Milletvekili) bir Onerge vererek tard
edilen OA:renciler sorununun da gensoru kapsamtna ahnmastnt istedi. Bu Oner-
1 70
 Ne hazindir ki, Yozgat Lisesi'nden beri Milli Milca­
dele ile yakmdan ilgilenmeyi kendileri icin hava, su, ek­
mek kadar gerekli bir ihtiyac halinde gOren, daha birkac
ay·Once o kutsal milcadeleye eylemli olarak kat1lmak icin
Kuva}'l Mil liye'ye b�vuran ve -kabul edilince- gidip,
sonra yarah ve gazi olarak okula dOnen hemen bi.ltiln i.11-
ki.lci.l liseliler, �imdi ceza gOrenler arasmda idi. Buna kar­
�1hk, mi.ldi.lre dalkavukluk, yaltakhk edenler, espiyonluk
yapanlar el i.lsti.lnde tutuluyord u.
Acaba ya�amda da bu hep bOyle mi olacakt1? !

BIR A C/MA S/ZUK ORNE(;/ VE YOLCUL UK

Bizlere 'surgun ' ve 'tard ' kararlanm tebli� eden Mil­

li E�itim Bakam Dr. Rua N ur Bey ok ula sabaherken gel­
mi�ti. 0 gidince mi.ldi.lr hemen bi.lti.ln hademeyi toplad1;
car�aflar getirtti; yatakhane dolaplarmdaki e�yamlZI car­
�aflara doldurtarak bohca yapt1rd1. Bunlan ve bo� bavul­
lanmlZI elimize verip bizi bir polis e�li�inde faytonlarla is­
tasyona gOnderdi . Ellerimize de 'tesviye denilen ve beda­•

va tren bileti yerini tutan birer ka�1t (paso) verdi.

Anl�1hyor ki bunlarm hepsi Onceden haz1rlanm1�.

tren saati ayarlanm1� ve bOylece bizim kimse ile gOri.l�me­
mize olanak b1rak1lmadan yolcu edilmemiz sa�lanm1�t1.
0 s1rada okulun kar�1smdaki Numune Hastahanesi'n­
de hasta yatan ki.lci.lk karde�im Fahri (Bugi.ln Say1�tay uz­
mam denetcili�inden emekli) ile gOri.l�meme bile izin ve-
11e kabuJ edildi. Bunun Uzerine Maarif Vekili R1z.a Nur Bey �Oyle konu�1u:
"Efendim, bendenizi Basri Bey yine i1ham euiler. Dediler ki: 'Sultani'ye (lise
binarina) lcadar gidiyor ve roculclan lard ediyor• Vallahi iflihar enirn. BununJa

b<!ni 1akdir euiler. <;:unkU 1eferrua1la da ulras1yorum. Bahkesir'de olsa yine

giderim. Her yere gi1mek is1erim"" dedi.
Meclis'i;e k a b u l edilmi� clan gensoru Onergesi bir daha gOrU�Ulemedi, i;UnkU
Rua Nur Bey uzun sure 1oplan11lam ka1 1Imad1� ii;in 16 Arahk 1920'de yerine
An1alya Milleivekili Hamdullah Suphi (TannOver) yeni Maarif Vekili (Milli
Eli1im Bakani) ser;ildi. (TBMM Zabu Cc:ridesi. Dc:vrc: Cih 6, s. 207, 209, 210,
2 1 8, 392)

171
rilmedi; ben hastahaneye do�ru ko�mak isteyince Miidiir
Ali Haydar: "Polis efendi, sonra mesul o/ursunuz. bunu
biryere b1rakmaym " diye ba�mp beni zorla arabaya sok­
turdu.
B u davram� insanhkd1�1 i�rem; bir ac1mas1zhkt1.
Trenle Ankara'dan u.:.akl�irken kompammanm pen­
ceresinden geriye dotru bak1yordu m. Kili;ilk karde�imin
yatt1�1 hastahane ve ii;inde binbir heyecanla be� ay i;ah�t1-
�1m Meclis binas1 sei;ilmiyordu. Ankara Kalesi, biitilnily­
le daha gOrkemli ve heybetli gOrilnilyor, onun kar�1S1nda­
ki a�ai;s1z ve sarp tepenin doru�unda eski Roma tapmak­
larma benzedi�ini evvelce anlatt1�1m, �imdi yerinde yeller
esen, siltunlu kili;ilk yap1, gittiki;e daha da kili;iilerek,
ufukta minyatilr bir biblo gOrilnilmilnil a hyordu.
0 zaman odunla i�leyen trenler Ankara'dan Konya'­
ya iii; giinde vanrd1. Kimi zaman geceleri yol almmazd1.
Nitekim bir gece Eski�ehir 'de lise binasmda barmdmlm1�.
ertesi gilnil yeniden t rene binmi�tik.
Bizim Ankara'dan silriildii�ilmilz giinden yakl�1k bir
y1l Once Mustafa Kemal Pa�a'y1 Ankara'da kar�1lam1�t1k.
Bir an babamm ara ma evde anlatt1�1 Abdiilhamit silr­
giinleri akhma geldi. Herhalde o devirdeki silrgiinler bu
ya�taki okul i;ocuklarma ve bu denli insanhktan uzak bi­
i;imde uygulanmazd1 sanmm.

***
Ne�emizi ve canhh�1m1z1 yitirmemi�ti k. Yalmz okul-
dan biisbiitiin i;1kanlan alt1 arkada�1m1za ilziiliiyorduk.
Kompart1manda yamm1zdaki polis, temiz yilrekli bir
insand1; bizlere birtak1m O�iitler verdikten sonra Polath ' -
da indi.
Trende kalorifer yoktu; kas1m ay1 sonlarmda oldu­
�umuz ii;in il�ilyerek yol ahrken bir a�1zdan mar�lar, �ar­
k1lar sOyliiyordu k . Hepimizde zulme ba� kaldirm1� hirer
172
kahraman edas1 vard1. Nitekim bu ruhsal durumla Kon­
ya'da bir fo1ograf\:1da toplu olarak resimler \:ektirdik.
Bu siirgiin yolculu�muzun en ilgin\: olayi, trenimiz
Eski�ehir'e yanas1rken ve ertesi giinii Eski�ehir'den son­
ra,'ihtiyat z.abiti' (yani yedeksubay) oldu�nu s()yleyen
bir ki�inin kompart1mamm1za gelip bizlere bol�eviklikten,
Eski�ehir'de yay1mlanan Yenidtinya gazetesinden, bu ga­
zetenin basyazan Arif Oru\:'tan s()z a\:mas1 oldu. Sezdir­
meden birbirimizin yilziine bakt1 k . Bir hafta ()ncesi sorgu
suale g()re herhalde aiz1m1z1 arayan bir hafiye olacakt1 .
Arkadaslardan \:Ogu ne b u ismi, ne de Yenidiinya gazete­
sini biliyordu. Sadece 'Hokimiyeti Mil/iye' gazetesini bi­
liyorlard1.
Ben Eski�ehir'de yay1mlanan ve admm altmda "TiJrk
bol�evik gaz.etesidir" ciimlesini tas1yan "YenidiJnya " ga­
zetesini birka\: kez Meclis'te ki memurlugum masmda g()r­
mii� ve Arif Oru\: adnu da orada ok umu�tum. Fakat ya­
mm1zdaki yabanc1 adama, () teki arkada�lanm gibi ne ga­
zeteyi ne de ba�yazanm tammad1g 1m1 s()y!edim. Bayag1
iiziildii. Sonra <;erkes Etem'den s()z a\:U. Onun kahraman­
hg1m, vatana hizmetini ()vdu ve bunun hi\: takdir edilme­
digini s()y!edi. 0 zaman hemen, yine Meclis memurlugum
masmda Ba�katip Recep Bey' in bana temize \:ektirdigini
yukanda anla tm1� old ugum giz./i ' yaz1daki cumleler hat1-
•

nma geldi. Hi\: renk vermeyerek Etem Bey' in hizmetleri­

nin elbet bir gun takdir edilecegini s()y!edim . Etem Bey'i
Atatiirk'iin yanmda g()rdugumii, Meclis' te alk1�land1g111a
tamk oldugumu, bu milletin kendine hizmet edenlere kar�1
nank()r olmad1g1111 s()zierime ekledi m. Adamm g()zierin­
de bir memnunluk 1�11t1S1 parlad1. Anla�1ld1 ki bizim ku�­
kuland1g1m1z gibi casus filan degil, <;erkes Etem 'in adam­
larmdan biriydi ve onun propagandas1111 yap1yordu.
Sonralan kafamda <;erkes Etem ile Yenidiinya gaze-

173
tesi arasmda bir ili�ki kurdu�um zaman, bunu daha iyi
anladun. Afyonkarahisac'a vannadan, birka\: istasyon On­
ce adam trenden indi gitti .

VII. MILLI MOCADELE S/RASINDA KONYA VE

KONYA LISESI

Kanya Lisesi Mi.idi.iri.i Mustafa Nuri Bey: "Efendi­

ler, biliniz ki buras1 son merhalenizdir " diyerek bizi \:Ok
sert kar�1lad 1 .
Okulda, ders aralannda o�rencilerden kimse yarum1za
yana�m1yordu; birbirimizle dola�1yordu k.
O�retmenlerimiz bizlere hi\: y i.i z vermiyordu .
Aradan bir iki ay ge\:li. t l k yaz1h smavlar yap1ld1. He­
pimiz iyi dereceler ald1k. Zaten sm1ftaki gi.inli.ik odevleri­
mizi Je iyi yap1yordu k. Bir gi.in, �akac1 ve babacan bir in­
san olan cebir o�retmenimiz -kendisine Ar�imed
dedi�imiz- H i.isni.i (Ulu�) Bey dayanamad1, bizleri \:a�1r­
d1: 'Yahu, gelditinizden beri bi r uygunsuz/ugunuz gorul­
•

medi. Derslerde de rok iyi netice allyorsunuz. Neden sizi

buraya surgun ettiler. Sunun esasm1 bir an/aim " dedi ve
biz anlatt1�1m1z zaman Ankara'daki m i.idi.ir i\:in aynen:
"Haa iU Loz Haydar m1, iimdi anlad1m " diyerek bizlere
yakmhk gosterd i . Me�er Ankara Lisesi Mi.idi.iri.i Ali Hay­
d ar ' 1 lstanbul Yi.iksek O�retmen Okulu'ndan tamyormu� .
S1ruf arkadru;1ym1�lar. Herhalde u�ad1�1m1z haks1zh�1 ote­
ki O�retmenJere anJatml� oJacak ki bizJere kar�I tutumJan
de�i�ti. Fizik o�retmeni Salih �evket Bey (y11lar once Yoz­
gat Lisesi ' nin Orta k1smmda benim do�a bilgisi o�retme­
nim olmu�tu), geometri o�retmenimiz Hilmi (Erdim) Bey
bizlerin yeti�memize ayn bir ozen gosterdiler.
Konyah o�rencilerle de arkad� olduk. Sonradan po­
liti kay1 meslek edinen Prof. Dr. Sadi (lrmak), matematik

1 74
oiretmeni olan Nuri, Kanya Barosu B�kanJ1i1'm yaprru�
olan Tahir, rahmetli sanat tarih\:isi Durhan Toprak bun­
lar arasmdayd1.
Konya'ya gitmeden once bu kent hak lunda bildiiim,
Sel\:uklulann merkezi olu�u. Mevlana'nm ttirbesinin bu­
rada bulunu�u idi. "Konyaltm yurii " �ark1s1ru da duymu�­
tum. Bozk1r ve Deliba� isyanlan bizim oraya gitmemiz­
den birka\: ay once olmu�tu. Konya'da bunun belirtileri­
ni, kimi resmi binalann ve h apishane duvanmn yiJzeyin­
deki kur�un \:entiklerinde gordtik . Konyah arkada�lar da
olaym aynnt1lanm ve bu arada bilgin bir zatm yanh�hkla
isyanc1lar tarafmdan oldiJriJlduiuniJ iJziJlerek anlatt1lar.
Ebtizziya Tevfik Bey'in, Abdtilhamit doneminde
Konya'da siJrgiJnde iken oturmu� olduiu ko�kiJ d1�mdan
gordtik. Bu Turk diJ�iJniJriJn iJ n ad1m yeni duyuyordum.
"Herhalde Nam1k Kemal'in arkada�lanndan biri olacak"
diyordum, kendi kendime.
Konya'da bir kez Mevlevi ayinine, Konyah bir arka­
da�1mm bulduiu 'iltimasla ' {!) girebilmi� (\:tinkii yer bu­
lunmazd1) ve ayini zevkle seyretmi�tim . Bunu hi\: unuta­
mam.
Bir de Meram Deresi'ni unutarruyorum. Oraya arka­
da�larla yalruz iki kez gidebilmi�tik. Ankara'nm Bent De­
resi'nden \:Ok daha giJzeldi.
En biJyiJk zevkim AJaeddin Tepesi'ne \:Ikmak, ayrr­
ca Sel\:uk kahnt1lanru ve Sel\:uklu sultanlanmn mezarla­
nm ziyaret etmekti. Mevlana Ttirbesi'ne de cumalan (o
zaman okulun hafta tatilleri cuma giJniJ olurdu) s1k s1k
giderdim.

BABALiK GAZETESI

Ulusal Kurtulu� Sav�1 siJriJyordu. Fakat Konya'da bu-

175
nun heyecarnm g6rmedi m. Bu sava�m nabz1rn Ankara'­
da gilnil gtinilne duymaya aJ1�km oldu!um i.;in Konya'­
nm suskunlu!u bana bir tilr 'vurdum duymazl.Jk' gibi ge­
lirdi. Neyse ki benim co�kulu ruhumu, orada .;1kmakta
olan 'Babah k ' gazetesindeki, MiUi Miicadele'yi destekle­
yici, ate�li yazdar beslerdi . Bu yazdardaki imzanm sahi­
bi, ba�yaz.ar Samizade Siireyya (Berkem) Beyi hi.; g6rme­
dim . (•)
Konya'da 1 9 1 0- 1 952 ydlan arasmda 42 yil .;1knu� olan
bu gazete kaliteli ve yiirekli bir yaym orgam idi. 1.;inde
.;ok giizel yaz1lar .;1kard1. Ankara'da her gun 'H/Jkimiyeti
Milliye' gazetesini okumaya ah�m1� oldu!um i.;in Konya'­
da Babahk gazetesini okuyamad1!1m giinler kendimde bir
eksiklik duyard1m. Gazetede s1k s1k kiiltiir yazdan da ya­
y1mlamrd1. Zaten Ankara'daki 'H/Jkimiyeti Milliye ' ve da­
ha sonra .;1kmaya ba�layan Yenigiin gazeteleri ile Konya'­
daki bu Babaltk gazetes i, Milli Miicadele Anadolusu'nun
belli ba�h ii.; gazetesi idi.

SANA TIYLA YASA YAN BIR RESSAM

Konya'da anlatmaya de!er bir olayd1r. "Ressam Sa­
rni Bey " admda bir zatm cadde iizerindeki bir diikkanda
a.;m1� oldu!u resim atl)Jyes idir. Resme .;ok merakhyd1m.
" Resim" dersinden, ortaokuldan beri hep birincilik ahr­
d1m. Bu at6lye ile yakmdan ilgilendim. Sarni Bey 6zel re­
sim dersleri vererek ya�armm kazaruyordu. Tablolanm da
sat1yormu� . Ben de babamm yollad1!1 har.;hktan a rtt1rd1-
!1m para ile on kadar ders ald1 m . Dersler karakalem iize-
(") Bu yurtse•er yazarin, I 968'de �ok so�uk, tipili bir gllnde Ay•al1k 'in Ali bey
Adas1'nda, Oz.el yard1mlarla ge;;inir bir durumdayken. ya$ama gOzlerini yum­
dutunu, cena.zesinin sekiz on ki$ilik bir cemaatle kaldmlabildilini, cenazesin­
de bulunan ki1a�1. Sayin Ahmet Yorulmaz'dan ald1A1m bir mektuptan Olre·
nince �ok ilzllldllm. Rahmetlinin ·ea bahk'ta ki �ah$ma arkada$1arindan, rah­
metli dostum Ser•er lskit •e Allf E-ren benim Konya'da bulundulum aylarda
Babahk gazetesinde henllz gore• almam1$lard1. Babal1k gazetesinin sahibi, rah­
metli Yusuf Mazhar Bey'in km Dllril$eh•ar Duyuran, Istanbul K1z Lisesi re·
sim Olretmeni idi.

176
rine idi. Onun atolyesine hamm o�renciler, dahas1 bir de
evli hamm gelirdi. Sarni Bey ya�h bir zat oldu�undan, i;e­
kinmezlerdi.
Milli Mucadele'nin o yoksulluk ve yoksunluk done­
minde y�anuru resimle kazanan bu ressam gibi birisi, �im­
di Konya'da boyle bir atolye ai;sa tutunabilir mi?

BULAMAD/(;/M CO$KUNL UK

Birinci ve lkinci Inonu sav�lanm ve utkulanmm

Konya'da ya�ad1m. Birinci Inonu Sava�1, biz Konya'ya
vard1ktan bir bui;uk ay kadar sonra olmu�, utku haberi
1 92 1 y1h Ocak aymm on birinci gunu okula yay1lm1�, biz­
leri sevindirmi�ti . 30 Mart 1 92 1 'de kazamlan l kinci Ino­
nu Utkusu'nu Kanya Numune Hastahanesi' nde yatakta
o�renmi�, Babahk gazetesinde de okuyup i;ok sevinmi�­
tim.
Fakat yukanda anlatt1�1m gibi ben Milli Mucadele'­
nin Ankara'daki co�kulu ve ate�li merkezinden aynhp
Konya'ya gelince, oradaki ortam1 i;ok durgun bulmu�tum.
Utkular gerekti�i oli;ude kutlanm1yor, insanlar gerekti�i
oli;ude ilgilenmiyor gibi gelirdi bana. Herkeste kendi co�­
kumu bulmak ve gormek istiyordum.
Birinci Dunya Sav�1'nda Bukre�, Almanlar tarafm­
dan ahrunca bizler Yozgat'ta -yukanda anlatu�m gibi­
okulda fener alaylan yapm1� , Yozgat ' m sokaklarm1 i;m­
latm1�t1k. Bukre� neresi, Yozgat neresiydi? Hem Alman­
lar B ukrefi alm1�lar ya da almam1�lar, bunun Turkiye ba­
k1mmdan ta�1d1�1 onemin derecesi ne olabilirdi? Oyle ol­
du�u halde biz okul i;ocukla n , mudurumuz ve o�retmen­
lerimizle birlikte, yurekten seviniyor, co�kunlu�umuzu za­
fer �enlikleriyle Yozgat halkma da a�1hyordu k.
Konya'da ald1�uruz Birinci ve t kinci I nonu gibi iki
utku haberi, vatamm1z ii;in Btikrefin almmas1yla oranla-
177
namayacak mcude 6nemli oldugu halde, ne okulda, ne
kentte, ne de hastahanede, Btikr�'in zaptedildi!i gun Yoz­
gat'ta taruk oldugum co�kuyu g6rmedim. Resmi dairelerde
bayraklar as1lm1�. bir de Babahk gazetesinde guzel yaz1-
lar, tebligler, tebrikler yay1mlanrru�t1. hte o kadar.
Bizier Konya'ya gelmeden 6nce 6grencilerin "Tene­
keci " ad1m takt1klan, bizim de hep bu adla and1g1m1z
okul muduru, cok pas i f, heyecans1z bir insand 1 . Yoksa o
zafer gunlerinde lise 6grencileri Konya' nm icinde ne co�­
kular yaratabilirdi ! Milli Mu cadele'de b6yle heyecanlann
yarat1lmas1 da zaten gerekli idi. Fakat dedim ya okulda
ve kentte suskunluk ve durgunluk egemendi. Sadece ca­
milerde zafer dualan yap1hyordu !
Dua ile peynir gemisi yuruseydi, -o gunku tarihe
g6re- bir bucuk yuzy1l 6nce Peygamber postunda gece
gunduz zafer duas1 eden, gercekten ve yurekten dindar bir
padi�ah olan Sultan ve Hal i fe Birinci Abdulhamid'in du­
as1 kabul edilir, Ozi Kalesi R uslann eline gecmez ve bu
haberi alan padi�aha inme inerek onun hayat1 sona ermez­
di.
Once ulusal co�ku ve sav� istenci (iradesi), teknik bil­
gi ve haz1rhk olur, Tann'nm yard1m1 sonra gelird i. K1sa­
cas1 6nce 6nlem almtr, gerisi takdire b1rak1ltrd1. Ben ba­
bamdan b6yle 6grenmi�ti m.

GEr;lRD/(;JM A (;JR HA STALIK:

Konya'da hastaland1m. Geometri 6gretmenimiz, temiz

yurekli insan, Hilmi (Erdim) Bey'in yard1m1 ve diretmesi
ile beni okuldan ahp 27 mart 1 92 1 'de N umune Hastane­
si'ne yat1rdtlar. Ba�hekim R 1fk1 Bey yak1�1kh, cok cah�­
kan, ama sert bir doktordu. Uk gun saclanmm k6kunden
kesilmesini emretti. On yedi ya�mda, kam kaynamaya he­
nuz ba�lam1� bir gene icin sacm ne denli 6nemli oldugu
178
bilinen seylerdendir. 0 gidince ben btiytik bir i.izi.intti ile
itiraz ettim: "0/eceksem sarlartmla 6/eyim " dedim. Bas­
hemsire Fatma Hamm bana ac1d1; ne yapt1 etti, durumu
idare etti ve R1fk1 Bey bunun tisttinde bir daha durmad1.
Zatti rree olmustum. <;ok tehlikeli bir hastahku bu.
0 tarihte antibiyotikler hentiz bilinrnediiinden, benim isim
Tann'ya kalm1st1. Okuldaki revirde -aym zamanda oku­
lun doktoru olan- htiktimet tabibi ihtiyar Omer Efendi'ye
(Herkes ona Omer Efendi derdi) "Ben art1k 6/ecetim " de­
diiim zaman, yatai1mm yanma oturmus: "Bak otlum,
muharebe oluyor; bir bomba pat/lyor, yuz ki$i birden 6/U­
yor. Hepimiz 6/ecetiz " diyerek akl.J SJra beni teselliye kalk­
m1st1. Meier benden umudu kesmis. Ne gariptir ki bu olay­
dan on gun sonra resmi bir gorevle gonderildiii bir koyde
hastalanm1s ve sonra -benim hastahi1mdan- "zalllrre­
den olmus. Duyunca �ok ac1d1m.
Yukanda soztinti ettiiim oiretmenlerimden Hilmi
(Erdim), Salih �evket ve rahmetli Htisnti'ntin (Ului)' yar­
d1mlanyla kaldinld1i1m hastanede iyilestim. 1 92 1 y1hnm
nisan sonuyd u. Hastaneden �1kt1ktan sonraki nekahet do­
neminde beni bir hafta izinli sayddar Okulun bah�esin­
deki havuzun k1y1smda, gtineste menekseler ve yesillikler
arasmda dolasarak nekahetin tath duygusalhim1 y�ad1-
i1m o bir haftay1 hi� unutamam. "Alemde bir his var m1
nekahet gibi tath" dizesi bana hep ilk gen�liiimin binbir
duslemle doI up tast1i1 o duygulu nekahet gtinlerimi amm­
saur.
Y1I sonu smavlanm1z bitmis ben sm1fm ikincisi ola­
rak on ikinci sm1fa g�mistim . Hastalanmasayd1m birin­
ciliiim garantiydi. Ashnda dereceynmem vermezdim, ama
beni seven, ozendiren oiretmenleri�in goztinden dusme­
mek i�in ve ille bir seyler oirenmek arzusuyla �ahsird1m.
Orneiin o yas1mda, bos saatlerimi resim yapmak veya re­
sim dersi almak, sozltik yard1m1yla Frans1zca'dan basit �e-
179
viriler yapmak gibi i�lerle ozgtilerdim. Rahmetli babam
"En muhim mektep, sa 'yi ztiti (yani kendi kendine c:a11$­
ma) mektebidir" derdi.
Vll/. D0$MAN CEPHESINDE GE91RILEN
BIR GECE
Konya'da bulunduium stirece akhm hep Ankara'ya
donmek ve haks1z yere bizi oradan attiran mtidtirle yeni­
den uir�mak yolunu anyordu. G�irdiiim hastahk sai­
lam bir neden ve iyi bir fusat olabilirdi. Dr. R1fk1 Bey'e
rica ettim; ger\:ek nedenini soylemeden, bir rapor istedim.
"Zaturree 'yi eymen ve ihtikam riei eyser" hastahi1 ge\:ir­
diiime ve Konya'nm "tib-u havas1yle imtizac: edemiyece­
time " dair bir rapor verdi.
Tatil b�lad1. Birlikte stirgtin edildiiimiz arkad�lar­
dan Kir�ehirli Htiseyin Avni ile A nkara'ya donmeye ka­
rar verdik. Param1z azd1. Bi let ticretini sormak i\:in istas­
yona gittiiimizde orada Yozgat Lisesi ' nde bizden btiytik
sm1flarda olduiu i\:in Birinci Dtinya Sava�1 ' nda yedek su­
bay olmak i\:in askere alman Memduh Aiabey admda .es­
ki bir oirenciye rastlad1m. Osttinde subay tiniformas1 var­
d1. Meier Ulusal Kurtulu� Sava�1'na da kat1lm1� . Kanya
istasyon Kumandam olmu�. Durumu anlatt1m. Hemen bi­
ze, bilet yerine ge\:en hirer 'tesviye ' verdi. Evvelce de so­
ztinti ettiiim bu paras1z bilet belgesine neden 'tesviye' de­
nildiiini bilmiyorum. (Bilet paras1 tesviye edildi, yani
odendi, anlammda ve bugtinkti "paso" kar�1hi1 olarak
k ullamld1im1 samyorum.)
Arkada�1m K1r�ehirli Htiseyin Avni ' nin aiabeyi , Al­
tmta� taraflarmdaki cephede tisteimen idi . Muntazam
mektupla�1rlard1. Htiseyin Avni, bir ay onceden ona mek­
tup yaz1p, mtimktinse yolda /hsaniye 1stasyonu'nagelip bizi
gormesini bildirdi ve Konya'dan hareket gtintimtizti yaz­
d1. Ben Htiseyin A vni'ye ille "Biz gidip onu yerinde
gorelim " deyip duruyordum. 0 , mektuba bunu da ekle-
180
di. Durumu Konya 1stasyon Kumandam Memduh Aia­
bey'e de anlatuk. Bize, 1 h saniye 1stasy onu 'ndaki subaya
verilmek tizere bir tavsiye ve tarutma mektubu verdi.
1 92 1 Temmuzu'nun ilk haftalanyd1. Cephelerde dur­
gunluk vard 1. Trenimiz l hsaniye 1stasyonu'na geldiiinde
bir i;avu� bizi buldu. Htiseyin Avni'nin ytizba�1 rtitbesin­
de olan aiabeyi bu i;avu� ve bir erle birlikte iki de bo� at
gtlndermi�. E�yalanmiz1 kendisine Memduh Aiabey'in
tavsiye mektubunu verdiiimiz l h saniye istasyon subay1-
na birakt1 k ; atlara bindi k . Dtlrt ath olmu�tuk.
<;ocuklu�mda <;orum'da ve ktlylerde pek i;ok at ko�­
turmu� olduiumdan, at yolcutuiunu hii; yadirgamad1m.
A vni de tlyleydi. Kimi zaman tins, kimi zaman dtlrtnala
stirerek, bir bui;uk-iki saat sonra, ak�ama doyu bir ktlye
vard1k. ' Buras1' dediler, indik ; i;avu�la birlikte bas1 k , tek
odah bir eve gi tti k. Htiseyin Avni'nin aiabeyi bizi bekli­
yormu�: " Yahu dedi, bu aktl size nereden ge/di? Siper/er
be$ yuz metre ileride. Bir c:all$fflO ba$1asa ne yapacakst­
mz? Ben bizim binb�tdan gelip d6necek/er diye izin a/­
dim. Halbuki $imdi d6nemez.siniz gece oldu " dedi. Benim
de istediiim buydu zaten; fakat bir �ey stlylemedim. 0 gece
Htiseyin Avn i'nin aiabeyi ile birlikie, ktii;tik kttalar ha­
linde mevzilenmi� olan Mehmeti;iklerin yanma gitti k . Ate�
yakmak, ytiksek sesle ttirkti stlylemek yasaku . Mehmet­
i;ik vakarh ve rahat ytirekli bir bekleyi� ii;indeydi . Kimisi
i;ok ne�eliydi.
0 gtinden bir y1I sonra l 922'de Trabzon Lisesi ' nin son
s1mfmda kimya t1iretmenimiz olan Avni Bey, s1mfta biz­
lere, Birinci Dtinya Sava� t'nda "Kut - u/ - Amare "de in­
giliz bombard1mam sirasmda top, gtille ve �arapnellerin
ortahi1 cehenneme i;evirdiii sirada, derin siperler ii;inde,
subay olarak erleri yoklarken, iki Mehmeti;iiin .birbiriy­
le, tizerlerindeki basma gtlmteiin fiyau tizerinde bir ko­
nu�maya dald1klanm gtlrtince, kendi moralinin birden
181
yOkseldiiini anlatm1�t1. 0, bunlan anlat1rken ben bir y1I
Once Altmta� yakmmdaki cephede hucuma kaJkmay1 ve­
ya du�man saldms1ru kar�1lama}'l korkusuzca bekleyen er­
leri du�undum.
Vatan onlann 'yilzu suyu hurmetine' ayakta duruyor-
d u.
Ertesi gunu lhsaniye lstasyon u'na donerek tren yol­
cutuiumuza devam etti k . Hep cepheden konu�uyord u k .
Yapt1i1m1z i�in buyuk bir tehlike olduiunun ve Huseyin
Avni'nin aiabeyi i�in de buyuk bir sorumluluk ta�1d1i1-
nm, sonradan sonraya daha �ok bilincine vanyorduk.
IX. YEN/DEN ANKA RA LISESl'NDE
Ankara'da Ta�han'a yerle�ti k . Zaten o zamanm An­
karas1'nda otel olarak bir Ta�han bir de Zincirli Cami kar­
�1smda Adalet Oteli vard1.
R1za Nur Bey'in Milli Eiitim Bakanhi1'ndan aynl­
d1im1, yerine Hamdullah Suphi Bey'in se�ildiiini, daha
Konya'da iken Babahk gazetesinde okumu�tum. Yenjden
Ankara Lises i'ne girmek ve bize haks1zhk eden mildurle
uira�mak i�in biraz da bu deii�iktiie gilveniyorduk. lle­
riki ya�ammda edebiyat oiretmentiii yapan rahmetli ar­
kada�1m Huseyin Avni, beceriksiz ve yumu�ak bir insan­
d 1 . l�leri ben yonetiyordu m .
l t k i�imiz B u y u k Millet Meclisi 'ne gidip benim eski
arkada.slanmm arac1hi1yla �orum Milletvekili Abdurrah­
man Dursun Bey'i bulmak old u . Dursun Bey hem benim
memleketim olan �orum'un milletvekili hem Ankara'da
lisenin eski edebiyat oiretmeni, yani benim eski bir ho­
cam hem de babamm arkada�1 idi. Durumu anlatt1k. Bizi
ald1, o zaman oiretmen okulunun bir bolumunde bulu­
nan Milli Eiitim Bakanhi1 ' n a gotti rdu. Bekledik, kendisi
Hamdullah Suphi Bey'in yanma girdi. Az sonra bizi �a­
i1rd1lar. Benim Abdurrahman Dursun Bey'e vermi� oldu­
ium hastane raporu Hamdullah Suphi Bey'in elindeydi:
1 82
"Pekiyi rocuklarim, ogleden sonra gelin, emriniii aim.
Siileri A nkara Sultanisi'ne yeniden alacag1m " dedi. Te­
�ekkii r edip aynld1 k . Merdivenleri s1�rayarak, hatta u�a­
rak indik diyebi lirim. Sevincimiz sonsuzd u.
Ogleden sonra bakam � yam � o k kalabahkt1. Uzun za­
man bekled i k . En sonunda ak�ama do�fu yanma girebil­
d i k . "Gidin, Kdi1m Nomi Bey 'den emriniii aim " ded i .
Giiniimiizde bir okuldan ba�ka b i r okula aktanlmak
i�in l>�renciler do�rudan do� ruya Milli E�itim Bak am'na
ba�vuramaz. Milli Miicadele masmdaki halk hiikiimetin­
de bl>yle �eyler ola�and1.
Ortal>tretim Gene! Miidiirii Kaz1m Nami (Duru) Bey
bizi sert kar�1ld 1: " Vekil Beyefendi Hairetleri size ac1d1.
Hastalanml.$SlnlZ. Bununla beraber mektepte, "Ba km biz
nas1l geri gelirmi�iz" diye boburlenirsenii, sii/ere mueb­
bed lard ceias1 veririm " dedi ve bizi yanma ahp, o mad a
Ankara Milli E�itim Miidiirlii�iine yeni atanm1� olan Hak­
k1 Baha Bey'in odasma gl>tiirdii. "Bu efendiler, Konya '­
nm db-u havasiyle imtiiar edememisfer. lste rapor. Vekil
Beyefendi'nin emriylf!_ A nkara Sultanisi 'ne almacaklar.
A h val ve hareketlerine dikkat edilerek en ufak bir uygun­
suiluklari goru/Urse, vekdlete bildirilsin diye A nkara Sul­
tanisi Mudur/Ugu 'ne bir tahrirat yaim1i. Ve imialay1p
gonderinii " dedi ve gitti .
Giinlerden per�embe id i . Vakit de ak�am. Bu ka�1t
yeti�mezse --ertesi cuma giinii resmi hafta tatili oldu�un­
dan- iki gece daha otelde kalacakt1k . Param1z k1tt 1 . Bu­
nu uygun bir dille Maarif Miidiirii'ne sl>yledik. Hemen ka­
lem miimeyyizi (biiro �efi) Bekir Efendi admda Osmanh
dl>neminde yeti�mi�. ya�h bir zau �a�1rd1. <;ah�ma saati
dolmu�. l>teki memurlar gitmi�ti . Damgah bir ka�1t iste­
yip list yamm bo� birakarak yandan a�a�1 d�en bir yeri­
ne "MaarifMuduru Hakk1 Boho " diye imza att1. Doktor
raporu verd i . Kaz1m Nami Beyin kendisi ne sl>ylediklerini
183
 daha yumu�ak bir dille Bekir Efendi'ye tekrarlad1 ve "Bu
tahrirat1, im1.0nm ii;,erine denk getirmeye dikkat ederek
ya;,d1ktan sonra numaralay1p, bu efendilere verin " dedi,
kendis i de b1rak1p gitti.

Bekir Efendi Konya'da Dr. R1fk1 Bey'den alm1� ol­

du�um raporu okuyunca bizi do�rudando�ruya Bakan'­
m kayird1�m sandt. L>nce �oyle bir musvedde yapu: ' 'Kon­
ya Sultanisi on ikinci smif talabesinden Mustafa H1f;,1 ve
Hiiseyin A vni efendiler Konya 'nm ob II havas1 ile imtii.af
edemediklerinden, bQ emr-i Vekoletpenohi A nkara Sulta­
nisi 'ne nakledilmi$1erdir. Mumaileyhimin (yani bu ki$ile­
rin) ahvali s1hhiyesinefevkal{Jde dikkat ve itina olunmas1
ve en ufak bir hasta/1k/ar1 gorzlldlltll takdirde derhal Ve­
koleti Celi/eye ihb{Jn keyfiyet edilmesi mercudur. "

Bu miisveddeyi bize okuyunca .;1lgm bir sevin.; kah­

kahas 1 atmamak i.;in dudaklanm1 1S1rd1m. Bekir Efendi
konuyu biisbiitiin ters anlam1�. Milli E�itim Miidiirii 'niin
soylediklerinden, bizim korunm_am1z gerekti�i anlamm1 .;1-
karm1�t1: Kaz1m Nemi Bey, Hakk1 Baha Bey'e: "Bu efen­
dilerin ha/ ve gidi$ferine dikkat edilmesi ve en hiplk ya­
rama;,/1klar1 gorzlliirse hemen bakanl1ta bildirilmesi " di­
ye yazm1z demi�ti . Bekir Efendi ise okul miidiiriine: "Bu
efendilerin satlik durumlarma fOk dikkat edilmesi ve en
k1lplk bir hasta/1klar1 gorzlliirse hemen Bakanl1ta bildiril­
mesi " diye yaz1yordu. Bu olay, kulaktan kula�a aktan­
lan bir soziin nas1I anlam de�i�tirebildi�ini gosteren �ahe­
ser bir 'sui tefehhiim' (yanh� anlama) orne�i idi ve bizim
.;ok i�imize geliyordu.

Miisveddeyi, tam imzanm iizerine denk getirerek te­

mize .;ekti. Numaralad t. "A nkara Sultanisi Miidirriyeti
A /iyyesi 'ne " diye bir zarf yazarak i.;ine koyup elimize
verdi.
184
 ALI HA YDAR 'IN A CI SONU

Mudur Ali Haydar bunu okuyunca Mkesinden ktp­

ktrmtzt oldu. Fakat biz yokken ba�ka rezaletleri de orta­
ya �tkmt�. Bir hafta ge�meden ortaokul oiretmenliiiyle
liseden uzakla�tmldt ve bir sure sonra lise mudurluiune
Nafi Atuf (Kansu) getirildi.
Yazgt'run act bir cilvesidir ki eski mudur Ali Haydar,
benim Avrupa'da hukuk doktorast yapttitm ytllarda, her
gittiii okulda ahlaka aykm davram�lan gorulduiu i�in
"bir daha mi/Ii etitim mesletinde �alt$ltr1/mamak uzere "
gorevden attlmt�. Maliye Bakanh�'nda ku�uk bir memur­
luk bulmu�. Buna kar�thk onun Maarif Vekili Rtza Nur
Bey'e yakla�arak Ankara Lisesi'nden surdurduiu oiren­
cilerden hemen hepsi milli eiitim mesleiine girerek oiret­
menlik , gene) mudurluk, mu fetti�lik ve en onemlisi, bun­
lardan iki arkada�tmtz, Cerna) Gok�e ve Mehmet Doian,
I 920'de bizleri atttran Ali Haydar'm mudurluk yapmt� ol­
duiu, Ankara Lisesi 'nde ytllarca ve ba�an ile mudurliik
ve oiretmenlik yapttlar.
Bizi Konya'ya siirdururken beni hastanede yatan ku­
�uk karde�imle goru�turmeyen, ustelik onu da yatth oi­
rencilikten �tkanp �orum'a, babarrun yanma gonderen Ali
Haydar ise yalmzhk ve sefillik i�inde bu dunyadan go�up
gitti.
B una, rastlantt rru yoksa tannsal adalet mi demeli,
bilmiyorum !

X. KA YSER/'YE GO<; VE SAKAR YA UTKUSU

(ZA FERI)

1 92 1 Aiustosu'nun ba�lanyd t. 0 zamanki Ankara'nm

steak, stkmtth gunlerinde okulda kalan biz yatth oirenci­
ler, her gun belli saatlerde izin ahp dt�an �tkar, her biri­
miz bir haberle doner, ak�am bunlan birbirimize anlattr,
tart1�1p de�erlendirirdik.
Boyle izinli giinlerde ben ara ma Meclis'e u�rar, es­
ki biiro arkada�lannu ziyaret ederdim. Bu ziyaretlerden
birinde, cephede durumun iyi gitmedi�i ni, dii�mamn iler­
lemekte oldu�unu O�rendi m . Hakimiyeti Milliye gazete­
sindeki cephe haberleri de pek parlak de�ildi . Meclis'e bir
ba�ka gidi�imde, Mustafa Kemal P�a'mn Tiirkiye Biiy iik
Millet Meclisi'nin biitiin yetkilerini iizerine alarak, bir ka­
nunla Ba�kumandan atand1�m1 duydum. Dii�mamn bo­
yuna ilerledi�i sOyleniyordu. Halkm Ankara'y1 bo�altmas1
sahk verilmi�. resmi dairelerin Kayseri'ye kaldmlmas1 ka­
rarla�tmlm1�t1.
Yeni miidiiriimiiz Nafi A tuf Bey, i;ok sayd1�1m ve sev­
di�im, kibar bir insand1. <;ok sakin konu�urdu. Bir giin
bizleri toplad1, iki giin sonra Kayseri ' ye do�ru yola i;1ka­
ca�1m1z1 sOyledi .
A t arabas1 yoktu. H e r �ey cephe ve sava� ii;in kurtu­
lu� ii;in kullamhyordu. Biri;ok ka�m arabasma yatak ve
yorganlar iist iiste �rilmi�. okulun gerekli e�yas1 yiiklen­
mi� ve O�rencilerin binmesi ii; in yeterince e�ek kiralanm1�t1.
Bana dii�en e�ek , sirtmda yaras1 bulundu�u ii;in semer de­
�ince hemen geriye do�ru i;Okliverirdi. Bu yiizden birkai;
kez fen a halde dii�mii�. birinde yiiziimden yaralanm1�um.
0 s1cak a�ustos giinlerinde sert semer iizerindeki bu e�ek
yolculu�unu i;ok eziyetli ve yorucu buldu�umuzdan i;o­
�umuz yaya gitmeyi ye� tutuyorduk.
Daha dOrt ay Once Konya'da zatiirree gei;irmi� oldu­
�umdan, bu geri;ekten gilt; yolculu�a dayanamay1p has­
taland1m. 1 9 J 9'da Ankara'ya gelditimiz )'11 yakalarum � ol­
du�um s1tma hastah�mm nObetleri de tekrarlam1�t1. Beni
okulun kimi O�retmenlerinin ailelerini gOtiiren, ti.zeri uy­
durma beyaz tenteli bir ka�1ya ald1lar. Hep kinin veri­
yorlard1. Kadmh erkekli elli k i�i kadar tu tan bu topluluk­
laki insanlann o mada bana gOstermi� oldu�u �efkatli ii-
gi ve okul arkada�lanmm candan dostluiu goz ya�art1c1
idi . Ge�tiiimiz koylerde biraz siit veya ayran bulsalar he­
men bana getirirler, kendi yiyeceklerini bana yedirmek is­
terlerdi.
Milli Miicadele'de -hainler ve kimi yorelerdeki ilgi­
sizler aynk olmak iizere- biitiin Anadolu , t1pk1 bu yolcu
topluluiu gibiydi. Dii�man kar�1smda, �oluk �ocuk gen�
ihtiyar, erkek kadm, herkes direnme, vatam kurtarma iil­
kiisiiyle birle�mi�. birbirine kenetlemi�ti.
1 9 1 9 Temmuzu' nda Yozgat'tan Ankara'ya gelirken
arabalarla yapm1� olduiumuz yolculu k , bu defaki yolcu­
luiun yanmda �ok konforlu say1hrd1. Arna t1pk1 o zamanki
gibi yine e�k1ya korkusu vard1. Bizim topluluia be� tiifek
vermi�lerdi . Gerektiii zaman bunlan bizimle birlikte gi­
den miidiir yard1mc1S1, oiretmen, ba�hademe ve biraz ka­
baca olan oirenciler kullanacaku. Aram1zda Memduh
Payzm, Salih Orhan gibi ge�en yd Kuvay1 Milliye'ye kau­
larak Demirci sava�larmda bulunmu� olan arkada�lanm1z
vard1 . Az �ok silahtan anlad1klan i�in : "Bu t1ifek/er bir
i$e yaramaz " diyorlard1 . Bizim ya�h ba�hademenin soy­
lediiine gore bunlar 1 3 1 2 ( 1 896) Turk-Yunan Sava�1'ndan
kalma, adma 'Yunan Gra 's1 ' denilen tiifeklerdenmi�. Her
tiifek i�in on mermi vermi�lerdi .
Yola �1kui1m1zm be�inci giinii suma nobetlerim dur­
mu�tu. Arkada�lanmdan ayn olarak kaimda kadm ve '�o­
cuklar arasmda yolculuk yapmak bana ai1r geliyord u. Bu­
nu "erkeklitin $Onma s1tmaz bir $ey " samyordum her­
halde! Biitiin marlara kar�m kaimdan aynld1m.
Ankara'dan Kayseri'ye, Ku�hir iizerinden gidilirdi.
Yer yer girintili �1kmt1h, �ukurlu ve tozlu bir �ose iizerin­
de ilerliyor, ak�amlan yola yakm bir diizliik , bir koy ke­
nan veya bir aia� kiimesi bularak oralarda a�1kta geceli­
yorduk. Katmlardan oirencilerin yataklan ve yorganlan
yere indirilip serilir, kairular bunlann yoresine sanki bir
1 87
siper, daha doirusu barikat gibi dizilir, hayvanlar -
ikisinde kadm ve i;ocuklarm bulunduiu- kaimlara bai­
lamrd1. Minik bir ordugah durumuna koyduiumuz bu ko­
naklama yerinin yoresinde dart ki�i . her iki saatte. bir de­
ii�mek iizere nobet tutard1. Ben de birkai; kez nobete kalk­
m1�t1m . E�k1ya gelse tabii bir �ey yapabilecegimiz yoktu;
ama biz kafilemizi koruyabilecegimiz kamsmda idik.
Bir giin ak�am iizeri erken konaklaymca, bir tarlaya
doiru uzakla�1p ni�an talim at1�1 yapm1�t1 k . Yere yauyor,
silah1 sai omzumuza day1yor, kar�1ya konulan bir t�1 vur­
maya i;ah�1yorduk. Herkesin bir tek kur�un harcama hakk1
vard1 . Ben tiifeiin kazbasm1 omuz bo�luiuma iyice daya­
mam1�1m, gev�ek kalm1�. Bu yiizden geri tepme sonucun­
da omuz kemiiim zedeledi, haftalarca bunun ainsm1 i;ek­
mi�. vaktiyle Demirci Sava�1 'na kaulan arkada�lanm ta­
rafmdan alaya ahnm1�t1m . (iinkii silah1 bana vermek is­
temedikleri halde, direnmi�. i;ITpmm1� ve au� talimine ne­
redeyse zorla katllm1�t1m. Beni k1zd1Tmak ii;in: "Oh
olsun" diyorlard1.
Yolculuiumuzun son giinlerinde bize ba�ka gruplar
da kat1ld1 . Ankara bo�ahyordu. Ath arai; bulabilenler bi­
zi gei;ip gidiyorlard1. E�ekli ve kaimh olanlar geceleri bi­
zim konaklad1i1m1z yere yakm bir yerde konakhyorlard1 .
Bu durum ii;imize bir giivenlik duygusu veriyordu. 0 giin­
lerde hii; yaimur yaimad1. Zaten Anadolu bozkITlarmda
aiustos ay1 en kurak aydIT. Yoksa peri�an duruma dii�er­
dik .
Ankara'dan K1r�ehir'e dokuz, Kayseri'ye on iii; giin­
de varabildik . KIT�ehir kentinin ii;inden kiii;iik kiii;iik de­
recikler ak1yor, her evin bahi;esinde aiai;lar goriiniiyor­
du. Bize .;ok uzun gelen bir bozkIT yolculuiundan sonra
bu ye�illik, ruhumuzda ii; ai;1c1 bir etki yarattl. Orada bir
gece konaklad1k.
Ben ve iki arkada�1m Konya'dan birlikte donduium
188
Htiseyin Avni 'nin evini bulup orada geceled ik. Ya�h ba­
bas1 ve anas1 bizlere ne ikram edeceklerini �a�myorlard1.
Btittin konu�malanm1z 'cephe' tizerineydi . Cephedeki bti­
ytik oiullanm dti�tintiyorlard1. Kendilerine cephede ge�en
geceyi anlatt1m, �arp1�malar btittin �iddetiyle stirduiu i�in
�ok merak ediyorlard1 .
Milli Mticadele Anadolu s u'nda hemen herkesin ko­
nu�mas1, sava� tizerine idi. Herkes birbirinden haber so­
ruyordu. Sava�. Sakarya yoresinde stirtip gidiyordu.

KA YSER/'DE:

Kayseri'de lise binasma yerle�tik. Bakanl1klardan �o­

iu, bu arada Milli Eiitim Bakanhgi da Kayseri'ye ta�m­
m1�h.
Bu kentte bir aydan fazla kald1m. 'GiJ/tepe ' ve 'Ta­
las A merikan Koleji 'nden ba�ka pek bir �ey ammsam1-
yorum. �ok dol�amad1m; �unkti bir gtinti iyi isem iki gun
hasta yat1yordum.
Talas Amerikan Koleji' nin dtizgtin ve bak1mh bah­
�esini gezerken ve gtizel binalanna bakarken yedi y1I once
1 9 1 4'te anam1 tedavi . ettirmek i�in gittiiimiz Merzifon
Amerikan Hastanesi'ndeki doktor Mardin 'i, o hastane­
nin yakmmdaki koleji dti�tindtim ve babamm o zaman­
dan beri hi� unutamad1i1m bir sozti akhma geldi: "Ot­
tum, d�man memlekete yalmz top/a t1°Jfekle gelmez; bOyle
mektep/e, ko/ejle, hastane ile de ge/ir. Biz adorn olup bOyle
$ey/eri yapomad1k�a istikbalimiz m!Jemmen detildir. "
(Simdi de ktilttir yard1m1, ti s , tesis, ban� gontilltisti laflan
edildik�e yine bu sozleri hatirlanm.)
Sabahtan ak�ama deiin btittin i�i gticti yer aramak
olan ku�lar gibi bizim de nereye gitsek btittin i�imiz gticti­
mtiz sav� boylanndan haber sormak, haber toplamak olu­
yordu. Bu, yalmz okumu�lar i�in deiit, koyltiler i�in de
1 89
bOyleydi . Sokaklarda rastlad1tmuz y�h kOyliiler bizi dur­
durup: "Efendi, muharebe nas1/ gidiyor? Bizimkiler ka­
zamyor mu?" diye sorarlard1 .
Ankara'dan Kayseri'ye bizden sonra gelenler, top ses­
lerinin Ankara'dan duyuldu�unu sOyluyorlardJ. Yure�i­
me bir s1z1 du�mu�tii. Sakarya'da yenilirsek butun vatan
tehlikeye girebilirdi .
Tam bir y1I Once, Turkiye Buyuk Millet Meclisi'nde
memurken, asker ka�aklan hakkmdaki yasanm gOru�ul­
mesi sirasmda verilen rakamlardan eni konu urkmu�tiim .
Birinci ve l kinci lnonu utkulan ve sOzunu etti�im yasa ile
kur ulan ls tiklal Mahkemeleri 'nin �abalan, ordu birlikle­
rinden ka�ma olaylanm kOkunden Onleyememi�ti . Kay­
seri'ye gO� ederken bizlere da�1t1lan tufekler, e�k1yahk ya­
pan asker ka�aklarma kar�1 savunma arac1 idi. E�er Sa­
karya Sava�mda yenik du�ersek ka�ma olaylan �o�alabi­
lir, hatta ordu busbutun �Ozulebilirdi. Be� ay sure ile Mec­
lis'te Onemli gOru�meler izlemek beni �ok olgunla�tirm1�­
t1. Ku�uk O�renci kafamla en ters olas1hklan du�unuyor­
dum . Gunter birbirini izliyor, haftalar uzad1k�a uzuyordu.
Dikkatle okudu�umuz sava� haber ve tebli�lerinde 'a/man
tepe/erden ', 'tashih edilen cephe hattmdan ' sOz ediliyor,
fakat butun bunlardan ferahlat1c1 bir sonu� cikm1yordu.
Ruhlar �rruz gittik�e karanyordu.
Eylul b�lanyd 1. Sakarya Sav�1 butun butiin kanh­
h�1yla surup gidiyordu. Eylul ortasmda sevindirici haber
geldi: Sakarya'da du�man yenmi�tik. Ger�ekten mutluy­
duk; bOyle bir ortamda utku haberini ahnca birka� arka­
d� sevin� gOzy�lanyla birbirimizi kucaklad1k.
Milli Mucadele ytllan n daki �11rumm , benim i�in yiJ
veya aylarla Ol�ulen bir y�am de�I, kimi L"lllla n saat, hat­
ta dakikalarla bile Ol�ulemeyen co�ku ve mutluluklardan
olu�an bir "y�anlllar zinciri " oldu�unu sOylem i�tim. h­
te Sakacya Utkusu'nu O�endi#im gOnkU mutluJuk aru be-
190
nim Omriimiin, bt>yle kiieiiciik zaman 'zerre'lerinden fa­
kat biiyOk mutluluk ya�antalarmdan biridir.

XI. HASTAL/K VE MILLI MOCADELE

ANADOLUSU'NDA UZUN BIR YOLCUL UK
DA HA

Konya'da geeirmi� oldu�um zatiirree ve Kayseri yol­

culu�unda yeniden depre�en s1tma nt>betleri beni bitkin
dii�iirmii�tii. Kayser i'nin havasm1 da hie kalduamad1m.
Okula gelen doktor, "Deniz kenarma gitmesi lai.1m " di­
ye rapor verdi�i iein o tarihte Tiirkiye'nin, Lisesi olan tek
k1y1 kenti Trabzon'du. Okul idaresinin benim durumumu
Milli E�itim Bakanhg1 ' na bildirmesi sonucunda Trabzon
Lisesi ' ne gt>nderilmekli�im uygun gt>riilmii�. Nakil. i�iyle
ilgili yaz1h emrimi ve okuldan nakil belgemi ald1m .
Bona Milli Mii.cade/e A nado/usunda yeniden uwn
bir yolculuk gorii.nmii.$tii..
Kayseri 'den Trabzon 'a, Bo�azl tyan-Yozgat-Alaca­
<;orum-Merzifon-Samsun iizerinden gidecektim. Bana yol-
1 u k gibisinden biraz para da verdiler. Viicutea zay1ft1m .
Fakat bir yandan bilmedi�im yerleri gt>rme arzusu (Trab­
zon' u hie gt>rmemi�tim), bir yandan on ikinci sm1fmda bu­
lundu�um liseyi bitirme konusundaki biiyiik istek beni bu
uzun yolculuktan y1ldarm1yordu.
Sakarya Utkus u'nu ve dii�manm tiimiiyle bozguna
u�rad1�m1 t>�renmek, herkes gibi beni de eok mutlu et­
mi�. adeta giielendirmi�ti.
O�retmen okulundan resim t>�retmeni Sevket Bey, ai­
lece Merzifon'a gidiyormu�. Evvelki yaz1larda st>ziinii et­
ti�im Seref a�abeyimin arkada�lanndanm1�. Onun kira­
lam1� oldu!u tenteli yayhda bana da yer verdiler.
Yine bir bozklT yolculu�u ba�ad1.
Yolda laf laf1 aet1. Yozgat'tan beri siiregelen y�am1-
191
mt ve Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi 'ndeki memurluiumu,
herhalde az �ok bobiirlenerek anlatui1m zaman Sevket
Bey'in gozlerinde bir ku�ku k1v11c1m1 belirdiiini gordiim.
Hemen cebimden, Meclis'ten aim� olduium �ah�ma sii­
remi gosteren- onayh belgeyi �tkanp gosterdim. 0 bel­
gede, �ah�kanhk ve doiruluk gibi beni oviicii sozler de var­
dt. 0 zaman Sevket Bey ve hammt kutladtlar ve bana 'Bu­
yuk adam muame/esi ' yapmaya ba�ladtlar. Zaten o �ai­
larda insan kendisine ·�cuk�a· davramlmasmt istemiyor.

Kayseri 'den Yozgat'a dort giinde, oradan Alaca'ya

bir giinde geldik. Yozgat'ta eski okulumu ziyaret etmeyi
unutmadtm. Bu okulda 1 9 1 5 - 1 9 1 9 ytllarmda tam dort ytl
yatth olarak okumu�tum; 'dort y1/' az bir sure deiildi; o
zamanki ya�tmm dortte birinden birka� ay fazla bir za­
man par�ast. Boiazhyan ve Yozgat'tan g�erek vard1i1-
m1z Alaca'nm o zamanki resmi adt ' Hiiseyinabat' idi .

XII. S0RPR1Z BIR GOREV: A LA CA 1L<;ES1NDE

TA HR1RA T KA T1BJ VEK1LL1CJ

Baham o tarihte Alaca il�esi "Bidayet Mahkemesi

Reisi " idi . Evvelce lstanbul'da oiretmen iken hukuk mek­
tebinde de okumu� olduiu i�in milli miicadelede yargt� ge­
reksinmesi dolay1S1yla kendisine yaptlan oneriyi kabul edip
yargt�hk mesleiine ge�mi�t i . Bunun nedenini kendisine
sorduiumda, Arap�a bir tiimce soylemi� ve sonra bunu
Tiirk�eye �evirerek " Adalet miilkiin temelidir; madem ki
laztm, burada �ah�mak memlekete daha faydah olur" de­
mi�ti. 0 zaman anlamad1i1m bu Arap�a tiimcenin "El­
ad/U esas-Ul-mutk " olduiunu sonradan oirendim.
Hemen hemen dort y1ldan beri tatillerde eve gitmek
olanaim1 bulmad1i1mdan, araya uzun bir ozlem devresi
girmi�ti . Baham beni biiyiimii�. uzamt�, b1y1klan terlemi�
1 92
bir gene; olarak gorilnce heyecanland1, kucaklay1p uzun
uzun ba�na bast1. Ve hie; de�lse bir ay Alaca'da kalmak­
h�1m1 istedi. "Sen nas1l olsa dersleri yeti�tirirsin. Burada
doktor raporu almz, bir ay tebdil hava etmi� olursun" di­
yordu . Kiramad1m.
Arna benim ya�am1m hep hareketli gec;mi�ti. Bo� du­
rarmyord wn. Babamm yeni hanurundan bir kiz c;ocu�u ol­
mu�tu: Saadet . l k i y�lannda, c;ok sevimli, c;ok dilli bir
k1zd1 bu . bz karde�im Fahri kadar onu da sevdim . Anka­
ra Lisesi Mildilril Ali Haydar beni Konya'ya silrgiln ettir­
mekle ocilnil alamam1�. karde�im Fahri, numune hasta­
nesinden c;1kmca sa�hk durumunu bahane ederek onu da
paras1z yattl1 okuldan c;1kanp gilndilzlil o�renci yapm1�.
Artik oldukc;a bilyilmil� olan Fahri de <;orumlu bir hem­
�eri vas1tas1yla, Alaca'ya babamm yanma giderek o�reni­
mine orada devam etmi�. Oc; karde� Alaca'nm <;orum �o­
sesine giden yolunda gezintiler yapar, daha do�rusu Saa­
det ' Ie oynard1k.
Alaca'ya van�1mdan birkac; giln sonra kaymakam1 zi­
yaret ettik. Kaymakam, akrabanuzd1, ona eskiden beri
'a�abey' diye hitap ederdi m. Adi Suheyb (Karafak1o�lu)
idi, sonradan birc;ok ilimizde valilikler ve Meclis'te mil­
Ietvekilli� yapt1. tlk Tilrkiye B uyilk Millet Meclisi'nde mil­
beyyizlik ve dosya memurlu�u yapm1� oldu�umu babam­
dan o�renmi �. 0 mada ilc;enin "tahrirat katipli�i" bo�­
mu�. tlc;elerde tahrirat katibi, kaymakamlarm eli koludur.
Suheyb Bey bunalm1�; bana, Alaca'da kald1�1m surece bu
gorevde "tahrirat katibi vekili " olarak ayhkla c;ah�mam1
onerdi. Pek memnun oldu m . Ayh�1m 400 kuru� olacakt 1.
Boylece devlet kap1smdaki yeni gorevim, 1 9 Eylill 1 92 1 ile
2 Kas1m 1 92 1 tarihleri arasmda <;oru m'un Hilseyinabad
(Alaca) ilc;esinde 400 kuru� maa�h tahrirat katibi vekilli�i
oldu.
193
 Bu beklenmedik g�rev masmda da cok �ey �!rendim.
Gerci i�im 45 g u n surdu, ama benim icin gercekten eiitiei
ve �iretiei bir g�rev oldu b u.
Anadolu ilcelerinde tah rirat katibi , kaymakamm bir
ttir �zel kalem muduru ya da yard1meJSJ niteliiindedir.
Eier tahrirat katibinin �irenim durumu yuksekse, kay­
makam izinli olduiu zamanlar ona tahrirat katibi vekil­
li k eder. Bu demektir ki yalmz ilcenin deiil , ilceye baih
k�y halk1run da bircok y�netsel i�leri icin ilk ba�vurma
yeri, tahrirat katipliiidir. Bu nedenle ben Alaea'da bu g�­
revde bulunduium 45 gun icinde her gun en az 20-30 ka­
sabah ve k�ylunun derdini dinler, dilekcelerini kabul edip
i�leme koyard1m. Ve bunlardan cabuk bitirilme olanai1
bulunan i�leri hemen sonuea bailay1p kaymakama imza
ettirirdim. K1saeas1 , Osmanh d�nerninden kalma "Bugun
git yarm gel" geleneiini Alaea'da, kendi yetki alammda
y1kt1m. Oyle ki benim bu davram�1m k1sa zamanda k�y­
lere yaydm1�. art1k herkes benden �nee c�zume bai1ata­
mad1i1 ne gibi i�lemi varsa onu c�zume bailatmak icin ba­
na gelmeye ba�lad1. t�lerinin b�yle k1sa zamanda yapd­
mas1 onlan �a�ut1yord u. Daha �neeki tahrirat katibi, es­
ki zihniyetin adam1 olduiu icin resmi cark1 yava� i�leti­
yormu�. Bunu bana bir gun Alaea'nm eski belediye ba�­
kam ve babamm ahbab1 Behcet Bey s�ylemi�ti.
Kimi zaman kaymakamhkla belediye, hatta kayma­
kamhkla adliye arasmdaki idari i�lerde o makamlardan
herhangi bir yamt alamayan halk doirudan doiruya ba­
na gelirdi; benim ki�isel olarak oralardaki yetkililere gi­
dip, geeikmenin sebebini sorduium ve: "Yaz1k deiil bir
bu k�yltiye; uc-d�rt saatlik yoldan yarm tekrar ilceye na­
siJ gelsin. Lutfen i�lemini bitiriverin" diye riea ettit;im olur­
du. Bu davram�1m coiunea iyi kar�Ilamr, cok gene olma­
ma raimen (o tarihte 1 7 y�mdayd1m), memurlar -daha
�nee Turkiye Bily1.lk Millet Meclisi'nde cah�rru� olduium
194
haberi ilf;Cde yay:ild1� i�in- bana sayg1 gOsterirlerdi.
Kayrnakam Suheyb (Karafakio�lu) Bey kendi ilzerin­
den bi.iytik bir yuk alm1� o l du�um i�in pek memnundu.
Aynca herhalde halktan v e y a kaymakamhkla i�i olanla­
rm yakmlarmdan benim i�in Ovi.ici.i sOzler i�itmi� olmah
ki resmi ki�tlan imzalatmak i�in yaruna girdi�im bir gi.in:
' ' Hay Allah raz1 olsun sei:iden, benim i.izerimden bi.iyi.ik
b i r y i.i k kaldirdm ve biraz n e fes ald 1m. Sunu bi! k i ahali
de seni �ok seviyor . Ke�ke mektebini bitirmi� olsaydm, o
zaman temelli burada kahr, sonra da kaymakam olurdu"
d emi�ti. Milli mi.icadelenin si.irdi.i�i.i o dOnemde lise m e­
zunlan da kaymakam atanabiliyordu.
Bir yandan halkm ti.irli.i i�lerini hi� bekletmeden �O­
zi.ime ba�larken bir yandan da memleketin dertlerini O�­
reniyordum. Alaca'da -i.il kemizin gi.ineydo�usunda ve
gi.ineyinde oldu�u gibi- bi.iyi.ik toprak sahibi feodallar
y o ktu. Bununla birlikte kendini be�enmi� birka� kOy a�as1
vard1. KOyli.ilerden kirnisinin i�lerinin tamamlanmas1 i�in
bu a�alardan baz1smm i l�eye gelmesi gerekiyor, fakat gel­
miyorlard1. Bir iki kez haber gOnderdim, gelmediler. Du­
rumu kaymakama sOyleyerek jandarmayla getirtmek i�in
izin ald 1 m . Ben halkm i�ini gOri.irken onlan d 1�anda bek­
letmez, makammdaki �i.iri.ik �ank iki sandalyeye oturtur­
dum. Bu a�alar jandarma e�li�inde geldikleri vakit gayet
sert �1k1� yaparak, devletin jandannasm1 kOye kadar yor­
mak neticesini do�uran bu itaatsizlikte bulunmalanmn ne­
d enini sord um. Ah�mam1�lard1 bOyle muamele gOrmeye.
" Biz kaymakam beyi gOrmek istiyoruz" d ediler. Yanla­
nndaki jandarmay1 kaymakamm odasma gOnderip jan­
darma e�li�nde getirilen a�a larm kendisini gOrmek iste­
diklerini bildirdim. Az sonra jandarma onlan kaymaka­
ma gOtOrdi.i. Kayrnakam ba�IITI1l� ca�nru� ve "Gidin tah­
rirat kitibi ne diyorsa onu ya pm . 0 benim vekilirndir. Be­
nim nanuma emir vermeye yetkiliclir" demi�. Yeniden ba-
19S
na geldiklerinde stingtileri dti�mti� durumda idiler. Ken­
dileriyle ilgili i�lemin bir an once bitirilmesini rica ettiler.
"Bakm, bu kadar halk bekliyor, herkesin i�i s1rayla go­
rtiltir burada; �tktn, dt�anda bekleyin, ben sizi �a�trtmm"
deyip onlan dt�an �1kard1m. Oysa yaptlacak i�lem, iki ka­
�tda onlann mtihtirlerinj basmaktt. Bu mtihtirler olmadtk­
�a obtir koyltiler kendilerine yaptlacak yardtmt alamtyor­
Iard t . �tinkti bu a�alar koy ihtiyar heyetinden (yonetim
kurulundan) idiler. 1Igilj koyltilerin anlatttklanna gore on­
lardan bir �ey s1zd1rmadan m tihtirlerini basmazlarmt�. Fu­
kara somtirtictisti idi bunlar .
Biraz beklettikten sonra hirer hirer i�eri ��rttp, maz­
ba1aya (tutana�a) mtihtirlerini bast1rd1m ve bir daha hti­
ktimeti n emrine zamamnda uymazlarsa kendilerini adli­
yeye verece�imi soyledi m. Kaymakamdan da ytiz bulama­
ymca benim kar�tmda iki btikltim olmu�lar, "Kusura kal­
ma efendi, bir daha boyle bir �ey olmaz, i�lerimiz �oktu
da gelemedik" diyerek oztir dileyip gittiler.
Onlann, kar�tmda boyle stikltim ptikltim olmast, o
gtinkti duruma tamk olan astl i� sahibi koyltintin goztinde
benim saygmh�tmt bir kat daha ytikseltmi�t i. Mazbataya
(tutana�a) en son mtihrti (kaymakamhk mtihrtinti) ben
basttm, imzaladtm , malmtidtirtine de ufactk bir pusula ya­
ztp bu ya�h adamlann uzayan i�iru n , mtimktinse o gun bi­
tirilmesinj rica ettim. Adamlar asker ailelerine mahsus yar­
dtm parasmt ger�ekten o gtin almt�lar. B unlardan biri er­
tesi hafta kasabamn pazanna geldi�inde bana bir ufak se­
pet dolusu yumurta getirmi�. Kendisine te�ekktir etti m, fa­
kat bunu kabul edemeyece�i mi, ne kadar ufak olursa ol­
sun, yaptlan i� kar�th�mda verilen �eyin rti�vet say1laca­
�tn1, bir daha yalmz bana de�il, htiktimette hi� kimseye
boyle bir �ey getirmemesini soyledim. lhtiyarctk, gonltin­
den kopan bu hediyeyi kabul etmedi�im i�in �ok tiztildti ,
fakat bir �ey diyemedi. "Allah senden razt olsun, ba�1m1z-
1 96
dan eksik etmesin" gibi birtak1m dileklerde bulunarak
odadan aynld1.
Aslmda adliyeye gitmesi gereken .;at1�malan da bir­
ka.; kez ban� yoluyla .;oziimletmi�. memleketin dii�man­
la sava�t1� bu giinlerde Turk halkmm birbiriyle u�ra�ma­
smm .;ok ac1 oldu�unu onlarm anlayaca�1 dille kendileri­
ne anlatm1�t1m. Bunu ak�am evde babama anlatt1�1mda,
hem memnun hem �akac1 bir tonla: "Eh art1k adliyenin
i�lerine de el at1yorsu n . Bizi kaz.ada (il.;ede) i�siz mi b1ra­
kacaksm?" diye tak1lnu�t1 . Benim olumlu yondeki icraa­
t1m1 ba�kala rmdan i�iten babamm pek memnun oldu�u­
nu, fakat yav� yav� kendimi be�enmi�lik ve �1marma yo­
luna sapmamdan korktu�u i.;in hi.;bir �ey soylemedi�ini,
ben kas1m aymda tahrirat katipli�inden aynhp Trabzon
Lises i'ne gitmek i.;in yola .;1kmadan once kendisi anlat­
m1�t1. Ma�tan kazand1�1m b i r bu.;uk ayhk 600 kuru� ka­
�lt paradan ba�ka babam bana Trabzon'da har.;hk yap­
mak iizere birka.; altm lira da verdi.

Xlll. YEN/DEN YOLCUL UK MILLI

MOCADELEDE TRA BZON VE LISESI

Konya ve Kayseri'deki hastahklanm1 babama yazma­

m1�t1m. Yazsayd1m hemen gel diyecekti. Simdi okul vak­
tini ge.;irdi�im i.;in doktordan rapor almak gerekince bu­
nu a.;1klad11n ve eski raporlanm1 gosterdi m . Alaca 'da ba­
ba oca�mda kendimi toparlam1�t1m. Ger.;i diinyanm en
temiz kalpli kadm1, .;ok sevdi�im anam , yedi yil once ol­
mii�tii, ama anah�1m da bana .;ok iyi baknu�t1.
Doktor raporunu ahp yeniden yola koyuldum. Ala­
ca'dan sonra <;orum, Merzifon, Kavak kentlerinde konak­
layarak Samsun'a geldim.
Kavak'tan sonra yiikselen da�larm iistiindeki yol k1s­
mma gelince Karadeniz'i biitiin geni�li�i ve 'kara 11�1 ile
1 97
gOrdiim ve heyecanlanchm. Bu denizi cocuklutumda, ls­
tanbul'dan �orum'a gitmek icin gemi ile Samsun'a gelir­
ken gOrmii�tiim, ama belle�mde bundan pek az bir iz kal­
m1�t1.
Bu kez hava k apah olduiu icin Karadeniz gercekten
kara gOriiniiyordu.
Samsun'dan (Friji) admda bir Frans1z vapurunun am­
bar bileti ile iki giinde Trabzon'a vard1m.
Birkac y1ldan beri hep Anadolu bozk1rlarmda, aiac­
s1z bOlgelerde dola�ui1m icin Trabzon kenti bir giil bah­
cesi gibi gOrii ndii gOziime. O kulumuz da cok giizeldi. Bah­
cesi, o zamana deiin hie gOrmedigim portakal aiaclany­
la doluydu. Okulun Onlindeki alana 'Kobak Meydam der­ '

lerdi. Orada futbol oynard1k . Okulun icinde 'Trabzon Id­

man Ocat1 ' adh bir kuliip kurmu�tuk. Bu okulun oiren­
cileri arasmda Halk Partisi ik tidan masmda tiirlii bakan­
hklarda bulunmu� olan Tahsin Bekir (Balta) da vard1. Biz­
lerden ya�ca biiyilk olan Tuhsin Bekir, her zaman kitap
okur, Frans1zca cah�1r, futbol oynamazd1. (Rahmetli Tah­
sin Bekir'le y1llar sonra lsvicre'nin Neuchatel ve Alman­
ya'nm Berlin kentlerinde -bu kez iiniversite oirencisi
olarak- yine arkada�hk ettik . )
Trabzon Lisesi' nde, Tiirkistan'dan gelmi� olan Beh­
ram Liitfii ve Mecit adlarmda iki Ogrenci vard1. Bunlarm
gene) kiiltiirleri ve yabanc1 dil bilgileri bizlerden cok ile­
riydi. Behrarn Liitfii aynca, okulun biiyiik salonunda du­
ran piyanoda klasik miizik parcalan calard1. Sonra aynl­
d1 gitti. Fakat Mecit orta ve yiiksek oirenimini Tiirkiye'­
de tamamlach. (Simdi iiniversite Ogretim iiyeli�nden emek­
lidir). Bu Tilrkler, bizim Kurtulu� Sav�1'm1zla cok yakm­
dan ilgili olduklan icin ben onlan adeta dert ortai1 edin­
mi�tim.
Bir de Trabzon Lisesi ' nde, benden iki s1ruf �a!Jda
fakat y�� benimle akran, Burhan adh bir arkad�1m var-
 dt. Mert bir �ocuktll. Almancayt kii�iik ya�mda ana dili
gibi oirenmi�. Benim Franstzcam, bir lise Frans1zcas1 ola­
rak, fena deiildi. Bu dersten nastl olsa ge�erdim. Alman­
caya merak sardtm. Trabzon 'da bulunduium siirece Bur­
han'dan (Metod Alge kitabt ile) Almanca dersi aldtm. Bu
arkada�tmm o zamandan beri bir daha izine rastlamadtm.
Ne yazt k !
Miidiir Ali Canip Bey'in adm1 daha Yozgat'taki
Tiirk�e derslerimizde Omer Seyfettin'in adtyla birlikte oi­
renmi�tim. Aym zamanda edebiyat oiretmeniydi. Fakat
derslere �ok az gelirdi. Bu derslere bir ara Franstzca oi­
retmeni Nizamettin Bey, sonra Murat (Uraz) geldi.
Nizamettin Bey Trabzo n'da Anadolu adh bir edebi­
yat dergisi �tkanyordu. Bu dergi tutunmu�tu. Onda
herhalde beni Ozendirmek i�in- "Da/ga/ara " ba�hkh bir
ko�uiumu yay1mlam1�tt. Bu ko�uiu, 1 922 y1hnm Haziran
ba�mm giine�li ve dalgah bir giiniinde, okulumuzun biraz
ilerisindeki kayalarm iistiine yaptlmt� deniz fenerinin ya­
nmda, fizik smavma �ah�trken -denizin hareketli duru­
mundan esinlenerek- miisveddelik san defterimin bir yap­
raima oractkta karalamt�ttm . Bu, benim ilk ·�iir'imdi. Bir
dersten sonra �ekine �ekine Nizamettin Bey'e gOsterdim.
Pek beiendiiini sOyleyerek dergisinde yay1mlad1 .
Heniiz 1 8 ya�1m1 doldurmamt�ttm. Omriimde ilk kez
bir yaztma -hem de o zaman ·�iir' dediiim bir ko�uiuma­
bir dergide yer verilmi�ti . On-on be� giin Once elimle yaz­
d1i1m1 �imdi bastlmt� durumda gOrmek benim i�in yepye­
ni bir co�ku kaynai1 oldu. Smav �ah�malarmdan yorul­
duk�a hemen gizlice dergiyi a�ar, bastldtktan sonra daha
�ok beiendiiim bu '�iir'imi bir garip duygu ile tekrar tek­
rar okurdum.
Ne tath duygulardt onla r !
Simdi dii�iiniiyorum; 0 Ulusal Kurtulu� Sava�t gun:
lerinde ve sava� sOriip giderken Trabzon ilinde bir dii�iin
1 99
ve edebiyat dergisinin c1k1p y�amasmm, ne denli btiytik
anlamI vard1.
0 tarihte Re�at Nuri'nin ilnlti romaru '<;all Ku.su' yeni
yay1mlanm1�t1. Nizamettin Bey onu okuyarak bir kom­
pozisyon haz1rlamamI s()yledi. Henilz on sekizini stiren bir
gencin romantik duygulan ve ytirek carpmtilan ile bu ro­
mam iki gtinde okuyup bitirdim. Roman kahramam Fe­ '

ride 'yi, ruhsal y()nden analiz eden bir kompozisyon ha­

z1rlad1m. Oiretmen beiendi.
Yukanda belirttiiim gibi Nizamettin Bey'den sonra
edebiyat ()iretmenimiz, mtidtir yard1mc1S1 Murat Bey ol­
mu�tu (Eski lstanbul Milli Eiitim Mtidtirti Murat Uraz),
'Kara Murat ' diye amlan bu ()iretmenimizi pek severdik.
Onun dikte ettiii divan edebiyau not defterimi bugtin ha­
la saklanm. Kendisinden yalmz edebiyat deiil, felsefe de
okudum. (•) Hem iyi hoca hem yumu�ak insan hem de
sevgisiyle otorite kurm� bir y()netici idi. Trabzon'da has­
taland1t;un z.aman da bana btiytik ilgi ve �efkat gOstemri�ti .
Kendisine g()ntil borcum vardu.

MODOR ALI CANiP

VE BIR YOBAZ OCRETMEN

Mtidtiriimtiz Ali Canip Bey'e kar�1 derin ve icten say­

g1m vard1.
Trabzon Lisesi' nde, gtizel ve unutulmaz arulanm ya­
nmda iki de cok tizticti amm vardu:
Din bilgisi hocam1z Oflu Recep E fendi idi . On ikinci
sm1fm din dersleri programm a g()re 'Kitab-un-nikah ' (di­
ni evlenme ve bo�anma) kurallanm okutuyordu. Kendisi-

(•) Uzun y11lar sonra da onun o&lu, Lillfll Uraz Istanbul Hukuk FakUltesi'nde
benim C\lrencim oldu.

200
ne "Milli Mucade/e bir cihat m1d1r " diye sorduium soru­
ya k1zd1; "Sen ta/ebesin, boyle seylere kansma " diye be­
ni yerime oturttu.
Buna kar�1hk bir gi.in zifaf (yani gerdek) bahsinde -
arada birtak1m Ara�a dualar okuyarak- o denli i;irkin ay­
nnulara girdi ki ben dayanamachm, ayaia kalkarak: "Af­
federsini;. hocam, bu anlalllklanm;. Kuran-1 Kerim 'de var
m1d1r?" dedim. " Vard1r" deyince, on sekiz y�m kori.ik­
lediii olanca gerilim ve Mke ile: "Olama;. " yamtm ver­
dim "Ne biliyorsun ? " diye sordu. "<;unku benim bildi­
tim kadar, Cenab-1 Hok bOyle siifli seyler/e utrasma;. "
dedim. �ok Mkelendi, beni sm1ftan d1�an i;1karmak iste­
di, i;1kmad1m. Kendisi i;1kt1 gitti.
"Dine, Kuran 'a kufretmek, otretmene kars1 gelmek "
sui;lanm i�lediiim ii;in okuldan "mi.iebbet olarak tard"
edilmemi, yani bi.isbi.iti.in kovulmarru isteyen bir rapor yaz­
m1�. Mi.idi.ir Ali Canip Bey'e venni�.
Ali Canip Bey beni i;ai1r tt1. Once sert bir tutumla sor­
guya i;ekti. Geri;eii -Hocanm kulland1i1 i;irkin sozleri
tekrarlamadan- olduiu gibi anlattlm. oiretmene kar�l
gelip sm1ftan i;1kmad1i1m ii;in azarlad1 . Disiplin kurulun­
da beni okuldan kovulmaktan kurtarm1�. Yalruz ' oiret­
mene kar�1 gelmek' sui;undan dort ' izinsiz' cezas1 verdi­
ler.
Din bilgisi hocas1 Recep Efendi, yalmz cahil, yalmz
yobaz degil, -ahlaks1z demeye dilim varm1yor- kaba ve
ac1mas1z bir adamd1. Aradan bir ay gei;meden ba�ka yere
atand1 gitti. oirenciler onu mi.idi.iri.in uzakl�t1rd1gm1 soy­
lerlerdi.
Aydm kafah Ali Canip olmasayd1, liseyi bitirmek ii;in
katland1i1m onca zahmetler, harcachi1m emekler ve gele­
ceie ili�kin bi.iti.in umutlanm yok olup gidecekti.
1 968'de ralunetli e�irnle birlikte lstanbul Kmltoprak'­
taki k1zmm evinde ziyaretine gidip sayg1 ile elini opttik .
201
0 gilnden birka.; ay sonra ya�ama gOzlerini yuman rah­
metli Ali Canip'e minnet bor.;luyum.
Trabzon 'da ikinci ilzilntilm, sava� ilzerineydi. 1 922
Haziram'nda okula kOtil bir haber geldi: Yunanhlarm
Averof zuhhs1 Karadeniz'e girmi� ve Samsun'u bombar­
d1man etmi�ti . Trabzon'un da bombard1man edilmesin­
den korkuluyordu. Bizi bu korkudan .;ok, bir Yunan mh­
hsmm Karadeniz'de bir kentimizi bombard1mana cilret et­
mesi etkilemi�ti. <;ok ilzillilyorduk .
B u am, benim i.;in Ulusal Kurtulu� Sava�1 amlarmm
en ilzilcillerinden biridir.

DIPLOMA VE TEKRAR YOLCUL UK

Haziran 1922 sonunda, biltiln smavlan vererek Trab­

zon Lisesi'ni bitirdim. Y�amda .;ok Onem verdigim ve Oz­
Iedigim bir a�amaya ul�m1�t1m. Onumde ula�dacak yeni
a�amalar vard1. Kendimce bunlan dil�lerdim. Fakat ama­
ca nasd eri�ecegimi bilmiyordum. Liseyi 'pekiyi' derece ile
bitirmenin sevin.; ve co�kusu durulunca, bo�lukta kalm1�
gibi oldum. Bir ilrkeklik ve yalmzhk duygusu .;Oktil i.;i­
me! Yeni bir yolculuk ba�layacakt1. Bu defaki yolculuk,
�imdilik, 'bilinmeyene dogru' bir yolculuktu.
lfabzon'da lise diplomas1m ald1ktan sonra Once is­
tanbul'a gitmeyi kafama koydum. Orada bulunan day1m,
Tophane'den emekli bir tesviye ustab�1s1, day1mm oglu
ise istihkim ilste�eni idi. Mektupla�ud1k .
lstanbul'a gidi� konusunda beni dil�ilndilren tek sa­
kmca, lstanbul'un lngiliz i�gali altmda bulunmas1 idi. (Biz
o zaman mUttefik i�galine lngiliz i�gali der ve lngilizleri
en bilyilk dO�man gOrilrdilk.) Eger ula�1m kesilirse Ana­
dolu'ya nasd dOnerdim?
202
 Her �eyi gOze al1p yine Frans1zlarm Friji vapuru i4'in
bir gtiverte bileti alarak 1stanbul'a yolland1m.

XW. MILLI MOCADELEDE ISTANBUL

VE 30 A G USTOS UTKUS U (ZAFERI):

1922 y1hmn temmuz ba,s1yd1. Yolculu�wn dolunaya

rastlarru � t1. Gelirken Karadeniz'in, Samsun gerisindeki te­
pelerden ilk gOrdti�tim ' karah�1· gitmi�. onun yerini ko­
yu lacivert bir enginlik alm1�t1. Hele geceleri ay 1�1�mm
pmltilarma saatlerce baloyor, yine de doyarmyordum. Yol­
cu olarak benimle birlikte 1stanbul'u az \:Ok tamyan Yu­
nus admda bir okul arkada�1m var d1.
Gemimiz 1stanbul Bo�az1 'ndan girerken kendimi her
iki k1y1s1 ye�illeklerle bezenmi� bir cennet 1rma�mda san­
d1m. Fakat Bebek hizasm1 ge\:tikten sonra ileride yabanc1
sava� gemilerini gOrtince gOzlerim bu�uland1, bo�az1ma
da sanki bir �eyler t1kand1.
Vapur limanda demir att1. Bir kay1kla Sirkeci'ye \:•kl
t1k. Vakit ak�amd1. B ugtin hala yerinde duran koyu san
badanal1 'Paris Oteli 'nde geceyi ge\:irdikten sonra ertesi
sabah erkenden kii\:tik bavulumu ahp Sirkeci-Topkap1
tramvayma binip dayimlara gittim. Beni alt1 ya,s1mdan son­
ra hi\: gOrmemi�lerdi. �imdi btiytimU� bir delikanh olarak
yeniden gOrmenin evde yaratt1�1 sevin\: ve \:O�ku btiytik ol­
du.
Alaca'da tahrirat katibi vekilli�i yapt1�1m s1rada bir
bu\:uk ayh�1mm tutan olan alt1 ytiz kuru�tan ba�ka ba­
bam bana alt1 altm lira ver mi�ti . Ben bu paray1 okulda,
anah�1mm Alaca'da dikmi� oldu�u kti\:tik bir torbanm
i4'inde \:ama�1rlanmm altmda boynuma as1h olarak sak­
lard 1m. Bu alt1 liray1 day1mm harnmma emanet b1rakt1m
ve ti\: lirasm1, 1stanbul'da kald1�1m ti\: ay i4'inde yava� ya-
203
v� bozdurup kendime han;hk ettim. lstanbul'dan 1 9 1 0'da
ay nld1!1 m1z zaman hentiz i;ok ktii;tik oldutum ii;in kenti
bilmiyordum. Eminonti - Bebek �i�li - Fatih tramvaylan­
na binip �nee lstanbul'un yonlerini otrendim.
Aksaray'dan, day1mlann oturdutu �ehremini'ne ka­
dar yolun iki taraf1 yangm yeriydi. Bir inci Dtinya Sav�1
stirerken i;1kan bir yang1 l:!uralarm1 b�tan b�a y1kmttya
i;evirmi�ti.
�irket"i Hayriye vapurlanyla Bo!az k1yt.lanm, ayn­
ca bUyUk camileri ve mUzeyi gezdim dola�t1m. Her �Y be­
nim i� yeni ve -dti�man i�gali d1�mda- lstanbul'da her
�ey benlm ii;in gtizeldi.
Taksim K1�las1 ' m n �imdiki Taksim Gezisi'nin kar�1-
smda, Talimhane denilen gen� alanda: Beyaz Ruslar bir
stirti i;adir k-urmu�. kimisinde operet temsili, kimisinde ta­
lih oyu nu, kimisinde, -sirklerde oldutu gibi- paJyai;o gos­
terileri ile y�amlanm kazamyorlard1.
Operetin ne oldugunu omrtimde ilk kez boyle bir i;a­
dirda gordtim ve bu mtiz i k li oyundan ho�land1m. En az
haftada bir kez Taksim alanma gidip bu i;ad1rlardaki oyun­
lan seyrederd im .
Yine �mrtimde ilk kez rulet denilen kumar oyununu
orada gordtim; bu oyunda once biraz kazandunsa da sonra
i;antamdaki btittin paray 1, yani -o zaman benim ii;in i;ok
btiytik bir para olan- elli be� kuru�u kaybettim. 0 tar ihte
Galata Koprtisti'nden bir kuru� odenerek gei;ilird i . Benim
ise bir metel igim bile kalmam1�t1 . Koprtiye girmek tizere
olan bir tramvay arabasmm arka sahanhgma binip biraz
iler ide yere atlayarak bu engeli kazas1z belas1z a�t1 m. Ka­
labahktan yararlamp bir sui; i�led igimin bil incinde idim.
Arna eve ula�mak ii;in ba�ka carem yoktu. Boylece Tak­
sim'den Sehremi ni ' ne kadar Beyoglu Ttinel - Ytiksekkal­
dmm - Karakoy Eminonti Mercan Yoku�u Beyaz1t
Aksaray yoluyla' yaya olarak bir bui;uk saatte gitmi�,
20J
yorulmu� ve �ok terlemi�tim. Ak�mlan eve hi� bOyle ge�
kalmad1t1mdan, ba�ta ya�h day1m olmak Uzere, herkes
merak i�inde kalm1�. Ak�am yemeline el sUrmeden bek­
lemi�ler. Bir lokma bile yiyemedim. Safranbolulu olan· rah­
metli day1m sofrada bana: "Merak ellik " cUmlesinden
b�ka tek sitemde bulunmad 1. Ke�ke balmp az.arlasayd1 .
Utanc1mdan yerin dibine batm1�t1m (•).
Beyaz Ruslar -o z.aman Ayastafanos denilen- Ye�il­
kOy'Un yOresini de kaplam1�lar, Florya'da ilk plajlan a�­
m1�lard1. Liseden arkad�1m Yunus ile birlikte bir gOn ora­
ya gitmi�. Ruslann kadmh erkekli, mayolarla denize gir­
diklerini ve kumlarda gUne�lendiklerini gOrUnce ��kmhk
duym�tuk. Oysa bundan daha dotal bir �ey olamazd1.
Kimsenin kimse ile ilgilendi!i yoktu. Ne var ki bizim gOz­
lerimiz bOyle gOrUnUmlere henUz ah�kin delildi.

Day1mm otlu Muammer (Doruk) atabeyim HaskOy

silah ve malzeme deposu komutam olan bir mUlaz1m1ev­
vel (Ustelmen) idi . Haftamn U� dOrt gecesi eve �ok ge� ge­
lirdi. Ben uyumu� olurdum . Birka� kez bunu sordum;
" NObet�i kald1m" yamtm1 verdi. Sonra bir gun anlad1m
ki kimi geceleri el ayak �ekilince depodan Anadolu'ya ka­
�mlmak tize� e, iki yJldan beri takalara gizlice ve azar azar
silah, cepha q e ve malzeme verirlermi�; bunu duyunca ken­
dimi tutam � 1p Muammer atabeyimin boynuna sanlarak
onu candan. kutlad1m . (Bu h izmetleri i stanbul'un kurtu­
lu�undan sonra deterlendirilmis, askerlikte k1dcm eklemesi
alm1�t1.)
Azml i klann, ozel likle Rumlann istanbu l'daki �1ma­
nkhk ve ta�kmhklanna katlanamad1t1mdan o zaman
'Cadde-i Kebir' denilen Beyotlu istiklal Caddesi'nden ya-

(•) Bu. bana biiyiik bir ders oldu: Kumara tovbe e t t i m . Oynamak �oyle dursun.
hi�bir kumar oyunu otrenmed1m ve o gun kendi kendime verdilim sozii bugii­
ne detin bozmad1m. " Bi r musibel. bin nasihallm yftdir"' sozii ne kadar dotru1

205
ya olarak pek g�mezdim. hgal subaylarma rastlad1ki;a
da yolumu de�i�tirirdim. Mutareke lstanbulu ' na geldik­
ten sonra Frans1zlara, lngilizlerden daha Cok dti�man ol­
mu�tum. <;ok ktistah , terbiyesiz ve sald1rgan davramrlar­
d1. halyanlar en naziki;eleri ( ! ) idi.
Bir cuma gtinti Muammer a�abeyim sivil giyinip, be­
ni Bo�az'm Anadolu yakasmdaki <;ubuklu bahi;esine go­
ttirdu. Bu bahi;e o zamanki l stanbul'un en gozde e�lence
yerlerinden biri imi�. 'Dar-iit- Talimi Musiki' ad.mdaki der­
nek orada tatil gunleri (hafta tatili cuma idi) alaturka mu­
zik konserleri verirmi�. Gittik , bahi;eye oturdu k . Bir sure
sonra iki Frans1z subay1 yanlarmda -Turk olduklan bel­
li olan- iki kadmla gelip bahi;ede bir masaya oturdular.
Oradaki halk hafiften homu rdanmaya ba�lad1. H erkeste
patlamaya haz1r ofke belirtisi vard1. Muzik durdu ve bir­
J t i , , yan �ark1 yan mar� bii;iminde olan ve her b oltimti
"Ey Mustafa Kemal'im" diye biten bir mar�m keskin mu­
zi�i ortah�1 i;mlatt1.
Halk once yav�. sonra yuksek sesle b u bestenin gtif­
tesini , muzi�e uyarak, koro halinde soylemeye ba�lad1.
Mar� bitince bu yuk bir alkt� koptu. Frans1z subaylan kal­
ktp gittiler. Ben, sanki bir u tku kazanm1� gibi sevinmi�­
tim. Demek ki i�gal altmdaki Istanbul, dti�mandan kork­
muyordu. lstanbul'da bulu ndu�um iii; ayhk sure ii;inde,
her yerde bu direni�e tamk oldum.
Her gun Ak�am gazetesi ahrd.J m . Birkai; kez Peyam1
Sabah alrru�. ondan, �imdiki baz.:t gazetelerden tiksindi­
�im gibi tiksinmi�tim.

***

Trabzon Lises i'nin ' fen' boltimtinti 'pekiyi' derece ile

bitirmi�tim. Eskiden beri m uhendis olmak arzusunu bes­
lerdim . lstanbul'da rastlad1�1m Ankara Lisesi'nin gtinduz-
206
Hi O!rencilerinden R�it (BOreki;i) ve R1fat (Pilavc1) ile bir­
likte 'Muhendis Mektebi A.Iis i'nin giri� smavlarma kattl­
d1m. Smava giren daha pek i;ok aday vard1 . 0 tarihte bu
ytlksek muhendis okulu paras1z yattl1 idi. Oi;umUz de s1-
navlan kazand1k; fakat o yd yauh ogrenci ahnmayacag1,1
yalruz gUndi.lzlU ogrenci ahnabilecegi bildirildi.
Ra�it ile R1fa t bir pansiyon odasma yerle�ip okula
gunduzlU olarak devam etmeyi kararla�t1rd1lar. Ben taaa
�ehremininden Y1Id1z'a gelip gidemezdim . Pansiyonda ya­
�amak ii;in de parasal gucum yetersizdi. M uhendislik ar­
zum kursa�mda kald1.
tyi ki k alm1�!

30 A C USTOS:

0 sirada Buyuk Zaferin ruzgan 1stanbul'a gelmi�. or­

dulanmmn her gun h1zla ilerledigi haberleri, vatansever
Turk gazetelerinin ilk sayfalanm doldurmaya ba�lam1�t1.
Ben yuksek muhendis okulunun smavm1 kazand1g1m1
unutmu�. kendimi bu haberlerin olu�turdugu i;o�ku seli­
ne kapt1rm1�t1m.
Bir ak�am Muammer agabeyim "Izmir almd1 " diye
bagirarak eve girdi. Rahmetli day1mm nas1l sevini; gOz ya�1
dOkttigu bugunku gibi gOzumun Onundedir. Kendimden
sOz etmek istemiyorum . Yalmqunu sOyleyeyim ki, o mut­
lulugumun smm yoktu.
1stanbul co�mu�tu. Her yanda fener alaylan yap1h­
yor, birkat; ytldan beri Turklere adeta yasak olan Beyoglu
caddelerinden bu alaylar mar�lar soyleyerek gei;iyordu .
Yunan bayraklan ortadan k aldmhyordu. hgal subaylan
da bu co�kun halk y1g1nJarma pek kan�am1yordu. Hatta
bir k1sm1 toz olmu�. silin mi�ti.
207
 Buttin Ulusal Kurtulu� Sav�1 boyunca olaylarla he­
men her gun ilgili ve h�ir ne�ir olduium i�in du�manm
yenilgisinin sonu�lanru, du�man i�gali altmdaki 1stanbul'­
da g6rmek ve Buyuk Utku'yu burada kutlamak, du�man­
dan Oc alma duygumu doyuruyor, gen� ruhuma bilyuk bir
gurur veriyordu .
Guzel lzmir kurtulmu�. vatan kurtulm�tu. Ve ben
bu sevincin etkisiyle yerimde duranuyordum . 1stanbul her
gun bayram yap·yordu. Kendi kendime: "Acoba simdi
Konya 'da ve Kayseri 'de de boyle gunlerce suren coskun
bir sevin� havas1 var m1d1r? " diye du�unuyordum. �un­
ku Birinci ve lkinci 1n6nu ut kularmda Konya'da, Sakar­
ya Utkusu sirasmda Kayseri'de halkm, burada kinin onda
biri kadar co�ku g6sterisine taruk olmaJ11.1�tlm. Acaba ulu­
sal zaferlerin deierini bihnek i�in ille du�man i�galine ui­
ra mak, du�man �izmesi altmda hakaret g6rmek ve ezil­
mek mi gerekiyordu ! . . .
0 zaman yapt1i1m bu felsefede yamlm1�1m. Yunan
i�galinden Atattirk'un kurtarm1� olduiu kimi b6lgelerde
�imdi O' nun bustlerine, devrimlerine kar�1 yapdan sald1-
nlara, Turkltiiu bir yana koyup Arapla�ma, ummetle�­
me, u�akla�ma �abalanna bak1yorum da "ulusal ruh" de­
nilen tinsel (manevi) deierin surekli olarak beslenmesi ge­
reken kutsal bir duygu olduiu sonucuna vanyoru m. �un­
ku Atattirk'un bustlerine ve ruhuna saldmlan ve k ufredi­
len b6lgelerde bundan 71 y1l 6nce du�mana kar�1 ilk kur­
�unlar at1lm1�t1. Demek ki ulusal ruh beslenmezse
bakilmad1i1 i�in asalaklar saran guzel bah�eler gibi- k6r­
le�ir, yabanla�ir, her ttirlu ha�arata ve zararh du�uncelere
yuva olur. 1�te bizim derdimiz bu : Eiitimsizl ik. Halkm
ulusal bilin� ta�1mas1ru istemeyenler de, d1� du�manlarla
i� ve kazan� ortakhi1 i�inde bulunan �1karc1 �evreler. On­
lar i�in para nerede ise vatan orada! Millet ne olursa ol­
sun ne denli karanhkta kahrsa kalsm, ne l>nemi var. Om·
208
met toplumu olmak i�in ne gerekirse yap1hyor. l(uk yll­
dtr sa� i ktidarlann destetiyle bu arna� hizla ger�ekle�ti­
rilme yoluna girdi.
1stanbul 'a geleli ti� ay olmu�tu. Giri� smavm1 kazan­
d1�1m yuksek muhendis okuluna gunduzlu olarak devam
etme olana&im bulunmad1&ina gOre art1k burada daha faz­
la durmarun anlam1 kalmam1�t1. Milli Mucadele ruhunun
o zarnanki be�i�. kabesi olan Ankara 'ya donmeliydim.

X V. MILLI MOCADELE A NADOL USU 'NDAKI

YOLCUL UKLARIMIN OZETI VE HARITA SI

Ulusal Kurtulu� Sava�1 s uresince nerelerde ni�in bu­

lundu�umu k1sa �izgileriyle Ozetlemek yararh olacaktu.
1. Yozgat 'ta: bbur sayfadaki haritada gOruldu�u gi­
bi, milli mucadeledeki yolculuklanm Yozgat'tan ba�hyor:
Yunanhlann tzmir'e �1kt1�1 1 5 May1s 1 9 1 9 ve Mustafa Ke­
mal Pa�a'nm Samsun'a �1kt1�1 19 May1s 1 9 1 9 tarihlerin­
de -o zaman Sultani Mektebi denilen- Yozgat Lisesi'n­
de yatlh O�renci idim ve o ders yilmm sonunda onuncu
sm1fa ge�mi�tim. Ba barn emekli bir milli e�itimci oldu�n­
dan, lisede paras1z okuyordum.
2. A nkara 'da: 1 9 1 9 y1h H aziran aymda, smavlar bit­
tikten sonra Yozgat'taki o kulumuzun lise bOltimti kald1-
nld 1 . Bu bOltimtin yat1h O�rencilerini Ankara Lisesi'ne
gOnderdiler. 23 Temmuz 1 9 1 9'da Erzurum 4 Eylul 1 9 1 9'da
Sivas kongrelerinin yaplld1�1. Mustafa Kemal P�a ile Ana­
dolu ve Rumeli Mudafaa-i Hukuk Temsilciler Kurulu uye­
lerinin Ankara'ya geldi�i. 1stanbul'un 16 Mart 1 920'de tn­
giliz, Frans1z ve ltalyanlarca i�gal edildi�i tarihlerde An­
kara Lisesi'nin onuncu s1mfmda iditn. Okul binasmm bir
bOltimtiniin asker hastanesi olarak kullamlmas1 zorunlu-
209
�u do�mu�. Bu nedenle 1 920 ydmda dersler erken kesildi
ve nisan ba�mda ba�layan smavlar 15 Nisanda bitirilip okul
tatil edildi. 0 yd on birinci sm1fa g�mi�t im. 0 tarihte bu­
tlin liseler on iki sm1fl1 oldu�undan, liseyi bitirmeme da­
ha iki yd vard1. Okulumuzun tatili masmda 23 Nisan
I 920'de ilk ai;1ld1�1 gunden ba�layarak 2 Ekiin 1 920 tari­
hine de�in be� ay dokuz gun Birinci TUrkiye Buyuk Mil­
let Meclisi 'nde memur olarak i;ah�tlm ve lise o�renimimi
bitirmek amac1yla 2 ekimde memurluktan i;ekilip okula
dondum.
3. Konyo 'do: Kas1m 1 920'de birkai; arkada�1mla bir­
likte An kara Lisesi' nden Konya Lisesi'ne gonderildik, da­
ha do�rusu surgun edildi k . Birinci ve l k inci Inonu Utku­
lanm Konya'da ya�ad1m, lisenin on birinci suufm1 Kon­
ya'da okuyup on ikinci sm1 fa gei;tim.
4. Yeniden A nkoro 'do: Temmuz 1 92 1 ba�mda, gei;en
yd Konya'ya birlikte surgun edildi�irniz arkad�lardan bi­
riyle Ankara'ya donup yeniden Ankara Lisesi'ne kayde­
dildi k.
5. Konyo 'don trenle Ankara'ya giderken lh saniye ls­
tasyonu'nda inip, arkada�1mm cephede gorevli bulunan
a�abeyini ziyaret ettik.
6. Koyseri 'de: 1 921 y1lmm A�ustos ay1 sonlanna do�­
ru Sakarya Sava�1 masmda Ankara bo�alt1hrken bizim li­
senin butiin yat1h o�rencileri Kayseri'ye gonderildi. 1 3 Ey­
IUI 1 92 1 Sakarya Utkusu'nun haberini Kayseri'de ald1k.
7. Trobzon 'do: Ankara'da suma, Konya'da zatlirree
(pnomoni) hastahk.lar1 g�irdi�imden, Ankara-Kayseri yol­
culu�una ve Kayseri'nin sert havasma dayanamad1m, has­
taland1m. Kayd1m1 Trabzon Lisesi'ne aktarddar. Kayse­
ri'den Bo�azhyan-Yozgat yoluyla, o tarihte Alaca ili;esinde
bulunan babamm yaruna oradan, <,;orum-Merzifon-Kavak
uzerinden Samsun'a gitt im, gemiye binip Kas1m 1 92 1 'de
Trabzon'a vard1m. Yunanhl2rm Averof zuhl.ismm 7 Ha-
210
ziran I 922'de Samsun'u born bard1man etti!i mada ben
Trabzon'da bulunuyordum. Onikinci sm1fm smavlanm
Trabzon'da verip, }'lllardan beri gtittti�tim amaca ul�t1m:
Artik lise mezunu olmu�tum.

8. Mutareke donemi lstanbulu 'nda: UlusaJ Kurtulu�

Sava�1 masmda Karadeniz limanlanm1z ile 1stanbul ara­
smdaki ba�antl kesilmemi�t i . Bu ba�lant1y1 hep yabanc1
kumpanyalarm gemileri sa�lard1 . Bir gemiye gtiverte bi­
leti ahp Temmuz 1 922 b�mda 1stanbul'a gidip Ekim 1 922
ba�ma de�n yakla�1k ti� ay day1mlarda kald1m ve bu s1-
rada dti�man i�gali altmdaki 1stanbul'un durumunu gbr­
dtim. Btiytik Utku'nun ve 1zmir'in kurtulu�unun sevin�
ve �o�ku dolu gtinlerini de 1stanbul'da ya�ad1m.

9. Oruncu kez Ankara 'da: Ekim 1 922'de yine bir ge­

mi ile Samsun'a ve oradan Merzifon-<;orum yoluyla An­
kara'ya gittim. Buraya -Yozgat'tan 1 9 1 9'da ve Konya' ­
d an 1 92 1 'deki�eli�lerimi hesaba katarsak -ti�tincti geli�im
oluyordu. 80ylece yeniden Ulusal Kurtulu� Sava� 1'nm
merkezinde bulunuyordum.

JO. Yeniden Ilk Meclis 'te: Bir dilek�e verip yeniden

Ttir kiye Btiytik Millet Meclisi'nde memurlu�a atanmam1
rica ettim. llk Meclis dbnemi daha stirtiyordu. Yaz1 i�leri
mtidtirltigunde, o mada bo� bulunan bir memurlu�a atan­
d1m. Bu duruma gbre ben llk Ttirkiye Btiytik Millet Mec­
lisi'nde, birincisi 23 Nisan - 2 Ekim 1 920 tarihleri arasm­
da be� ay dokuz gun; ikincisi de 13 Kas1m 1 922 - 1 1 A�us­
tos 1 923 tarihleri arasmda dokuz ay -ki toplam olarak on
dbrt ay- gbrev yapm1� oldum . (•)

(•) Daha sonra 2. �e J . Meclis'1e d e I Ocak l 929'a kadar �alo�um.

211
 0 <; 0 N C 0 B L> L O M

ILK MEC LIS IN SON YILI

'

I. GENEL BAK/$

1Ik Meclis'in son y1h , 1zmir'in dtismandan kurtanl­

d1i1 9 Eyltil 1 922 tarihinden 1 kinci Btiytik Millet Meclisi'­
nin .;ahsmaya baslad1� 1 1 Aiustos 1 923 tarihine deiin,
yaklas1k on b i r ay surer. Ger.;i daha �nee belirtildiii gibi,
eylemli olarak Ilk Meclis 16 Nisan 1 923 tarihinden sonra
coiunluk sai1anamad1� i.;in toplanamam1s ise de o zaman
ytirtirltikte olan 85 say1..h Anayasa'nm 5. maddesinin ikinci
fikrasmdaki: "Eski Mee/is sonraki Mee/is 'in toplanma!.1-
na kadar gorevini surdurur " kurahna g�re llk Mecli s'in
g�rev stiresi, hukuksal olarak 1 1 Aiustos I 923'e deiin stir­
mtisttir.
l kinci Meclis'in bu son yllmda en onemli olay, salta­
natla halifeliiin birbirinden aynlmas1, saltanatm kald1r 1l­
mas1, hal ifeliie de sehzade Abd tilmecit Efend i'nin m;il­
mesi, b�ylece Cumhuriyetin ilarn yolunun acllmas1, ikin­
ci �ok onem/i o/ay ise 26 Aiustos I 922'de ba�layan Bti­
ytik Taarruz ve 30 Aiustos 1 922'de kazamlan Baskomu­
tanhk Meydan Savas1 ' ndan sonra 9 Eyltil 1 922'de Izmir' -
in, birkac gtin sonra da btittin Anadol u'nun Yunanhlardan
�IJ
temizlenmesi ilzerine, dil�manlarla Mudanya Si/ah B1rak­
mas1 'nm imi.alanmas1d1r.
BOylece "Kuvay1 Milliye ve Milli Milcadele Meclisi"
olarak nitelenen Ilk Meclis amacma ul�rru�. yurdu dil�­
mandan temizlemi�tir.
Ilk Meclis'in son y1.hnda Onemli saydabilecek bir olay
da Gizli Tutanak Dergileri'ne g�mi� tart1�malara ve a�1k­
lamalara neden olan Veliaht A bdiJlmecit Efendi'nin TiJrki­
ye BiJyiJk Millet Meclisi Ba$kanl1R1 'no gondermi$ oldutu
mektuptur. Bu olay yukanda " llk Mecliste G�en llgin�
Olaylar" bOIUmilnde anlat1lm1�t1r.

II. /Kl YIL SONRA YEN/DEN ILK

MECLIS 'TEKI GORE VIME DONO$

30 A�stos 1 922 Utkusu'nu ve 9 Eylill sevincini lsan­

bul'da kutlad1ktan sonra 1 922 EylUIU'niln son haftasmda
bu gilzel kentten aynhp Samsun - <;orum ilzerinden An­
kara'ya dOndilm. Amac1m yeniden Meclis memurlutuna
girmekti. AJaca il�esi Bidayet Mahkemesi B�kanh�'ndan
<;orum iii Asliye Mahkemesi Uyeli�ne atanm1� olan ba­
bamm istemi ilzerine, bir silre <;orum'da kal1p ekim ay1-
nm sonu ya.kJ�1rken Ankara'da oldum.
<;orum - Ankara yolculutunun, Anadolu bozk1rla­
rmda eskiden yapm1� ve daha Once bir k1srrum anlatm1�
oldutum Oteki yolculuklara oranla ayn bir Ozellili yok­
tu: Yine ayru tozlu, bozuk �oseler; yer yer rastlanan, tuz
torbalar1 yilklenmi�. �ekli gruplar veya g1c1rt1h katmJar
(Hepsi taaa Konya'mn Tuz GOIU'nden gelirmi�); pire le­
keli �ar�aflanyla yine aym viran ve kasvetli hanlar; yOre­
sinde birka� tavuk veya U� be� kaz dol�an ve duvarlann­
da damga damga tezek kurutulan aym bas1k kerpi� evler;
214
 yilzleri kirli pash ve i.isti.i ba�1 y1rt1k, bak1�Jan bo� ve an­
lams1z (fakat di.i�i.inen kafalar i�in �k anlamh) k1z ve er­
kek k()yli.i �cuklan; kimi yerlerde rastlanan bularuk de­
relerin y()resinde ki.imelenmi� s()iot ve kavak aia�lan; yol­
dan uzak tepelerin boz yama�larmda koyu birer leke g()­
ri.inti.isi.i halinde g()ze �arpan k()yler; k1sacas1 hfila ytlzyd­
lann ()ncesini y�ayan ve belki de binlerce yd ()ncesinin
uykusunu u yuyan �ileli Anadolu!
1stanbul'daki i.i� ayhk y�antundan ve orada taruk ol­
duium li.iks ve refahtan sonra, bu yollann y()resinde i.i�
bin yd ()nceki Hitit �aima d()nmek ( Hititler tam buralar­
da Y*1ffil�lard1) i�imi hilzilnle dolduruyordu. Bununla bir­
likte mademki Ulusal Kurtulu� Sav�1 kaz.aruhru�, di.i�man
i.ilkemizden kovulmu�tu; art1k her �ey di.izelecek, buralar
da baJumh duruma gelecek, art1k bu uyku bitecek, bu halk
sefaletten, yoksulluktan ve bu ilkel y�ay1�tan kurtulacak­
t1. V atam kurtarmak i�in d()ki.ilen kanlar elbet bo�a git­
meyecekti.
1�imden b()y)e kuruyordum.
Arabada"i yol arkad�lanm arasmda -eski deyi�le­
"ho�sohbet" bir Mustafa Aia vard1. Birinci D i.inya Sa­
v�1'nda <;an:akkale'de aya�ndan yaralarup topal kalm1�.
<;anakkale'deki siper sava�1m, zuhhlann bombard1man­
lanm, kan ve ate� deryasm1, kendine ()zgi.i s()y)eyi�le �ok
gi.izel canlandmyor, Mustafa Kemal P�a 'run k1tasmda sa­
v�m1� olmakla ()vi.ini.iyor, "O 'nun ne yaman adam o/du­
tu daha o zamandan belliydi. /.fie bak yedi duvele kar.ft
geldi. h:.mir'i nas1/ a/d1 " d iyordu. Mustafa Aia yolda
"Karabekir" denilen bi.iyi.icek bir k()yde (�imdi il�e oldu)
inip aynld1i1 zaman geri kalan bizler bayai1 i.izi.ilmi.i�ti.ik.
0 � yolcudan birisi memur, birisi ti.iccar, birisi galiba ce­
lep idi. Konu�acak pek bir �ey bulam1yorduk. Seyahat ara­
c1m1z bir yayh araba idi. Herkes di.i�i.inmeye dahyor, ce­
lep uyukluyordu.
215
 Ankara'ya vard1�m zaman 1 922 Ekimi'nin son giln­
leriydi. Yine T�ban'a indim ve �yalamru orada b11ak1p
dogruca Meclis'e gittim.
Memur arkad�lar ve ()�etmenlikten aynhp Meclis'te
kalmaYJ yetJemi� olan eski bocalanm beni eok candan kar­
�daddar. Liseyi bitirmi� oldugum i�in bepsi ayn ayn kut­
laddar. Btiytik Ut ku'nun sevin� pmltdan bentiz gozlerin­
den silinmemi�ti.
1 k i bu�uk y1I once Meclis'e girerken yazih smav1m1
yapm1� olan Evrak ve Tabrirat (Yaz1i�leri) Kalemi Mtidtir
yard1mc1S1 Tevfik Bey'e yeniden Meclis'e girmek i�in gel­
digimi soyleyince sevind i: " Tam zamanmda geldiniz; bi­
zim kalemde bir Divan-1 Riyaset Memurlutu bo$ald1. Ge­
/in sizi yeni miJdiJre tamtay1m " dedi.
BeQ aynld1ktan sonra Evrak Kalemi'nin Kanunlar
Mtidtirltigti'ne olan baghhg1 kaldinlm1�. Evrak ve Tabri­
rat Mtidtirltigti'ne Necmettin Sabir (Sdan) admda bir ki�i
atal'tm1�. Bu zat, mtidtir yard1mc1S1 Tevfik Bey'e oranla
�ok gen�. yak1�1kh, zeki bak1�h. k ibar konu�an bir kimse
idi. Tevfik Bey beni kendisine gottirtip Meclise girme ar­
zumu soyleyince: "Sizin methinizi biJtiJn arkada$fardan
duydum. Hay hay. Hemen bir istida yazm. Katibi Umu­
mi beye verelim dedi. (Eski ba�katipligin ad1 �imdi · 'Ka­
' '

tibi Umumilik" olmu�t u.)

Dilek�eyi yazd1m . Recep Bey'in odasma gittik. Re­
cep Bey beni gortince pek memnun oldu. Hakk1mda Nec­
mettin Sabir Bey'e ovgti dolu sozler soyledi. Necmettin Sa­
bir Bey de: "Evet Efendim, �alt$kan bir gen� o/dutunu
her zaman biJtiJn arkada$farmdan duyard1m " diye, aym
dogrultuda konu�tu. Recep Bey bana: "Eter A nkara 'da
yap1/acak i$in yoksa, $imdiden vaz1feye b�la. Belki tayin
muame/esi bir hafta gecikir. Bo$ durmamt$ olursun " de­
di. Memur atanmalanm art1k ya Reis P�'run, ya da tkin­
ci Reis'in onaylamas1 gerekiyormu�.
216
 Hemen ertesi gi.ini.i Divan-1 Riyaset Memurluiu gfi­
revime b�lad1m .
Gfireve bfiyle erken b�lamamm benim i�in e n finemli
yaran, Meclis'te 1 Kasm1 1 922 de Saltanatm kaldmlmas1
karanrun gfiri.ismelerini izlemek olanaima kav�makhi1m
oldu .
EM/NE BAC/

Uzun si.ire otelde kalmaya kesem elverisli olmad1im­

dan, Ankara'ya geldi�min ertesi gi.ini.inden baslayarak es
dost yard1m1yla bir oda aramaia baslad1 m . En sonunda,
Hac1 Musa Mahallesi'nde Emine Bac1 admda yash bir ha­
mmm evinde bir oda kiralad1 m . Otel paralan bir yana b1-
rak1hrsa, fimri.inde ilk kez ev kiras1 fideyecektim.
Ev bir i� avluya bakan kerpi� iki oda ve bir mutfak­
tan olusuyordu. Tuvalet, Emine Bacmm -Saksllan dur­
duiu i�in- "bah�e." dediii aia�siz avlunun fibi.ir ucun­
da, odalardan uzakta idi.
Emine Bac1, en az altm1s y�mda, �evik, saihkh, her
z.aman b�rtilli.i ve y�maklJ, saksdarda �i�ek yetistirmeye
merakh, evinde ve isinde temiz ve titiz bir hammd1. Eski
bir kilim serili olan toprak tabanh odama ayakkab1 ile gi­
remez, onlan �1kanp terlik giyerd im.
Ben kullamlm1s bir karyola edininceye deiin, Emine
Bac1 her akµm yata�m1 kerevetin i.isti.ine serer, sabah ben
gidince avluda havalandmp yi.ikli.iie kaldmrd1.
Evde su yoktu. Bunu yakmdaki �esmeden, teneke ve
testilerle Emine Bac1 tas1rd1 . El y1kamak i�in yapt1rd1i1m
musluklu bir teneke onun �ok hosuna gitmisti. Benim de
zaman zaman �esmeden su tas1d1i1m olurdu.
Emine Bac1'ya hem acu, hem sayg1 duyard1m. Koca­
s1m Balkan Savas1'nda kaybetmis, bir daha da evlenme­
mis. <;ocuiu da yoktu. Bana fiz evlad1ym1s gibi bakard1 .
217
<;ok bath olduium anam1 k ti�tik y�ta yitinni� olduium­
dan Emine Bac1'mn bana g�sterdiii evlat sevgisinden pek
ho�lamr, ben de onu ana gibi severdim. 1 kide bir beni
"evermeie" kalkar, mahalledeki k1zlardan s�z eder, ben
de onu tathhkla atlatud1m.
1 923'te <;orum 1dadisi'ni bitiren amcaoilum, �ocuk­
luk arkada�m1 -beni 1 920 Nisam'nda ilk kez Meclis'e g�­
ttirtip evrak mtibeyyizliiine atanmam1 sailayan rahmetli
Halil �erafettin'in kti�tik karde�i- Arif (Veldet) Anka­
ra'ya gelmi�. Meclis'te a�dan smav1 kazamp zab1t (tuta­
nak) kaleminde g�rev alm1�t1 . Emine Bac1'mn oda kiras1-
m artud1k; Arif'in benim odamda kalmasma raz1 oldu,
iyi ytirekli bir gen� olan Arif'i de pek sevdi (•).

-
Emine Bac1'nm evinde iki yddan fazla kald1m . Ev-
den �1kt1 ktan sonra da s1k s1k ziyaretine gider, u fak tefek
hediye g�ttirtirdti m . Sonra bir gtin �lduiunti �irendim ve
�ok tiztildtim. Nurda yatsm!

III. ANKARA 'NIN TOPL UMSAL

HA VASINDA KI DE(;/$1KLIK

1 922 ekim sonunda yeniden Ankara'ya gelince, i ki yd

�ncesine oranla bir�ok �eyi deii�mi� buldum.
I. Bizim Ka/em: bnce bizim Btiro'dan ba�layay1m:
23 Nisan 1 920'de Meclis'e "mtibeyyiz" atand1�m zarnan,
kadrosu ti� ki�i olan Evrak ve Tahrirat Kalemi, Kanunlar
Kalem Mtidtirltiiu'ne baih idi. �imdi ise Kanunlar Kale­
mi'nden aynhp bai1ms1z olmu� ve memur say1S1, bir mti-

(0) Arir Vcldc1, Meclis Tu1anak

Kalrmi"ndc omrtl boyunca keld1; mtldtlr yard1m·
ab�na kadar ytlkseldi. $imdi onun oilu Orhan Vcldel de ikisi dcrahmclli olan
amcas1mn vc sonra uzun Y111&r
babasm in ��nu� oldulu Mcclis Tu1anak Ka·
lcmi'ndc ,absmakta, onlann arus1m y�maktadir.

218
dOrltik, bir dosya memurlu!u, bir de Divan-1 Riyaset me­
murlu�u eklenerek, alt1ya �1 kanlm1�.
Benim atand1�m Divan-1 Riyaset memurlu�unun gfi­
revi, b�kanl1k divanuun kararlanm, buna fizgti olan def­
tere ge�irip tiyelere imzalatmakt1. Bu kararlar genellikle
Meclis'in i� yfinetim i�lerini ilgilendirdi�inden, Reis Pa­
�a. Divan toplantdanna �ok seyrek b�kanhk ederdi. Top­
lanu tutana�1m mtidtir Necmettin Sahir Bey tutar, karar
mtisvettelerini, deftere ge�irilmek tizere bana verird i.
Ankarah Tevfik Bey taaa Abdtilhamit dfineminden
beri vilayet kalemlerinde �ah�m1�. btiro �efli�ine kadar
ytikselmi�. Meclis ilk a�dd1�1 zaman yaz1 kuruluna katda­
rak Yaz1i�leri Mtidtir Yard1mc1h�1'na atanm1� eski bir me­
murdu. 1 920 Ekimi b�lannda Meclis memurlu�undan ay­
nld1�1m mada, o, mtidtirltik bekliyordu. Ne var ki evrak
kalemi kanunlar kaleminden aynhnca, Recep Bey onu mti­
dtirlti�e yetenekli gfirmemi�. bu gfireve Necmettin Sahir
Bey'in atanmas1m sa�lam1�. Bu nedenle Tevfik Bey, hak­
kmm yendi�i kamsmdayd1; yeni mtidtirti pek sevmezd i.
Mtidtirtimtiz Necmettin Sahir Bey, zaman ilerledik�e
gfirdtim ki halkm "atey gibi zeki " dedi�i ttirden bir in­
sand1. Olaylan �ok �abuk kavrama gticti bakmundan ola­
�antistti bir yetene�i vard1. Aym zamanda uzak gfirti�ltiy­
dti. Bugtinkti Yeni�ehir'in bulundu�u yerin, yani o zaman­
ki yolsuz ve bombo� tarlalarm ortasma ilk evi o yapt1r­
m1�t1. Baz1 ki�iler zeki olduklan halde kendilerini satma­
s1ru bilmezler, �ekingen, dahas1 donuk olurlar. Bizim mti­
dtir fiyle de�ildi. Kendini satmas1ru �ok iyi becerir, bir�ok
milletvekiliyle senli benli konu�urdu. 0 zamanki kra Ve­
killeri Heyeti Reisi (yan i Ba�bakan) Rauf (Orbay) Bey bi­
le bizim kaleme onu ziyarete gelir, masas1run kar�1S1na otu­
rup Mtidtir'tin 1smarlad1�1 kahveyi i�erdi. Mtidilr b�ta ol­
mak tizere hepimiz ayru odada oturdu�umuzdan, bunu
bir�ok kez gfird tim. 1 kinci Grup'un ba�kam durumunda
219
olan Erzurun Milletvekili H tiseyin Avni (Ulas) Bey ve Bi­
rinci Grup'un 6nde gelen kimi milletvekilleri de onun zi­
yarett;ileri arasmdayd1.
Bu ik i Grup, ttk Meclis 'in, 1 92 1 'de odakl�ma�a b�­
layan iktidar ve muhalefet partileri gibiydi.
Evrak tevzi memuru, I 920'den arkadas1m Mehmet
Bey yine eski g6revindeydi . Bu kez kalemde, benim eski­
den tammad1�1m, iki yeni m emur vard1: Evrak memuru
R1za Bey ve dosya m emuru Stireyya Bey.
R1za Bey (Sonradan Cumhurb�kanh� Kalemi'ne ge­
t;erek orada yaz1isleri m ildtirlti�tine kadar y tikselmis bu­
lunan) t;ok efendi bir arkadast1. Yazis1 gilzel, t;ahsmas1 di­
s iplinli, arkadasl.t�1 dtirtisttti.
Stireyya Bey, t1pk1 mtidtir Necmettin Sahir Bey gibi
canh, islek zekah, elestirici ve alayc1 yarad1hsh, yasma g6re
genis ktilttirlti bir gent;ti. 0 zamanki gent;lerden t;o�unda
bulu nmayan bir "dunya g6rii$ii " vard1. "Ka/em adam1 "
de�ildi ve olamazdt da. Nitekim memurlukta t;ok durma­
dt. Kendisini basm ve propaganda islerine verdi. Aram1z­
da "Parmaks1z Sureyya " diye amlan bu arkadasa kars1
hem sevgi hem sayg1 duymusumdur.
2. Burokratik Hava: Kalem bahsini bitirmeden 6nce
sunu ekleyeyim ki Meclis m emurlarmm tizerinden, 1 920
y1lmdaki halkt;thk , o cana y akmhk, o bir ttir okul havas1
kalkm1s yerini, a�1rbash, btirokratik bir ortam alm1st1.
Katibi Umumi Recep Bey, 1 920'de giydi�i. Stalin'in­
ki gibi kapah yakah, apuletsiz subay giysisini t;1karm1s, sivil
giyinerek kravat takrrust1 . Btittin Meclis m emurlarmm da
k1hk k1yafet i, eskiye oranla daha dtizgtindti . Ben de ilk
maas1mdan "Avunduk" lan n mani fatura ma�azas mdan
iyi bir kumas alm1s, ertesi ay da terziye verip onlara uy­
mustum.
3. Mecfi5 'in Degi$en Fizyonomi8i: Mebuslarm hava­
s1 da de�ismisti. Bir defa eskiden hit; tammad1�1m tiyeler
220
gOrtiyordum. Malta stirgtintinden dOnen ve Oteki illerden
gelen milletvekilleri Meclise kaulnu�lar, benim bulundu­
ium 23 Nisan 1 920 gtinkti ilk a�d1�mda 1 1 5 olan milletve­
kili say1S1, �imdi 350'yi ge�mi�ti. Onlarda da k1hk k1yafet
eskisine gore dtizelmi�ti.
Meclis Ba�kanhti gOrevi ile lcra Vekilleri Heyeti Re­
isliii (yani Ba�bakanhk) gOrevi aynlm1�. bu gOreve Rauf
(Orbay) Bey se�ilmi�ti .
Meclis'te -yukanda deiindiiim gibi- bir muhale­
fet grubu kurulmu�tu. l k inci Grup denilen bu grubun bel­
li bir lideri yoktu. Arna Htiseyin Avni (Ula�) Bey eylemli
lider durumundayd 1.
l k inci Grup milletvekillerinin hemen hepsi kalpakla­
nm Onlemesine (yani sivri ta raflan One ve arkaya gelecek
bi�imde), Birinci Grup tiyeleri ise yanlamasma (yani ilk
Kuvay1 Milliye bi�iminde) giyerlerd i.
4. 1$ Takipriliti: Zafer s onu Ankaras1'nda dikkati �e­
ken deii�ikliklerden biri de bu kentin, "i$ takibine" ge­
lenlerle dolup ta�mas1 olmu�tu. Haun say1hr, sOztinden
�1kdmaz milletvekiller inden devlet daire amirlerine tavsi­
ye mektubu koparmak i�in birtak1m aracdar ttiremi�ti.
0 tarihte Ankara'da kadm k1thi1 vard1. lstanbul'dan
baz1 ki�ilerin uygunsuz gen� kadmlan namuslu kadm gibi
giydirip parmaklarma altm halka takarak Ankara'ya bir­
likte getirdikleri ve etk in, sOzti ge�er ki�ilere "refikam
coriyeniz " diye takdim etmek suretiyle i�lerini gOrdtirdtik­
leri �ok yaygm bir sOylenti d urumu ndayd1.
Kohne Bizans, utkudan (zaferden) hemen sonraki y1l­
larda Milli M ticadele Ankaras1'm koku�turmaya ba�­
lam1�t1.
5. Arsa Ticareti: Bir deii�iklik de arsa spektilasyonu
idi. 1 920'lerde kimsenin arsa, bai, bah�e edinme husma
kapdd1i1m gOrmedim ve duy machm. 1 922 }1.h sonunda,
hele 13 Ekim 1 92 3'te Ankara'run htiktimet merkezi olma-
221
smdan sonra bu kentte bir arsa edinme h1rs1 ba.slad1.
Daha 1 922 sonlannda bir giln Kanunlar Kalemi' nden
Fehmi Bey admda bir arkadas1m1z bizim kaleme gelerek
belediye binas1 kars1smdaki yangm yerinde i;ok biiyiik bir
arsarun sauhk oldu�unu, 20-30 arkada.s ortak olursak bu­
nu alabilece�imizi sl)y)edi.
Ben istemedim. Arsay1 ne yapacakum?
Kaulanlar olmus, fakat istenilen para toplanamad1-
�mdan is suya dusmustu.
0 zaman bes bin liraya olan o arsanm bir yd sonra
elli bin liraya sat1ld1�m1 Fehmi Bey gelip bize yana yakda
anlatm1st1. Aym arsa birkai; yd sonra Ankara Memurlar
Kooperatifi 'ne bes yiiz bin liraya sat1lm1s. Bunu yine Feh­
mi Bey'den duydu k . 0, "kai;mlm1s f1rsat" ii;in pek iizii­
liiyordu.
�ok ii;tenlikli olarak Fehmi Bey'e: "Pekiy, a/sayd1k,
onu on iJ{: y1/ once be$ bin liraya satanm hakkm1 yemi$
o/mayacak m1yd1k! " dedim . Yarut vermedi .
6. DiJ$ Kmkl1t1: Sl)ztin k 1sas1 Ankara'ya bu kez geli­
simde, I 920'1erin iilkiicii savas coskusu ve kurtulus ama­
c1, simdi bir utku gevsekli�ine, bir "diJnya/1k edinme " he­
vesine dl)ntismustii. Benim bozk1r yolculuklarmda tamk
o/dutum Anadolu sefaletini diJ$iJnen yoktu.
Bu gozlem benim i{:in ger{:ekten diJ$ kmc1 ve iJziJciJ
o/du!. . .

IV. SAL TA NA TIN KALDIRILMASI

Meclis'in ilk ai;dd1� giinlerde Padisaha bir baA.hhk

yazlSI gl)nderilmesi ile gUdOlen amai;, Meclis'in sadakati­
ne onu inandmnak de� halka ve Meclis ii;indeki bir grup
milletvekiline kars1 propaganda, halta bir gl)steris yapmaJc­
u. yoksa PadisaJun ve P�tm ahnyaz1s1 Mustafa Ke-
222
mal Pasa'nm, daha Meclis'in topland1�mm ertesi gilnil,
24 Nisan 1336 (1920) tarihli toplant1da yapnus oldu� uzun
konusmanm ii;inde bulunan su s()zlerle belli olmustu:
Halifelik v e Sultanhk makanuni kurtarmay1 ba�ard1ktan sonra Pa­
diµhim1z ve MOslUmanlann Halifesi Efendimiz her tllrlll bask1 ve teh­
ditten tUmllyle kunulmu� ve baA.ims1z olarak kendini ulusun sad1k
kuca�mda gtlrdllilln, yulcselc Meclisinizin duzenleyece�i yasa lcurallari
uyannca saygin ve yuce yerini al1r.

Bu satirlann ilzerindeki yald1zh s()zler silkelenip at1-

lmca su anlam i;1kmaktadir:- "Kesin zafeff! ul�1p Istan­
bul kurtar1ld1ktan sonra Padi$ahm durumu, Turkiye Bu­
yuk Millet Meclisi 'nce konulacak yasa ile belirlenir. "

Mustafa Kemal P�a Padisahh�n kaldmlaca�iru o ta­

rihte ai;1ktan ai;1�a s()ylememisti ve s()yleyemezdi . Halk he­
nilz Myle bir karara hazuhkh de�ildi. Olkenin surasmda
burasmda TBMM Htikilmeti'ne kars1 i;1kan isyanlar hep
"Padisaha sadakat" parolas1 altmda hazirlaruyor, Tilrki­
ye'yi tarihe g()mmek ii;i n u�rasan, o zamanki emperyalist
dusmanlanm1z, Ulusal Kurtulus Savas1'm halk ii;inde k1-
np i;()kertmek ii;in Milsltiman Halifeli�inden yararlanmak
istiyordu.

lste Ttirkiye Bilyilk Mil let Meclisi'nin halka yapt1�1

ilk bildiride oldu�u gibi, Padisaha yazilan yaz1da da bu
y1k1c1 propaganday1 ()nJeyecek bir kars1 propaganda ()zil
yat1yordu. Dilsmanlarla isbirli�i eden son Osmanh Padi­
sah1 Mehmet Vahidtiddin'in ve Sultanh�m yazg1S1 art1k
belli olmustu.
J . Kafemda Yerleym� Olan Kavramlar: Bizim kusak
g()zlerini Saltanat ve Hilafet rejimi ii;inde ai;m�t1. Abdtil­
hamid'in son gilnlerinde babam 1stanbul'da i lkokul mil­
fettisi idi. 0 devirden pek bir sey arumsam1yorum. Yalruz
bir gun babam eve gelmis, anneme "evden hii; d1�
i;ikllmamasuu" tembih etJnist_i. Annemin korkulu bir sesle:
223
"Peki Efendi, fakat siz de t;tkmaym" demesi bellepmde
kalm1�.
Babam a r ka arkaya birkat; gtln evde kald1. Bu, be­
nim hit; ah�tk olmad1tim bir durumdu. Ara stra kom�u­
lar bize geliyor, babama tel�la bir �eyler anlat1yorlard1.
Evdeki bu ola�antistti durumun 3 1 Mart olaymdan ileri
geldi�ini ve daha sonra Abdtilhamid'in tahttan indirilip
yerine "Be�inci Mehmet" a d1yla, Sultan Re�ad'm t;1kan­
d1�m1 t;ok sonralan d�enmi�tim.
Me�rutiyet'ten sonra babam tam 27 y1I ayn kald1�1
kendi memleketi olan <;oru m ' a idadi mektebi tarih, co�­
rafya ve kozmografya (astronomi) d�retmenli�ine
atanm1�t1.
Ben <;orum'da okula ba�lad1�1m zaman, btiytik �en­
liklerle kutlanan en cjnemli ulusal bayram, Padi�ah.m tahta
t;tktl�mm y1lddntimlerinde yap1lan "cti!fis bayram1" idi.
0 gtin okulla Saathane Meydam'na gider, hit; anlamad1-
�1m1z nutuklar dinler, sonra da hep bir a�1zdan tit; kez
"Pad�ah1m �ok YO$O " diye ba�mrd1k .
Mahalle mektebinde bize "Adem, Idris, Nuh,
Hud . . . " diye saras1yla otuz kadar peygamber a d1 ezber­
lettikleri gibi, ilkokulda da: Osman Gazi, Orhan Gazi, Mu­
rat Htidavendigar Gazi, Sultan Y1ld1r1m Bayezit. . . " diye
kronolojik mayla padi�ah adlan ezberletiyorlard1 . llko­
kul d�retmenimiz Kadifezade Ismail Efendi, padi�ahlarm
" Peygamber postunda oturduklanm" sdylerdi. Bdylece
ktit;tik yasta Padi�ah, gdzlerimizde tannl�nu�tl.
Babama bu konuda bir t;ok �ey sorard1m. Bana: "0�­
lum, padi�ah da senin benim gibi bir insan. Her memle­
.
ketin bir b�1 olur. hte o da bizim memleketimizin ba�1;
dltirse yerine hanedamn en y�h erke�i get;er" dedi�i za­
man, baya� dti� kmkh�na u�ram1�t1m. Padi�ahlarda ke­
ramet sahipli�i. ya da evliyahk gibi ola�antistti, daha do�­
rusu insantistti, bir nitelik bulundu�unu dti�lerdim.
224
 Kti�tikltikte kafamda yer etmi� btittin bu duygu ve iz­
lenimler dolasiyle, Btiyilk Millet Meclisi'nde Once Salta·
nat sonra Hilifet hakkmda verilen kararlan ve �1kanlan
yasalan btiyilk bir ilgi ile iz ledim.
Son Padi�ah Vahdettin'in lngilizlerle birlik olarak
Milli Mticadele'yi �Okertmeye ve basurmaya u�ra�mas1,
bir "�ilra-yi Saltanat" toplayip Turk milletinin idam fer­
mam demek olan Sevr Antl�mas1 'm tasdik etmesi, Sul­
tanm .fe Sultanh�m art1k ulustan btisbtittin kopmu� ki�i
ve kurum durumuna geldi�ni gOstermi�ti. Vahdettin,
Ttirkiye Btiytik Millet Meclisi'nce k endisine gOnderilmi�
olan uyan yazllarma aldm� etmemi�. kendi m illetine kar­
�1 h1yanet i�ine dti�mu�. en sonunda bir dti�man zirhhs1-
na s1�m1p hazin ve ac1 sonunu zaten k endisi hazirlam1�t1.
2. Saltanat Gidiyor: "Saltanatm Kaldmlmas1" kara­
nrun gerek�esi, sadel�tirilmi� Tilrk�e ile �uyd u:
"Birkar yuzy1/d1r Saray ve Bab1dli'nin cehalet ve se­
fahati yuzunden devlet buyukfeldketler irinde, muthi$ bir
surette rolkaland1ktan sonra nihayet tarihe kart$ml$ bu­
lunduRu bir anda Osmanll lmparatorluRu 'nun kurucusu
gerrek sahibi olan Turk ulusu; Anadolu 'do hem dt$ du$­
manlarma kar$1 ayaklanmll hem de o dil.$manlarla birle­
$iP u/usa kar$1 harekete germi$ olan Saray ve Bab1dli 'ye
kar$1 sav�a 011/arak Turkiye 'de Buyuk Millet Meclisi ve
onun hukumet ve ordularm1 kurup dt$ du$manlar ve Sa­
ray ve Bab1dli ile eylemli ve silahlt olarak, bilinen retin
gur/Uk/er Ve OCI yoksun/uk/ar irinde rorpt$mOya giri$mi$,
bugunku kurtulu$ gunune ula$mcyt1r.
"Turk ulusu Saraym ve Bab1fili'nin hayml1�1m gOr­
dti�ti zaman anayasas1m pkararak onun birinci madde­
siyle egemenli�i Padi�ahtan ahp do�rudan do�ruya ulusa
ve ikinci maddesiyle ytirtitme ve yasama erklerini ulusun
gti�lti eline vermi�tir. Yedinci madde ile de sava� ilam, ba-
225
n� yap1lmas1 gibi btittin egemenlik haklanm ulusun ken­
disinde toplam1�t1r. (•)

"Boylece o zamandan beri eski Osmanh 1mparator­

tuiu tarihe kan�m1� ve yerine yeni ve Ulusal bir Ttirkiye
Devleti kurulmu�. yine o zamandan beri padi�ahhk kalk­
m1� olup yerine Ttirkiye Btiytik Millet Meclisi gecmi�tir.
Yani bugun lstanbul'da bulunan hukumet, Yar/ig1m ko­
ruyacak hirbir me$ru Ye yabanc1 gucler d1�mda, guce Ye
u/usal destek Ye yard1ma sahip olmay1p kaybolmu$ bir bOl­
ge durumundad1r. Ulus, ki$isel egemenlik Ye saray ha/k1-
nm Ye yoresindekilerin sefahati uzerine kurulmu$.bir sal­
tanat yerine as1l halk y1imtannm ve k�yltintin haklanm
koruyan ve mutlutuiunu garanti e:den bir halk htiktimeti
y�netimi kurmu$ Ye yerle$tirmi$tir. "
l�te "gerekre " budur ( I Kas1m 1 922). Btiytik Zafer' -
den iki ay gectikten sonra hentiz Lozan Ban� Antla�mas1
g�rti�meleri ba�lamadan, Tiirkiye Btiytik Millet Meclisi ' -
nin, yukanki gerekceye dayanarak vermi� olduiu iki mad­
delik k1sa karar da ��yledir :
"/ - Anayasa ile Turk halk1, egemenlik Ye hUkum­
ranlik haklarm1, kendi gerrek temsilcisi olan Turkiye Bu­
yuk Millet Meclisi 'nin maneYi ki$iliginde, baskasma ter­
kedilemez, parralanamaz Ye geririlemez olmak uzere temsil
etmeye Ye eylemli olarak kullanmaya Ye ulusal iradeye (is­
tence) dayanmayan hirbir guru Ye kurulu tammamaya ka­
rar Yerdigi irin Milli Misak (Ulusal Ant) sm1r/ar1 irinde
Turkiye Buyuk Millet Meclisi hukuumetinden ba$ka hu­
kumet birimini tammaz. Bundan dolay1 Turkiye ha/k1 ki­
$isel egemen/ige dayanan lstaT'bul'daki hukumeti (devle­
ti) 16 Mart 1336'dan (1920) bas/amok uzere ebedi olarak
tarihe kaf'Jlm� saymaktad1r. "

( " ) Bak : Yukanda " 'Ilk Mccli•'io Gccikmcli Aoaya1a11"

226
 "2 - Hild/et, Osman/1 hanedanma ait o/up ha/ifeli­
te Turkiye Buyuk Millet Meclisi tarafmdan bu haneda­
nm bilgi ve ah/ak�a en o/gun ve ldy1k o/am se�ilir. TUrki­
ye Dev/eti, Hila/et makamm m dayanat1d1r. "

A L TIYOZELLI YILLIK BIR SAL TA NA T

GOZOMON ONONDE YIKILDI GITT/:

Saltanatm kaldmlmas1 konusunda Tilrkiye Bilyilk

Millet Meclisi'nde g�en gOri.i�meler ger�ekten ilgin�ti . Fa­
kat iki yLidan fazla bir z.arnan Once "Men 'i Mii.skirat" (i�ki
yasa�1) kanununun gOril�iilmesinde oldu�u gibi bilyilk gil­
rilltiller ve tart1�malar olmadan Saltanat kaldmld1. Me­
�er daha Onceden Gazi Mustafa Kemal P�a bu konuda­
ki muhalefeti yenmi�. Son Osman11 Sultam Vahidilddin'­
inUlusal Kurtulu� Sav�1 boy unca silren hiyaneti zaten sal­
tanatm kaldmlmas1ru herkesin gOzilnde hakh lulacak or­
tam1 haz1rlam1�t1.
Silleyman �ah, Ertu�l Gazi ve Osman Gazi'den beri
silrilp gelen yiikseli� ve �Okil� �a�anm ve tilrlil karakter­
deki padisahlamu tarihlerde okudu�um 650 ytll.Ik koca Os­
manh Saltanat1 o giln I Kas1m 1920 Meclis'te -�ilrilyilp
c1lk olmu� bir arrnut gibi- gOzilmiln Onilnde dahndan dil­
�ilp da�1hverdi. 0 anda, Kanya Lisesi'ndeki tarih O�ret­
menimiz Muhtar Bey'in: l�timai muesseseler, dev/etler,
hatta millet/er dahi, t1pk1 insan uzviyeti gibi dotar, bu­
yur, yukselir; sonra devrini bitirir ve tarihten silinir gider ' '
sOzil hatmma geldi. Tilrkiye Bilyilk Millet Meclisi, Osman­
h Saltanat1'm o giln kaldmm� de�!. eylemli olarak zaten
tarihe kan�m1� olan bu Saltanatm 16 Mart 1 220'de, ls­
tanbul'un lngiliz, Frans1z ve 1talyan birliklerince i�gali ta­
rihinde yok oldu�unu tescil etmi�ti.

227
 0 gun, yeteneklerim Ol�usunde, kendi kendime felsefe
yapa yapa Meclis'ten aynld1m.

V ILK MECLIS 'TEN CUMHURIYETE GIDEN

YA SAL A$AMALAR

Cumhuriyet'in altun� y edinci y1hnday1z. Arna bu 67

y1la, eylemli olarak, 70 y1l Oncesinden geldik. 23 Nisan
l 920'de kurulan Birinci Turkiye Buy uk Millet Meclisi,
Anadolu'da ulusal egemenli�e dayalJ yepyeni bir Turk dev­
leti kurdu ve bu devlet Atatiirk'un Onderli�inde, Ulusal
Kurtulu� Sava�1'm utkuyla sona erdirip vatam kurtard1,
saltanata son verdi.
Se�imlerin yenilenmesi sonucunda 1 1 A�ustos l 923'te
toplanan lkinci Turkiye Buyuk Millet Meclis i , ba�1ms1z­
h�irniz1 ve kapitiilasyon larm kald1nlmas1m belgeleyen Lo­
zan Ban� Antla�mas1'ru onaylad1. Cumhuriyet'i ilan etti,
hilafeti kaldud1 ve buyuk Ttirk Devrimi'nin siyasal, sos­
yal ve tiizesel do�rultudaki en Onemli evrelerini art arda
ger�ekle�tirdi.
23 Nisan 1920 Meclis hukumetinden 29 Ekim 1 923 Cum­
huriyeti'ne tek bir s1�ray1�ta vanlmad1. Birinci Meclis'ten
lkinl.:i Meclis'e, lkinci Meclis'ten Cumhuriyet'e giden yol
uzerinde biribiri izleyen ve b irbirini gu�lendiren a�amalar
vardtr. Gene! olarak kamusal ve yasal nitelikteki bu a�a­
malar bilinmeden Cumhuriyet'in kurulu�unu butiinuyle
gOrup kavrama olana�1 yoktur.
l l k Buy uk Millet Meclisi olmasayd 1, daha do�rusu, bu
Meclis ulusal egemenlik yolunda yuklendi� gOrevi ba�a­
nyla yerine getirmeseydi, Cumhuriyet kurulabilir miydi?
Bu soruyu �Oyle yamtlamak gerekir. Mustafa Kemal Pa­
�a'y1 kendisine ba�kan se�en Birinci Turkiye Buyuk Mil­
let Meclisi'nin, ulus yazgismm sorumlulu�unu eylemli ola­
rak yuklenmesi ve butiin kamu i�lerinde Turk ulusunun
228
bais1z ko�ulsuz egemenliiini btittin dtinyaya ilan etmerli,
tarihsel ve siyasal bak1mdan, Ttirkiye Cumhuriyet i'nin da­
ha o zaman, ad sl)ylenmeksizin ilan edilmi� olduiunu gl)s­
terir. Bu dti�tincemizi kamtlamak ii;in TBMM Tutanak
Dergileri'ne ve tarihsel belgelere dayanarak, yukanda sl)­
ztinti ettiiimiz a�amalan birer birer gl)zden gei;irelim:

Birinci a;ama: Ttirkiye'de Cumhuriyet'in ilk a�arnas1,

Atattirk tarafmdan kaleme almm1� olup ilk Ttirkiye Bti­
yilk Millet Meclisi'nin ai;1h�ma en �h tiye niteli�yle b�­
kanhk eden Sinop Milletvekili �erif Bey tarafmdan 23
Nisan 1920 Cuma gtinti l)iJeden sonra saat 1 3 .45'te oku­
nan (benim de o zarnan ayakta dinlediiim) konu�masm­
daki �u ctimle sakhdir:

"Ulusumuzun i�te ve dl.$10 bat1msrz olarak kendi ya:z.­

g1S1mn sorumlulutunu dotrodan dotruya yiJklenip ken­
disini yonetmeye b�/ad1t1m, biJtiJn cihana duyurarak BiJ­
yiJk Millet Mec/isi'ni a�1yorom. "

Ulusun kendi yazg1smm sorumluluiunu eline ahp

kendi kendisini yl)netmeye ba�lad1j�11un btittin cihana ilan
olunmas1 ne demektir? Bu, art1k Osmanh devletinin tari­
he gl)mtilduiu ve Ttirk ulusunun kendi iradesini egemen
k1hp yeni bir devletin temelini att1i1 anlammdan ba�ka bir
anlam ta�1maz. Bu nedenle, bu ai;1� konu�masma ' 'Cum­
huriyet'in ltk Mtijdecisi" denebili r .

Geri;i Atattir k ' tin kafasmda i; o k daha l)nceki tarih­

lerde olu�an dti�tinceleri Amasya Genelgesi, Erzurum ve
S1vas Kongreleri 'nin kararlan da Cumhuriyet doirultu­
sunda birer a�ama say1labilirse de bunlarm anlam1 daha
i;ok l)zel ve smirh bir niteli ktedir. Bu belgeler Cumhuri­
yet'i"n kurul�u doirultusunda tarihsel birer deier ta�1mak­
la birlikte, bunlarm btittin u lus iradesini kapsayan genel,
229
ulusal, en Onemlisi, kamusal (resmi) nitelikleri yoktur.
llk Turkiye Buyuk Millet Meclisi'ndeki a�1s konusmas1
ise butun ulus iradesini kapsayan gene) ve kamusal bir bel­
gedir. Bu nedenle biz Cumhuriyet'e giden yoldaki tarih­
sel a.samalarm 23 Nisan 1 920 gunu tarihe ge�en bu beige
ve ertesi gunu Mustafa Kemal Pasa tarafmdan, bir ulusal
hukumet kurulmas1 yolunda verilip Meclis'�e kabul olu­
nan Onerge ile eylemli ve yasal olarak baslad1�1 kamsm1
tas1yoruz.
Mustafa Kemal Pa.sa'mn Onergesi �o�unlukla kabul
edildi. BOylece Turkiye Buyuk Millet Meclisi ulusun isle­
rine do�rudan do�ruya el koy unca, hukuksal yOnden ulu­
sal egemenlik kurulmus old u . Bu olay, Turkiye Cumhu­
riyeti 'nin kurulusunun ilk tarihsel ve yasal asamas1d1r. 0
gun, ad1 sOylenmeyen, bi�imi bak1mmdan ulusal egemen­
li�e dayah, Cumhuriyet niteli�i ta,s1yan yeni bir devlet ku­
rulmus oluyordu. Bu devlete bir ba.skan lazund1. Ayru gun,
O�leden sonra Mustafa Kemal Pa.sa Turkiye Buyuk Mil­
let Meclisi'ne ba.skan se�ildi, milletvekillerinin �a�n�1 uze­
rine baskanhk kursusune � 1k1p temelini " u lusal
egemenlik" uzerine oturttu�u bir konusma yapt1 ve sOzu­
nu sOyle ba�lad1:
"lnsallah cihan Pad�ah1 olan Efendimi;. Ha;.retleri­
nin satl1k ve esenlik/e ve her tiJrliJ yabanc1 boyundurutun­
dan kurtulmus olarak sahane tahtlarmda siJrekli kalma­
lanm, Tann 'nm /Utfundan yakarmm. "
GOrilluyor ki Ataturk, Ulusal Kurtulus Sava.s1'mn ilk
gunlerinde padisah1, Turk halk1m ve milletvekillerini ku�
kulandmp bu sava.s1 tehlikeye dttstlrmemek i�in �ok dik­
Jcatlidir, Vahdettin haklanda: "Cihon Padcyah1 olan E;/en­
dimi;. Hauetleri" deyimini k ullanmaktad11. Oysa aradan
dokuz ay go;meden, ilk Anayasa gO�meleri sirasmda ay­
ru padisah i�in "hain" s1fat1DJ kullan acaktir.
25 Nisan 1920 pazM gtlnil ise go;ici bi r lcra Heyeti
230
(kabine) kuruldu ve asd kabinenin kurulmas1 i�in dayam­
lacak yasamn hazuhklarma b�land1. Meclis'�e se�ilen bu
ge�ici 1cra Heyeti 'nin ilyeleri alm1� olduklan oy saylSI s1-
rasma gore �unlard1: Celalettin Arif Bey (Erzurum), Ca­
mi Bey (Aydm), Bekir Sarni Bey (Amasya), Fevzi Pa�a
(Kozan), Hamdullah Suphi Bey (Antalya), Hakk1 Behi�
Bey (Denizli). Boylece parlarnentosu, b�karu ve g�ici hil­
kilmeti ile ulusal egemenli�e dayanan ve Cumhuriyet ni­
teli�i ta�1yan yeni bir devletin temeli 23 , 24 ve 25 nisan
gilnleri atdm1� bulunuyordu.

lkinci O$Oma: Kamm1zca Cumhuriyet do�rultusunda

ikinci �arna, 29 Nisan 1 920 tarihinde Meclis'�e kabul edi­
len 2 say1h H1yaneti Vataniye Kanunu'dur. Bu yasanm en
onemli il� maddesi bugilnkil dille �oyledir:

Madde 1: BiJyiJk Millet Mec/isi'nin me$ruluguna ba$­

ka/d1rma nite/iginde o/arak soz, eylem ve yav ile kar$1 ko­
yanlar veya kart$1k/1k pkartmak isteyen ki$iler vatan ha­
ym1 say1/1r.

Madde 2: Dogrudan dogruya vatana haym/1k yapan­

lar as1/arak idam edilir.

Madde 8: Bu yasa uyarmca mahkemelerce verilecek

kararlar kesin o/up BiJyiJk Millet Meclisi 'nee onayland1k­
tan sonra yerlerinde infoz edilir. Onaylanmazsa, Mec/is'­
re verilecek karara uyulur.
0� maddesini yukanya aktard1�1m "H 1yaneti Vata­
niye Kanunu" yeni devletin egemenlik hakkm1, yasarna,
y ilrtitme ve yarg1 gilcilnil belirtti!i ve korudu�u i�in bu­
nu, Cwnhuriyet kurul�u do�tusunda, ikinci �a ola­
rak kabul ediyoruz. Meclis h ilkOmetinin m�rulu�u ilke­
sini koyan bu yasa, Meclis'in bOtiln yasama ve yOrOtme
i�lerinde en yOksek merci oldupnun soz gottlrmez bir bel-
231
gesini olu�turmaktadu. Aynca sekizinci maddede, mah­
kemelerce verilen Meclis'�e tastik olunmayan kararlar ko­
nusunda "Meclis'�e verilecek karara uyulur" denilmesi,
ilk Ttirkiye Btiytik Millet Meclisi'nin yarg1 erkini de ken­
di elinde toplad1im1 ai;ik�a g�steriyor.

Opincil A$ama: Ulusal egemenliie dayanan Cumhu­

riyet'in kurulu�u doirultusundaki 3. yasa �amaya, 2 Ma­
y1s 1 920 Pazar gtinti kabul edilen l cra Vekilleri Se�imi
Yasas1 ile gelinmi�tir. 3 say1h bu yasa "BuyiJk Millet Mee­
,
lisi /era Vekillerinin Suret lntihabma Dair Kanun , ad1m
ta�1maktad1r; birinci maddesi ��yledir:

"Seriye ve Evkaf. Satl1k ve Sosyal Yard1m, Ekono­

mi, Milli Etitim, A da/et ve Mezhepler, Maliye, Baymd1r­
/1k, ki#eri, Milli Savunma, Dt$i$leri ve Genelkurmay ile
ilgili i$1eri gormek uzere Buyuk Millet Meclisi 'nin on bir
ki$iden o/rqan bir /era Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kuru­
lu) vard1r. "

Bu maddeye g�re ticarete, sanayie, tanma, orman ve

madenlere ili�kin i�ler Ekonomi Bakanhi1 'na, gtivenlik ve
pasta telgraf i�leri ise l�i�leri BakanI1i1'na b�larum� bu­
lunuyordu.
Bu yasamn ikinci maddesi, bakanlann, Btiytik Mil­
let Meclisi'nin salt �oiuntuiu ile bu Meclis tiyeleri arasm­
dan se�ileceii kurahm koyuyor, d�rdtincti maddesi ise:
"Bakanlar arasmda �1kacak anl�mazh.klar Biiyiik Millet
Meclisi'nce �oziime bailamr" diyordu .
Burada a�1k�a g�rii l tiyor ki Ttirkiye Btiytik Millet
Meclisi, ytirtitme yetkisinin kullamlmas1m bir Bakanlar
Kurulu'na vermekle birlikte bu yet kinin �ztinti, temelini
kendi elinde tutmu�tur. <;tinkti bu yasa "Ytirtitme yetkisi
Bakanlar Kurulu'na aittir" demiyordu; "Btiytik Millet
232
Meclisi'nin on bir ki�iden o lu�m� bir Bakanlar Kurulu
vard1" diyor; aynca, bakanlar arasmda i;1kacak anlasmaz­
hklann Meclis'ce i;t)ztime ba�lanaca�m1 ai;1k ai;1k belir­
tiyordu.
8t)ylece ulusal egemenli�e dayanan ve henilz ad1 st)y­
lenmeyen yani Cumhuriyet ' i n ilk baskam, Ttirkiye Btiytik
Millet Meclisi Ba�kam ad1yla 24 Nisan l 920'de sei;ildik­
ten ve Meclis'in me�rulu�unu belgeleyen H1yaneti Vata­
niye Kanunu 29 nisanda kabul edildikten sonra gelinen
tii;tincti a�amada, yeni devlet , 3 May1s l 920'de yasaya da­
yanan ilk Bakanlar Kurulu'na sahip oldu.

DordiJnciJ a$ama: Cumhuriyet'e giden do�rultudaki

dt)rdtincti asama, 7 Haziran 1 920 tarihinde kabul edilen
7 say1h yasadu. "16 Mart 1920 tarihinden itibaren Istan­
bul HiJkiJmeti'nce aktedilen BilciJmle Mukavelat, Ukudat
Vesairenin KeenlemyekiJn A ddi Hakkmda Kanun" ba�h­
�1 ta�1yan bu yasamn birinci maddesi bugtinkti dille �t)y­
ledir:

"lstanbul'un i$gal tarihi olan 16 Mart 133611920'den

itibaren Buyak Millet Meclisi 'nin onay1 d1wlda olarak Is­
tanbul HiJkiJmeti'nce yap1lm1$ olan biJtiJn antla$ma, an­
la$ma ve sozle$meler ve kamusal kararlar ve verilmi$ ay­
ncal1klar (imtiyazlar) ve maden devri ve verilen ruhsatna­
meler ile miJtarekeden sonra yap1lm1$ biJtiJn gizli antla$­
malar ve dotrodan dotruya veya bir arac1 eliyle yabanc1-
lara verilmi$ ayncal1klar (imtiyazlar) ve madenlerin devri
ve verilen ruhsatnameler ge{:ersizdir. "
Gt)rtiltiyor ki, bu yasada ger�ye ytirtime, baska bir de­
yi�le, gei;mi�i kapsar niteli�i vardu. <;tinkti bu maddede,
biri lstanbul'un i�gal tarihi olan 16 Mart 1 920, t)btirti ilk
Dtinya Savas1'ndan sonra Mondros Silah 81rak1�mas1 (mti­
tarekesi) tarihi olan 30 Ekim 1 9 1 8 olmak tizere �eride kal-
233
m1� iki tarih, ba�langi� olarak ahrup o tarihlerden sonra
Istanbul Htiktimetince yap1lm1� olan -bir inci maddede
yaz1h- i�lemlerin ge�rsiz, yasarun deyi�iyle, keenlemye­
ktiun yani yok, hi� yap1/mam� sayllacag1 a�1k�a belirtil­
mi�tir. 8()ylece Ttirkiye Bu yuk Millet Meclisi, Istanbul' -
un i�gali tarihi olan 1 6 Mart 1 920'den sonra orada aruk
bir htiktimet bulunmadi!1m, bu yasayla karar altma al­
m1� ve kendisinin til kede tek egemen gti� oldugunu i�eri­
ye ve d1�anya bir kez daha duyurmu�tur.
Burada bir parantez a�arak Ulusal Kurtulu� Sava� 1·­
nm o ()ltim kahm gtinlerinde, tilkenin, madenler gibi do­
gal kaynaklan ve milli serveti tizerinde Btiytik Millet Mec­
lisi ' nin ne denli titiz davrand1!1m belirtmek, gtintimtizde­
ki yabanci sermaye i�birlik�ili!i zihniyeti kar�1smda, ge­
rekli ve belki de yararh olur.
Be$inci A$ama: Cumhuriyetin kurulu�u dogrultusun­
da be�inci asama, 5 Eyltil I 920'de kabul edilen 1 8 say1h
"Nisab-1 Muzakere Kanun u " yani G()rti�me Yetersay1s1
Yasas1'd1r. Bu yasa, Ttirkiye Btiytik Millet Meclisi'nin �a­
h�ma ve i�leme y()ntemi i�in sadece g()rti�melerle ilgili ku­
rallan kapsayan bir g()rti ntim i�inde bulunmakla birlikte
()zti bak1mmdan dogrudan do!ruya ulus egemenli!ini ve
Meclis' in anayasal durum ve konumunu ilgilendiren bir
yasad 1r. Bundaki kurallann hepsini buraya ge�irme ola­
nag1 yoktur. Yalmz bir iki noktas1 tizerinde durmak ge­
rekiyor:
Y asarun birinci maddesi Ttirkiye Btiytik Millet Mec­
lisi' nin, Ulusal Kurtulu� Savas1'mn amacma ulasmasma
degin silrek li olarak toplanaca!1m saptam1�t1r. O�uncu
maddesi, bu durumda Meclis'e bir yilda mazeretsiz ve ara­
hks1z i k i ay devam etmeyen tiyelerin tiyelik g()revleri nin
Meclis karanyla sona erdirileceti acik�a belirtilmi�tir. Dor­
dunca maddesinde ise Buytlk M illet Meclisi tiyelitiyle me­
murlugun bir kimsede birle�emeyece!i saptarunakla bir-
234
likte, Bakanlar Kurulu iiyelili "Ve Meclis'in onayi ile elci­
lik gOrevinin ve ordu kolordu komutanl1fmm Meclis Oye­
li�y le birl�mesi caiz gOrtllm ii �tilr. Hat1Tlardadrr ki bu ku­
ral l 924'ten sonra kaldmlm1� . Biiyiik Millet Meclisi iiyesi
bulunan komutanlara iki gOrevden birini yetiemeleri bil­
dirilmi�. bOylece a skerlik gOreviyle politika gOrevi Atatiirk
tarafmdan kesin olarak birbirinden aynlm1�t1T.
5 Eyliil 1 920 tarih ve 18 say1.h ' 'Nisab-1 M ilzakere Ka­
n un u"n un, Cumhuriyete doiru giden yolda bize gore be­
�inci a�ama olmasmm nedeni, bu yasada Tiirkiye Biiyiik
M illet Meclisi'nin hie ara vermeden toplanacai1 konusun­
daki anayasal kural ve aynca Meclis iiyelikleri icin kabul
edilmi� olan aym nitelikteki kurallard1r. BOylece bu yasa
iilkede Tiirkiye Biiyilk Millet Meclisi'nin egemenli�ni per­
cinlemi� bulunmaktad1r.
A ltmc1 A$ama: Yasal bak 1mdan Cumhuriyet doirul­
tusundaki altmc1 �ama "/era Vekilleri Kanunu'nun /kinci
Maddesini Muaddil Kanun ' ' b�h�ru t�1yan 4 Kas1m 1 920
gun ve 47 say1h yasad1T. Bu yasanm konumuzu ilgilendi­
ren ikinci maddesi bugiinkil dille �Oyledir:
"Madde 2: Bakanlar, BiJyiJk Millet Mec/isi BOikam­
nm, Mee/is iJyelerinden gOsterdili adaylar arasmdan salt
rofunluk/a serilirler. "
Bunu cumhuriyet yolunda bir aµma olarak kabul edi­
�imizin nedeni, bu yasada, normal cumhuriyet devleti ka­
bine sistemine doiru at1lan bir ad1mm yer almas1d1r .
Bu yasadan Once Millet Meclisi Ba�kam bakanhklar
icin aday gOstermediiinden, bakanlann Meclis'ce teker te­
ker seciminde oylar d$.hyor, kimi zam an coiuniuiun sai­
lanmas1 giicle�iyordu. Nitekim daha ilk kabinenin seci.m.in­
de Dr. R1za Nur'un M illi Eiitim Bakanhi1'na secilmesin­
de bu yuzden giicliikler doimu�tur (!) . Yukanda deiinil­
diii gibi Tiirkiye Biiyiik Mil let Meclisi Ba�kam aym za­
manda Bakanlar Kurulu Ba��i:anhi1 yetkisini de ta�1d1im-
235
dan, bakanlann, onun g6stereceii adaylar arasmdan
Meclis'ce secilmesi, demokratik cumhuriyetlerdeki kabi­
ne sistemine doiru bir gidi�. bir ilerleme, daha doirusu
bir �amadan ba�ka bir �ey deAildi.
Yedinci A�ama: Cumh uriyet kurulu�u doirultusun­
daki cok 6nemli bir �ama, hie ku�kusuz, 20 Ocak 1 92 1
gun v e 8 5 say1h "Te�ki/011 Esasiye Kanunu dur B u Ana­
" .

yasa, bir k1sm1 gizli oturumlarda gei;en cok uzun ve cetin

g6ru�melerden sonra kabul edilebildi. Bu �amaya ul�­
mak icin Turkiye Buyi.ik Millet Meclisi' nin ilk ac1h�1 gu­
nunden ba�layarak dok uz ay gei;mesi gerekmi�t i. Bunun
nedeni �udur: Turkiye Buyi.i k Millet Meclisi uyelerinden
az1msanamayacak bir bOlumu "Te�kilat1 Esasiye" ad1 al­
tmda bir anayasa1un kabulµne gereklik olmad1�, Osmanh
Anayasasmm zaten yururlukte bulunduiu, Turkiye Bu­
yuk Millet Meclisi'nin g6revinin sadece " hilafet ve salta­
natm, vatan ve milletin kurtanlmas1 ve bai1ms1z1tim sai­
lanmas1"ndan ibaret olduiu, b6ylece bu g6revin gei;ici bir
nitelik ta�1d1i1 kamsmda idiler; ayn bir anayasa yap1m1m
gereksiz, hatta tehlikeli g6ruyorlard1. G6ru�melerdeki ce­
t inlik i�te bundan ileri geliyordu. Sonunda butiin engeller
�1hp Turkiye Buytik Millet Meclisi Hukumeti'nin ilk Ana­
yasas1 olan 20 Ocak 1 92 1 gunlu yasa kabul edildi (2)
Sekizinci A�ama: Cumh uriyet doirultusundaki seki­
zinci yasal a�ama, 23 Nisan 1 923'te, yeni Turkiye Buyuk
Millet Meclisi'nin ac1h�mm ilk y1ld6numunde kabul edi­
len 1 1 2 say:ih yasad1r . Bunun ad1 : ' '23 Nisan 'm Mi/If Bay­
ram Addine Dair K anun "du r . Bir tek maddeden olu�an
bu yasa �6yledir:
"Turkiye Buyiik Millet Meclisi'nin ilk ac1h� gunu olan
23 Nisan gunu Ulusal Bayramd1r. "
0 tarihe deiin, padi�ahlann tahta c1kt1klan gun olan

(2) Yukar1da "Ilk Meclis'in Gecibneli Anayasasi"na bak1mz.

236
ve her padi�h i�in deii�n ciilus bayramlan ve 1 kinci Mes­
rutiyet 'ten sonra da I 0 Temmuz Hiirriyet Bayram1 bir tiir
ulusal bayram say1hrd1. 1Ik kez gilniimiizden 50 yil 6nce,
23 Nisan I 92 1 'dedir ki halk egemenli�ne dayanan bir giin,
bir yasa ile ulusal bayram olarak kabul edilmisti. 0 tarih­
te bu, ad1 s6ylenmemi$ Cumhuriyet Bayram1 'ndan baska
bir sey degildi. Ve bu nedenle biz bu yasay1 cumhuriyete
giden yolda 6nemli bir a,sama olarak niteliyoruz.
Dokuz:uncu �ama: Saltanatm kaldmlmas1: 30 Aius­
tos I 922'de k azaruluns olan Biiyiik Zafer'den sonra, 9 Ey­
liil'de 1zm ir'in ahnmas1 iizerinden bir ay ii� hafta ge�in­
ce, devletin bi�imi bakunmdan "cumhuriyet" admm ka­
musal olarak ilaruna doyu en 6nemli �aya vanld1. Bu,
yukar1dan beri yapt1� siralamaya g6re dokuzuncu a.sa­
mad1r. Bu a,samada Tiirkiye BUyUk Millet Meclisi bir ka­
rarla 1stanbul 'daki saltanata kesin olarak son verdi, sal­
tanatla halifeli� ayirdJ ve 1stanbul'da dinsel kimlikten bas­
ka bir varhk ve yetkisi olmayan bir halife birakt1. Burada
6nemli bir nokta iizerinde durmak istiyorum; o da salta­
natm I 6 Mart 1 920 tarihinden ba,slayarak kaldmlm1s ol­
duiunun bu kararda saptanm1s olmas1dir. Bu tarih 1 stan­
bul 'un miittefikler tarafmdan isgali tarihidir. Boylece bu
saptam a , bir bak1ma yukanda d6rdiincii asamada s6zii­
nii etti�miz 7 Haziran 1 920 giin ve 7 say1h yasa ile para­
lellik g6stermektedir. �iinkii o yasada da 16 Mart 1 920
tarihinden sonra 1stanbul hiikiimetince yap1lm1s olan bii­
tiin antla,sma, ve anlasmalarm yok ve g�ersiz sayild1i1 sap­
tanmakta idi . ( • )
VI . SE<;IMLERI YENILEME KARARI VE
IKINCI MECLISE DOCR U
Saltanat kaldmlmca Tiirkiye devlet bi�iminin a�1khia
kavusturulmas1 gereksinmesi doid u. Ancak Birinci Tiirki-
(") Sahanaun kaldmlmas1 karan ve gerek�esi yukanda •• rv. Sa/tanatm
Kaldmlma.n " b�blJ ahmda yer alm1sur.

237
iye BtiyOk Millet Meclisi'ni olu�turan Oyelerden bir k1s­
mmm zihniyeti ve kimliii, son �arnaya rahathkla gidil­
mesini gticl�tirecek durumda olduiundan, a�ai1da belir­
tilecek olan gbrti�melerden sonra I Nisan 1 923 tarihli Mec­
lis karanyle Ttirkiye Btiytik Millet Meclisi'nin yenilenme­
sine ve yeni secimler yap1lmasma gidildi. Bu kararm ba�-
1ii1 metninden daha uzundu. B�hk �uydu: "Te�kilati Esa­
siye Kanununun Maddei Mtizeyyelesinin llgasma ve
Tecdid-i lntihabata Dair Karar . 1 1 Bugtinkti Ttirkceyle:
"Anayasa ek maddenin kaldmlmas1 ve secimlerin yeni­
lenmesine ili�kin karar. 1 1
Bu rada i.:aldmlmas1 sbz konusu edilen ek madde, 85 sa­
y1h Te�kilat1 Esasiye Kanunu'nun sonundaki " Maddeyi
mtinferide' ' b�him1 ta�1yan maddedir. Bu maddede �byle
dP ri ilivordu: " Bugtin gbrev yapan Btiytik Milet Meclisi,
5 Eyll.i1 1 336 ( 1 920) tarihli Nisab-1 Mtizakere Kanunu'nun
birinci maddesinde gbsterildiii tizere ereiinin elde edil me­
sine kadar arahks iz toplanacaimdan , bu Te�kilat1 Esasi­
ye Kanunu'ndaki 4, 5 ve 6. maddeler, ereiin eldeedildiii­
ne mevcut Btiytik Millet Meclisi tiye tarn sayJS1mn ticte iki
coiuniuiuyle karar verildiii takdirde ancak y eni secim­
den sonra ytirtiriuie girecektir. 1 1
Gbrtiltiyor k i Meclis karan ile ka ldmlm1� olan ek mad­
de, Ttirkiye Btiytik Millet Meclisi'nin stirekliliiine ili�kin
olan maddedir . Bu nu kaldiran karann metni ise �udur:
" Yeniden intihabat icras1 karargir oldu 1 1 Bugtinkti Ttirk­
ceye cevirirsek �byle olur: "Secimlerin yenilenmesine ka­
rar verildi. 11 ( I )
\:tinkti, 3 0 Aiustos 1 922 Utkusu (zaferi) sonucunda
Anadolu dti�mandan temizlenip Mudanya Silah Birak1�­
mas1 (mtitarekesi) imzaland1ktan sonra Gazi Mustafa Ke­
mal Pa�a uzunca bir yurt gezisine c1kti ve sonunda
cih J. ' 4)7
(I) T . B . M . M Kavanin Mecmua.'1,

238
Mtidafaa-i Hukuk Cemiyetlerine dayanan Halk Firkas1'­
m (partisi) kurdu ( I ) . Art1k ilk Meclis'in tilkeyi dti�man­
dan kurtarma arnac1 gen;ekle�mi�ti, bfiylece i�levini biti­
ren bu Meclis'in yenilenmesi gerekiyordu-Aydm Millet­
vekili Esat Efendi ve 1 20 arkad�1 SS saylh "Te�kilat1 Esa­
siye Kanunu'nun ek maddesinin kaldmlmasma ve sei;im­
lerin yenilenmesine ili�kin" bir yasa finerisi Meclis'e sun­
du (2).
Ulusal Kurtulu� Sava�1 sirasmda Bat1 Cephesi Komu­
tam olan ve Btiytik Ut ku'dan sonra Mudanya Silah Bira­
k1�mas1 gfirti�melerini lngiliz, Frans1z ve halyanlara kar­
�1 ba�an ile ytirtiten 1smet Pa�a (1nfinti) d1�i�leri bakanh­
�ma atanm1�t1. 1smet Pa�a ktirstiye gelerek bu fineri tize­
rine gfirti�lerini ai;1klad1 ve sfizlerini �fiyle bitirdi:
"Btiytik Millet Meclisi 'nin verece�i kararla tilkenin bti­
ttin kaynaklan ve olanaklanyla ytirtimek ii;in sei;imlerin
yenilenmesi yoluyla ulusun gene) oyunun yeniden ortaya
konulmas1m fineriyorum . ' '
Bunun tizerine bir-iki k1sa konu�ma yapdd1ktan sonra
Burdur milletvekili Ismail Su phi Bey �u konu�may1 yapt1 :

"Efendiler; yuce Mee/is ii� y1/ once burada bir me$ru

savunma i�in toplanm1$ll. 0� y1/ once yuce Mee/is bura­
da topland1l1 zaman u/kenin her yam diiJmanla �evrilmqti
ve u/kenin kendi i�inde dii$man vard1. Olke ab/uka altm­
dayd1. Geldik, ii� y1/d1r didi$1ik, ulra$1lk. Yerle gok/e sa­
V0$1lk. Sonunda Tann 'nm yard1m1yla dil$mam yendik.
Bugun ile dun arasmda var/1k/a yok/uk arasmdaki kadar
fork vard1r. Bugun yuce Mee/is oi.gur bir u/kenin uzerin­
de u/usun vekili o/arak egemendir. U/us do oi.gurdur. Oz-
(I) Bir sllre soma Cumhuriyei Halk Fnkas1 (panisi) adm1 alan ve Atattlrk tarafm­
dan kurulmu� bulunan ilerici nitelikli bu parti 12 Eyltll 1 980 askeri darbesin­
den sonraGenelkunnay �kan1 Org.Kenan Evren'in b�kanhJl altmdaki MiUi
GUvenlik Konseyi tarafmdan kapa11lm1�11r.
(2) TBMM Zabll Ceridesi Devre I.. cilt 28, s.2891290)

239
gurce di4iinuyor. Yabanc1 korkusu yoktur. Bat1ms1zltt1-
m e/de etmi.Itir. 0 ha/de bugun bartj soz konusudur. U/u­
sun ge/ecekteki yazg1S1 soz konusudur. 'A.rt1k bat1ms1z/1-
t1, varltt1 detil, ge/ecekteki yazg1S1, kendi kendisini onar­
mas1, yenilemesi, gu�lenmesi soz konusudur. 0 ha/de biz
diyoruz ki u/usun gene/ oyuna bO$VUra/1m. Nasti ki u� y1/
once gelditimiz zaman u/ustan gu� alarak, u/usun savun­
ma gereksinmesine dayanarak geldikse, bugun de u/usun
kendi kendini gu�lendirmesi, dU$manlarla barl$ konusunda
yeni bir dayan� (azim) ve karar ile kendini gostermesi ge­
reksinmesi kar$tsmda, yine u/usa ba$vuruyoruz. Olkenin
kimi bO/geleri i$ga/ altmdayd1. 0 bO/geler dii$man elinden
kurtanld1. 0 bO/gelerdeki karde$1erimizin de Millet Mec­
lisi 'nde oylarmm temsil edilmesi gerekir.
Efendiler; Millet Meclisi 'nin sav�1m ve sav� ya§ammda
�ok buna/1m/1 zamanlar, da/ga/1, firtma/1 zamanlar olmu$­
tur; bundan df4manlanm1z kimileyin a/dand1/ar, umuda
kap1/d1/ar, aymazl1 k ettiler. Nasti ki u� y1/ once biz bura­
_
da topland1t1m1zda bizleri hemen dat11tverecek, kendi ken­
dine �ozU/uverecek samp a/dand1/arsa, nas1/ ki Yunan or­
dusu Anadolu topraklarmda bulunurken ve kimi zaman
dt$ gorunf4e gore ge�ici yengiler (zaferler) kazamrken nas1/
a/dand1/arsa, sonra bugun de boyle bizim aram1zda kimi
zaman tartl$malar, mucade/eler, ge�ici gorunum/U o/ay­
lar pkt1tmda a/dand1/ar ve a/damyorlar ve belki daha do
a/danacaklard1r. Tiirk u/usu birdir. Gerektiti zaman ka­
ranm verir. Buyuk Millet Meclisi biitun dunya kar$1smda
kamtlayacakt1r ki Turk u/usu birlik i�indedir. Karanm ve­
rir. Buyiik Millet Meclisi u/usun vekillerinden olU$fflU$­
tur. 0 veki//er u/ustan gerektitinde gu� a/1rlar. Millete gi­
delim. Zaten milletten gelmi#erdir, tekrar millete gider­
ler. Boylece efendiler, $U imzalan bulunan onergede go­
riJ/dutu gibi, u/usun gereksinmesi i�in yeniden oya ba§ vu­
ru/dutu zaman Buyuk Millet Meclisi karanm verecektir.
240
Bayak Millet Meclisi buraya gelmi1, her 1eye kar1m so­
rumsuz o/arak yerinde oturan, direnen veki/lerden olu1-
m� degi/, u/usun karanm, oyunu, da�ncesini her 1eyin
astande kutsa/ tamyan ve gerektik(:e u/usa ba1vuran ve­
kil/erden olu1mu1tur. (3)
Bu konu�madan sonra bin;ok milletvekili soz ahp dti­
�tincesini bildirdi ve sonu�ta yukanda belirtildi�i gibi se­
�imlerin yen ilenmesine ili�kin yasa kabul edildi. (4).
Ancak 1 Nisan l 923'te alman bu karardan sonra Bti­
ytik Millet Meclisi on alu gun daha �ah�arak gtindemin­
deki i�leri bitirdi (5) ve 16 N isan 1 923 tarihinde oturumu
ba�ka bir gtine biraku. 0 gun �o�unluk sa�lanamad1�m­
dan toplant1 21 May1s 1 923 gtintine b1rak1ld1. 0 gtin de
�o�unluk sa�lanamad1�1 i�in toplant1 yap1lamad1.
Se�imler yaplld1 v e 1 kinci Meclis 1 1 A�ustos 1 923 tari­
hinde topland1. Boyle.ce Kuvayi Milliye ruhunu ta�1yan ve
"Milli Mticadele Meclisi" niteli�inde olan ilk Ttirkiye Bti­
ytik Millet Meclisi ti� y1lhk �anh tarihini kendisi kapat1p
yerini bir devrim meclisi niteli�i t�1yan ikinci Btiytik Millet
Meclisi'ne biraku.
Cumhuriyet'in 29 Ekim I 923'te ilanma bu lkinci Mee­
/is karar verecektir .

Vil. ILK MECLIS 'IN KARAKTERI VE

IKINCI, 090NCO
MECLISLERDEN A YR/Ml

tlk Meclis'i kendi i�inde iki evreye ayirmak gerekir:

Birinci evre; 23 Nisan I 920'de Anadolu'dan ivedi ola­
ra k se�ilen ve kapaulan 1stanbul Mebusan Meclisi'nden
ka�1p gelebilen bir k1s1m milletvekilleriyle b�lar; tngiliz-

()) T8MM Zab11 Ceridesi Devre I, cilt, 28, s.28V286

(4) T8MM Zabn Ceridesi Devre I , cilti 28, S.287/294
(S) T8MM Zabn Ceridesi Devre I , cilt 29, s .240

241
ce Malta'ya stirtilmtis olan Ista nbul Mebusan Meclisi tiye­
lerinin geri dOntip, btiytik bir bOltimtintin A nkara'ya ge­
lerek Meclis'e kat1lmasma kadar surer.
Birinci evrede milletvekili saylSI 1 1 0- 1 40 arasmday­
d1. llk kabine 1 25 tiyesi olan Meclis tarafmdan s�ildi. Bir­
�ok Onemli karar da bu birinci evrede ahnd1'.
lkinci evre; Malta'dan gelenlerle Anadolu' nun ttirlti
yerlerinden yeni se�ilen milletvekillerinin kat1hm1yla olu­
san Meclis evresidir. Bu son evrede birinci ve ikinci grup
ad1yla iki a yn grup, sanki iktidar ve muhalefet partileri
gibi ka rs1 kars1ya gelmistir.
Birinci grup Meclis Baskam Mustafa Kemal Pasa' -
nm yOresinde odaklasan " Mtidafaa-i Hukuk" grubuydu.
Hentiz bir siyasal parti niteli�i yoktu . Arna temelde tilke­
nin hemen her yamnda subesi bulunan ve etkinlik gOste­
ren Mtidafaa-i Hukuk Cemiyetleri'ne dayaruyor, ilerici bir
gOrtintim t�1yordu.
lkinci grup ise bir ttir m u halefet partisi gOrtintimtin­
de olup, o da parti de�ildi. Belirli bir lideri de yoktu. Arna
konusmalanna bak1hnca Erzurum Milletvekili Htiseyin
Avni (Ulas), ikinci grubun baskam olarak gOrtintirdti.
l kinci grup tiyeleri, Ulusal Kurtulus Savas1' nda cepheler­
deki durumun denetimine bile kansu, bu konudaki eles­
tirilerini Meclis'te dile getirirlerdi. Bu grubu olusturan tiye­
ler genelde tutucu bir gOrtise sahiptiler. BOylece iktidar
kars1smda muhalefette bulunan tutucu bir siyasal parti­
nin htiktimet icraatlru denetleme gOrevini yap1yorlard1. Ki­
mileyin bu ytizden Meclis'te �ok sert tart1smalar olurdu.
Bununla birlikte is vatan savunruasma, Yunanhlar ve on­
Ian destekleyen Batih devletler kars1smda kararlastmla­
cak tutuma gelince her iki g rup tek bir topluluk halinde
birlesiverirdi.
Birinci Meclis'in karakterinin bir yOnti de diktatOr ni­
teli�iydi . Btittin devlet gti�leri, yani yasama, ytirtitme ve
242
yarg1, onun i.;inde toplanm1st1. Yunanhlarm Anadolu'da
ilerledi�i o filtim kahm gtinlerinde ti l kenin ttirlti yerlerin­
de .;1kan ve Istanbul htiktimetince k1skirt1hp desteklenen
i.; isyanlarla savasmak ve ttirlti propagandalarla ayart1hp
ordudan gizlice aynlarak surada-burada �k1yahk yapan
asker ka.;akh�1m finlemek i.;in Birinci Meclis kendi tiyele­
ri a ra s m d a n se.;ti�i m i l l et v e k i l l eriyle " t st i k J a l
Mahkemeleri" kurmus, bunlan Anadolu'nun ttirlti yer­
lerine �findermist i .
D1sandan samld1� gibi Birinci Meclis, Mustafa Ke­
mal P�a'mn her dedi�ni yerine getiren bir "uydu Meclis"
de�ildi. Zaman zaman uyelerden kimileri herhangi bir ko­
nuda Mustafa Kemal P�a'nm gfirtislerine kars1 .;1kar, Pa­
sa konusma ktirstistine gelerek dtistincelerini tekrar tek­
rar savunmak zorunda kahrd1. Yani yetkileri bak1mmdan
diktatfir niteli�inde olan bu Meclis, i.;isleri yfintinden tam
demokrat bir Meclis'ti. Her tiye istedi�ini sfiyler, gerekli
gfirdti�ti konularda yasa finerisi verirdi.
Okuyanlar i.;in biraz .;eliskili gelecek ama, diktatfir
nitelikli bu Meclis, fite yandan tam halk.;1, halka a.;1k bir
parlamentoydu. Halktan her yurtt� bu Meclis'e kendi fizel
isleri i.;in dilek.;eyle b�vurabilirdi. Meclis'in dilek.;e ko­
misyonu bunlan i nceler, gerekiyorsa bakanhklara yfiner­
ge (talimat) verip bu dilek.;eleri ilgili mercie gfinderirdi.
Bakanlar do�rudan do�ruya ve ayn ayn oylama ile
Meclis tarafmdan se.;ildi�i i.;in fime�in tanm, sulama ya
da cephedeki bir durum konusunda Meclis, ilgili her ba­
kam sorguya .;ekebi lirdi; bu durum ortak sorumluluk ta­
s1yan htiktimet, " kabine" sisteminin de� il, tek tek bakan­
h klarm sorumlulu�u tizerine dayal 1, kendine fizgti bir sis­
temdi.
1 9 1 9 ydmda Istanbul Mebusan Meclisi'ne gfinder ile­
cek milletvekili se.;imleri, o dfinemdeki se.;im yasasma gfire
dtizenli olarak yapdnust1. Arna lstan bul'un 1 6 Mart
243
1 9 1 9'da i�gal edilmesi Mebusan Meclisi' nin kapat1lmas1,
bu Meclis'in kimi iiyelerinin lngilizler tarafmdan Malta'­
ya siirgiin edihnesi sonucunda �ok ivedi olarak Ankara'­
da toplaninas1 gereken Biiyiik Millet Meclisi iiyeleri, ls­
t;mbul mebuslan gibi tam diizenli olarak se�ilemedi. De­
nebilir ki Anadolu illerinde bir�ok ki�i. boyle bir Meclis'e
katilmaktan �ekindi� i�in kim yiirekli ise ve yurt savun­
mas1 i�in boy le olaianiistii yetkili bir Meclis'in toplanma­
sm1 gerekli goriiyorsa, neredeyse goniillii olarak ba�vur­
mu�. �oiunca onlar se�ilmi� ve gelmi�ti bu Meclis'e. Bu
nedenle milletvekillerinden �oiu, soziinii sakmmayan atil­
gan insanlard1. Cephelerde askerleri yiireklendirmek i�in
mavzer kur�unlan ta�1yan ku�aklar ku�amp tiifeii omzu­
na takarak at iizerinde sav� boylanna gidenler vard1. Or­
neiin; lsparta Milletvekili Sankh Hoca Haf12 lbrahim Bey
bunlardan biriydi.
Bu anlatt1klanm gosteriyor ki l l k Meclis'in iiyelerin­
den bir boliimii Anadolu'nun tiirlii yerlerinden hemen ko­
�up Ankara'ya gelmi�. belki oirenim diizeyi dii�iik, ama
yurt savunmas1 konusundaki istenci �ok gii�lii ki�ilerden
olu�uyordu. Bir k1sm1 da Istanbul Mebusan Meclisi'nin
kapatllmas1 iizerine kurtulup ka�abilen ve tiirlii tehli keyi
gaze ahp Anadolu' nun o donemdeki yoksunluk zahmet­
lerine katlanarak Ankara'ya ula�abilen mebuslard1.
Yukanda belirttiiim ikinci evrede Malta'dan gelen­
lerle, ilk giinlerde Anadolu'dan Ankara'ya ul�amayan­
lann bir sure sonra gelip kat1lmas1 sonucunda iiye say1s1
ii� yiizii a�m1�t1. lstanbul'dan gelenler genellikle daha kiil­
tiirliiydiiler. Anadolu'dan se�ilenler arasmda �ok�a hac1,
hoca, �elebi, �eyh gibi ki�iler ve Doiu'dan gelmi� Diyab
Aia gibi �iret ba�kam Kurt beyleri de varch.
<;ok onemli olarak not edilmesi gereken bir nokta;
ayn ayn k1hkta, ayn ayn goriiniim ve formasyonda, �ok
deii�ik ya�larda olan bu milletvekillerinin birbiriyle �ok
244
s1k1 bir dostluk, anlay1�. tilkti birli@ ii;mde kenetlenmi� ol­
mas1dir; e�er Ulusal Kurtulu� Sav�1 ba�anya ul�mam1�
olsayd1, hepsinin yazg1s1 aym olacakt1; birer birer yakala­
mp ya 61dtirtllecekler, ya da "Padi�ha isyan" sui;undan
mahkemeye verileceklerdi. Bir yanda vatan sevgisi, Ote
yanda bu yazg1 birli�i milletvekillerinin dti�tincelerinde
sakhyd1 ki, aralarmda e�it i m , y� ve gOrti� aynh klarma
kar�m onlan bOyle birle�tiriyordu.
Aynca �unu da Onemle vurgulamak gerekir. Birinci
Meclis'in b�kamndan en geni; tiyesine kadar ortak bir
amai;lan vard1: Yunanhlan tilkemizden atmak, bOylece
Anadolu, Trakya ve lstanbul'u dti�man i�galinden kur­
ta rmak amac1yd1 bu. Padi�ah Vahdetti n'in ihaneti ve ln­
gilizlerle i�birli�i saptamncaya kadar milletvekillerinden
geni�i;e bir bOIOmilntin amac1 lstanbul ' u ve Padi�ah1 tut­
sakhktan kurtanp Osmanh Devleti'ni devam ettirmekti .
Bu nedenle ilk zamanlarda hep "makam1 Hilafet ve Sal­
tanat1 tahlis etmek"ten sOz edilirdi. Halka da bu yolda
telkin yap1hrd 1. <;unkti yOzy1llardan beri padi�ahh�a ba�h
olan Anadolu halk1m Padi�ah'm ihanetine inand1rmak ko­
lay de�ildi. Anadolu'nun ttirlti yerlerinde Ttirkiye Btiyti k
Millet Meclisi'ne kar�1 i;1kanlan isyanlann ana temas1, "bu
Meclis'in Padi�aha kar�1 isyan halinde oldu�u" idi.
Btittin bunlarm tisttinde Ulusal Kurtulu� Sava� 1'nm
ruhu, motoru, Orgtitleyicisi -,.,e lokomotifi Mustafa Kemal
Pa�a'mn liderlik niteminin etkisini Ozellikle belirtmek ge­
rekir. Onun gerek Hareket Ordusu'nda gerek <;anakka­
le'de, gerekse Birinci Dtinya Sava�1'nda Do�u ve Gtiney
cephelerimizde, " hii; yenilmeyen komutan" tin tine sahip
oldu�unu bu Meclis'teki herkes biliyordu ve O'na inam­
yordu. Geri;i Sakarya Sava�1'ndan Onceki gtinlerde mil­
letvekillerinden kimileri bu inani;larm1 yitirmi� gOrtindti­
Jerse de btiy tik i;o�unluk Btiytik Millet Meclisi Ba�kam
Mustafa Kemal P�a'ya istedi�i geni� yetkileri vererek
245
'O'nu B�komutan atanu�lard1. Sakarya'da dii�mam ye­
nen Ba�komutan Meclis'e dOndiigiinde ayakta alk1�lan­
m1�. kendisine oybirligiyle "Gazi" unvaru verilmi�ti. Mus­
tafa Kemal 'in bilyiikliigii, biitiin icraaum halka dayana­
rak ve onun temsilcisi olan Biiyiik Millet Meclisi ile ger­
�ekle�tirmi� olmas1d1r.
***
B�ta belirtildigi gibi tlk Meclis 'in iiyelerinden bir bO-
liimii, Anadolu ve Rumeli Miidafaa-i Hukuk Cemiyeti He­
yeti Temsiliyesi (YOnetim K urulu) Ba�karu Mustafa Ke­
mal P�a tarafmdan yay1mlanan genelge uyannca illerden
ivedi olarak se�ilmi�ti; bir bOliimii de 1 6 Mart 1 9 1 9'da i�­
gal edilmi� olan lstanbul'da kapat1lan Osmanh Mebusan
Meclisi'nden ka�1p Ankara'ya gelebilen mebuslardan olu�­
mu�tu. Oysa l kinci ve O�iincii Meclisler tek parti Meclis­
leriydi; bunlarm iiyeleri, yurdun dii�mandan temizlenme­
sinden sonra Gazi Mustafa Kemal Pa�a tarafmdan kuru­
lan Halk Partisi ( 1 924'te Cumhuriyet Halk Partisi ad1m
alnu�ur) adaylan olarak se�ilmi�ti. Bu parti, Mildafaa-i
Hukuk dernekleri ve t l k Meclis'teki Miidafaa-i Hukuk
Grubu temeline dayamyordu . Halk Partisi'nin Ba�kam
Mustafa Kemal P�a ve yOnetim kurulu ilyelerince gOste­
rilen milletvekili adaylan halk m s�imine sunulup se�ildi­
ler. Ger�i i k i dereceli se�im yasasmdaki yOnteme gore bii­
tiin illerde milletvekili se�imleri yap1hyordu, ama bu se­
�im i�in formalite yOniiydii. H al k Partisi tarafmdan gOs­
terilen aday mutlaka sajliyordu. 0 ha Ide bu adaylar, "hal­
km se�imine sunuluyordu" demektense, " halk m onay1-
na sunuluyordu ' ' deyi�ini kullanmak belki daha yerinde
olur. Demek ki l kinci ve O�iincii Meclisler tek parti mec­
lisleriydi. Ger�i lkinci Meclis ' e Bursa'dan Nurettin Pa�a.
Giimii�hane'den Zeki Bey bag1ms1z olarak se�ilmi�lerse de
bunlar tek tek olaylard1. Ba�ka yerlerde bag1ms1z adaylar
se�im kazanamam1�lard1. Meclislerin tek parti Meclisi ol-
246
ma niteliii yalmz 1 k inci ve O�tincti Meclislere fizgti olma­
y1p, 1 946'da �ok partili rejime ge�ilinceye dek stirdti .
1lk Meclis ile l k inci ve O�tincti Meclisler arasmda
"islevleri" bak1mmdan da aynm vard1. Hep belirtildiii
gibi 1lk Meclis, Milli Mticadele Meclisi'ydi. Bu Meclis, "til­
kede ilk kez ulusal egemenl iii" kurmus, "tam
bai1ms1zhk" ilkesinden yola �1karak Mustafa Kemal 'in
finderliiinde inamlmaz gti�ltiklere, k1sk1rtdan i� isyanla­
ra ve ihanetlere karsm savas1 stirdtirmtis, til keyi dtisman­
lardan temizlemisti; Padisah VI. Mehmet Vahdettin'in 1n­
gilizlerle isbi::-liii yap1p Btiytik Utku'dan sonra bir tngiliz
z1rhhs1yla 1stanbuldan ka�t1i1 anl�dmca da Padisahhk ve
Halifeliii birbirinden aymp Padisahhia son vererek Os­
manh Devleti'ni sona erdirmisti. Halifeliie ise Abdtilme­
cit E fendi'yi se�t i. Hentiz "cumhuriyet" s6zcuiu ai1za
ahnm1yordu, Ankara'daki yeni devlet, "Ttirkiye Btiytik
Millet Meclisi Hti kdmeti" ad1m t�1yordu.
Cumhuriyet , tkinci Meclis tarafmdan ilan edildi . Lo­
zan Bans Antlasmas1 da t ki nci Meclis tarafmdan onay­
land1. 1Ik Cumhuriyet Anayasas1 1 924'te t k inci Meclis'te
hamlamp kabul edildi . Halifelik 3 Mart 1 924'te t kinci
Meclis'�e kaldmld1. Aym gtin seriyye Vekaleti (bakanh­
i1) ve �eriyye Mahkemeleri kaldmhp yarg1 birliii, medre­
seler kaldmhp 6irenirn birliii yerlestirildi. B6ylece Ttir­
kiye Cumhuriyeti'nde laik devrimin temeli l kinci Meclis'te
atdd1. Bu temel, 17 �ubat 1 926'da kabul edilmis olan Ttirk
Medeni Kanunu (Yurttaslar Yasas1) ile pekistirildi. Bi.ltiln
bunlar 1lk Meclis ile t k inci ve O�tincti Meclisler arasmda­
ki islevsel aynm1 g6stermektedir. \:tinkti 'yaz1 devrimi'ni
ger�eklestiren O�tincti Meclis de tkinci Meclis'in baslatt1-
i1 Kemalist devrime yeni halkalar ekledi. Bu nedenledir
ki biz 1lk Meclis i�in "Milli M ticadele Meclisi", l kinci ve
O�tincti Meclis'ler i�in ise " devrim Meclisleri" niteleme­
sini kullamyoruz.
247
 VJ/l MECLIS'TEN SON A YRIL/$/M VE
A VRUPA 'YA DOCR U

I. Yuksek Ogrenim Ozlemim Ge�ekle$iyor: B i r yan­

dan Ttirk i ye Btiyiik M i llet Meclis i'nde memurluk gorevi­
mi yerine geti r i r ken, bir yandan da ytiksek O�renim yap­
mamn b i r yolunu ariyord u m . 0 tarihlerde Meclis alt1 ay
�ah�1p alt1 ay tatil yap t1�mdan, gorevim, yuksek o�renim
yapmak i�in elveri�liydi, ama Ankara'da tek b i r faki.ilte veya
ytiksek okul yoktu. Ger�i b i r mustant1k (sorgu yargic1) oku­
lu a�1lm1� ise de oradaki o�renim, ytiksek tahsil say1lm1-
yord u.
1 924 y1hnda lstanbul'a g i d ip fak tilteleri inceledim, de­
vam zorunlu�u olmayan bir fa k tilte anyordum. H uk u k Fa­
k tiltesi'ni buldum. Profesor Ayniziide Tahs i n Bey fa k tilte
reisi (yani dekan) idi. Lise diplomanu gottirtip kayd 1m1 yap­
tird1m. Kendi kendime "lyi ki liseyi bitirmi�im" d iyordum.
Simdi a rtJk "tiniversiteli" olmu�tum. l�imde bir ovtin� duy­
g usu vard1.
Gerekli kitaplar i tedarik edip A nkara'ya dondtim.
1 92 5 y1h Kas1m ay1 b a � m d a A nkara'da, - ilk ytiksek
o�renim k urumu olarak- bir H uk u k Mektebi a�1ld1.
1927'de Bakanlar Kurulu ka rari ile ad1 fa k tilteyeye �evri­
len bu mektep, bugtinkti Ankara Oniversitesi'nin �ekirde­
�i oldu. Istanbul Hukuk Faktiltesi'ndeki kayd1m1 ona nak­
lettird i m.
Mektep 5 Kas1m 1925'te, i l k Tti r k i ye Btiytik Millet
Meclisi binasmda, Gazi M ustafa Kemal Pa�a'mn tarihsel
bir soylevi ile a�1ld 1 .
O'nun konu�mas1m, ilk kez 1 9 1 9 y 1 h arahk aymda, ya­
ni yakla�1k alt1 y1l once, Ankara lisesinin alt holtinde nas1l
co�ku ile d inledi�imi yukarid a anlatnn�t1m. A� y 1l ve da­
ha sonralan onu Meclis'te de d i nledim. Bu kezki kom.. �­
mas1 ba�ka t ti rltiydti: Yal mz b i r sava� adam1, bir milli mti-
248
cadele adam1, bir politika adam1, bir btiytik komutan ola­
rak degil, btiyiik bir devrimci olarak konu�uyordu. Ata­
ttirk bu konu�m asmda ozellikle bir vicdan ve ote dtinya
ili�kisi olan d i ri in, devlet ve d tinya i�lerine kan�tmlm as1-
nm ne denli korkunc ve ugursuz sonuclar dogurdugunu
anlat1yor, hukuk ogrenimine ba�layan biz genclere laik hu­
kuk ve uygarhk yolunu gosteriyord u .
Ytiksek ogrenimimi 1 928 H az i ra n aymda bitirdim. 0
zaman gerek l stanbul H u k u k Faktiltesi'nde, gerek Anka­
ra H u kuk Mektebi'nde ogrenim stiresi tic y1ld1.
2. Smav Kazanmak Yetmiyor: lsvicre Medeni Kanu­
nu almah hentiz 1ki y1I olmu�tu. Bu kanun hakkmda
" m a h alli nde" bilgi sahibi o l m a k icin lsvicre'ye, smavla og­
renci gonderilecegi ilan edild i . Smava IO ki�i girdik. Son­
radan Ankara H ukuk Faktiltesi Medeni H u k u k P rofeso­
rti olan rahmetli arkada�1m Cahit (Oguzoglu) ile i k im i z ka­
zand 1 k .
Beni o gtinlerde cok btiyiik uztinttilere du�tiren ve baz1
k i � iler ha kkmda dti� km kh gm a ugratan bir olay1 bu ki­
tapta vurgulamadan gecemeyecegim: Adalet Bakanhg1 ben­
den, "Avrupa 'dan Tiirkiye 'ye dondugum zaman gostere­
cegi yerde �al1$mad1g1m takdirde, Avrupa tahsi/im i�in har­
cam1$ o/acag1 paramn iki kallm geri odeyecetime dair no­
terden tasdik/i bi r taahhiitname ve bir de kefil" istedi. Ve­
rilen formtile gore taahhtitnameyi notere hazulatt1m; fa­
kat kefil k i m olaca kt1?
Daha once tan1d1g1m Deni zli Milletvekili Necip Ali
(Ktictika) Bey'e git t i m . Hemen kefil yerini i m zalad1. Sevi­
nerek Bakanhga ko�tum; oradaki yet kili memur: " Mebus
memur say1hr. Kefil, Ankara Ticaret Odas1'na kay1th ttic­
car olmahdir" di ye kabul etmedi. Yeniden Necip Ali Bey'e
geld i m . Bi rkac tticca r mebus buldu ise de hicbiri im zala­
mad1. Necip Ali Bey, l s parta mebusu H a fiz l brahim Bey'e
dert yand1. 0 da " H aydi E m in Bey'i bulup im zalatahm"
149
dedi. lkinci Meclis binasmm i�inde, noterli�in ka�1d1 elle­
rinde ben de arkalarmda olmak iizere -o tarihte
"enciimen" denilen komisyon odalanm- aray1p Eski�e­
hir Mil letvekili Emin (Sazak) Beyi bulduk. Durumu ona
anlatt1lar "Ben kefd olmaya yemin/iyim, kimseye kefif
olamam" diyerek kestirdi att1. Necip Ali ve Hafiz lbrahim
Beyler: "Sizin imzamz1, Ankara Ticaret Odas1'na kay1th
oldu�unuz i�in istiyoruz. Siz imzalaym, bizler de size kar­
�1 kefil olahm; e�er bir zarar gelirse biz t}deriz" diye mar
ettilerse de yine kabul ettiremediler.
Ilk Tiirkiye Biiyiik Millet Mec/isi 'nde kiirsiiden "Va­
tan, millit, $ehitlerimiz. evlatlarim1z." gibi biiyiik lafiar
eden Emin Bey demek buydu?
A�lamakh oldum. Ayn ld1k.
Hafiz 1brahim Bey: "Haydi Besim Atalay Bey'e
gidelim" dedi. Kiitahya Mebusu olan Besim Atalay, Ko­
yun Pazan denilen �ar�1 bt}liimiinde petrol ticareti yapar­
m1�. Onun 1920'de ilk hiikiimet proram1 okunduktan son­
raki konu�mas1m co�ku ile dinlemi�tim. Eski bir e�itimci
ve kiiltiirlii bir ki�iydi. Bir ilin milli e�itim miidiirii iken
ilk Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi'ne iiye se�ilmi�. Meclis�
in ikinci ve ii�iincii dt}nemlerinde de se�ilerek milletvekil­
li�ini o giine de�in siirdiirmii�tii. Noter ka�1dm1 her halde
imzalay1p bana kefil olurdu. l�im ferahlam1�t1.
Yanma yine ii�iimiiz gittik. 0 da biitiin marlara ra�­
men, "yeminliyim" diye kefillik belgesini imzalamad1.
Diikkandan �1kt1k. Necip Ali ve Hafiz 1brahim Beyler �a­
!Jya, ben ise Samanpazan yoluna do�. birbirirnizden ay­
nhrken "0ziilmc, nas1l olsa birini bulaca�1z" diye beni te­
selli edici st}zler st}yledilerse de ben art1k umudumu kes­
mi�tim.
Demek Tiirkiye buydu/ Demek {:Oll$mak, didinmek,
sinav kavmmak, hepsi bo$ �lerdi ve insanlar dl$tan gl>­
riJndiJkleri gibi· detillerdil S/Jveri /Jz.lerine uymuyordu.
2SO
 4. GiJsteri$siz bir buyuk insafL· Ba�1m �atlayacak gibi
a�nyordu. Evimin bulundu�u Harnarn45ntine giderken ora­
da eczaneye u�ray1p aspirin satm ald1m. Ara sua ah�veri�
etti�im eczane sahibi Seyid Bey, askeri eczac1hktan emek­
li bir zatt1. Yiiztimtin �izgileri tiztinttiden ne kadar bozul­
mu� olacak ki bana hastah�1m1 sordu. " lmtihan kazan­
d1m, bo�a gidecek. <;unkti Ticaret Odas1'na kay1th kefil
bulamad1m" dedim. "Rana ni�in siJylemediniz? Ben Oda!
ya kay1t/1y1m, verin imza edeyim" diyerek benim hem se­
vinc, hem de �a�kmhk i�inde uzatt1�1m kefillik belgesini
imzalad1. Sevincim smm1zd 1.
Demek Turkiye'de idealist insanlar da vard1. (*)
5. Turkiye Buyuk Millet Meclisi'ndeki memurluk ya­
$am1mdan kesin o/arak aynll$1m: 1 928 ydmm son gtinle­
riydi. Paras1zd1m. Hukuk Faktiltesi'nde Roma Hukuku
Profes45rtimtiz olan TBMM'nin I dare Amiri, Istanbul Mil­
letvekili Tevfik Kamil (Koperler) Bey beni Ocak 1 929 i�in
bir ay izinli sayd1. B45ylece bir maa� fazla alacakt1m.
1 927'de se�imler yenilenmi�. Meclis'in ti�tincti d45ne­
mi ba�lam1�t1. Benim oradaki en son g45revim ise "muha­
sebe mtimeyyizli�i" (saymanhk btirosu �eflig.i) idi.
Meclis'in ilk d45neminin a�dd1� 1 920 y1hnm 23. Ni­
san'mda "evrak mtibeyyiz.i " olarak g45reve ba�lad1�1m za­
man, 16 y�1m1 doldurmaya daha d45rt ay vard1.
Sekizbu�uk yLI sonra, Avrupa'da hukuk ()�renimi yap­
mak tizere 3 1 Arahk 1 928'de Meclis'in ti�tincti d45nemin­
deki muhasebe mtimeyyizli�i g45revinden �ekildi�m tarihte
ise, 24 ya�mn birka� ay ()nee doldurmu�tum; hem de evli
ve birbu�uk ya�mda bir o�lan babas1 idim.

r-J Avrupa'daki OJrenimimi bitirip Ttlrkiye'ye dOndOkten soma her

Ankara'ya gidi$imde HamamOnO'ne, onun mOtev.m eczahanesine gider,
elini Opmek isterdim. 0 da OptUnnezdi. Subat 1947'de �a gOzlerini
ywnduiu z.aman, babanu kaybettilim gOnkO kadar OzOldOm. I$1klar i�n·
de yawn.

25 1
 l l k Meclis'e girerken, ba�ta anlatt1�1m gibi heni.iz lise
s1ralarmda O�renci idim. Meclis'in i.i�i.inci.i dOneminde gO­
revden aynhrken Hukuk Faki.iltesi mezunu bulunuyordum.

�unu belirtmeliyim ki Meclis'in ilk i.i� dOneminde de­

�i�ik kalemlerdeki gOrevlerim bana bizdeki politika ya�a­
mmm i� yi.izi.ini.i, kahph k1yafetli nice insarun, bilgi ve in­
sanhk yOni.inden koflu�nu gOsterdi ve i.iniversite mala­
nnda hi�bir zaman O�renemeyece�m �ok �eyler O�retti.
6. Avrupa'ya Dotru.· �imdi Avrupa toplumlanrun ti.ir­
li.i sorunlanyle kar�1la�acakt1m. Milli Milcadele, Meclis
Memurlu�. hukuk O�renimi, aile ve evlat sahibi olmanm
sorumlulu�u beni pi�irmi�. Avrupa'da kar�ilaµca�1m top­
lumsal ve siyasal sorunlan kendime gore de�erlendirebile­
cek bir olgunlu�a ul�tirm1�t1.
GOrevden �ekilme dilek�emi muhasebe mi.idi.iri.i Maz­
lum Bey'e verdim (I). Liseyi b itirmek i�in ayn kald1�1m iki
yil �1kt1ktan sonra, �e�itli kalemlerinde toplam olarak al­
t1bu�uk yildan biraz fazJa �ah�m1� oldu�um Ti.irkiye Bi.i­
yi.ik Millet Meclisi'nden bu son ve kesin aynh�1m oldu (2).
t�imde bir eziklik, bilinmeyene do�ru gitmekten do­
�an bir ti.ir endi�e vard1. Art1k beni hi� bilmedi�im yeni
i.ilkeler, yeni insanlar, yeni �1h�malar ve yeni �evrenler
(ufuklar) bekliyordu.

(I) Meclis'teki son g()revim olan m uhasebe m ilmeyyizliA;inde bana ve­

rilmi� olan ve ilzerinde o zamanki Meclis !dare Amiri Saym Tevfik Ki·
mil Koperler'in imzas1 bujunan memurluk kart1mm ash T.B.M.M. Mil ­
zesi'ndedir.
(2) 1924 Anayasas1'mn kabulii s1rasmdaki g()ril$meleri, memurlu­
gum masmda izlemi$ ve bu anayasamn yilrilrlilge girmesine bu s1fatla
tamk olmU$lUm. Meclis memurlugu g()revinden ayrih$1mdan tam 33 y1l
sonra bir silre benim de Yasama g()revi yapacag1m1, bu kezKurucu Mec­
lis uyesi kimligiyle 1961 Anayasas1'ru do�udan dogruya hazirlayan, ka­
leme alan ve kabul edenler arasmda bulunacag1m1 o zaman nereden bi­
lebilird im! "Yazg1" ve "raslanu" denilen kavramlann "azizligi"nin sm1-
n yok ! . ..
252
 D o r d ti n c ti B O lti m

23 NtSAN 1920'DEN 50 VE 70 YIL SONRA

DEGERLENDtRME VE UYARILAR

I. Bona D�en Gorev

tlk Meclis'in ba�lang1.; ve son y1hnda, toplam bir yd,
.;ah�mak beni yetkirile�tirdi. Bu iki .;ah�ma donemi ara­
smdaki iki ydhk Anadolu yolculuklan ile birlikte tam ti.;
bu.;uk yd tarihsel olaylar i.;inde ya�ad1m. Bu yolculuklar
stiresince -kimi bolgeleri hala Hitit .;a!m1 y�ayan- Ana­
dolu'da. kendime gore gozlemler yapma olanatiru buldum;
o zamandan beri de omrtim tin tam 70 y 1 h geride kald1.
Bu yetmi� yddaki yeni olaylan, yeni insanlan, a.;1lan
yeni tarih donemlerini; benim �ocuklugumda ger.;ekten u.;­
suz bucaksiz ,.;ok btiytik bir evren durumunda olan yer yu­
varla!mm, ya$f1/1g1mda her yerinden, her an haber alma­
bilen, futbol topu kadar kti.;tilmti� bir uzay k tiresi duru­
muna geldigini bir yana b1rakahm; arkada b irakt1!1m1z bu
yetmi� y1lda Ttirkiyemiz, h alk1m1z ne duruma geldi?
Simdi bana dti�en gorev, yeni ku�aklara Milli Mtica­
dele co�kusunu aktarmak i.;in kaleme ald1!on bu kitab1
bir tiniversite hocas1 kimli!i ile batlamaktlr.
A�a!1da, 23 Nisan 1 920 nin 50. y1ldontimtindeki go­
'

rti� ve tutumumuz ile 70. y1hndaki dti�tincelerimiz dile ge­

tirilmi�tir.
253
 II. 23 Nisan /920'nin 50. Ytldtinamandeki Gtirii� ve
7Utumum.
1 970 y1hnday1z. Milli M iicadele'de i;etin ko�ullar ve
biiytik yoksunluklar ii;inde. kahramanhklar ve ozveriler pa­
hasma tam ba�1ms1zh�1m alan ve Atatiirk'iin onderli�in­
de "Hasta Adam"hktan kurtulup yabancilar goziinde ye­
niden biiytik saygmhk kazanan Tiirkiye'de o zamandan beri
neler de�i�ti, neler ve nii;in de�i�medi? E�er bunlar iize­
rinde, her diiriist Turk aydm1 gibi bi raz durup dii�iinmez­
sek, as1l gorevimizi yapmam1� oluruz.
Once degi�enlerden ba�layaltm:
* Niifusumuz Milli Miicadele ba�lang1cmda o n mil­
yon kadard1. Bugiin 36 milyondur. Demek ki, ii«; kattan
fazla artt1. (Si mdi, 1 990'da, yakla�1k 55 milyon)
* Okur-yazar oraru 0Jo l 5'ten, en iyimser tahmin ve is­
tatistiklere gore, 0Jo40'a i;1kt1. (Simdi erkek kadm ortala­
mas1 0Jo60)
* C:: e �itli yasalarla kadma -ba�ta siyasal alanda ol­
mak iizere- e�it haklar, i;ah�anlara sosyal haklar tanm­
d1.
* Memleket i;elik a�larla oriildii, fabrikalarla bezen-
di.
* Ekonomimiz elli yil oncesine oranla i;ok biiyiik bir
geli�me kaydetti. Milli Miicadele'de ilk biiti;emiz seksen
milyon lira iken, biiti;emiz otuz milyan i;oktan a�tl. (Sim­
di trilyonlarla hesaplaruyor).
* Biri;ok toprak yo! veya bozuk �ose, asfalt yo! ol­
du. Bu kitapta soziinii etti�im tata� arabalanmn ve yayh­
lann yerini, �ehirleraras1 uzun yolculuklarda, trenler, oto­
biisler, kamyonlar, otomobiller, ui;aklar ald1.
* Buyiik kentlerimizde liiks apartmanlar, 1 5-20 kat­
h i� hanlar1 ve atelier, liiks e�lence yerleri, biiyOk ticaret­
haneler, geni� montaj sanayii ol�turuldu.
254
 * Olkede barajlar yap1ld1 ve elektrik iiretimi yiizler­
ce kat artt1. KOylere elektrik veriliyor.
* Istanbul Bo�az1 iizerine bir asma kOpril kurularak
Asya k1tas1 ile Avrupa birbirine ba�land1. (Giiniimiizde
ikinci kOpril de var)
$imdi de degi�meyen noktalara gerelim:
/. Halk Kitlelerinin Y�am1 Deg�medi: QJk kucuk ya­
s1mdan beri -pek az yeri miistesna olarak- Anadolu'nu
dOrt bir ucunu, Do�udakiler de icinde olmak iizere hemen
bii tiin ormanlanm gezmis, Anadolu kOylerinde, kimi za­
man haftalarca yat1p kalkm1s, harmanlarda keci kdmdan
yapdma siyah cul iistiinde ydd1zlara baka baka gecelemis,
Anadolu hanlannda veya kOy evlerinin damlannda konak­
lam1s oldu�um icin Tiirkiye'nin temeli, altyaplSI olan in­
sanm, yini halk y1�mlarmm ekonomik durumunu ve giin­
liik yasant1S1m cok yakmdan bilirim. Simdiki iliskim, tiir­
lii sa�hk nedenleriyle, eskisi kadar yo�un de�ilse de biis­
biitiin kesilmis de de�ildir Her yd k1sa, ya da uzun bir boz­
ku yolculu�una, sonra da bir orman yesilli�ine c1kmadan
ruh rahath�1 bulamam.

Batun bu gezi ve temaslarda hep gormekteyim ki halk

yine aym halk, giyim yine aym giyim, kadm yine aym
tutsak kadm. (:ok az say1daki kimi bolgeler mustesna ol­
mak uzere insanlar yine az beslenmi�. aym soluk benizler;
ormanlarda yine aym keriler. yine aym tahribat, yine
omuzlarmda aba ta�1yan robanlar.
K.Jsacas1, biiyiik y1�nlar, kaduu, erke,!P, Yll$11Sl ve genci
ile hep yanm yiizyd Onceki y1�mlann benzeri.
KOyiln yap1smda bir de�isiklik, iiretici k itlelerin ge­
ne! iktisadi y;l$a mmda gOze gOriinUr bir yiikselrne yok. Bu
kitapta anlatt1tun kerpic kOy evlerinin duvarlan hala ya­
nm ytlzy1I, hatta ytizlerce yil Oncesinde oldu�u gibi dam�
ga damga tezek �1yor. Bu tezeklerle 1smmaya, yemek pi-
2SS
�irmeye .;ah�an halk yi�mlan bu ulkede buyi.ik bir .;o�un­
luktur.
* Anadolu evleri ve hanlan yine susuz, s1vas1z, ba­
danas1z ve do�ru durust tuvaletsiz durumda evlerin .;u­
ruklu�u ytizilnden bir tek depremde yilz.)erce, binlerce Turk
yurtta�1 can veriy o r. Buyuk kentlerimizdeki luks e�lence
yerleri, onbe�-yimi kath i� hanlan ve ltiks oteller bir tek
gun i.;inde parmakla say1labilir. Sahipleri de bellidir. Bu­
na kan�1hk vatamm1zdaki sefalet yuvalanm, de�il gunler,
hatta y11lar i.;inde bile saymak olanaks1z. Sahipleri de mil­
yonlar ve milyonlarca Turk halh
Su ha/de, yogun/Q$ml$ kent zenginlikleri, TUrk halk
y1tm/armm bugunku gene/ durumU kar$1Smda, OVUnu/e­
cek amtlar o/may1p -Birinci Dunya Sav0$lmn "Bulgur
Pa/as"1 i�in bu kitapta soyleditim gibi- yuz k1zart1C1 bei­
ge ve kamtlard1r.
Buyuk kentlerin sm1rll baymd1rllk ve konforunun bin­
de biri bile koye gitmemi$tir. Buna kar$1l1k, koy yoksul/u­
tunun IUmu buyuk kentlerin yoresini sarm1$l1r. Dar gelir­
li kent �ocuklan ve ai/e/eri de yoksul/uk yuzunden birer
birer bu koy sefaletinin barmak bO/geleri o/an gecekon­
du/ara ta$1T)mak zorunda ka/makta ve bOylece gobekteki
zenginlitin yoresini, ha/ka ha/ka bUyuyen sefalet �emberi
ku$almaktad1r.
* Eli i� tutan gen.; ve dinamik vat.anda� y1�mlan ya­
banc1 ul kelere akm etmekte, pek .;o�u da bu akma kat1l­
mak i.;in can atmaktadir.
* Oniversitelerdeki -benim hii;bir zarnan, hi.; bir su­
retle tasvip etmedi�im ve kullamlmamasm1 l)�utledi�im­
mo/otof kokteyl/erinden �ok, gittik�e $i$en bUyuk kent se­
fahati kar$1smda, gittik�e geni$1eyen kitle sefaletinden
korkmak ve bun/an soyleyip yazanlara ve �are isteyen/ere
detil, bu ortam1 yaratan ve surdurmek isteyen ki$ilere k1z­
mak gerekir. Politikac1lar bir an ()nee ve buvuk bir h1z ve
256
h;tenlikle altyap1 reformuna gei;melidirler. "Biz imtiyai.ll­
lar': b0Aazlanm1zdan gei;en her lokmamn, bu altyapmm
emeAinden geldiAini bilmeli ve bunun tizerinde dtistinme­
liyiz. Jftiralar/a, �amur atmalar/a, adam lJ/durmelerle ger­
�ekler deti$1irilemei.. Bunlan yapanlar, gun gelir en azm­
dan, vaktiyle lisedeyken i ftira at1p bizleri Konya'ya stirdti­
ren "Laz Haydar"m dur::.muna dtiser ve kimsenin ytiztine
bakamaz olurlar.
F1rsat E$illiti Kurulamad1. Oysa bu tilkede geri;ekles­
tirilmesi zorunlu olan en Onemli ilkelerden biridir "fusat
esitliAi". Ben iii; bui;uk y1lhk Milli M ticadele dOneminde
ve daha sonra, "btiyiik " sand1A1m nice kisinin geri;ekte
"ktii;tik" olduAunu, buna kars1hk, Turkiye'mii.de "buyuk"
o/abilecek yetenekte nice "ku�uk" cevherin slJndutunu
glJrdum. Bir 1 920'den beri geride kalan yanm yuzyda, bir
de simdiki y1Amlarm sosyal k ti lttirel ekonomik bak1mdan
de�smemis i;ehresine baklyorum da kendi kendime: "Eter
bu memlekettefirsat eyitliti sat/amp o kupjk cevherler ul­
ke ylJnetiminde yer a/abilselerdi, Turkiye nas1/ yucelirdi"
diyorum. Bir yandan Koy Enstittilerini ve Halkevlerini ka­
pat1p bOyle cevherlerin yetismesini engelleyenler, Ote yan­
dan imam Okullan, Ara� dersleri ve Kur'an kurslan diye,
kOrpe Turk dimaA]anm kOrlestirenler "vatan dostu" olu­
yor da bunJara kars1 i;1kanlar "vatan haini"!
Nasd bir Tiirkiye'de ve hangi ortamda ya,s1yoruz? Bu­
nu art1k satdmam1s, geni;, y34h, btittin namuslu Turk hal­
kmm bilmesi, anlamas1 gerekir. Yukanda anlatt1A1m gibi
eAer askerlikten emekli, tilkticti bir eczane sahibinin kefil­
liAi olmasaydr, bu saurlarm yazan, kazarums olduAu dev­
let imtiharum deAerlendiremeyecek, Avrupa O�nimini ger­
i;eklestiremeyecekti. C::ti nkti zengin deAildi. Ticaret Odas1-
na kay1tll kefil de bulanuyordu, Biri medrese Ogrenimi, ote­
ki i;aAdas OArenim gOrmtis tilkticti iki milletvekilinin no­
terde resmen .saranti vermeyeraz1 olmalarma raAmen i;ok
257
zengin bir derebeyi toprak agas1 milletvekili -kendisi i-;in
hi-;bir sakmcas1 olmayan- bir kefilligi reddetmi�ti. 0 za­
mandan bu yana tam kirk o-; (�imdi 62) yd ge-;ti. Durum
yine aym durumdur. Ostelik �imdi Devlet smav1m kaza­
nanlardan o-; kefil istemiyor. Nerede -;al1�kanJ1gm, b�a­
rmm korunmas1? Nerede fmat �itligi? Bu dozen i-;inde
se-;kin insan, idealist insan yeti�mez; yeti�se de TOrkiye!­
nin yOnetiminde etkili olamaz. <;1karc1lann bin bir hilesi,
iftira ve komplosu ile -;abuk benaraf edilir. <;onko bugOn­
kO dozen bir "Olko dozeni" degil, bir "-;1kar dozeni"dir;
en ba�ta degi�mesi gereken de budur.
* Sosya/ ve Ekonomik durum DeReymemi$1ir: Milli ·
MOcadele'nin kazamlmas1 sonunda Lozan'da kapitOlas­
yonlan kaldmp iktisadi bak1mdan tam ba�ms1zhga ka­
vu�mu�tuk. BugOn bu sonucun ne kadan elimizde kald1?
Emperyalist somorocoleri vatarum1zdan sokop -;1karm1�­
t1k; bugOn ne durumday1z?
Yukanda "Degi�enler" ba�h� altmda sayd1klanmn
Onemli bir k1sm1, AtatOrk devrinde yabanc1lara hi-; bor-;­
lanmadan ger-;ekle�tirilen i�lerdir. Uzun yU.zylllar sonra ve
on binlerce Mehmet-;igin kam pahasma sokop atabildigi­
miz kapitiilasyonlardan, yabanc1 imtiyazlarmdan AtatOrk
nefret ederdi. Tum bag1ms1zhga kavu�turdugu halk1run
kOyloso, kentlisi, -;ift-;isi ve mekteplisi ile yalun temas1m
hi-; kesmez, ger-;ekleri gOrOr, sosyal hastahklar1 bilir, di­
rektiflerini ona gore verirdi. D1�anya bor-; yapmazd1.
Simdi boyok kentlerimizin yOresinde bir soro mon­
taj fabrikas1 var. Fakat acaba yabanc1lara ka-; milyar do­
lar borcumuz var? Ve bunu ka-; ku�akta Odeyecegiz? Eski
,
"Dayunu Umumiye, b�1m1za ne felaketler a-;m1�t1. Sim­
diki "Konsorsiyum"un ve uzun ve k1sa vadeli bor-;lanm1-
zm b�1m1za neler a-;acag1m yakm tarihin aynasmda gO­
ren var m1?
* Kadma hak e�itli#i, emek«;ilere sosyal haklar tarun-
258
d1. Bunlar kl)yltl, hatta kentli }'limtar bak1mmdan, yasa­
larda ki�t Uzerinde kald1; btiyilk kentlerin kimi �evreleri
d1�mda uyguland1i1 yok. Geni� kitleler ortammda kadm
ger�ekten kurtuldu mu? Olkenin sosyal ve ekonomik ya­
�ammda "vatanda.f' olarak, hatti "insan" olarak kendi­
ne yara�an onurlu yeri ald1 m1?
* Milli gelir da�hmmda emek�inin pay1 nedir?
* Vatan sahillerinden ve k1yi kentlerimizin denizle­
rinden yararlanmada balk y1imlarmm pay1 nedir?
* Karamsar bir insan deiilim. Fakat en onemli en­
dustrileri yabanc1 ortaklarma borrlu oldukra; sava� endust­
rimizi milletre kuramad1kra; butiin dogal zenginlik kay­
naklanm1z1 bilimsel bir teknikle biz i�letmedikre; Turk hul­
k1 Turk/Ukten uzakla�tml1p ummetrilik batagmda A rap­
la�tmld1kra; Ttlrk kadm1, rok buyuk bir rogunlukla, bu­
gun hula kulurka makinesi bir tutsak durumunda kald1k­
ra; toprak agas1 denilen ortarag kalmt1S1 buyuk arazi sa­
hiplerinin emrinde hula biitiinuyle koy, hatta koyler
bulundukra ve koy/Uler oralarda kole gibi ya�ad1kra; mi/­
Ii gelir dag1/1mmda adalet kurulmad1kra; ral1�anlar, emek­
lerinin gerrek kar�1ltgm1 almad1kra ve Turkiye, uygarl1k
yolculugunda, kendisinden henuz yuz y1/ once aynlm1�
o/an kapitalist veya sosyalist Balkan devletlerinin bile rok
gerisinde yuriidukre, bu ulkede hangi durumun, Turk halk
y1gmlan yararma olarak kokunden degi�tigine inamlabi­
lir ve bu politika duzeninden ve onun adamlarmdan nas1/
bir umut beklenebilir.
* Bu ger�ekleri yaz1p sl)yleyenlere kaq1 olan tutum
deii�memi�tir; eskiden olduiu gibi �imdi de onlan hemen
"komtinistlik" ile su�luyorlar. Komiinizm tehdidini l)ne sti­
rerek kendi "servet ve varhklanm torunlarmm torunlan­
na aktarabilmek" i�in Turk halkma bugiinkti yoksulluk
ve yoksunluiu reva gl)renler �u kadarc1im1 olsun dti�tine­
miyorlar ki, bir tilkede halkm %70'inin kaybetmekten kor-
259
kaca�1 bir dii nyah�1 yoksa, o iilke sosyal bak1mdan hasta
demektir ve komii nizm ak1m1 asil orada ye�erir ve yerle­
�ir. Kml <;in'in ve fakir Asya, Afrika hatta kimi Amerika
iilkelerinin dur umlan ortadadu. Bu ak1m1, ger.;ek i�levin­
den saptmlrm� din ve �eriat odiin ve o�retimiyle uzun su­
re onleme olana�1 yoktur; Bu, ancak iiretici halk y1�mla­
nmn eme�inin tam hakk1m onun eline ge.;irmekle; toprak
a�ah�ma, arac1h�a. tefecili�e son vermek le, biiyiik iiretim
ara.;lanm, t1pk1 Demiryollan gibi, devletle�tirmekle; ana­
yasay1 ( 1 96 1 Anayasas1'm) kendi ger.;ek amacmm do�rul­
tu r" nda uygulay1p ozgtir ve sosyal hukuk devletin i ger.;ek­
le�tirmekle onlenebilir. Oysa �imdiki gidi� tam tersine bir
gidi�tir. Ulusun do�al zenginlikleri bile bireysel kazan.; gi­
ri�imlerine ve yabanc1 ortak hklara buak1hyor.
* Yu kanda yaz1lanlarm ger.;ekle�tirilmesini istemek,
tastamam Atatiirk.;iiliik, halk.;1hk ve milliyet.;iliktir. Bu­
na kar�1hk iilkede dii�iince ozgiirlii�tinii bo�mak, "solcu"
denilen aydmlan ve Atatiirk.;ii gen.;li�i cahil halka bo�az­
latmay1 planlamak, komiinist ihtilalinin on hazuh�mdan
ba�ka bir �ey de�ildir.
* Bugunku Durumda Turkiye Buyuk Millet Mecli­
si'nin 50. Ytl Toreninin A nlam1 Olur Mu? Ben bugiinkii
sonu.;ta Atatiirk'ten sonraki politikac1lann siifdiirdiikleri
sosya� kiiltiirel ve ekonomik politikaYJ., ozellikle Milli Mii­
cadele'de ve devrimlerde Atatiirk'iin en yakm arkada�la­
nndan oldu�u halde sonradan O'nun ger.;ekle�tirmi� ol­
du�u devrimler konusunda lldiin iistiine odiin veren' Celal
Bayar'1 on planda kusurlu goriiyorum. Bu nedenle Tiirki­
ye Biiy iik Millet Meclisi'nin kurulu�unun ellinci y1h kut­
lamrken .;agnld1�1m torene, suf onunla birlikte bulunma­
mak ve kar�1 kar�1ya gelmemek i.;in kat1lmad1m.
Millet Meclisi ve Senato ba�kanlanmn imzaijlnm ta­
�1yan 10 Nisan 1970 giin ve 08600 sayili .;a�n ya.z.is1 �oyle idi:
260
 Saym H1fzl Veldet Velidedeoilu
T.B.M. Meclisi Birinci Doneminde Memur
T.B.M.M:nin kurulusimun 50'nci ydd()ni.imi.i mi.ina-
sebetiyle 23 Nisan 1 970 Persembe gi.ini.i, Yasama Meclisle­
rince bir t()ren di.izenlenmesi ve bu t()rene T.B.M.M:nin Bi­
rinci 01'.)neminde memur olarak hizmet vermis saym zeva­
tm da davet edilmesi C. Senatosu ve Millet Meclisi mi.iste­
rek Baskanhk Divam'nca kararla.stmlm1st1r. Mezkur gi.in­
de zaualilerini aranuzda g()rmekten bi.iyi.ik memnuniyet du­
yacai1z.
Tesrifiniz rica olunur.
C. Senatosu Baskam M. Meclis Baskam
t. �ket Atasagun Ferruh Bozbeyli
Bu yaz1y1 almca �ok di.isi.indi.im. Bir yandan Milli Mi.i­
cadele gi.inleri ve sonra Atati.irk tarafmd� bi.iyi.ik devrim
ve reformlarm art arda ger�eklestirildiii ydlar g()zi.imi.in
()ni.ine geldi. Ote yandan da simdiki coskusuz, ama�s1z ve
i.ilki.isi.iz g()ri.inti.ili.i toplumumuza, yurttasm yurttas kars1-
smdaki di.ismanhima ve ()zellikle bi.iti.in bunlan doiuru­
cu nedenlerin basmda gelen iktisadi geri kalnushi1m1za
bakum; bunda kusurlu olanlan di.isi.indi.im ve sonunda bu
t()rene katdmamaya karar verip Meclis Baskam'na 12 Ni­
san 1 970'te su mektubu g()nderdim:

Saym Ferrub Bozbeyli 12 Nisan 1970

Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi B�kaDI
Ankan
Ti.irkiye Bi.iyi.ik Millet Meclisi'nin kurulusunun ellin­
ci ydd()ni.imi.i vesilesiyle yapdacak kutlama t()renine, yi.i­
ce Meclis'in ilk memurlarmdan biri niteliiiyle katdmam
i�in Saym Cumhuriyet Senatosu Baskamyla birlikte g()n­
derdiiiniz l 0 Nisan l 970 gi.in ve 08600 say1h nazik davet
yazmm ald1m. l l k Meclis memurluiunu, hayaumda sim-
261
 diye de�in ytiklenmi� oldu�um resmi gorevlerin en �eref­
lisi sayd1�un iein ad1 g�en tbren dolay1siyle nieiz �ahs1m1
da hatulamak lutfunda b ulunmaruz beni minnettar ktlnu�­
tir . �tikranlanm1 sunanm.
Belki ytiksek bilgileri ieindedir ki benim, Meclis me­
murlu�undan ve Oniversite ll�retim tiyeli�inden b�ka bir
htiviyetim daha vardu: Bendeniz 27 May1s 1 960 lhtilaliy­
le dti�tirtilen bir iktidann me�rulu�unu ka ypetn:ii� oldu­
�unu ae1klay1c1 bildiriyi yazanlardan ve -gerek Istanbul
Oniversitesi 'ndeki Anayasa Bilim Komisyonu'nda gerek
Kurucu Meclis'te- 27 May1s 1 96 1 Anayasas1 hazulay1p ka­
leme alanlardan biriyim. Bu Anayasa'nm altmda imzam
vard1r.
Yine ytiksek bilgileri ieindedir ki b u Anayasa 'nm yti­
rtirltikteki metninden bir parea olan " Ba�langie" k1smm­
da sozti edilen iktidar, mem leketi 27 May1s lhtilaline sti­
rtikleyen iktidard1r. Bendeniz o iktidar doneminde hie kim-.
seden kottiltik gormedim ve o iktidar mensuplanndan kim­
seye kar�1 ki�isel bir kinim yoktur. ielerinde eski arkada�.
dost ve o�rencilerim vard1r. Onlann tiztinttilti durumlan­
m gormemek iein bir kez bile Yass1ada'ya a yak basma­
d1m ve ailemden de hie kimseyi oraya gondermedim . On­
lar memleket i�lerinde hataya du�mti�ler, daha do�rusu
hataya stirtiklenmi�lerd ir. Btitlin yurt sorunlanm politika
ae1smdan ve varhkh sm1flarm gozlti�ti ile gortip ihtisasa
sut eevirmekten do�an bu hatalan tart1�manm yeri bura­
SI de�ildir. blen olmti�, kalan kalm1�tu. Ancak naeiz bir

bilim adam1 olarak �unu arz edeyim ki l kinci Dtinya Sa­

va�1'nm d1�mda kald1�1 halde, Ttirkiye'nin bugtin ieinde
bulundu�u geri kalm1�hk ve siyasal, sosyal ve iktisadi gtie
d urum, Atattirk 'ten soma ee�itli zarnanlarda sorumluluk
ytiklenmi� olan ee�itli ki�ilerin tist tiste y1�1lm1� hatalan­
nm bir sonucu ve aym zamanda su gottirmez bir kamt1-
du.
262
 Dtinyaca bilinen bir gen;ektir ki bayak sorumluluk
mevkilerine germ� o/an dev/et adamlarmm hatalan ken­
di memleketleri irin rok vahim sonurlar doturur. Vatana
eskidenyap1/m1$ bayak hii.metler, sonradan i$1enen hata­
lan as/a mazur gtJstermei. ve hata edenleri yasalar affetse
de tarih bu hatalan affetmei..
Dusuncem bu olunc�,. 27 May1s 1 960'tan 'onceki ikti­
darm yasa ile affedilmis bulunan bas sorumlusu (Celal Ba­
yar'm) da kat1laca�1 bir toplulukta, Ttirkiye Btiytik Mil­
let Meclisi 'nin kutsal i;at1s1 altmda yer almak, bendeniz
ii;in bir restorasyon olup-bittisini kabullenmek ve kendi
kendimle i;eliskiye dusmek olur ve bu durum bana btiytik
elem verirdi.
Aynca, 23 Nisan I 920' nin heyecamm, o gtintin taze­
lik ve canhh�1 ile bugtine de�in, yanm ytizyi l, ruhumda
saklad1�1mdan, bu heyecam art1k yitirdiklerini gordti�tim
baz1 eski devrimcilerle de bir araya gelmek bendenize ta­
savvur edemeyece�iniz oli;tide tiztintti verecekti . Ben, "Bir
ittifaktan aynhp, baska bir ittifaka", bir uyduluktan b�ka
bir uydulu�a gei;meyi dusunenlerden de�ilim. Ii; ve dis bti­
ttin kosullar bugtinktine oranla bin kat aleyhimizdeyken,
23 Nisan 1 920'de Ytice Meclis, gei;ici baskanmm k1sa ko­
nusmasmda, " lstiklali tam" parolas1yla ai;1lm1st1. Bende­
niz bu ai;1hs konusmasm1 orada ayakta dinleyenlerden bi­
riyim.
Zat1 devletlerinizin bugtin bulundu�u ytice makam­
da yanm ytizy1I once oturan Mustafa Kemal tarafmdan
28 Nisan 1 920'de, Meclis karanyla padisah1 uyarmak ii;in
gonderilen ve Meclis Tutanak Dergisi 'nin birinci cildinin
1 22 ilci 1 24 'tincti sayfalarmda bulunan yazmm sonunda
aynen su ctimle yer alm1st1r: "Kendi hakametimii.in ida­
resi altmda bedbaht vefakir ya$amak, ecnebi esareti pa­
hasma nail o/acaR1m1i. huzur ve -saadete bin kere marec­
caht1r. " Mtisveddesinden benim elimle temize i;ekilen ya-
263
z1daki bu ctimle, benim i.;in her zaman sasmaz bir pren­
sip ve gen.; kusaklara aktanlacak l>ltimstiz bir vatan vasi­
yeti olmustur. 0 taze heyecam bozmak istemeyisimi, ro­
mantik bir duygu saymaym1z ve ltitfen beni anlaym1z.
Demokrasi dl>nemi denilen y1llarda, politika hayat1-
na at1lmak isteyen kimi kisilerin, l>nce kamuoyu kars1sm­
da su ya da bu yolla gl>sterisli bir .;1k1s yapmas 1, bir vakit­
ler moda olmustu . Benim d avrams1m1 bl>yle yorumlama­
yaca�mlZI umanm. �tinkti bendeniz simdiye de�in bir.;ok
firsatlara ra�men politika hayatma at1lmad1m. Bundan
sonra da hi.;bir sart altmda, hi.;bir suretle, politika gl>revi
istemeyecetun ve kabul etmeyece�im. Yasalar ve saghk du­
rum um elverisli oldu�u stirece bugunkti gl>revi mde .;ahs­
mak ve e�er daha yasarsam, l>mrtimti emekli bir tiniversi­
te hocas1 ve -dtistince l>zgtirlti�ti btisbtittin yak edilmedi�i
takdirde- mtitevaz1 bir yazar olarak bitirmek hususunda­
ki karanm kesindir ve hi.; de�ismeyecektir. Bilttin dile�.
Anayasanuzm , yalmz bi.;imsel olarak de�I. sosyal htiktim­
leriyle birlikte, tam olarak uygulanmas1d1r.
Vicdammm derinliklerinden gelen yukanki samimi
a.;1klarnalar kars1smda, beni ger.;ekten duygulandiran na­
zik .;a�nruza uyup Ankara'ya varmay1s1mm sadece kendi
kisisel kanaatlerim dolay1siyle oldu�unu, bunun gerek Sa­
ym Senato �kam'mn gerek Zat1 Devletlerinin yOksek ki­
siliklerinize kars1 bir davran 1s olmad1�m takdir buyura­
rak beni mazur gl>rece�inizi umar, her ikinizden de en de­
rin sayg1lar1mm kabultinti dilerim.
Hifzi Veldet Velidedeoetu

Ttirkiye'nin bugtin i.;inde bulundu�u ac1kh durum­

da bu dtizenin eski ve yeni politikac1lan ile birlikte 50. y1I
Wrenine kat1lmak, bir su.;lulu�a istirak ederek o Meclis'­
in ve Atattir k'tin amsma sayg1s1zhkta bulunmak demek
olacakt1 benim i.;in. Bu nedenle, az l>nce belirti�im gibi
264
pek i;ok dii�iindiikten sonra, Meclis Ba�kam'run mektu­
buna yukanki yamt1 yollad1m ve A nkara'ya gitmedim.
�ok sevdi�im ilk Meclis binasmda yapdan o t6rende
bulunamad1�m ii;in iizgiiniim; ama verdi�m karardan do­
lay1 pi�man de�ilim.
* Turk Toplumunun Kar$1smda Bulundugu Sa/d1-
r1: 23 Nisan l 920'nin en 6nemli ki�ilerinden ve kahraman­
larmdan olan Saym inonii, yanm yiizyll sonra, 23 Nisan
1 970'teki bir radyo roportajmda �u geri;e�i dile getirmek
yiireklili�ini gosterdi : "keride ve dt$artda, 1920 de Milli
MiJcade/e'nin ba$fang1cmdaki aym sorunlar, yine c:oziJme
bag/anmamt$ o/arak ve aym tehlikeler yine ve daha da ag1r
bic:imde bii.i tehdit ederek kar$1m1i.da duruyor. "
Do�ru.
Te�kilath bir kafa y1kama faaliyeti ile Tiirkiye'yi ye­
niden yan somiirge durumuna getirmek ve bunun sa�lan­
mas1 ii;in de A tatiJrk devriminin ruhu ve temeli o/an laik­
lik devrimini, milliyetc:ilik ve tam bag1ms1i./1k ilkesini yok
etmek dogrultusunda c:ok sinsi ve haince bir saldm kar$1-
smday1i.. Milliyeti;ilik, milli e konomi, ba�1ms1z milli ira­
de gibi kavramlardan nasibi !Julunmayan, laiklik ilkesini
her an yok etme i;abasmda olan ve ne yaz1k ki bu i;abay1
kimi geni;lere "milliyeti;ili k " gibi yans1tan irtica hortlak­
lan ve onlan besleyen menfaat gruplan, masum ve din­
dar halk y1�mlanm etki alamnda buakmakta; d1�andan
yonetilen metotlan, orgiit, gazete ve dergileriyle, rahat ra­
hat aram1zda, hatta biiyiik m evkilerde dola�makta, "kor
testere ile bogai,/anacak " yeni Kubilay'lann listelerini ha­
zulamaktadular.
Onlann plamna gore "bogai,/ayacaklar " geri kalm1�
halk y1�mlan, "bo�azlanacal-:.lar" ise o y1�mlann mutlu­
lu�u ii; in her tehlikeyi gaze alarak i;1rp1mp u�ra�an aydm­
lardu.
Ancak kafas1 y1kanm1�lardan i;o�u. kimin kesesine ve
265
hangi ki�i. ztimre ve devletlerin �1kanna hizmet ettikleri­
nin; bu plaru perde arkasmda pi�irip kotaran ki�ilerin kim­
ler oldu�unun farkmda bile de�ildir. Bu gibiler.....
"Fisebilullcih" dini korumak irin roll$t1klanm sanmakta-
d1rlar. Onlara gore vatan, millet, ha/km mutlulutu, tam
bat1ms1z/1k -bu sat1rlann yazanmn da arahks1z tam bir ytl,
gece gtindtiz tizerinde �a.h�t1�1- Turk A nayasas1 gibi kav­
ramlar bir an/am tQ.$1maz. <;unku oyle yeti$tirildiler. <;un­
ku Turkiye 'nin hirbir devrinde din, son yirmi y1/da, he/e
son be$ y1/da o/dutu kadar bir politika, bir men/oat ve
ticaret matah1 haline getirilmedi. Bu i$ $imdi Turk vata­
nmm bat1ms1zl1tma kasteden rirkin bir sanat haline kon­
mu$tur. Her mes/ekten, genr ve Yi1.$11, butun namuslu ay­
dmlar bunu bilmelidirler.
Evet, bu kez ki saldm, /920 'dekinden daha tehlikeli­
dir; runku pek rok gozun farkedemediti, rok sinsi, rok
sab1r/1, rok haince bir saldmd1r bu! . .
* Bu kitab1 okuma firsatm1 bu/an genrlere de bir pft
sozum var: Yanm ytizyd (�imdi 70 yd) finceki filtim kahm
sava�mda bizler, hem kendimize dti�en gfirevi kannca ka­
rarmca yerine getirdik, hem de bir�ok yoksulluk ve yok­
sunluklar i�inde ve ��itli engellere ra�men, derslerimizi
buakmad1k, �ah�t1k. Sava� alamnda �ehit dti�en liseli ar­
kada�lanm1z vatan topra�mda sonsuz ve �erefli uykulan­
na dald1. Kurtulup gelenler ise fi�renimlerini tamamlad1.
Fikir sava$mda otrenimsiz, bilgisiz insan, cephede silah
ve cephanesi o/mayan askere benzer; kolayca harcamr gi­
der.
Yanm ytizyd (�imdi 70 yd) finceki Milli Mticadele'de,
liseli kti�tik bir memur niteli�iyle, 1 920 Meclisi'nde �ah�­
may1; Btiytik Ata ile kar�da�may1; I 922'de Btiyti k Zafer'­
de, i�gal altmdaki lstanbul' da can dti�manlanm1zm ruh
peri�anh�m1 gfirmeyi; 1 960' t a milliyet�i ve sosyal i�erikli
Anayasarruzm na�iz i��ilerinden biri olmay1 bana nasip
266
eden yazg1, �esitli idaresizli k , bilgisizlik, ihanet ve emper­
yalistlerle isbirliii halinde olan dUzenbazlar ytiztinden ba­
s1nuza a�ilan bugtinkti Milli Mticadele'de de tiniversite ho­
cas1 niteliiiyle yazd1i1m yazilarla karmca kararmca, sa­
vas1m vermeyi bana nasip et ti.
Ger�i bugtin -halk1m1zm �oiunluiunun ger�ek durumu­
nu gOrtip bildiiim i�in- ac1hy1m; fakat onlarm yanmm ve
Atattirk gen�liiinin onlara getireceii aydmhi1 dtisi.indtik­
�e umu tlu .;e mutlu oluyoru m . Yurdumuzun tam bai1m­
s1zhim1 ve geri kalm1shktan k urtulmasm1 sailayacak olan
zaferi kutlamak, Atattirk devrimcisi gen� kusaklann inan�­
h, ytirekli ve tilkticti sava.s1m1 ile yakmda nasip olacaktu.
Bunda en kti�tik bir kuskum yoktur. <;unkti "arllk hep­
ten battl" samld1i1 bir dOnemde bir Atattirk yetistiren ve
dtismanlanm ezen Turk ulusu , btiti.in tarihinde basma tut­
sakhk boyunduruiu takt1rmam1s, ezilen btittin dtinya halk­
lanna, emperyalizmin yenilmez samlan dev gti�leri kars1-
smda, Milli Kurtulus Savas1 'nm ilk Orneiini vermis olan
btiytik bir ulustur ve A totiJrk •an, vatom ve devrimleri Turk
genrlitine emonet etmesi bo$uno detildir.

Ill. 23 NISAN 1920'N1N

70. YIUNDA D0S0NCELER
Yirrni yil Once yapm1s olduium yukanki deierlendir­
meler gtintimiizde de g�erli olduiu gibi lsmet lnOnti'ntin:
"/reride ve d11ondo, 1920'de Milli MiJcode/e'nin bo$fon­
g1cmdoki oym sorunlor, yine rtJziJme botlonmom1$ o/o­
_
rok ve oym tehlikeler yine de doho do ot1r birimde bizi
'
tehdit ederek kor$1m1zdo duruyor" yolundaki tehlike isa­
retleri , daha da aiula.sm1s olarak i�eride ve dJsanda kar­
s1m1za dikilmis bulunuyor.
t�eride demokrasi bir ttirlti �aMas doirultusuna otur­
tulamad1; dtistince Ozgtirluiu sailanamad1; dahas1 Ttirki­
ye Cumhuriyeti'nin temel ilkesi olan loiklik Ozellikle 1 970
267
y!lmdan bu yana i;ok btiytik yaralar ald 1 . Hele Kenan Ev­
ren'in ba�kanhtmdaki generaller cuntasmca geri;ekle�ti­
rilen 12 Eyltil 1 980 askeri darbesinden ve 1 96 1 Anayasa­
s1 'nm ortadan kaldmlmasmdan sonra haz1rlamp ytirtirltite
konan 1 982 Anayasas1'nm ortadan kaldarilmasmdan son­
ra, hamlamp ytirtirltite konan 1 982 Anayasas 1 ' mn ii;ine
yerlc�tirilen bir madde ile ortaotretim kurumlanna zorun­
lu din dersleri konulmas1, laiklik ilkesini btisbtittin yak ede­
cek bir durum yaratt1 .
Laiklik demek, bir bak1ma, �eriat kurallarmm dtin­
ya ve devlet i�lerinde gei;erli olmamas1 demekti r . Eter ge­
i;erli olursa o zaman o devlete Iaik devlet detil, �eriat dev­
let i, ya da gtintimtizde kimi brnekleri gbrtildtitti gibi Is­
lam devleti denir. Laik Ttirkiye Cumhuriyeti ' nin bir Is­
lam devletine, herhangi bir kar�1 devrim ayaklanmas1 ile
dbnti�tti rtilemeyecetini bilenler, i;ok sinsi ve sabirh i;ah­
�arak en sonunda, yukarida sbztinti ettitim maddeyi Ana­
yasaya koydurmay1 ba�ardilar ve �imdiye detin ai;1k , giz­
li ytirtitttikleri politikalannm tirtinlerini daha da geni� bl­
i;tide toplamaya ba�ladilar. Sayle ki bir yanda imam ha­
tip okullarmm, ytiksek Islam enstittilerinin, ilahiyat faktil­
telerinin say!larm1 geretinden fazla i;otalt1p, bu kurum­
Iarda �eriat kafas1yla yeti�m i� olanlardan bir bbltim tinti,
ba�ta gtivenlik brgtitti olmak tizere biittin ybnetim ve ada­
let kadrolarma geni� oli;tide yerle�tirmeyi ba�amken bte
yandan sbztinti ettitim dinsel otretim kurumlarmda �eri­
at otretisiyle yeti�tirilen ki�ileri Iaik otretim kurumlarm­
daki din derslerine otrctmen, dahas1 bu kurumlara ybne­
tici atamak yoluyla bu kurumlardaki otrencilere de �eriat
dti�tincesi a�Ilamak fosatm1 ele gei;irdiler. Boylece Iaik dev­
let kendi ii;inden i;okertilerek Ttirkiye'de bir �eriat devleti
kurulmak isteniyor; y11larca 6nce bu dotrultuda yapilm1�
olan planlar geri;ekle�me yoluna girmi�t ir. En aclSI ve teh­
likelisi de bu olgunun 1 980 y1hndan beri btittin ybneticile-
268
rin gozleri oni.inde, devlet eliyle gen;ekle�me �amasma gel­
mesi dir. Bi.iti.in bunlar da Atati.irk diye diye, Meclis ki.ir­
si.ilerinde laik devletin k oru nacagma dair yeminler yaptla
yap1la, "Atati.irk<;i.iltik ugruna" yi.iri.iti.ilmektedir. Ti.irk
halk1 tehlike yi gormi.iyor , goremiyor, i;i.inki.i aydmlanma­
sma olanak b1rak1lm1yor. Bir k1s1m politikac1 ve aydm ke­
simi tehlikeyi ki.i<;i.imsi.iyor. En az yirmi be� ytldan beri yaz­
dtk durdu k , "imam hatip o k u llannda pozitif bilimler ve
ibadet kurallan ogretilir, �eriat kur allan degil, di nsel h u ­
kuk k u rallan degil" diye. Yaz1lanlar, n e yazik ki solcu v e
bir k 1 s1 m Atati.irk<;i.i aydmlar ortammda yank1 bulmad 1 .
Ancak birka<; ytl oluyor k i t ehlikeyi gorebildiler. Eskiden
beri bu bi.iyi.ik tehlikeyi goren rahmetli Prof. M u ammer
Aksoy gibi aydmlar laikligi korumak ii;in yaJmzca yaz1 yaz­
manm yetmedigini di.i�i.inerek di.i�i.insel sav�1m vermek
i.izere orgi.itlenmeye ba�ladtl a r .
Ne ac1dtr ki 12 Mart 1 97 1 fa�izminden sonraki do­
nemde Prof. Bedri Karafak ioglu, Prof. Doganay, Prof.
Ti.itengil, Doi;. B . Comert gibi Atati.irki;i.ileri oldi.iren k a ­
ranhk gi.ii;ler, o yurtsever M u ammer Aksoy'u da kur�un­
lat1 p yok ettiler; Atati.irk<;i.i �etin Emei;'i de oyle. Gori.i­
li.iyor k i gizli gi.ii;ler geri;ek At ati.irk<;i.ili.igi.i savunan k i�ile­
ri ya�atm1 yorlar. Tehlike ortada; ne var ki devlet yetkili­
leri bu tehlikeyi kamuoyuna ai;1klam1yor ve verdikleri de­
mei;lerle olabildigince ki.i<;i.ilti.iyorlar. hte tehlikenin en bi.i­
yi.igi.i de bu tutumda odaklanm1� durumda. li; di.i�manm
hangi boyutlarda geni�ledigini gormemek bir bak1ma gi­
di�e nza gostermek demektir .
D1�andaki tehlikeye gelince; Ermeniler k1p1rdamyor;
30 Agustos 1 922 Utkusu (zaferi) ve 23 Temmuz 1 923 Lo­
zan Antla�mas1 ile y1rt1lm1� ve hii;bir zaman yi.iri.irli.ige gir­
memi� olan Sevr Antla�mas1 Bat1'da; ozellikle Amerika' -
da ikide bir su yi.izi.ine <;tkanhyor.
lran lslam Cumhuriyeti bize soguk bak1 yor, bi.iyi.ik

269
bir pervas1zl.ikla, Turkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Ata­
tilrk'e dil uzat1yor; dahas1, i�imizdeki �eriat�darm eylem­
leri yetmiyormu� gibi Turkiye'ye �eriat ihra� etmek isti­
yor.
Suriye, 'H atay ilimizi h aritada kendi snurlan i�inde
g()steriyor; aynca siyasal bak1mdan pek anla�amad1i1 lrak
ile birlikte Fuat ve Dicle'nin sulan dolay1S1yla sorunlar �1-
kanyor. Bu iki devlet aym zamanda kendi topraklannda
b()Jucu Kurt ter()ristlerinin komando eiitim kamplan kur­
malarma, silahlanmalarma g()z yumuyor.
Yunanhlar, LozanAntl�mas1'ru delip k1ydanm1zdaki
adalan askerle�tirmi�lerdir . K1bns'1 tilmuyle Yunanistan'a
bailamak sevdasmdan vazge�mediklerini butiln tutumla­
nyla gbsterip diinya kamuoyunda hazuhk yapmaya �ah­
�1yorlar.
Bulgarlann, ulkelerindeki soyda�lanm1za kar�1 olan
tutumlannda deii�iklik g()rulmuyor.
Sovyetler Birliii ile I 920'lerde yapt1!Jm1z gibi bir dost­
luk antla�masma ul�marun tam mas1 iken bu fusat kul­
lamlm1yor; �unku ABD'den korkuyoruz.
Avrupa Topluluiu'na girmek konusunda ku�uklu bu­
yuklu A vrupa devletleri Turkiye'yi horluyor, d1�hyor; onu­
rumuz kmhyor.
Super gu�lerin ve Avrupa'daki buyuk devletlerin
Turkiye uzerinde hangi kartlan oynad1!Jm bilemiyoruz.
Demek ki d1� dunya ile ili�kilerimiz hi� de i� a�1c1 de­
in. Uzun yillar ()nceki yaztlanmda belirtti!im gibi bir "teh­
like �emberi" ile ku�at1l.nu� bulunuyoruz. Rahmetli lsmet
ln()nu b()y)e bir durumun gelip �atacaim1 daha erken g()r­
duiu i�in daha I 970'1erde T u r k milletini uyarma g()revi­
ni, devlet adam1 aiu1ii1yla yerine getirmi�tir. Ne yaz1k ki
yirmi yddan beri devleti y()netenler i�eride ve d1�andaki
bu tehlikeleri bir tilrlu g()rmemi�ler ve ulkeyi bugunku du­
ruma getirmi�lerd ir.
270
 Bunun Otesinde, Turkiye'yi eok buyilk dis ve ie bore
altma sokup d1staki ekonomik ve siyasal sayg111htimIZ1 eok
Onemli boyutlarda sarsm1slar, Turk parasmm de�erinin
korkune bir h1zla dusmesine neden olmuslar, bOylece zen­
gini daha zengin, yoksulu daha yoksul duruma dusurmus­
lerdir.
Butiln bunlara karsm ben 20 ytl Onceki (yukar1da be­
lirtti�im) iyimserli� yitirmis detilim. Turk ulusu bu "/kin­
ci Milli Mucadele"yi de er gee kaz.anacakur; elverir ki bi­
rincisindeki gibi yurekli ve kararh ola.!Jm, gilelilklerden y1l­
mayahm.
YAZARIN OZYA�AM OYKUSU,
Y APIT VE YAZILARI

I. Ki�isel Durumu
H1 fz1 Veldet Velidedeoi lu, 24 Aiustos 1904 ' te lstan­
bul'da doMu. Eski yargi� ve oiretmenlerden c;orumlu Ve­
li dedeoilu H iiseyin H iis n ii B e y ' l e Saf r a n b o l u l u
Camc1cemaloi1u H a vv a Halide Hamm'm oiludur .
I Ocak 1926'dan beri evli olduiu e�i Saime Velidede­
oilu'nu 7 Ocak 1 975 ' te kaybetmi�. birbu�uk y1l sonra, 25
Haziran 1976'da Meri� Velidedeoilu ile ik inci evlilik ya­
�amma girmi�tir.
l ki oil u, ii� erkek torunu ve biiyiik torunundan, -her
ikisi de k1z olan- ikiz torun �ocuiu vard1r.
ll. Otrenim Durumu
t l k ve orta oirenimini c;orum ve Yozgat'ta, liseyi An­
kara, Konya ve Trabzo n ' d a o kumu�. haziran I 922'de
Trabzon Lisesi ' ni bitirmi�tir.
l 925 'te Ankara'da a�1lan Hukuk Fa kiiltesi'ne yaz1hp
I 928'de bu fakiilteyi bitirmi� ve Adalet Bakan11i1'nca a�1-
lan bir smav1 kazanarak 1 929 ba�mda, hukuk doktoras1
yapmak iizere devlet hesabma Avrupa'ya gonderilmi�tir.
272
lsvii;re'de Neuchatel Hukuk Faki.iltesi'nde once lisans s1-
navm1 verip bu faki.ilteden de mezun olmu�. aynca Alman­
ya'da Berlin H ukuk Faki.iltesi 'nde iki y1I ogrenim gormi.i�
ve doktora tezini haz1rlam1� . sonra yeniden Neuchatel'e
doni.ip 1 933 Haziran aY'nda doktora smavm1 vererek "hu­
kuk doktoru" unvarum kazanm1�t1r. Oradan Roma'ya gi­
dip Roma Hukuk Faki.iltesi Ceza Hukuku Yi.iksek lh tisas
Okulu'na devam etmi�. oradan da sertifika alm1�t1r.
1 934 mart aymda yurda d onen, Velidedeoglu, Frans1z­
ca , Almanca ve ltalyanca bilir.

!II. Dev/et Memur/ugu

1
- Ankara Lisesi'nin 1 1 . sm1fmda ogrenci iken 23 Ni­
san I 920'de ai;1lan Ti.irkiye Bi.iyi.ik Millet Meclis i'ne, ilk
gi.ini.inden ba�lamak i.izere memur atanm1�. lise ogrenimi­
ni bitirmek ii;in 5 Ekim I 920'de memurluktan i;ekilerek
okula donmi.i�t i.ir.
2
- 1 920 y1lmdan daha once ve daha sonra yine okul
tatilleri masmda, 17 Temmuz 1 9 1 8 ile 31 Agustos 1 9 1 8
tarihleri arasmda, 1 50 kuru� ayhk i.icretle <;::o rum Vilayeti
Tahrirat Kalemi Mi.ibeyyiz Vekili olarak 45 gi.in ve 19 Ey­
li.il 1 92 1 - 2 Kas1m 1 921 tarihleri arasmda da <;::o rum'un Hi.i­
seyin Abad (Alaca) ili;esinde 400 k uru� ma�la Tahrirat
Katibi Vekili olarak yine 45 gi.in devlet hizmetinde bulun­
mu�tur.
3
- 1 922 Haziram'nda liseyi bitirdikten bir si.ire sonra
Ankara'ya donerek 13 kas1m I 922 'de yeniden Ti.irkiye Bi.i­
yi.ik Mi llet Meclisi'ne memur atanm1�. orada 1 929 y1h ba­
�ma degin ti.irli.i gorevlerde i;aJ1�m1�tn. 1 925-1 928 y11lannda
Ankara H ukuk Faki.iltesi 'ndeki ogrenimini bu memurluk
doneminde tamamlay1p 1 929 y1h ba�mda _::_ hukuk dok­
toras1 yapmak i.izere devlet hes abma Avrupa'ya
gonderildiginden- Meclis memurlugundan temelli i;ekil­
mi�tir.
273
IV. Oniversite 0Rretim OyeliRi, Turkiye ve A vropa 'daki
Bilimsel 9a11$malan
1 - Avrupa'dan dOndtikten sonra 3 1 may1s I 934'te Is­
tanbul Oniversitesi Hukuk Faktiltesi Medeni Hukuk Do­
�entlili'ne atanan H 1fz1 Veldet Velidedeollu, 1 942'de
ProfesOrltile, I 948'de Ordinarytisltile ytikselmi�tir. Be�
ciltlik "Medeni Hukuk" kitab1, yetmi�e yakm bilimsel in­
celeme, ara�Urma ve konferans1, Almanca ve Frans1zca'­
da n btiytiklti kti�tiklti on be� kitap ve inceleme �evirisi
yay1mlanm1�tu . Aynca, ba�ka mtielliflerle ortakla�a yaz­
d1l1 dOrt medeni hukuk ve bor�lar hukuku kitab1 vardu.
2 - <;e�itli tilkelerde toplanan uluslararas1 hukuk kong­
relerinin bir k1smmda ba�kanhk, gene) raportOrltik gibi
gOrevlere �ilmi�. ttirlti tar ihlerde ald1l1 Ozel davetler tize­
rine lsvi�re'nin Zurich, Bern, Basel, Geneve, Lausanne,
Neuchatel, Fribourg; Almanya' nm Freiburg/Br: ha lya­
nm Roma ve Floransa Hukuk Faktilteleri'nde, lsvi�re'­
nin St. Gallen lktisadi ve Ticari Bilimler Akademisi'nde
konferanslar vermi�. AJmanca, Fransizca ve ltalyanca dil­
lerinde, lsvi�re, Almanya, Bel�ika, Fransa ve ltalya'da
I O'dan fazla inceleme, rapor, teblil, konferans ve maka­
lesi yay1mlanm1�tu. Alman M ukayeseli Hukuk Derneli­
nin asli tiyesidir.
3 - llki 1 946 - 1 948 ,- ikincisi 1 952- 1 953'te olmak tizere
Istanbul Hukuk Faktiltesi'nde iki kez dekanlik yapm1�t1r.
4 24 Alustos ! 974'te yasal emeklilik stiresini doldu­
-

ran Velidedeollu, bu tarihte ProfesOrltikten emekli olmu�­

tur. Ttim devlet hizmetinin stiresi -Milli Mticadele zamrru
ile birlikte- 50 y1h a�maktad1r.
V. Anayasa, Medeni Kanun ve Ba$kO Yasalar
Ozerindeki 9a11$malan
1 - Velidedeollu, htiktimetin gOrevlendirmesi tizerine,
1 959 y1hnda Kat Mulkiyeti Kanunu Ontasansm1 hazula-
274
mis, en son kendisinin ba,skanhimdaki bir komisyondan
g�en bu tasan l 965'te, hemen hemen otduiu gibi kanun­
tasm1st1r.
2 - 27 May1s 1960 gtinti Milli Birtik Komitesi' nce ts­
tanbut Oniversitesi'ndc! kuru tan Anayasa Bitim Komisyo­
n u ' n a secitmis otan Vet idedeoit u , yeni Anayasa
Tasans1'nm haz1rtanmasma kat1tm1s, bu komisyonda ha­
zirtanan Ontasanya, gerek bicim ve sistem gerek kimi ku­
rallan ytlntinden muhatif katarak kendi di.istincesine gtlre
bir A nayasa Ontasans1 taslat1 hazirtay1p Milli Birtik Ko­
mitesi'ne sunmus. gerekcesiyte birtikte 83 btiytik sayfa tu­
tan bu Ontasan Komite'ce bastmtm1st1r ( 1 960). Aym y1tm
sonunda kurutan Kurucu M eclise de tiye seciten H1 fz1 Vel­
det Vetidedeoitu, bu Meclis'in Genet Kurutunca Anaya­
sa Komisyonu'na secitmis. yeni anayasanm kateme
atmmas1 isine doirudan doiruya kat1tm1s, Komisyon'da,
Temsilciter Meclisi ve Kurucu Mectis Genet Kurullarmda,
anayasanm ttirlti konutan tizerindeki dtistinceterini savun­
mustur.
Ozellikte yurtta,sm oy verme hakkmm 18 yasmda kaza­
mtmas1 ve Millet Meclisi 'nin 450 tiyeden otusmas1 konu­
tarma komisyonda tek basma muhatif katarak Anayasa
Tasans1'na muhatefet serhini yaz11Ds, Temsilciter Meclisi
Genet Kurutu'nda da aym d ustinceteri savunmustur. Sec­
men ya,smm Anayasa ite belirtenmeyip Secim Kanunu ite
21 otarak kabultinde ba,san saitam1s ise de Millet Meclisi
tiye sayismm 350'ye indiritmesi fikrini Genet Kuruta da
kabut ettirememis, bu sayi, Komisyon Tasansmda otdu­
iu gibi 450 otarak katm1st1r.
1 96 1 ytlmda Anayasa'run kabultinden ve yeni Partamen­
to'nun bu Yasaya gtlre secitmesinden sonra Kurucu Mec­
tis tiyeliii sona erince tiniversitedeki gtlrevine dtlnmtis ve
l 974'te emekti otana kadar orada cahsm1st1r.
3 - "Turk Medeni Kanunu'nun memteket ihtiyactarma
275
gore de�i�tirilip yeni bir Ontasan hazulanm1�. aynca bu
Kanunun ifadesinde vaktiyle yapllm1� olan terctime yan­
h�lanmn dtizeltilmesi, ifadenin sadele�tirilmesi" i�in 1 95 1
Ocak aymda, Adalet Bakanh�1'nda Yarg1tay ba�kan ve
tiyelerinden, profesOrlerden ve baz1 hukuk�u milletvekil­
lerinden kurulan komisyonda raporrnr olarak 1 960 ydma
kadar �ali.sm1� ve may1s 1 960'ta Komisyon �ah�malanrun
durmas1 tizerine bu gOrevden aynlm1�tu. Ancak Komis­
yon tiyelerinden dOrdtintin Olmesi, kimisinin de ba�ka ye­
re gitmesi ytiztinden bu ilmi k urulu yeniden gOrevlendirme
olana!Jm bulamayan Adalet Ba kanl.i!J, Kurulun dokuz yll­
hk �ah�mas1run tirtinti olan tutanaklan ve tasla�1 ve
1 960'tan sonra �1kan kanunJan , uygulama ve doktrinde
meydana gelen yen i geli�meleri gOz Ontinde bulundurarak
gerek�eli bir Medeni Kanun Ontasans1 hazulama gOrevi­
ni, 1 967 yllmda, - Medeni Kanun Ko�syonu'nun ilk ku­
rulu�undan beri raporrnrlti�tinti yapm1� olan- Ord. Prof.
Dr. H1fz1 Veldet Velidedeo�lu'na vermi�. Velidedeo�lu,
ti�bu�uk yilhk bir �ali.sma sonunda meydana getirdi�i 908
btiytik sayfahk gerek�eli Ontasany1 1 970'te Adalet Bakan­
h�1 'na sunmu�. bu bntasan 1 97 1 y1hnda Bakanhk�a bas­
tmlm1�tu.
4 - 1 970 ydmda Ttirk Medeni Kanununu ve Bor�lar
Kanunu'nu Ttirk�ele�tinni�tir. Bunlar, Ttirk Oil Kurumu' -
ca ti� kez yay1mlanrru�tu.
VI. Yazarllk Durumu
1 - 1 942 ydmoan beri Cumhuriy�t g_azetesmm sti­
rekli yazan olan Velidedeo�u'nun bu gazetede �imdiye de­
�in saylSI bini a�an ve Obtir gazete ve dergilerde ise
yirmiden fazla makalesi �1km1�ur. Yazar, kimi yazllanm
-babasmm ve kendi o�lunun Ozadlarmdan olu�an- Hii.­
seyin Erdotan takma ad1yla yay1mlam1�tu.
2- Hukuk kitaplan inceleme ve ar�t1rmalan: Ttirk
Medeni Hukuku -Umumi Esaslar ( I . bas1 . 1 943, 7. bas1
276
1 968), �ahsm H ukuku ( I . bas1 1 94 3 , 6. bas1 1 963), Aile
Hukuku I . bast 1 948, 5 . bast l 965, Umumi Esaslar, �ahsm
.
Hukuku, Aile Hukuku, Miras Hukuku, E�ya Hukuku ( I .
bas1 1 954, 3. bas1 1 963), iktisat Fakiiltesi icin Medeni Hu­
kuk (1 969)Turkc:ele$tirilmi$ metinleriyle birlikte Turk Me­
deni Kanunu ve Borc:lar Kanunu ( I . bast 1 97 3 , 3 . bast
1 988), (Gayrimenkul Tasarrujlari ve Tapu Sicil Tatbikat1
(Galip Esmer ile birlikte hazirlanrru�ttr) ( l . 1950, 2. bas1
1 956), Medeni Hukuk El Ki tabt ( 1 96 1 ), Borclar H u kuku
El Kitab1 ( I . bas1 1955, 3. bast 1 960).
Velidedeo�u'nun aynca 1937 yihndan 1 978 y1hna ka­
dar 70 inceleme ve ara,stirmast , Almanca, FransIZ.Ca ve ital­
yanca dillerinde Avrupa'nm tiirlii iilkelerinde basilm1� 1 1
inceleme ve konferans1, yabanct dillerden Tiirkce'ye cev­
rilmi� 15 kitap ve etiidii yay tmlannu�tlr.
3· Am, deneme ve derlemeleri: Toplumsal Ya$am ve
Hukuk Duzeni ( I . bast 1 944, 2 . bas1 1 983); TUrkiye 'de Ve:
Devir (iki cilt, 3. bast, 1 972- 1 974); Sats1z Solsuz Demok­
rasi ( I . ve 2. bas1 1 974, 3 . bas1 -.1 976); Devirden Devire (3
cilt 1 974- 1 976); A ilenin <;ilesi Bo$anma ( I 976); /nsanc1 yo/­
cu/ar ( 1 976); Milli Miicadele Ami an ( 1 . bas1 1 97 1 , 2. bas1
1 983); A m/arm lzinde (2 cilt - 1 976); Yo/ Kesen lrmak ( I .
bast 1 984, 2 . bast 1 986); A taturk'un Soylevinin Osmanli­
ca 'dan Oz Turkc:eye <;evirisi (iki cilt) ( l . bast 1 979, 1 8 .
bas1 1 988): Soy/ev, Vruncu cilt-befgefer ( 1 . Bast 1 98 1 , 3 .
bas1 1 988); Osman/1 /mparatorlutunun Ball$ Evre/eri (Ah­
met Resim'den oz Tiirkceye ceviri) (2. bast 1 98 8 , 3. bas1
1 989) 12 Ey/UI: Kar$1-Devrim ( 1 989); 12 Mart: Fa$izmin
Felsefesi ( 1 990); Ilk Mee/is ve Milli Mucade/e 'de A nado­
lu ( 1 990)

277
 1LK MECLtS
ve
Milli Mticadele'de Anadolu
bnstiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
B i r i n c i B ii l ii m
ilk Meclis'in Kurulu�u ve Ttirlti Yi>nleri
/. Istanbul Mebusan Meclisi'nin kapaolmas1 ve Ulusal
Ant (Misak1 Milli) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
II. I l k Meclis'in Toplanuya <;:aA,nlmas1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 2
Ill. I l k Meclis'in Ac1h�1 v e Birinci Oturum . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 5
J V. l k inci Oturum v e M ustafa Kemal Pa�a'mn Onlil
Onergesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 21
V. Halka Bildiri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2S
VJ. Gecici lcra Encilmeni, Ilk Bakanlar Kurulu ve
H il kilmet Program1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . JO
VII. I l k Meclis'te Secim BOlgeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . JS
VIII. I l k Meclis'in Tutanak Dergileri (Zabtt Cerideleri) . . . 39
IX. !lk Meclis'in Amir ve Memurlan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
/) Reis Pa�a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2) Ba�katip Recep Bey (Peker) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
3) Yan Kurulu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
4) I l k Meclis'in Yaz1 Kurulunda GOrevlendirili�imin
Oykilsil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
X . Ilk Meclis'in lstiklal Mah kemeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 7
XI. I l k Meclis'in Binas1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 2
XII. Ilk Meclis'in Gecikmeli Anayasas1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
XIII. Ilk Meclis'te Gecen, Bir K1smma Tamk OlduA,um.
I lg inc Olaylar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
/) Dr. R1za Nur Bey Olay1. . . . . . . . . . . . . . . . . . 7S
2) !lk G il n l erde Din Tart1�mas1. . . . . . . . . SO
3) Padi�aha GOnder ilen Yaz1 . . . . . .. . . . . . . . . . . . SI
4) l c k i YasaA,1 Yasas1 laro�malan . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . 92
5) Rasih (Kaplan) Hocamn H ind istan'a
GOnderilmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
6) Bol�evik Rusya'dan Alman Telsiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
7) Casus Mustafa Sagir Olay1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
8) Ali Silkril Bey' in OldilrUlmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 00
9) Yerli K uma� Kullanma ZorunluA,u lasarm . . . . . IOI
10) lstiklal Mar�1'nm Kabulil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
JI) 23 Nisan'm Ilk Y1ldOnilmilnde Milliyetci ve
Mukaddesatc1lar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IOS
12) Secim Sistemi Tart1�mas1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 4
13) Sehzade Abdillmecit Efendi'den Meclis
Ba�kanliA,ma Gelen Mektup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II S
14) Vahdetlin'in Bir lngiliz Ztrhhs1yla lstanbul'dan
Kacmas1 ve Sehzade Abdillmecit Efendi'nin
Halife Secilmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 2 1
X I V Ilk Mecli5'in Onlil ve Renk Ii Ki$ileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I) Rei5i Sani (lkinci Ba$kan) Celalettin Arif Bey . . . .
1) hme1 (lnlinil) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3) Rauf (Orbay) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4) Fevzi (<;:akmak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5) Refel (Bele) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6) Hil5eyin Avni (Ula$) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7) Kaz1m Karabek i r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8) Celal (Bayar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9) Refik �evke1 ( I nce) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10) Yunu5 Nadi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
II) Hamdullah Suphi (Tanr 11iver) ve Dr. R1za Nur
Beyler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11) Tu nal1 H i l m i Bey.
13) Di yab A�a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14) Hoca Mehmer Salih E fendi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15) Har ipler ( l y i Konu$anlar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16) Fazla Dikkar <;:ekenler . .
17) Kavuklu ve Ktilahhlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18) Sankhlar

t k i n c i B o l ii m
Milli Miicadele'de Anadolu
\'C

tstanbul
I. Birinci Donya Sava$1'ndan Ulu5al Kunulu$ Sava$1'na.
II. Bendeki Dil$ilmel Olgunla$ma Silreci v e Anadolu
Yolculuklanmn Ba$lang1c1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ill. Milli M ilcadele'de Ankara ve Ankara Li5e5i
O�rencileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
tv. MuHafa Kemal'in Ankara'ya Geli$i v e Li5edeki
Konu$ma5mm Merni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
V Mecli5 Memurlu�undan Ilk Aynh$Im . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
VI. SLirgiln ve Konya'ya Yolculuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
VII. M i l l i M ucadele S1ra5mda Konya ve Konya Li5e5i . . . . . . .
VIII. DLi$man Cephe5inde Ge,irilen Bir Gece . . . . . . . . . . . . . . . . . .
IX. Yeniden Ankara Li5e5i 'nde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
X. Kay5eri'ye Gli• ve Sakarya U r k u r n (Zaferi) . . . . . . . . . . . . . .
XI. Hurahk ve M i l l i Milcadele A n a dolurn' nda Uzun Bir
Yolc u l u k Daha. . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XII. SLirpriz Bir Glirev: Alaca I I ,e5inde Ta hrirar Karibi

Vekilli�i . ..................
XIII. Milli Mucadele'de Trabzon v e Li5e Diploma51. . .
XIV Milli MLicadele'de l 5 t anbul ve JO A�u5to5 Urkurn
(Zaf eri) . . . . . . . ......... ...................
XV Dlirtbu,uk Y1lhk Anadolu Yolculuklarmm Ozeii ve
Hari1a51 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
 O � ii n c ii B o lii m
tlk Meclis'in Son Y1 ll
I. Giri� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
II. l k i Yd Sonra Yeniden I l k Meclis'teki GOrevime
Oonu� · · · · · · · · · · · · - · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·
Ill. A n kara'mn Toplumsal Havasindaki Oegi�iklik . . . . . . . . . .
IV. Sahanatin Kaldmlmas1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
V. I l k Meclis'ten Cumh uriyete Giden Yasal A�amalar. . . . .
VI. Se�imleri Yenileme Karan ve lkinci Meclis'e Oogru .. . .
V.11. Ilk Meclis'in karakteri, lkinci ve O�uncU Meclislerden
Ayn m1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
V.111. Meclis'ten Son Ay nh�m ve Avrupa'ya Oogru . . . . . . . . . . .

D o r d ii n c ii B o l ii m
23 Nisan 1920'den 50 n 70 Yll Sonra
Deeerlendirme n Uyarilar
/. Bana OU�en Gorev. . . .....................
II. 23 Nisan 1920'nin 50. Y1 ldOnUmUndeki GOrU� ve
Tutumum . . . .. . . ...... . . . .. ...................
Ill. 23 Nisan 1920'nin 70. Y1hnda Oii�Unceler. . . . . . . . . . . . . . . .
Yazann Ozya�am OykUsii, Yap1t ve Yaz1lan