‫آشنائی با ادیان در قرآن‬

‫نويسنده ‪:‬‬
‫دکتر عبدالکریم زیدان‬

‫مترجم ‪:‬‬
‫حسن سرباز‬

 ‫فهرست مطالب‬
‫مقدم ‌هی مترجم ‪11......................................................................................................‬‬
‫مقدمهي نویسنده ‪21....................................................................................................‬‬
‫* هدف از این پژوهش ‪21.........................................................................................‬‬
‫فصل اول‪ :‬تعریف دین و نیاز به آن ‪23................................................................‬‬
‫* تعریف دین در لغت ‪25..........................................................................................‬‬
‫* مفهوم واژه‌ی «دین» در قرآن کریم ‪27......................................................................‬‬
‫* دین در اصطالح شرعی ‪31....................................................................................‬‬
‫* نیاز انسان به دین حق ‪31.......................................................................................‬‬
‫فصل دوم‪ :‬گرایش به دینداری در انسان ‪33...........................................................‬‬
‫* هر انسانی دینی دارد ‪35........................................................................................‬‬
‫* هر انسانی بر فطرت (خداشناسی) متولد می‌شود ‪38......................................................‬‬
‫* اعتراف به آفریدگار هستی امری فطری و بدیهی است ‪41...............................................‬‬
‫* انسان با طبیعت و سرشت خود دیندار است ‪42.............................................................‬‬
‫* گرایش به دینداری در انسان همیشگی است ‪46............................................................‬‬
‫* چرا انسان از مقتضای فطرت خود منحرف می‌شود؟ ‪47.................................................‬‬
‫* پدر و مادر فرزند خود را از فطرت (توحیدی) منحرف می‌سازند‪49.................................‬‬
‫* انسان با چه چیزی از فطرت منحرف می‌شود؟ ‪51........................................................‬‬
‫* آشنا ساختن مردم با دین حق از لوازم ربوبیت خدا است ‪51.............................................‬‬
‫* معرفی کردن دین حق به مردم بوسیله‌ی فرستادگان خدا ‪54.............................................‬‬
‫* انکار شریعتهای الهی‪ ،‬جهل به قدر و منزلت خداست ‪56................................................‬‬
‫* ادیانی که در قرآن کریم ذکر شده‌اند ‪57......................................................................‬‬
‫فصل سوم‪ :‬یهودیت ‪59....................................................................................‬‬
‫* یهودیان چه کسانی هستند و چرا به این اسم نامگذاری شده‌اند؟‪61.....................................‬‬
‫* بنی‌اسرائیل چه کسانی هستند؟ ‪62.............................................................................‬‬
‫مبحث اول‪ :‬حضرت موسی (ع) از والدت تا رسالت ‪63........................................................‬‬
‫* فرعون و تعذیب بنی‌اسرائیل ‪63...............................................................................‬‬
‫* والدت موسی (ع) و پرورش او در خانه‌ی فرعون ‪64...................................................‬‬
‫* موسی و قتل قبطی ‪66...........................................................................................‬‬
‫* موسی بر آب مدین ‪67...........................................................................................‬‬
‫* خروج موسی (ع) با خانواده‌اش از مدین ‪69................................................................‬‬
‫* سخن گفتن خدا با موسی و ارسال او به سوی فرعون و بنی‌اسرائیل‪70...............................‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬آمدن موسی (ع) به مصر و سرگذشت او با فرعون‪71.........................................‬‬
‫* آمدن موسی و برادرش به سوی فرعون ‪71.................................................................‬‬
‫* گفتگوی موسی و هارون با فرعون ‪72.......................................................................‬‬
‫* فرعون و مسخره کردن دعوت موسی و ادعای ربوبیت و الوهیت‪73................................‬‬
‫* مشورت فرعون با سران قوم در مورد موسی ‪75..........................................................‬‬
‫* پیشنهاد درباریان به فرعون در مورد موسی (ع)‪76.....................................................‬‬
‫* فرعون ساحران را جمع می‌کند ‪77...........................................................................‬‬
‫* اجتماع ساحران و موسی (ع) در روز زینت ‪77...........................................................‬‬
‫* ظهور حق و بطالن سحر ساحران ‪78........................................................................‬‬
‫*ایمان آوردن ساحران ‪80.........................................................................................‬‬
‫* فرعون و تهدید به کشتن ساحران ‪81.........................................................................‬‬
‫* پاسخ ساحران به تهدید فرعون ‪81.............................................................................‬‬
‫* ایمان آوردن همسر فرعون ‪82.................................................................................‬‬
‫* خروج موسی (ع) با بنی‌اسرائیل از مصر و به هالکت رسیدن فرعون و لشکریانش‪84..........‬‬
‫* ایمان آوردن فرعون و انداختن جسد او به ساحل دریا ‪86................................................‬‬
‫مبحث سوم‪ :‬حضرت موسی (ع) به همراه بنی‌اسرائیل‪88.....................................................‬‬
‫* موسی (ع) و دریافت تورات ‪89...............................................................................‬‬
‫* موسی (ع) و درخواست رؤیت خدا ‪90......................................................................‬‬
‫* اوصاف تورات ‪91...............................................................................................‬‬
‫* یهودیان و پرستش گوساله ‪93..................................................................................‬‬
‫* بازگشت خشمگینانه و اندوهناک موسی به میان بنی‌اسرائیل‪94........................................‬‬
‫مبحث چهارم‪ :‬اخالق يهوديان و برخي از كارهاي ناپسند آنان‪96...........................................‬‬
‫* تحریف تورات ‪97................................................................................................‬‬
‫* برخی از کردارهای زشت قوم یهود ‪98......................................................................‬‬
‫* برخی از ویژگیهای اخالقی قوم یهود ‪99....................................................................‬‬
‫*‪ -1‬نقض عهد و پیمان ‪99........................................................................................‬‬
 ‫فهرست مطالب‬
‫‪5‬‬

‫*‪ -2‬پیروی از هوا و هوس ‪100.................................................................................‬‬

‫*‪ -3‬انکار حق اگر متعلق به دشمنانشان باشد ‪102...........................................................‬‬
‫*‪ -4‬حسادت یهودیان نسبت به مسلمانان ‪102..................................................................‬‬
‫*‪ -5‬یهودیان و آرزوی برگشتن مسلمانان از اسالم ‪104.....................................................‬‬
‫*‪ -6‬یهودیان و راههای به شک انداختن مسلمانان نسبت به اسالم‪105...................................‬‬
‫*‪ -7‬اصرار یهودیان بر انکار نبوت حضرت محمد (ص)‪107...........................................‬‬
‫مبحث پنجم‪ :‬برخی از باورهای یهودیان ‪108.....................................................................‬‬
‫*‪ -1‬یهودیان عزیر را پسر خدا می‌نامند ‪108..................................................................‬‬
‫*‪ -2‬یهودیان می‌گویند‪ :‬بجز چند روز محدود آتش جهنم گریبانگیر ما نمی‌شود‪111..................‬‬
‫*‪ -3‬یهودیان و مسیحیان خود را پسران و عزیزان خدا می‌نامند‪112....................................‬‬
‫*‪ -4‬یهودیان خدا را بخیل می‌دانند ‪113.........................................................................‬‬
‫*‪ -4‬یهودیان خدا را فقیر و نیازمند می‌دانند ‪115.............................................................‬‬
‫فصل چهارم‪ :‬نصاری ( مسیحیت) ‪119................................................................‬‬
‫مبحث اول‪ :‬آشنایی با نصاری‪ ،‬عیسی و مادرش مریم علیهما السالم‪121.................................‬‬
‫*الف ‪ -‬نصاری ‪121................................................................................................‬‬
‫* ب – آشنایی با حضرت عیسی (ع) ‪122.....................................................................‬‬
‫* اطالق لفظ «کلمه» بر عیسی (ع) ‪122.......................................................................‬‬
‫*نامگذاری حضرت عیسی (ع) به «مسیح» ‪124............................................................‬‬
‫*ج – آشنایی با مریم مادر عیسی (ع) ‪126....................................................................‬‬
‫* زکریا و سرپرستی کردن مریم ‪127..........................................................................‬‬
‫*کرامت مریم ‪128..................................................................................................‬‬
‫*مژده‌ی تولد عیسی (ع) به مریم ‪128..........................................................................‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬حامله شدن مریم‪ ،‬تولد عیسی و گفتگوی مریم با قومش‪130.................................‬‬
‫*چگونگی حامله شدن مریم (ع) ‪130...........................................................................‬‬
‫*دوری جستن مریم از قومش به سبب حاملگی ‪132.........................................................‬‬
‫* ندایی به مریم توصیه می‌کند و از او دل‌داری می‌نماید‪133.............................................‬‬
‫*برگشتن مریم با فرزندش به میان مردم و تهمتهای ناروا‪134............................................‬‬
‫*عیسی (ع) در گهواره سخن می‌گوید و خود را بنده‌ی خدا می‌نامد‪135................................‬‬
‫* عیسی (ع) در گهواره مردم را به بندگی خدا دعوت می‌کند‪136.......................................‬‬
‫* اختالف اهل کتاب در مورد عیسی (ع)‪136................................................................‬‬
‫مبحث سوم‪ :‬عیسی (ع) پیامبر بنی‌اسرائیل‪137.................................................................‬‬
‫* رسالت عیسی (ع) در قرآن کریم ‪137.......................................................................‬‬
‫* شریعت عیسی (ع) وکتاب انجیل ‪139........................................................................‬‬
‫*نعمت‌های خدا بر عیسی و مادرش و معجزات او ‪140....................................................‬‬
‫* یهودیان قصد کشتن عیسی را می‌کنند و خدا او را به آسمان می‌برد‪142.............................‬‬
‫* فرود آمدن عیسی (ع) بر زمین ‪145..........................................................................‬‬
‫مبحث چهارم‪ :‬غلو و کفر مسیحیان در شأن عیسی (ع) ‪147.................................................‬‬
‫* معنی غلو در دین و حکم آن ‪147.............................................................................‬‬
‫* غلو و کفر مسیحیان در شأن عیسی (ع)‪147...............................................................‬‬
‫*عیسی (ع) بنی‌اسرائیل را به بندگی خدای یگانه دعوت می‌کند!‪149...................................‬‬
‫* عیسی (ع) از دیدگاه قرآن کریم ‪151.........................................................................‬‬
‫* مسأله‌ی آفرینش عیسی همچون آفرینش آدم است ‪155.....................................................‬‬
‫* عیسی بنده‌ی خداست ‪156.......................................................................................‬‬
‫فصل پنجم‪ :‬صابئیان و مجوسیان ‪159.................................................................‬‬
‫مبحث اول‪ :‬صابئیان ‪161.............................................................................................‬‬
‫* صابئیان در قرآن و نظریات مفسران در مورد آنان‪161.................................................‬‬
‫‪ -1‬قرآن کریم‪164................................................................................................. :‬‬
‫‪ -2‬سنت نبوی‪167................................................................................................. :‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬مجوسیان ‪168............................................................................................‬‬
‫* مجوسیان در قرآن کریم و نظریات مفسران در مورد آنان‪168.........................................‬‬
‫فصل ششم‪ :‬مشرکان و دهریان ‪173....................................................................‬‬
‫مبحث اول‪ :‬مشرکان ‪175.............................................................................................‬‬
‫* توحید الوهیت ‪175...............................................................................................‬‬
‫* تنها خدای یگانه شایسته‌ی عبادت و بندگی است ‪176......................................................‬‬
‫*مفهوم عبادت ‪176.................................................................................................‬‬
‫* شرک در الوهیت ‪177...........................................................................................‬‬
‫*توحید ربوبیت ‪179................................................................................................‬‬
‫* توحید ربوبیت امری فطری است ‪180.......................................................................‬‬
‫* شرک در ربوبیت ‪181..........................................................................................‬‬
‫*توحید ربوبیت مقتضی توحید الوهیت است ‪182.............................................................‬‬
‫* اشتباه در فهم معنی عبادت ‪184................................................................................‬‬
‫* تقّرب جستن به خدا با عبادت کردن غیر او شرک است ‪187............................................‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬دهریان ‪192...............................................................................................‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪6‬‬

‫* دهریان در قرآن و نظریات مفسران در مورد آنان ‪192..................................................‬‬

‫* حجت منکران معاد و رد آن ‪196..............................................................................‬‬
‫* انکار معاد کفر است ‪198.......................................................................................‬‬
‫فصل هفتم‪ :‬اسالم ‪199.....................................................................................‬‬
‫مبحث اول‪ :‬تعریف اسالم و بیان حقیقت و مقتضیات آن ‪201.................................................‬‬
‫* تعریف اسالم و بیان حقیقت آن ‪201..........................................................................‬‬
‫* شرط تسلیم شدن در برابر خدا اختیاری بودن آن است ‪203..............................................‬‬
‫* دین نزد خداوند اسالم است ‪205...............................................................................‬‬
‫* بجز اسالم دین دیگری پذیرفته نخواهد شد ‪206............................................................‬‬
‫* اطالق اسالم بر دین حضرت محمد(ص) ‪208..............................................................‬‬
‫* مقتضیات اسالم ‪208.............................................................................................‬‬
‫‪ -1‬اطاعت از تمام احکام شریعت اسالمی ‪208...............................................................‬‬
‫‪ -2‬اطاعت بدون قید و شرط و با رضایت کامل از شریعت الهی‪210....................................‬‬
‫‪ -3‬تقدیم آنچه که خدا دوست دارد بر آنچه که نفس دوست دارد‪210.....................................:‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬اسالم همان دین حق و راستین است ‪211..........................................................‬‬
‫* عنوان اسالم و مضمون آن ‪211...............................................................................‬‬
‫* دالیلی بر این که اسالم همان دین حق و راستین است ‪212..............................................‬‬
‫* اعجاز قرآن بزرگترین دلیل ‪213..............................................................................‬‬
‫* شروط تحّد ی ‪216................................................................................................‬‬
‫* قرآن کریم و شروط تحدی ‪217................................................................................‬‬
‫* نتیجه‌ی تحّد ی قرآن ‪219........................................................................................‬‬
‫* استمرار تحّد ی قرآن کریم ‪219................................................................................‬‬
‫* حفظ قرآن توسط خداوند و نظریات مفسران در مورد آن‪220..........................................‬‬
‫* امکان عملی محفوظ ماندن قرآن کریم ‪223..................................................................‬‬
‫* انکار نبوت حضرت محمد(ص) از روی نادانی و عناد‪225............................................‬‬
‫* اثبات نبوت حضرت محمد(ص) در واقع اثبات نبوت پیامبران پیشین است‪225....................‬‬
‫* اسالم خاتم ادیان آسمانی است ‪227............................................................................‬‬
‫مبحث سوم‪ :‬رابط ‌هی اسالم با ادیان دیگر ‪228...................................................................‬‬
‫* ادیان آسمانی و ادیان ساختگی ‪228...........................................................................‬‬
‫* رابطه‌ی اسالم با ادیان ساختگی ‪228.........................................................................‬‬
‫* رابطه‌ی اسالم با ادیان آسمانی ‪229...........................................................................‬‬
‫مبحث چهارم‪ :‬موضع اسالم در برابر پیروان دیگر ادیان‪235................................................‬‬
‫* اسالم دین همه‌ی انسان‌ها است ‪235..........................................................................‬‬
‫* پذیرش اسالم بر همه‌ی انسان‌ها واجب است ‪237..........................................................‬‬
‫* رستگاری اهل کتاب مشروط به ایمان آوردن به نبوت و رسالت حضرت محمد(ص) است ‪244‬‬
‫* هر کس به نبوت حضرت محمد(ص) ایمان نیاورد‪ ،‬کافر می‌شود‪246................................‬‬
‫* سوره‌ی «بّینه» و داللت آن بر کفر اهل کتاب و مشرکان‪251..........................................‬‬
‫* گفتگو با غیرمسلمانان ‪254.....................................................................................‬‬
‫* روش دعوت به اسالم ‪256.....................................................................................‬‬
‫* در جدال و گفتگو با اهل کتاب باید صراحت را بخرج داد‪260.........................................‬‬
‫مبحث پنجم‪ :‬بعضی از اصول و قواعد کلی در اسالم‪267......................................................‬‬
‫* رفع حرج ‪267....................................................................................................‬‬
‫* عدالت ‪270.........................................................................................................‬‬
‫* هیچ کس مسؤولیت گناه دیگری را برعهده نمی‌گیرد‪273................................................‬‬
‫* عقوبت (باید) به اندازه‌ی جرم باشد ‪276.....................................................................‬‬
‫* تعاون و همکاری بر نیکی و تقوا و عدم همکاری بر گناه و تجاوز‪278..............................‬‬
‫* حکومت مبتنی بر اصل شورا ‪279...........................................................................‬‬
‫* مسؤولیت فرد در برابر اصالح جامعه ‪281.................................................................‬‬
‫* خاتمه ‪282.........................................................................................................‬‬
‫فهرست منابعی که در ترجمه‌ی کتاب مورد استفاده قرار گرفته‌اند‪283..................................‬‬
 ‫مقدمه‌ی مترجم‬
‫‪        ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫«در میان هر امتی پیامبری را مبعوث کردیم (تا به مردم بگوی‪dd‬د‪ ):‬ک‪dd‬ه‬
‫خدا را بپرستید و از طاغوت دوری کنید!»‪.‬‬
‫هنگامی که آدم (ع) مرتکب خط‚‚ا ش‚‚د و از بهش‚‚ت ب‚‚رین و نعمت‌ه‚‚ای‬
‫جاودانش بیرون رانده شد و مجبور به هبوط بر زمین گردید‪ ،‬خداوند او و‬
‫فرزندانش را به حال خود رها نکرد بلک‚‚ه خواس‚‚ت ک‚‚ه ت‚‚ا م‚‚دتی زمین را‬
‫قرارگ‚‚اه آن‚‚ان س‚‚ازد و آن‚‚ان را در ب‚‚وته‌ی ابتال و آزم‚‚ایش ق‚‚رار ده‚‚د ت‚‚ا‬
‫بتوانند از طریق تهذیب نفس و آباد کردن زمین یک زندگی پ‚‚ر از آرامش‬
‫و ب‚‚دور از خ‚‚وف و ح‚‚زن را ب‚‚رای خ‚‚ود در این دنی‚‚ا ف‚‚راهم نماین‚‚د و‬
‫همچنین ص‚‚الحیت بازگش‚‚ت ب‚‚ه م‚‚أوای نخس‚‚ت خ‚‚ود و دی‚‚دار ب‚‚ا پروردگ‚‚ار‬
‫خویش پیدا کنند‪ ،‬چون انسان مؤمن دنیا را گذرگاهی بیش نمی‌بین‚‚د ک‚‚ه بای‚‚د‬
‫با تبعیت از هدایت الهی زاد و توشه‌ای برگیرد و به دیار اصلی خود عزم‬
‫سفر کند‪ .‬و به قول موالنا‪:‬‬
‫ما به فلک می‌رویم عزم تماشا ک‚ه راس‚ت‬ ‫ه‚‚ر نفس آواز عش‚‚ق می‌رس‚‚د از چپ و‬
‫راس‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚ت‬

‫ب‚‚از همانج‚‚ا رویم جمل‚‚ه ک‚‚ه آن ش‚‚هر م‚‚ا‬ ‫م‚ا ب‚ه فل‚ک ب‚وده‌ایم‪ ،‬ی‚ار مل‚ک ب‚وده‌ایم‬
‫اس‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚ت‬

‫زین دو چرا نگذریم منزل ما کبری‚‚ا اس‚‚ت‬ ‫خود زفل‚ک برت‚ریم وز مل‚ک افزون‚تریم‬

‫بر چه فرود آم‚دیت ب‚ار کنی‚د این چ‚ه ج‚ا‬ ‫گ‚وهر پ‚اک از کج‚ا ع‚الم خ‚اک از کج‚ا‬
‫‪2‬‬
‫اس‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚ت‬

‫و این ب‚‚دین خ‚‚اطر اس‚‚ت ک‚‚ه انس‚‚ان هم‚‚واره در فک‚‚ر بازگش‚‚ت ب‚‚ه‬
‫سرزمین و منزلگاه اصلی خود است و به قول ابوتمام شاعر عرب‪:‬‬
‫م‪dddddd‬ا الحُّب إال للح‪dddddd‬بیِب األوِل‬ ‫نّقل فؤاَدک حیث ش‪dd‬ئَت من اله‪dd‬وی‬
‫‪3‬‬
‫و حنین‪ddddd‬ه أب‪ddddd‬دًا ألول م‪ddddd‬نزل‬ ‫کم م‪dd‬نزٍل فی األرض یألف‪dd‬ه الف‪dd‬تی‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬نحل‪.36 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬موالنا جالل الدین محمد بلخی‪ ،‬کلیات شمس تبریزی‪ ،‬چاپ سوم‪ ،1381 ،‬تهران‪ ،‬نشر ثالث‪،‬‬
‫ج ‪ ،1‬ص ‪.179‬‬
‫«به هر که می‌خواهی دل ببند (ولی در نه‚‚ایت) عش‚‚ق و محبت انس‚‚ان‬
‫تنها برای محبوب اول است‪ .‬و چه بسیارند سرزمین‌هایی که انس‚‚ان ب‚‚ه آنه‚‚ا‬
‫انس می‌گیرد ولی شوق انسان همواره به نخستین منزلگاه اوست»‪.‬‬
‫خداوند متعال برای اینکه آدمیان بتوانند از این آزم‚‚ایش س‚‚ربلند ب‚‚یرون‬
‫بیایند و این مرحله‌ی گذار را با موفقیت پشت سر بگذارند‪ ،‬در طول تاریخ‬
‫حیات بشری پاره‌هایی از رحمت و ه‚دایت خ‚ود را ب‚ه ن‚ام دین ب‚ا ارس‚ال‬
‫رسوالن به سوی آنان فرس‚‚تاده و ب‚‚ا این انع‚‚ام و منت ب‚‚اب بهش‚‚ت را ب‚‚ر‬
‫روی این عالم گشوده و نوید حی‚‚اتی س‚‚عادتمند و پ‚‚ر از آرامش و ب‚‚ه دور‬
‫از خوف و حزن را به مؤمن‚ان راه یافت‚ه و عاش‚قان دل ب‚اخته‌ی راه انبی‚ا‬
‫داده و ره‚ایی آن‚ان را از گم‚راهی و ب‚دبختی تض‚‚مین ک‚رده اس‚ت‪ .‬خداون‚د‬
‫متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪       ‬‬
‫«گفتیم‪ :‬همگی از آنجا (به زمین) فرود آیید و چنانچه هدایتی از طرف‬
‫من برای شما آمد (که حتما هم خواهد آمد) پس کسانی ک‪dd‬ه از ه‪dd‬دایت‬
‫من پ‪dd‬یروی کنن‪dd‬د‪ ،‬ن‪dd‬ه ترس‪dd‬ی ب‪dd‬ر آن‪dd‬ان اس‪dd‬ت و ن‪dd‬ه ان‪dd‬دوهگین خواهن‪dd‬د‬
‫شد»‪.‬‬
‫و در جای دیگر می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪  ‬‬
‫«(خ‪dd‬دا) گفت‪ :‬همگی ب‪dd‬ا هم از بهش‪dd‬ت ف‪dd‬رود آیی‪dd‬د (و در زمین س‪dd‬اکن‬
‫شوید که در آنجا) برخی از ش‪dd‬ما دش‪dd‬من ب‪d‬رخی دیگ‪dd‬ر خواهن‪d‬د ش‪dd‬د‪ ،‬و‬
‫هر گاه هدایت من برای شما آمد هر که از هدایت من پیروی کند ن‪dd‬ه‬
‫گم‪dd‬راه می‌ش‪dd‬ود و ن‪dd‬ه ب‪dd‬دبخت می‌گ‪dd‬ردد‪ .‬و ه‪dd‬ر ک‪dd‬ه از ی‪dd‬اد من روی‬
‫بگرداند‪ ،‬زندگی تنگ و سختی خواه‪dd‬د داش‪dd‬ت و در روز قی‪dd‬امت او را‬
‫نابینا حشر خواهیم کرد»‪.‬‬
‫از این آیات چ‚‚نین برمی‌آی‚‚د ک‚‚ه تنه‚‚ا راه نج‚‚ات انس‚‚ان از گم‚‚راهی و‬
‫اض‚طراب درون و نگون‌بخ‚تی‪ ،‬و برخ‚ورداری از ی‚ک زن‚دگی سرش‚ار از‬
‫آرامش و بدور از خ‚‚وف و ح‚‚زن‪ ،‬در پیش گ‚‚رفتن راه انبی‚‚ا و پ‚‚یروی از‬
‫هدایت خدا و ادیان الهی است‪ ،‬و دراین زمینه هیچ چیز نمی‌تواند ج‚‚ایگزین‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬ابوتمام‪ ،‬دیوان ابوتمام‪ ،‬چاپ اول ‪،‬بيروت‪ ،‬دارالکتب العلميه‪1987 ،‬م‪ ،‬ص‪.463‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬بقره‪.38 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬طه‪.123 – 124 :‬‬
‫دین و هدایت الهی گردد‪ .‬حتی علم و دانش با وجود اینکه تح‚‚والت عظیمی‬
‫در عرصه‌های مختلف زن‚‚دگی ف‚‚ردی و اجتم‚‚اعی بش‚‚ر را ب‚‚ه دنب‚‚ال داش‚‚ته‬
‫است‪ ،‬به گفته‌ی استارک (‪ )Stark‬و بین بریج (‪ )Bainbridge‬نمی‌تواند نیازها‬
‫و آرزوهای اساسی بش‚ر را ب‚رآورده س‚ازد و همه‌ی رنج‌ه‚ا و بی‌ع‚دالتی‌ها‬
‫را در این جه‚‚ان از می‚‚ان ب‚‚ردارد و ب‚‚رای ن‚‚ابودی ف‚‚ردی نمی‌توان‚‚د راه‬
‫گریزی را ارائ‚‚ه کن‚‚د و ب‚‚األخره ق‚‚ادر نیس‚‚ت ک‚‚ه وج‚‚ود بش‚‚ر را مع‚‚نی‌دار‬
‫‪1‬‬
‫سازد‪.‬‬
‫خداوند متعال پیامبران را به همراه ادیان آس‚‚مانی فرس‚‚تاده اس‚‚ت ت‚‚ا ب‚‚ا‬
‫تزکیه و تعلیم کتاب و حکمت‪ ،‬بن‚دگان خ‚دا را از ت‚اریکی جه‚ل و کف‚ر و‬
‫خرافه‌پرستی درآورند و به نور و روش‚‚نایی ایم‚‚ان و عم‚‚ل ص‚‚الح رهنم‚‚ون‬
‫گردند‪ ،‬و تا آنان را از بندگی بندگان خدا و جور ادی‚‚ان باط‚‚ل و س‚‚اختگی‬
‫و غ‚‚رق ش‚‚دن در گ‚‚رداب زن‚‚دگی م‚‚ادی نج‚‚ات دهن‚‚د و آن‚‚ان را از لبه‌ی‬
‫پرتگ‚‚اه آتش و جهنم ع‚‚داوت و کین‚‚ه و حس‚‚دورزی برهانن‚‚د و آن‚‚ان را ب‚‚ه‬
‫بهشت انس و الفت و برادری دراندازند‪ ،‬تا تنها بنده‌ی مخلص خدا و مطیع‬
‫فرم‚‚ان او گردن‚‚د‪ ،‬چ‚‚ون کس‚‚ی ک‚‚ه تن ب‚‚ه بن‚‚دگی خ‚‚دا می‌ده‚‚د‪ ،‬ن‚‚ه کس را‬
‫بن‚‚دگی می‌کن‚‚د و ن‚‚ه کس را ب‚‚ه بن‚‚دگی می‌گ‚‚یرد و ب‚‚ه ق‚‚ول عالم‚‚ه اقب‚‚ال‬
‫الهوری‪:‬‬
‫نی غالم او را ن‚‚‚‚‚‚‚‚ه او کس را غالم‬ ‫بن‚‚ده‌ی ح‚‚ق بی‌نی‚‚از از ه‚‚ر مق‚ام‬

‫مل‚‚‚ک و آئینش خ‚‚‚داداد اس‚‚‚ت و بس‬ ‫بنده‌ی حق مرد آزاد اس‚‚ت و بس‬

‫زش‚‚ت و خ‚‚وب و تلخ و نوش‚‚ینش ز‬ ‫رسم و راه و دین و آئینش ز حق‬

‫‪2‬‬
‫ح‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚ق‪.‬‬

‫گ‚‚وهر تم‚‚ام ادی‚‚ان آس‚‚مانی و اس‚‚اس رس‚‚الت همه‌ی پی‚‚امبران الهی و‬

‫اصول دعوت همه‌ی آنان یکی است‪ ،‬چراکه همه‌ی آنان ظه‚‚ور ی‚‚ک حقیقت‬
‫و آفتاب یک فلکن‚‚د و تق‚‚دم و ت‚‚أخر زم‚‚انی و اختالف ص‚‚ورت‪ ،‬وح‚‚دت و‬
‫یگانگی آنان را از بین نمی‌برد‪ ،‬چون در عقائ‚‚د و روح عب‚‚ادات و اص‚‚ول‬
‫اخالقی تفاوتی با هم ندارن‚‚د و تفاوت‌ه‚ایی ک‚‚ه در معتق‚دات پ‚‚یروان مک‚‚اتب‬
‫آسمانی دیده می‌شود بخاطر تحری‚‚ف ودس‚‚ت درازی اص‚‚حاب زر و زور و‬
‫تزوی‚‚ر ب‚‚ه سرچش‚‚مه‌های ص‚‚اف و زالل این مک‚‚اتب ب‚‚وده اس‚‚ت ت‚‚ا از این‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬ملکلم همیلت‚‚ون‪ ،‬جامع‚‚ه شناس‚‚ی دین‪ ،‬ت‚‚رجمه‌ی محس‚‚ن ثالثی‪ ،‬چ‚‚اپ دوم ‪ 1381‬ش‪ ،‬ته‚‚ران‪،‬‬
‫مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان‪ ،‬ص ‪.306‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬اقبال الهوری‪ ،‬کلیات اشعار فارسی‪ ،‬چاپ ششم‪ ،1373 ،‬تهران‪ ،‬انتشارات سنایی‪ ،‬ص ‪.310‬‬
‫طریق به اه‚‚داف ش‚‚وم م‚‚ادی خ‚‚ود برس‚‚ند و اگ‚‚ر دس‚‚ت تحری‚‚ف ب‚‚ه س‚‚وی‬
‫اصول مکاتب آسمانی دراز نمی‌شد‪ ،‬پیروان تمام این مکاتب به دعوت خ‚‚اتم‬
‫پیامبران و آخرین سفیر آسمانی حضرت محمد مصطفی (ص) لبیک گفت‚‚ه و‬
‫در راه شناخت حقیقت و بندگی خدا و سیر به سوی کمال گام برمی‌داشتند‪.‬‬
‫از این روی خداون‚‚د متع‚‚ال در س‚‚وره‌ی «ق» بع‚‚د از ذک‚‚ر اق‚‚وام ن‚‚وح و‬
‫اصحاب الرس و ثمود و عاد و فرع‚ون و ل‚‚وط و اص‚‚حاب األیک‚‚ه و ق‚‚وم‬
‫تّبع‪ ،‬تکذیب دعوت هر یک از پیامبران را به منزله‌ی تک‚‚ذیب دع‚‚وت تم‚‚ام‬
‫‪1‬‬
‫پیامبران قلمداد کرده و فرموده است‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪    ‬‬
‫«پیش از اینان قوم نوح و اصحاب الرس و قوم ثمود و ق‪dd‬وم ع‪dd‬اد و‬
‫فرع‪dd‬ون و ق‪dd‬وم ل‪dd‬وط و أص‪dd‬حاب‌ایکه و ق‪dd‬وم تّب ع ه‪dd‬ر ی‪dd‬ک از آن‪dd‬ان‬
‫فرستادگان الهی را تکذیب کردند و وع‪d‬ده‌ی ع‪d‬ذاب من در م‪d‬ورد آن‪d‬ان‬
‫تحقق پیدا کرد»‪.‬‬
‫اختالف ادیان آسمانی در شریعت و بعضی از احکام حالل و ح‚‚رام و‬
‫روش‌های عبادت‪ ،‬به آداب و رسوم و سطح فکری و فرهنگی و اخالقی و‬
‫اجتماعی و محیط زندگی جوام‚‚ع مختل‚‚ف برمی‌گ‚‚ردد و خداون‚‚د حکیم ب‚‚رای‬
‫اصالح و تربیت هر یک از این جوامع با توجه به ظروف و شرایط آنه‚‚ا‬
‫احکام و روش‌های عبادتی خاصی را تشریع کرده است‪ ،‬چون برای تکلیف‬
‫و امتحان بندگان خدا و پرستش خدا روش‌های گوناگونی قاب‚‚ل تص‚‚ور اس‚‚ت‬
‫ولی در هر حال وظیفه‌ی مکّلف و بنده‌ی خ‚‚دا این اس‚‚ت ک‚‚ه از چ‚‚ارچوبی‬
‫که خدا برای او تعیین کرده است خارج نشود و با نیروی عقل و اراده و‬
‫قدرت عمل خود در دایره‌ی اوامر و نواهی او حرکت کند‪.‬‬
‫خداون‚‚د متع‚‚ال در ارس‚‚ال رس‚‚ل و تش‚‚ریع احک‚‚ام‪ ،‬وض‚‚عیت و م‚‚یزان‬
‫تح‚‚‚ول فک‚‚‚ری تم‚‚‚ام امت‌ه‚‚‚ای روی زمین از امت‌ه‚‚‚ای ب‚‚‚دوی س‚‚‚اکن در‬
‫روس‚‚تاهای دور دس‚‚ت گرفت‚‚ه ت‚‚ا امت‌ه‚‚ای متم‚‚دن و پیش‚‚رفته‌ی س‚‚اکن در‬
‫شهرها را در نظر گرفته است‪ ،‬از این روی برای هر یک از این امت‌ه‚‚ا‬
‫احکامی را تشریع کرده ک‚‚ه در ش‚‚کل و ص‚‚ورت متف‚‚اوت ولی در روح و‬
‫معنی یکی هستند‪ ،‬چون اصالح و ت‚‚ربیت ه‚‚ر ی‚‚ک از این امت‌ه‚‚ا نیازمن‚‚د‬
‫قوانین و احکامی است که متناسب با وضعیتشان باشد‪ .‬به همین خاطر وقتی‬
‫که روابط اجتماعی و اقتصادی و سیاس‚‚ی و ف‚‚رهنگی جوام‚‚ع گس‚‚ترش پی‚‚دا‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬س‚‚ید قطب‪ ،‬فی ظالل الق‚‚رآن‪ ،‬چ‚‚اپ پ‚‚انزدهم‪ 1988 ،‬م‪ ،‬ب‚‚یروت‪ ،‬دارالش‚‚روق‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص‬
‫‪.3361‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬ق‪.12-14 :‬‬
‫کرد و مردم توانستند در ی‚‚ک ی‚‚ا چن‚‚د ق‚‚اره ب‚‚ا هم ارتب‚‚اط برق‚‚رار نماین‚‚د‪،‬‬
‫وظیفه‌ی پیامبران و مسئولیت آنان هم بزرگتر شد‪ .‬در چنین شرایطی بود که‬
‫خداوند در قاره‌ی آسیا و آفریقا حض‚رت موس‚ی (ع) را ب‚ا معج‚زات عدی‚ده‬
‫مبعوث و کتاب ت‚ورات را ب‚ر او ن‚ازل ک‚رد ک‚ه ح‚اوی احک‚ام و قوانی‚نی‬
‫اس‚‚ت ک‚‚ه بس‚‚یاری از رواب‚‚ط م‚‚ردم را بی‚‚ان ک‚‚رده اس‚‚ت‪ .‬بع‚‚د از حض‚‚رت‬
‫موسی (ع) خداوند متعال پیامبران زیادی از بنی‌اسرائیل را مبعوث ک‚‚رد ک‚‚ه‬
‫مبّلغ و مجری شریعت او بودند‪ ،‬تا اینکه در دورانی ک‚‚ه بش‚‚ریت ت‚‚ا ح‚‚دی‬
‫توان پذیرش یک دعوت انسانی و جهانی که شرق و غرب را در برگ‚‚یرد‬
‫پیدا کردند‪ ،‬خداوند حضرت عیسی (ع) را مبع‚‚وث ک‚‚رد ت‚‚ا دع‚وت خ‚‚ود را‬
‫‪1‬‬
‫به گوش جهانیان برساند‪.‬‬
‫بعد از دوره‌ی ف‚‚ترت و گذش‚‚ت چن‚‚د ق‚‚رن از رس‚‚الت حض‚‚رت عیس‚‚ی‬
‫(ع) که رشد فکری بشر به حدی رسید که بتواند یک دین کامل جه‚‚انی را‬
‫بپذیرد و روابط مختلف اقتصادی و فرهنگی می‚ان جوام‚ع گس‚ترش ی‚افت و‬
‫دایره‌ی معانی و مفاهیم و گنجینه‌ی لغ‚ات در بع‚د حقیقی و مج‚ازی رو ب‚ه‬
‫گس‚‚ترش نه‚‚اد ب‚‚ه ط‚‚وری ک‚‚ه انس‚‚ان می‌توانس‚‚ت ه‚‚ر ی‚‚ک از مف‚اهیم دقی‚‚ق‬
‫انسانی را با الفاظ و عباراتی واضح و اسلوبی روشن بی‚ان کن‚د‪ ،‬در چ‚نین‬
‫شرایطی بود که خداوند حضرت محمد مص‚‚طفی (ص) از س‚‚الله‌ی حض‚‚رت‬
‫ابراهیم (ع) را با رسالتی جهانی و به عنوان خاتم پیامبران مبع‚‚وث ک‚‚رد و‬
‫قرآن کریم را به عنوان آخرین پیام آسمانی و به‚‚ترین برن‚‚امه‌ی زن‚‚دگی ک‚‚ه‬
‫مصالح و سعادت بشری را به بهترین وجه تأمین می‌کند‪ ،‬بر او نازل ک‚‚رد‬
‫و خود عهده‌دار حفظ و نگهداری آن از هر گون‚‚ه تب‚‚دیل و تح‚‚ریفی گردی‚‚د‬
‫و آن را رسالتی برای عام ‌ه‌ی مردم نامید و فرمود‪:‬‬
‫!‪tBur y7»oYù=yör& wÎ) Zp©ù!$2 Ĩ$¨Y=Ïj9 #Zϱo0 #\ÉtRur$‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.£`Å3»s9ur usYò2r& Ĩ$¨Z9$# w cqßJn=ôèt ‬‬
‫«ما تو را نفرستاده‌ایم مگر برای جملگی مردمان تا مژده‌رس‪dd‬ان و بیم‬
‫دهنده باشی ولی بیشتر مردم نمی‌دانند»‪.‬‬
‫در واقع با آمدن اسالم و نازل شدن قرآن کریم‪ ،‬دین و شریعت کام‚‚ل‬
‫ش‚‚د و ادی‚‚ان پیش‚‚ین نس‚‚خ گردیدن‚‚د و نی‚‚از ب‚‚ه آم‚‚دن دی‚‚نی جدی‚‚د هم منتفی‬
‫گردید‪ ،‬چرا که بقای قرآن کریم که با احکام و قوانین خ‚‚ود اس‚‚اس مط‚‚الب‬
‫تشریعی بشر را در بردارد و محف‚‚وظ مان‚‚دن س‚‚یره‌ی پ‚‚اک و س‚‚نت مطه‚‚ر‬
‫پیامبر (ص) به عنوان مبّین و مفسر قرآن کریم به م‚‚نزله‌ی اس‚‚تمرار وج‚‚ود‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬عبدالرحمن حسن حبنک‚‚ه المی‚‚دانی‪ ،‬العقی‚‚ده اإلس‚‚المیه‪ ،‬چ‚‚اپ دوم‪ 1979 ،‬م‪ ،‬ب‚‚یروت‪ ،‬دارالقلم‪،‬‬
‫ص ‪.524‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬سبأ‪.28 :‬‬
‫پیامبر (ص) در میان ما است و بدیهی است که با وج‚ود آنحض‚‚رت نی‚ازی‬
‫به آمدن ادیان جدید نخواهد بود‪ .‬برای تعلیم اسالم و دعوت مردم ب‚‚ه آن هم‬
‫نیازی به ارسال رس‚‚ل نیس‚‚ت‪ ،‬چراک‚‚ه این ام‚‚ر رس‚‚الت و وظیفه‌ی علم‚‚ا و‬
‫مجتهدان مسلمان است و بر آن‌ها الزم است ک‚‚ه احک‚‚ام جدی‚‚د وم‚‚ورد نی‚‚از‬
‫جامعه‌ی اسالمی را با توجه به اصول ثابت شریعت و با اس‚‚تفاده از قی‚‚اس‬
‫و دیگر ادله‌ی احکام‪ ،‬اس‚‚تخراج کنن‚‚د و در اختی‚‚ار ج‚‚امعه‌ی اس‚‚المی ق‚‚رار‬
‫‪1‬‬
‫دهند‪.‬‬
‫کت‚‚ابی ک‚‚ه پیش روی خوانن‚‚دگان عزی‚‚ز ق‚‚رار دارد‪ ،‬ت‚‚رجمه‌ی کت‚‚اب‬
‫«موجز األدیان فی القرآن» نوشته‌ی دکتر عبدالکریم زیدان استاد سابق حقوق‬
‫دانشگاه بغداد است که در آن نخست ب‚ه بررس‚ی تعری‚ف دین و نی‚از بش‚ر‬
‫به ادیان آسمانی و فطری ب‚‚ودن گ‚‚رایش ب‚‚ه دین‚‚داری در انس‚‚ان پرداخت‚‚ه و‬
‫س‚‚پس ادی‚‚ان و نحله‌ه‚‚ایی همچ‚‚ون یه‚‚ودیت‪ ،‬مس‚‚یحیت و مجوس‚‚یت و ن‚‚یز‬
‫باورهای صابئیان‪ ،‬دهریان و مش‚‚رکان ک‚‚ه در ق‚‚رآن ک‚‚ریم ب‚‚ه آن‌ه‚‚ا اش‚‚اره‬
‫شده م‚ورد بررس‚ی ق‚‚رار داده اس‚ت و در پای‚ان ب‚ه تحقی‚ق در م‚ورد آیین‬
‫اسالم و حقانیت آن و موضع‌گیری اسالم در برابر دیگ‚‚ر ادی‚‚ان و گفتگ‚‚وی‬
‫مسلمانان با غیر مسلمانان و برخی از اصول و قواعد کلی اس‚‚الم پرداخت‚‚ه‬
‫است‪ .‬روش نویسنده در این کتاب بدین ترتیب است که نخست آیات مرب‚‚وط‬
‫به موضوعات مورد بحث خود را ذکر کرده و سپس با نقل آرای مفس‚‚ران‬
‫مختلف به تجزیه و تحلیل آن‌ها پرداخته است‪ .‬البته در بیشتر موارد به نق‚‚ل‬
‫نظریات مفسرین اکتفا کرده و از نقد و بررسی آن‌ها سرباز زده است ‪.‬‬
‫در واق‚‚ع می‌ت‚‚وان گفت این کت‚‚اب تفس‚‚یری موض‚‚وعی اس‚‚ت از ق‚‚رآن‬
‫کریم که آیات مربوط به ادیان را م‚‚ورد بررس‚‚ی ق‚‚رار داده اس‚‚ت و چ‚‚ون‬
‫جای چنین کتابی به زبان فارس‚ی خ‚الی ب‚ود‪ ،‬تص‚میم گ‚رفتم ک‚ه آن را ب‚ه‬
‫زبان فارسی ترجمه و آن را به فارسی زبانان و فارسی خوان‚‚ان تق‚‚دیم کنم‬
‫به امید اینکه خداوند متعال آن را به عنوان زاد و توشه‌ای از ما بپذیرد و‬
‫مورد استفاده‌ی خوانندگان عزیز قرار گیرد‪.‬‬
‫در ترجمه‌ی کتاب‪ ،‬بعض‚‚ی از عن‚‚اوین ک‚‚ه ب‚‚ه ن‚‚وعی ب‚‚ا هم ارتب‚‚اط دارن‚‚د‪،‬‬
‫درهم ادغام شده و تحت ی‚‚ک عن‚‚وان ذک‚‚ر ش‚‚ده‌اند و در م‚‚واردی ک‚‚ه الزم ب‚‚وده‬
‫است برای فهم بهتر مطالب عباراتی در داخل پرانتز به متن اصلی کتاب اف‚‚زوده‬
‫شده و در ترجمه‌ی آیات با اندک تغییراتی از تفسیر نور نوشته‌ی دک‚تر مص‚طفی‬
‫خرم دل استفاده شده است‪.‬‬
‫در پایان بر خود الزم می‌دانم که از همه‌ی دوس‚‚تانی ک‚‚ه ب‚‚ه ن‚‚وعی در ب‚‚ه‬
‫ثمررس‚‚اندن این ک‚‚ار م‚‚را ی‚‚اری کرده‌ان‚‚د‪ ،‬تش‚‚کر و ق‚‚دردانی کنم و از همه‌ی‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬عبدالرحمن حسن حبنکه المیدانی‪ ،‬العقیده اإلسالمیه‪ ،‬ص ‪.526‬‬
‫خوانندگان محترم تقاضا دارم که ضمن دعای خیر نواقص احتم‚‚الی ترجم‚‚ه را ب‚ا‬
‫دیده‌ی اغماض نگریسته و ضمن تصحیح آن‌ها در صورت امکان بنده را ن‚‚یز از‬
‫آنها مطلع فرمایند‪.‬‬
‫و ما توفیقی إال باهللا علیه توّک لت و إلیه أنیب‬
‫حسن سرباز‬
‫تهران فروردین ‪1384‬‬
 ‫مقدمهي نویسنده‬
‫س‚‚پاس و س‚‚تایش خ‚‚دای را ک‚‚ه پروردگ‚‚ار جهانی‚‚ان اس‚‚ت‪ ،‬و درود و‬
‫رحمت خدا بر سرور ما حضرت محمد (ص) و بر خاندان و یارانش باد‪.‬‬
‫آنچ‚‚ه پیش روی ش‚‚ما اس‚‚ت بررس‚‚ی کوت‚‚اهی اس‚‚ت در م‚‚ورد پی‚‚دایش‪،‬‬
‫حقیقت و ان‚‚واع ادی‚‚ان ک‚‚ه رابطه‌ی انس‚‚ان ب‚‚ا دین و نی‚‚از انس‚‚ان ب‚‚ه آن و‬
‫همراهی دین با انسان و تأثیر آن در زن‚دگی انس‚ان را بی‚ان می‌کن‚د‪ .‬گزاف‚‚ه‬
‫نیست اگر بگویم انسان از قدیم االیام هیچگاه بدون دین نبوده است‪ ،‬از این‬
‫روی دین جایگ‚‚اه واالیی در زن‚‚دگی و اندیش ‚ه‌های م‚‚ردم در ه‚‚ر زم‚‚ان و‬
‫مکانی داشته و تأثیر به سزایی – با قطع نظر از طبیعت این تأثیر و نوع‬
‫آن _ بر رفتار افراد و جوامع بشری داشته است و این تأثیرگذاری همچنان‬
‫باقی خواه‚‚د مان‚‚د اگ‚‚ر چ‚‚ه انک‚‚ارورزان تالش کنن‚‚د ک‚‚ه دین را از ص‚‚حنه‬
‫زندگی و روابط انسان‌ها با یکدیگر دور سازند!‬

‫* هدف از این پژوهش‬

‫هدف از این بررسی کوتاه در مورد ادیان‪ ،‬آشنایی با ادیان و دینداران‬
‫است که در این مورد از قرآن کریم راهنمائی گرفته‌ایم؛ چراکه قرآن ک‚‚ریم‬
‫ن‌ت‚‚رین منبعی اس‚‚ت ک‚‚ه در این زمین‚‚ه ب‚‚ه م‚‚ا کم‚‚ک‬ ‫ص‚‚ادق‌ترین و مطمئ ‌‬
‫می‌کن‚‚د‪ .‬بع‚‚د از ش‚‚ناخت این ادی‚‚ان می‌خ‚‚واهیم دین ح‚‚ق را از دین باط‚‚ل‬
‫بازشناس‚‚یم ت‚‚ا دین ح‚‚ق را ب‚‚ا دین باط‚‚ل در نی‚‚امیزیم و پ‚‚یروان دین ح‚‚ق‬
‫م‚‚رتکب اش‚‚تباهات پ‚‚یروان دین باط‚‚ل نگردن‚‚د‪ ،‬چراک‚‚ه (ب‚‚رای س‚‚عادت و‬
‫خوشبختی انسان و رهایی وی از آتش دوزخ) تنها این کافی نیست که خ‚‚ود‬
‫را منتسب به دینداران راستین بداند در حالیکه دارای افکار باط‚‚ل و اخالق‬
‫و رفتار باطل‌گرای‚‚ان باش‚‚د‪ .‬عالوه ب‚‚ر این ب‚‚ا این بررس‚‚ی کوت‚‚اه می‌خ‚‚واهیم‬
‫نعمتی را که خداون‚‚د بوس‚‚یله‌ی اس‚‚الم ب‚‚ه مس‚‚لمانان ارزانی داش‚‚ته ب‚‚ه آن‌ه‚‚ا‬
‫به‌نمایانیم؛ چون خداوند متعال بوس‚‚یل ‌ه‌ی اس‚‚الم ه‚‚دایت را ب‚‚رای آن‚‚ان میس‚‚ر‬
‫ساخته است‪ .‬پس بر مسلمانان ن‚‚یز الزم اس‚‚ت ک‚‚ه بط‚‚ور شایس‚‚ته ش‚‚کر این‬
‫نعمت بزرگ را بج‚‚ای بیاورن‚‚د‪ ،‬چ‚‚ون ش‚‚کر نعمت بای‚‚د ب‚‚ه ان‚‚دازه‌ی نعمت‬
‫باشد و هیچ نعمتی برای انسان از نعمت اسالم بزرگتر نیس‚‚ت‪ ،‬چراک‚‚ه ه‚‚ر‬
‫نعمتی که به انسان داده می‌شود فانی و از بین رفتنی اس‚‚ت ب‚‚ه ج‚‚ز نعمت‬
‫اسالم که همواره باقی است و حتی در قبر هم انسان را همراهی می‌کند و‬
‫برای وی انس و الفت ایجاد می‌نماید‪ ،‬س‚پس ب‚ا وی از ق‚بر خ‚ارج ش‚ده و‬
‫در روز قیامت و در میدان محشر با وی هم‚‚راه می‌گ‚‚ردد ت‚‚ا اینک‚‚ه او را‬
‫در جایگاه ابدیش در بهشت مستقر می‌سازد‪.‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪16‬‬

‫با توجه به مط‚الب گفت‚ه ش‚ده‪ ،‬این کت‚اب را در فص‚‚لهای زی‚ر ت‚دوین‬
‫کرده‌ام‪:‬‬
‫فصل اول‪ :‬تعریف دین و نیاز به آن‪.‬‬
‫فصل دوم‪ :‬گرایش به دینداری در انسان‪.‬‬
‫فصل سوم‪ :‬یهودیت‪.‬‬
‫فصل چهارم‪ :‬مسیحیت‪.‬‬
‫فصل پنجم‪ :‬صابئیان و مجوسیان‪.‬‬
‫فصل ششم‪ :‬مشرکان و دهریان‪.‬‬
‫فصل هفتم‪ :‬اسالم‪.‬‬
 ‫فصل‬
‫اول‬

‫تعریف دین و نیاز به‬

‫آن‬
 ‫* تعریف دین در لغت‬
‫‪1‬‬
‫در م‚‚ورد تعری‚‚ف دین و بی‚‚ان مع‚‚نی لغ‚‚وی آن آم‚‚ده اس‚‚ت ‪ :‬دین ب‚‚ه‬
‫معنی اط‚‚اعت و ج‚‚زا اس‚‚ت‪ ،‬گفت‚‚ه می‌ش‚‚ود «َداَن ه َیِد ین‪dd‬ه دین‪ًd‬ا» یع‚‚نی او را‬
‫مجازات کرد‪ .‬و گفته می‌شود‪« :‬کماتدیُن ُتداُن » یعنی هم‚‚انطوری ک‚‚ه مج‚‚ازات‬
‫می‌کنی‪ ،‬با کردار خود مجازات می‌شوی‪ .‬خداون‚‚د فرم‚‚وده اس‚‚ت‪ $¯RÏär&:‬‬
‫‪ tbqãZÏyJs9 ‬یعنی مجازات و محاسبه می‌شویم‪ .‬و «َداَنُه َیِد یُنه َفَداَن » یعنی‬
‫او را ذلیل کرد و به بردگی کشید و او هم ذلیل و برده شد‪ .‬و «الدین» به‬
‫معنی اطاعت است‪ ،‬گفته می‌شود‪َ« :‬داَن له َی دیُن دین ‪ًd‬ا» یع‚‚نی از او اط‚‚اعت‬
‫کرد و واژه‌ی دین که جمع آن «أدیان» اس‚‚ت ن‚‚یز از این م‚‚اده گرفت‚‚ه ش‚‚ده‬
‫است‪ .‬و نیز گفته می‌شود‪« :‬دان بکذا دیان ‪ًd‬ه فه ‪d‬وِّدین» یع‚‚نی آن را دین خ‚‚ود‬
‫ق‚‚رار داد‪ .‬از آنچ‚‚ه در م‚‚ورد مع‚‚انی لغ‚‚وی واژه‌ی دین گفت‚‚ه ش‚‚د نتیج‚‚ه‬
‫‪2‬‬
‫می‌گیریم که‪:‬‬
‫‪َ« -1‬داَنه دینًا» یعنی مالک و حاکم او گردید و رهبری و تدبیر او را‬
‫بر عهده گرفت و بر او مسلط ش‚‚د و او را محاس‚‚به و مج‚‚ازات ک‚‚رد‪ .‬پس‬
‫واژه‌ی دین با این صیغه دارای معنی مالکیت و تصرف است و ب‚‚ا مف‚‚اهیم‬
‫مربوط به فرمانروایان‪ ،‬از قبیل سیاست‪ ،‬تدبیر‪ ،‬حکومت‪ ،‬تس‚‚لط‪ ،‬محاس‚‚به و‬
‫مجازات سر و کار دارد و دین در آیه‪    ‬‬
‫– یعنی روز محاسبه و جزا – به این معنی آم‚‚ده اس‚‚ت‪ .‬و ب‚‚ا همین مع‚‚نی‬
‫پیامبر (ص) فرموده است‪« :‬الکِّیس من دان نفسه» یع‚‚نی ش‚‚خص هوش‚‚یار و‬
‫زرنگ کسی است که مالک نفس خود و بر آن مسلط باشد‪.‬‬
‫‪َ« -2‬داَن له» یعنی از او اطاعت و فرمانبرداری کرد‪ ،‬پس دین ب‚‚ا این‬
‫صیغه ب‚‚ه مع‚‚نی خض‚‚وع و اط‚‚اعت و عب‚‚ادت اس‚‚ت و واژه‌ی «ال‪dd‬دین» در‬
‫عبارت «ال‪dd‬دین هلل» هم به مع‚‚نی ح‚‚اکمیت ب‚‚ه ک‚‚ار می‌رود و هم ب‚‚ه مع‚‚نی‬
‫فرمانبرداری و [گاهی] گفته می‌ش‚ود‪َ« :‬دان‚َه َف داَن ل‚ه» یع‚نی او را وادار ب‚ه‬
‫اطاعت کرد و او هم اطاعت کرد‪.‬‬
‫‪َ« -3‬داَن بالشیء» یعنی آن را دین و م‚‚ذهب خ‚‚ود ق‚‚رار داد و ب‚‚ه آن‬
‫اعتقاد پیدا کرد و آن را عادت و اخالق خود قرار داد‪ .‬دین با این ک‚‚اربرد‬
‫به معنی مذهب و راه و روشی است ک‚‚ه انس‚‚ان از لح‚‚اظ نظ‚‚ری و عملی‬
‫در پیش می‌گیرد‪ .‬مذهب عملی هر انسانی‪ ،‬عادت و رفتار اوس‚‚ت‪ .‬مثًال گفت‚‚ه‬
‫می‌شود‪« :‬هذا دی‪dd‬نی و دی‪dd‬دنی» یع‚‚نی این رفت‚‚ار و منش من اس‚‚ت‪ .‬و م‚‚ذهب‬
‫نظری هر انسانی‪ ،‬عقیده و باوری است ک‚‚ه ب‚‚ه آن معتق‚‚د اس‚‚ت‪ ،‬و ب‚‚ا این‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬راغب اص‚‚فهانی‪ ،‬معجم مف‚‚ردات ألف‚‚اظ الق‚‚رآن الک‚‚ریم‪ ،‬ص ‪ 77‬و رازی‪،‬مختارالص‚‚حاح‪ ،‬ص‬
‫‪.91‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬دکتر محمد عبدهللا دراز‪ ،‬کتاب الدین‪ ،‬صص ‪.30 – 31‬‬
‫معنی گفته می‌ش‚ود‪« :‬دّینُت الرج‚َل » یع‚نی او را ب‚ه عقی‚ده‌ی خ‚ودش واگ‚ذار‬
‫کردم و به اعتقاد و باور او اعتراض نکردم‪.‬‬
‫از مجم‚‚وع مع‚‚انی لغ‚‚وی واژه‌ی «دین» ن‚‚زد عربه‚‚ا‪ ،‬ب‚‚ه این نتیج‚‚ه‬
‫می‌رسیم ک‚‚ه این واژه ب‚‚ه رابطه‌ای بین دو ط‚‚رف اش‚‚اره دارد ک‚‚ه یکی از‬
‫آن‌ها دیگری را تعظیم کرده و از او فرمانبرداری می‌کند ک‚‚ه ب‚‚ا توج‚‚ه ب‚‚ه‬
‫طرف اول دین به معنی خضوع و فرمانبرداری و با توجه ب‚‚ه ط‚‚رف دوم‬
‫به معنی امر و سلطه است ولی ب‚‚ا توج‚‚ه ب‚‚ه رابطه‌ی بین دو ط‚‚رف‪ ،‬دین‬
‫به معنی دستور و قانونی است که روابط بین دو طرف را تنظیم می‌کند‪.‬‬

‫* مفهوم واژه‌ی «دین» در قرآن کریم‬

‫‪1‬‬
‫‪      _1‬دین در این آی‚‚ه ب‚‚ه مع‚‚نی ج‚‚زا و‬
‫‪2‬‬
‫خضوع است‪.‬‬
‫‪Nèdqè=ÏG»s%ur 4Ó®Lym Ÿw tbqä3s? ×poY÷FÏù tbqä3tƒur _2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ßûïÏe$!$# ¬!.‬‬
‫«و با آنان بجنگید تا فتنه‌ای باقی نماند و دین متعلق به خدا گردد»‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫دین در این آیه به معنی اطاعت و شریعت است‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪.ωç7ôã$$sù‬‬ ‫‪©!$# $TÁÎ=øƒèC çm©9 šúïÏe$!$# ‬‬ ‫‪_3‬‬
‫«خ‪ddd‬دا را پرس‪ddd‬تش کن در حالیک‪ddd‬ه دین خ‪ddd‬ود را ب‪ddd‬رای او خ‪ddd‬الص‬
‫می‌گردانی»‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫در این آیه دین به معنی عبادت و اطاعت است‪.‬‬
‫‪« 7 Iw on#tø.Î) ’Îû‬اجباری در دین نیست»‪.‬‬ ‫‪ûïÏe$!$# ‬‬ ‫‪_4‬‬
‫‪8‬‬
‫دین در این آیه به معنی عقیده و باور است‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫«بدرستی که دین نزد‬ ‫‪ ¨bÎ) šúïÏe$!$# y‰YÏã «!$# O»n=ó™M}$# Þ _5‬‬
‫خداوند‪ ،‬اسالم است»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬الفاتحه‪.4 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،112‬فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،46‬تفسیر فی ظالل القرآن‪ ،‬ج‬
‫‪ ،1‬ص ‪ ،24‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.55‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬البقره‪.193 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.142‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬الزمر‪.2 :‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ -‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.448‬‬
‫‪7‬‬
‫‪ -‬البقره‪.256 :‬‬
‫‪8‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطبه‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.388‬‬
‫‪9‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.19 :‬‬
‫‪21‬‬ ‫فصل اول‪ :‬تعریف دین و نیاز به آن‬

‫در این آیه دین یعنی اطاعت و آئین‪ ،‬بدین معنی که تنه‚‚ا آئین پذیرفت‚‚ه‬
‫شده یا مفید یا مقرر نزد خدا‪ ،‬اس‚الم اس‚ت و اس‚الم در این آی‚ه ب‚ه مع‚نی‬
‫‪1‬‬
‫ایمان واطاعت است‪.‬‬
‫‪ (#qè=ÏG»s% šúïÏ%©!$# Ÿw šcqãZÏB÷sム«!$$Î/ Ÿwur_6‬‬
‫!‪ÏQöqu‹ø9$$Î/ ̍ÅzFy$# Ÿwur tbqãBÌhptä† $tB tP§ym ª!$# ¼ã&è‬‬
‫&‪qߙu‘ur Ÿwur šcqãYωtƒ tûïϊ Èd,ysø9$# z`ÏB šúïÏ%©!$# (#qè?ré‬‬
‫‪|=»tFÅ6ø9$# 4Ó®Lym (#qäÜ÷èムsptƒ÷“Éfø9$# `tã 7‰tƒ öNèdur‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.šcrãÉó»|¹‬‬
‫«با کسانی از اهل کت‪d‬اب ک‪dd‬ه ب‪d‬ه خ‪d‬دا و روز آخ‪d‬رت ایم‪d‬ان ندارن‪d‬د‪ ،‬و‬
‫آنچه را که خدا و فرستاده‌اش تحریم کرده‌اند‪ ،‬حرام نمی‌دانن‪dd‬د واز دین‬
‫حق پیروی نمی‌کنند‪ ،‬پیک‪d‬ار کنی‪d‬د ت‪d‬ا اینک‪d‬ه خاض‪d‬عانه ب‪d‬ه ان‪d‬دازه‌ای ک‪d‬ه‬
‫می‌توانند جزیه را می‌پردازند»‪.‬‬
‫در این آیه «الیدینون» یعنی اطاعت و فرمانبرداری نمی‌کنند و دین در‬
‫‪3‬‬
‫اینجا به معنی شریعت است‪.‬‬
‫‪r&y‰t6sù óOÎgÏGu‹Ïã÷rr'Î/ Ÿ@ö6s% Ïä!%tæÍr ÏmÅzr& §NèO _7‬‬
‫‪$ygy_t÷‚tGó™$# `ÏB Ïä!%tæÍr ÏmÅzr& 4 šÏ9ºx‹x. $tRô‰Ï.‬‬
‫‪y#ߙqã‹Ï9 ( $tB tb%x. x‹è{ù'uŠÏ9 çn$yzr& ’Îû Èûïϊ Å7Î=yJø9$#‬‬
‫‪4‬‬
‫„‪HwÎ) br& uä!$t±o‬‬ ‫‪ª!$# ‬‬
‫«(یوس‪dd‬ف) ش‪dd‬روع ک‪dd‬رد ب‪dd‬ه (بازرس‪dd‬ی) باره‪dd‬ای دیگ‪dd‬ران قب‪dd‬ل از ب‪dd‬ار‬
‫برادرش‪ ،‬سپس پیمانه را از ب‪dd‬ار ب‪dd‬رادرش ب‪dd‬یرون آورد‪ .‬م‪dd‬ا این چ‪dd‬نین‬
‫ب‪dd‬رای یوس‪dd‬ف چ‪dd‬اره‌جوئی ک‪dd‬ردیم‪ ،‬یوس‪dd‬ف طب‪dd‬ق آئین پادش‪dd‬اه مص‪dd‬ر‬
‫نمی‌توانست برادرش را بگیرد‪ ،‬مگر اینکه خدا می‌خواست»‪.‬‬
‫در این آیه «دین الملک» بنابر نظر ابن عباس به مع‚‚نی ق‚‚درت پادش‚‚اه‬
‫‪5‬‬
‫و بنابر عقیده قتاده به معنی قضاوت پادشاه است‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪¼ã&s!ur‬‬ ‫‪$tB‬‬ ‫‪’Îû‬‬ ‫‪ÏNºuq»uK¡¡9$#‬‬ ‫‪ÇÚö‘F{$#ur‬‬ ‫‪ã&s!ur‬‬ ‫‪_8‬‬
‫‪6‬‬
‫?‪ßûïÏe$!$# $·6Ϲ#ur 4 uŽötósùr& «!$# tbqà)Gs‬‬ ‫‪‬‬
‫«آنچ‪d‬ه در آس‪d‬مانها و زمين اس‪d‬ت تنه‪d‬ا متعل‪d‬ق ب‪d‬ه خداس‪d‬ت‪ .‬و هم‪d‬واره‬
‫ی‌ترسید»‪.‬‬
‫دین از آِن اوست‪ ،‬آیا از غیر خدا م ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.54‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬التوبه‪.29 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.456‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬یوسف‪.76 :‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪ 32‬و تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.44‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ -‬النحل‪.52 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪22‬‬

‫دین در این آیه به مع‚‚نی اط‚‚اعت و م‚‚الکیت اس‚‚ت‪ ،‬و «واص‚‚بًا» یع‚‚نی‬
‫دائمًا‪.‬‬
‫‪ !$¯RÎ) !$uZø9t“Rr& šø‹s9Î) |=»tFÅ6ø9$# Èd,ysø9$$Î/‬‬ ‫‪_9‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ωç7ôã$$sù ©!$# $TÁÎ=øƒèC çm©9 šúïÏe$!$# ‬‬
‫«ما این کتاب را به حق بر تو فرو فرستاده‌ایم‪ ،‬پس خ‪dd‬دا را پرس‪dd‬تش‬
‫کن در حالیکه دین خود را برای او خالص می‌گردانی»‪.‬‬
‫دین در این آیه هم اعتقادات را در بر می‌گیرد و هم اعمال ظاهری‬
‫‪2‬‬
‫را‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ ÷br& (#qãKÏ%r& tûïÏe$!$# Ÿwur (#qè%§xÿtGs? ÏmÏù ‬‬ ‫‪_10‬‬
‫«دین را پابرجا دارید و در آن تفرقه نکنید»‪.‬‬
‫منظ‚‚ور از «إق‪dd‬امه‌ی دین» در این آی‚‚ه توحی‚‚د خ‚‚دا و ت‚‚رک ماس‚‚وای‬
‫‪4‬‬
‫اوست‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫&‪÷Pr‬‬ ‫‪óOßgs9‬‬ ‫‪(#às¯»Ÿ2uŽà° (#qããuŽŸ°‬‬ ‫‪Oßgs9‬‬ ‫‪z`ÏiB‬‬ ‫‪_11‬‬
‫‪5‬‬
‫‪.ÉúïÏe$!$#‬‬ ‫‪$tB öNs9 .bsŒù'tƒ ÏmÎ/ ª!$# ‬‬
‫«آی‪dd‬ا آن‪dd‬ان انبازه‪dd‬ا و معبوده‪dd‬ائی دارن‪dd‬د ک‪dd‬ه ب‪dd‬ر ایش‪dd‬ان دی‪dd‬نی را پدی‪dd‬د‬
‫آورده‌اند که خدا بدان اجازه نداده است»‪.‬‬
‫دین در اینج‚‚ا ب‚‚ه مع‚‚نی ع‚‚ادات و احک‚‚ام و راه و روش اس‚‚ت ک‚‚ه‬
‫اعتق‚‚ادات را ن‚‚یز ش‚‚امل می‌ش‚‚ود‪ ،‬چ‚‚ون مش‚‚رکان در همه‌ی این زمینه‌ه‚‚ا‬
‫احکامی را برای خود وضع می‌کردند که بر اساس آن حرکت ک‚‚رده و ب‚‚ه‬
‫‪6‬‬
‫آن ملتزم بودند‪.‬‬
‫‪ $oÿ©VÎ) tbr߉tãqè? ×-Ï$|Ás9 ÇÈ ¨bÎ)ur tûïÏe$!$# ÓìÏ‬‬ ‫‪_12‬‬
‫‪7‬‬
‫‪%ºuqs9 ‬‬
‫«مسلمًا آنچه بدان وعده داده می‌شوید‪ ،‬راست و قطعی است‪ ،‬و روز‬
‫جزا حتمًا تحقق پیدا می‌کند»‪.‬‬
‫دین در اینجا به معنی جزا است‪ ،‬ولی مجاهد آن را ب‚‚ه مع‚‚نی حس‚‚اب‬
‫‪8‬‬
‫دانسته است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬الزمر‪.2 :‬‬
‫‪2‬‬
‫ج ‪ ،12‬ص ‪.4498‬‬ ‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬الشوری‪.13 :‬‬
‫‪4‬‬
‫ج ‪ ،13‬ص ‪.151‬‬ ‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪،‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬الشوری‪.21 :‬‬
‫‪6‬‬
‫ج ‪ ،13‬ص ‪.159‬‬ ‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪،‬‬
‫‪7‬‬
‫‪ -‬الذاریات‪.5-6 :‬‬
‫‪8‬‬
‫ج ‪ ،14‬ص ‪.4‬‬ ‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪،‬‬
‫‪23‬‬ ‫فصل اول‪ :‬تعریف دین و نیاز به آن‬

‫‪1‬‬
‫‪ ’ÎoTÎ) ß$%s{r& br& tAÏd‰t7ムöNà6oYϊ ‬‬ ‫‪_13‬‬
‫«(فرع‪d‬ون در م‪d‬ورد موس‪d‬ی گفت‪ ):‬من می‌ترس‪d‬م ک‪d‬ه او دین ش‪d‬ما را‬
‫تغییر دهد»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫در این آیه دین به معنی سلطه و قدرت است‪.‬‬
‫‪        -14‬‬
‫‪3‬‬
‫‪   ‬‬
‫«در آن روز خداوند جزای واقعی آنان را بدون کم و کاست بدیش‪dd‬ان‬
‫می‌دهد و خواهند دانست که خداوند حق آشکار است»‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫دین در اینجا به معنی جزا و پاداش و «حق» صفت آن است‪.‬‬

‫* دین در اصطالح شرعی‬

‫در تفسیر «المنار» آمده است‪ :‬دین‪ ،‬قانونی الهی است که خداون‚‚د ب‚‚ا آن‬
‫در حق مردم نیکی کرده و آن را از زبان یکی از خودشان بعنوان پیامبر‬
‫ک‚‚ه ن‚‚ه دخ‚‚ل و تص‚‚رفی در آن دارد و ن‚‚ه ب‚‚ا تلقی و ی‚‚ادگیری ب‚‚ه آن‬
‫می‌رسد‪ ،‬به آنان ابالغ می‌کند‪.‬‬
‫دکتر محمد عبدهللا دراز گفته است‪ :‬دین از نظر اندیشمندان اسالمی یک‬
‫قانون الهی اس‚‚ت ک‚‚ه خداون‚‚د آن را ب‚‚رای خردمن‚‚دان فرس‚‚تاده اس‚‚ت ت‚‚ا ب‚‚ا‬
‫پیروی از آن به صالح دنیا و رستگاری در آخرت برسند‪ .‬پر واضح اس‚‚ت‬
‫که منظور از این دین‪ ،‬دین حقی است که خداون‚‚د ب‚‚ه پی‚‚امبران خ‚‚ود وحی‬
‫می‌کند تا آن را به م‚ردم برس‚انند و م‚ردم هم ب‚ه آن ایم‚ان بیاورن‚د و ب‚ه‬
‫مقتضای آن عمل کنند‪.‬‬
‫بدون شک این دین حق در برگیرنده‌ی پاس‚‚خ س‚‚ؤاالت مهمی اس‚‚ت ک‚‚ه‬
‫انسان با توجه به فطرت و گرایش دیندارانهي خود خواستار پاس‚‚خ دادن ب‚‚ه‬
‫آن‌ها است‪ .‬این سؤاالت عبارتند از‪ :‬از کجا آمده‌ایم و آمدنمان بهر چ‚‚ه ب‚‚ود؟‬
‫و به کجا باز می‌گردیم؟‪.‬‬

‫* نیاز انسان به دین حق‬

‫انسان نیازمند دین حق اس‚‚ت‪ ،‬و دین ح‚‚ق ض‚‚رورتی اس‚‚ت ب‚‚رای وی‪،‬‬
‫چون انسان نمی‌تواند از آن بی‌نیاز باش‚‚د ی‚‚ا چ‚‚یزی را ج‚‚ایگزین آن س‚‚ازد‪،‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬الغافر‪.26 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،13‬ص ‪.30‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬نور‪.25 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪.473‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪24‬‬

‫چرا که غیر آن باطل است و انسان نمی‌توان‚‚د ب‚‚دون آن پاس‚‚خی ب‚‚رای س‚‚ه‬
‫سؤال فوق پیدا کند‪.‬‬
‫از آنجائیک‚‚ه دین اس‚‚الم خ‚‚اتمه‌ی ادی‚‚ان الهی و مس‚‚لط ب‚‚ر دیگ‚‚ر ادی‚‚ان‬
‫است‪ ،‬انسان نمی‌تواند دین حق را با جزئیاتش و به دور از خطا و لغ‚‚زش‬
‫بدون پیروی کردن از دین اسالم‪ ،‬دینی که خداوند به حضرت محم‚‚د (ص)‬
‫وحی کرده است‪ ،‬بشناسد‪.‬‬
 ‫فصل‬
‫دوم‬

‫گرایش به دینداری در‬

‫انسان‬
 ‫* هر انسانی دینی دارد‬
‫سه سؤال اساسی وجود دارند که در طول تاریخ ذهن بشر را به خود‬
‫مش‚‚غول ک‚‚رده و ه‚‚ر گ‚‚اه انس‚‚ان در م‚‚ورد زن‚‚دگی ب‚‚ه فک‚‚ر ف‚‚رو رفت‚‚ه ی‚‚ا‬
‫جن‚‚ازه‌ای را تش‚‚ییع ک‚‚رده و ی‚‚ا گورس‚‚تانی را مش‚‚اهده ‌ک‚‚رده اس‚‚ت‪ ،‬ب‚‚ا این‬
‫سؤاالت مواجه شده است‪.‬‬
‫این سؤاالت عبارتند از‪:‬‬
‫از کجا آمده‌ایم؟‬
‫از بهر چی آمده‌ایم؟‬
‫به کجا باز می‌گردیم؟‬
‫پاسخ به این سؤاالت و قانع شدن به آن‌ها اساس دین انسان را تش‚‚کیل‬
‫می‌دهد‪ .‬پس اگر پاسخ ب‚‚ه این س‚‚ؤاالت و مس‚‚تلزمات آن ص‚‚حیح باش‚‚د‪ ،‬دین‬
‫انس‚‚ان ن‚‚یز ص‚‚حیح و ح‚‚ق خواه‚‚د ب‚‚ود و ت‚‚أثیر ص‚‚حیح و مفی‚‚دی هم در‬
‫زن‚‚دگی انس‚‚ان برج‚‚ای می‌گ‚‚ذارد ولی چنانچ‚‚ه پاس‚‚خ ب‚‚ه این س‚‚ؤاالت و‬
‫مقتض‚‚یات آن غ‚یر ص‚‚حیح باش‚‚د‪ ،‬دین انس‚‚ان ن‚‚یز غ‚یر ص‚‚حیح و باط‚‚ل و‬
‫دارای تأثیر منفی در زندگی انسان خواهد بود‪.‬‬
‫پاسخ درست به این سؤاالت همان پاس‚‚خی اس‚‚ت ک‚‚ه اس‚‚الم داده اس‚‚ت‪.‬‬
‫خداوند در پاسخ سؤال اول فرموده است‪:‬‬
‫‪ s‬‬
‫‪) s9ur $oYø)n=yz z`»|¡SM}$# `ÏB 7's#»n=ß `ÏiB &ûüÏÛ ÇÈ‬‬
‫‪§NèO çm»oYù=yèy_ ZpxÿôÜçR Îû 9#‬‬ ‫‪ts%‬‬ ‫‪&ûüÅ3¨B ÇÈ ¢OèO‬‬
‫‪$uZø)n=yz spxÿôÜZ9$# Zps)n=tæ $uZø)n=ysù sps)n=yèø9$#‬‬
‫‪ZptóôÒãB‬‬ ‫‪$uZø)n=ysù‬‬ ‫‪sptóôÒßJø9$#‬‬ ‫‪$VJ»sàÏã‬‬ ‫‪$tRöq|¡s3sù‬‬
‫‪zO»sàÏèø9$# $VJøtm: ¢OèO çm»tRù't±Sr& $¸)ù=yz tyz#uä 4‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.x8u$t7tFsù ª!$# ß`|¡ômr& tûüÉ)Î=»sø:$# ‬‬
‫«بدرستی م‪dd‬ا انس‪dd‬ا را از عص‪dd‬اره‌ای ازگ‪dd‬ل آفری‪dd‬ده‌ایم‪ ،‬س‪dd‬پس او را ب‪dd‬ه‬
‫ص‪dd‬ورت نطفه‌ای در آورده و در قرارگ‪dd‬اه اس‪dd‬تواری ج‪dd‬ای دادیم‪ .‬س‪dd‬پس‬
‫نطفه را به صورت لخته خ‪dd‬ونی و لخته‌ی خ‪dd‬ون را ب‪dd‬ه ص‪dd‬ورت قطع‪dd‬ه‬
‫گوشت جویده‌ای و تکه گوشت را به شکل استخوانی درآوردیم‪ ،‬آنگ‪dd‬اه‬
‫بر استخوان گوشت پوشاندیم و سپس او را آفرینش دیگری دادیم‪ .‬خدا‬
‫و االمقام و مبارک و بهترین آفرینندگان است»‪.‬‬
‫و نیز فرموده است‪:‬‬
‫@ ‪yd 4tAr& ?n tã Ç`»|¡SM}$# ×ûüÏm z`ÏiB Ì÷d¤$!$# öNs9 `ä3t‬‬
‫‪$\«øx© #·qä.õ¨B ÇÈ $¯RÎ) $oYø)n=yz z`»|¡SM}$# `ÏB >pxÿôÜR‬‬
‫‪2‬‬
‫‪8l$t±øBr& ÏmÎ=tGö6¯R çm»oYù=yèyfsù $JèÏJy  ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬المؤمنون‪.12 – 14 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬اإلنسان‪.1 – 2 :‬‬
 ‫«بدرستی که مدت زمانی بر انسان گذشته اس‪dd‬ت ک‪dd‬ه در آن چ‪dd‬یز قاب‪dd‬ل‬
‫ذکری نبوده است‪ .‬بی‌گمان ما انس‪dd‬ان را از نطفه‌ی آمیخت‪d‬ه آفری‪d‬ده‌ایم و‬
‫(چون) او را می‌آزمائیم‪ ،‬وی را شنوا و بینا کرده‌ایم»‪.‬‬
‫در پاسخ به سؤال دوم هم خداوند فرموده است‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪$tBur àMø)n=yz £`Ågø:$# }§RM}$#ur wÎ) Èbrßç7÷èuÏ9 ‬‬
‫«ما جن و انسان را نیافریدیم مگر برای عبادت و بندگی»‪.‬‬
‫عبادت هم خود در برگیرنده‌ی شناخت خ‚‚دا و محبت او و خض‚‚وع در‬
‫برابر او و پیروی از برنامه‌هایی است که خداوند برای انسان وض‚‚ع ک‚‚رده‬
‫است تا با پیروی کردن از آن به کمال مطل‚وب و مس‚توای الی‚ق ب‚ه خ‚ود‬
‫برسد و ب‚‚ه س‚‚عادت و خوش‚‚بختی واقعی در دنی‚‚ا و آخ‚‚رت دس‚‚ت یاب‚‚د‪ .‬پس‬
‫انسان برای عبادت و بندگی خدا به معنی وس‚‚یع کلم‚‚ه – هم‚‚انطور ک‚‚ه ب‚‚ه‬
‫خواست خدا بعدًا بیان خواهیم کرد – آفریده شده است‪.‬‬
‫و اما در پاسخ به سؤال سوم خداوند متعال فرموده است‪:‬‬
‫<‪ $ygr'¯»t ß`»|¡RM}$# y7¨RÎ) îyÏ%x. 4‬‬ ‫‪n Î) y7În/u %[nôx.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ÏmÉ)»n=ßJsù ‬‬
‫«ای انس‪dd‬ان ت‪dd‬و پیوس‪dd‬ته ب‪dd‬ا تالش بی‌ام‪dd‬ان و رنج ف‪dd‬راوان ب‪dd‬ه س‪dd‬وی‬
‫پروردگار خود رهسپاری‪ ،‬و سرانجام او را مالقات خواهی کرد»‪.‬‬
‫)‪ª!$# (#ätyö7t t,ù=yÜø9$# §NèO ¼çnßÏèã §NèO Ïmøs9Î‬‬
‫‪3‬‬
‫‪cqãèy_öè? ‬‬
‫«خداون‪dd‬د آف‪dd‬رینش (انس‪dd‬ان) را آغ‪dd‬از می‌کن‪dd‬د‪ .‬س‪dd‬پس او را دوب‪dd‬اره ب‪dd‬ر‬
‫می‌گرداند‪ .‬آنگاه به سوی خدا بازگردانده می‌شوید»‪.‬‬
‫<‪NèO 4‬‬ ‫§‪n Î) /ä3În/u öNà6ãèÅ_ö¨B Nä3ã¥Îm7t^ãsù $yJÎ/ ÷LäêZä.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪tbqè=yJ÷ès?... ‬‬
‫«سپس بازگشت همه‌ی شما به سوی پروردگارتان خواهد بود و شما‬
‫را آگاه می‌سازد از آنچه که انجام می‌دادید»‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫<‪ ¨bÎ) 4‬‬ ‫‪n Î) y7În/u #Ótëô_9$‬‬ ‫‪$ # ‬‬
‫«به درستی که بازگشت به سوی پروردگار شما است»‪.‬‬
‫این آیات کریمه سرنوشت انسان بعد از مرگ را مشخص می‌س‚‚ازند و‬
‫بیان می‌کنن‚‚د ک‚‚ه انس‚‚ان بع‚‚د از م‚‚رگ ب‚‚ه س‚‚وی خ‚‚دا‪ ،‬آفری‚‚دگار خ‚‚ود ب‚‚از‬
‫می‌گردد تا او را طبق ک‚‚ردارش در دنی‚‚ا مج‚‚ازات کن‚‚د و او را در ج‚‚ایی‬
‫که متناسب با اوست اس‚‚کان ده‚‚د‪ .‬پس اگ‚‚ر از کس‚‚انی باش‚‚د ک‚‚ه ب‚‚ا عب‚‚ادت‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬الذاریات‪.56 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬االنشقاق‪.6 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬الروم‪.11 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬الزمر‪.7 :‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬العلق‪.8 :‬‬
‫‪29‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬گرایش به دینداری در انسان‬

‫پروردگارش نفس خود را تزکیه ک‚‚رده و خ‚‚ود را در زم‚‚ره‌ی پاک‚‚ان ق‚‚رار‬

‫داده است‪ ،‬در منزلگه پاک‚‚ان یع‚‚نی بهش‚‚ت س‚‚کنی می‌گزین‚‚د‪ ،‬ولی اگ‚‚ر نفس‬
‫خود را با چرک گناهان آلوده کرده باشد‪ ،‬در دیار ناپاکان یعنی جهنم قرار‬
‫می‌گیرد‪ .‬همانطور که بعدًا به خواست خدا بیان خواهد شد‪.‬‬
‫بن‚‚ابراین پاس‚‚خهای ص‚‚حیح و مقتض‚‚یات آن در اس‚‚الم ی‚‚افت می‌ش‚‚وند‪،‬‬
‫اسالمی که خداوند به فرستاده‌ی خود محمد (ص) وحی کرده است تا آن را‬
‫به مردم برساند‪ ،‬و پیامبر (ص) هم این وظیفه‌ی خ‚‚ود را انج‚‚ام داده اس‚‚ت‪،‬‬
‫خدای جزای خیرش دهاد!‬
‫با توجه به آنچه گفته شد به این نتیجه می‌رسییم که هیچ انسانی ب‚‚دون‬
‫دین قاب‚ل تص‚‚ور نیس‚ت‪ ،‬ولی می‌ت‚وان تص‚‚ور ک‚رد ک‚ه دین او ص‚‚حیح ی‚ا‬
‫باطل است‪.‬‬
‫ی‌شود‬
‫* هر انسانی بر فطرت (خداشناسی) متولد م ‌‬
‫قرآن کریم به ما خبر داده است که هر انس‚‚انی ب‚‚ر فط‚‚رت خداشناس‚‚ی‬
‫آفریده شده است به طوری که آفرینش او خود به خود مقتضی شناخت خدا‬
‫و توحید و پذیرش دین حق اسالم است‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪      ‬‬
‫«روی خود را خالصانه متوجه دین (حقیقی خ‪dd‬دا یع‪dd‬نی اس‪dd‬الم) کن‪ .‬این‬
‫سرشتی است که خداوند مردمان را بر آن سرشته است‪ ،‬سرش‪d‬ت خ‪d‬دا‬
‫قابل تغییر نیس‪d‬ت‪ ،‬این اس‪d‬ت دین و آئین محکم و اس‪d‬توار ولی بیش‪d‬تر‬
‫مردم نمی‌دانند»‪.‬‬
‫در این آیه «فأقم وجه‪dd‬ک لل‪dd‬دین» یع‚‚نی روی خ‚‚ود را مس‚‚تقیمًا متوج‚‚ه‬
‫خدا گردان و به راست و چپ توجه نکن‪ .‬و این تم‚‚ثیلی اس‚‚ت ب‚‚رای اقب‚‚ال‬
‫انسان به دین و ثبات و پایداری بر آن و اهمیت دادن به اسباب آن؛ چ‚‚ون‬
‫کسی که به چ‚‚یزی اهمیت می‌ده‚‚د‪ ،‬ب‚‚ه آن خ‚‚یره می‌ش‚‚ود و روی خ‚‚ود را‬
‫متوجه آن می‌کند‪.‬‬
‫«حنیفًا» یعنی رویگردانیدن از تمام ادیان تحریف شده و نسخ شده و از‬
‫هر چه که غیر دین ح‚‚ق اس‚‚ت‪ .‬و این ک‚‚ار دش‚‚واری نیس‚‚ت‪ ،‬چ‚‚ون فط‚‚رت‬
‫خدایی انسان چنین است‪.‬‬
‫«فط‪dd‬ره هللا» منظور از آن ن‚‚وعی آف‚‚رینش اس‚‚ت ک‚‚ه خداون‚‚د انس‚‚ان را‬
‫طب‚ق آن آفری‚ده اس‚ت ک‚ه ب‚ر اس‚اس آن‪ ،‬انس‚ان آفری‚ده‌های خ‚دا را از هم‬
‫متمایز می‌سازد و از طریق آن‌ها به وجود خدا استدالل کرده و شریعت او‬
‫را می‌شناسد و به او ایمان می‌آورد‪ .‬انگار خداوند فرم‚‚وده اس‚‚ت‪ :‬ب‚‚ه فط‚‚رت‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬الروم‪.30 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪30‬‬

‫خدا بچسبید و آن را رها نکنید‪ .‬چون خداوند انسان را طوری آفری‚‚ده اس‚‚ت‬
‫که خود به خود پذیرای توحید و دین اسالم است و از آن دور نمی‌شود و‬
‫آن را انکار نمی‌کند بلکه اگر با همان فطرت سالمی که خداوند وی را ب‚‚ا‬
‫آن آفری‚‚ده اس‚‚ت ب‚‚ه ح‚‚ال خ‚‚ود ره‚‚ا ش‚‚ود‪ ،‬چ‚‚یزی ج‚‚ز دین اس‚‚الم را‬
‫برنمی‌گزیند‪ .‬و اگر کسی گم‚راه ش‚ود ی‚ا از اس‚الم منح‚رف ش‚ود‪ ،‬در واق‚ع‬
‫ش‚‚یاطین انس و جن او را از راه ب‚‚در کرده‌ان‚‚د؛ ب‚‚دلیل ح‚‚دیثی قدس‚‚ی ک‚‚ه‬
‫پی‚‚امبر (ص) از پروردگ‚‚ار خ‚‚ود روایت می‌کن‚‚د ک‚‚ه می‌فرمای‚‚د‪« :‬ک‪ّd‬ل عب‪dd‬ادی‬
‫خلقت ُح َنف‪ddd‬اء فاجت‪ddd‬التهم الش‪ddd‬یاطین عن دینهم و أم‪ddd‬روهم أن یش‪ddd‬رکوا بی‬
‫غیری» «تمام بندگان من یکتاپرست آفری‚‚ده ش‚‚ده‌اند ولی ش‚‚یاطین آن‚‚ان را از‬
‫دینشان بازگردانده و به آنان دستور داده‌اند که غیر من را شریک من قرار‬
‫دهند»‪.‬‬
‫و نیز بدلیل فرموده‌ی خداوند که می‌فرماید‪     :‬‬
‫‪ ‬یعنی نباید این فطرت خدایی تغییر داده ش‚‚ود‪ .‬یع‚‚نی خداون‚‚د هیچ وقت این‬
‫‪1‬‬
‫فطرت را تغییر نمی‌دهد و هیچ امری برخالف آن صادر نمی‌کند‪.‬‬
‫ابن کثیر در تفسیر این آیه گفته است‪ :2‬روی خود را متوج‚‚ه دی‚‚نی کن‬
‫که خداوند برای تو تشریع کرده و بر آن ثب‚‚ات و پای‚‚داری داش‚‚ته ب‚‚اش‪ ،‬و‬
‫ب‚‚ا این ک‚‚ار ب‚‚ا فط‚‚رت س‚‚الم خ‚‚ود ک‚‚ه م‚‚ردم ب‚‚ر آن آفری‚‚ده ش‚‚ده‌اند هم‚‚راه‬
‫می‌شوید‪ ،‬چون خداوند انسان را بر فطرت خداشناسی و توحید آفری‚‚ده اس‚‚ت‬
‫و بع‚‚دها ب‚‚رخی از انس‚‚ان‌ها در دام ادی‚‚ان فاس‚‚د افتاده‌ان‚‚د‪   .‬‬
‫‪   ‬بعضی گفته‌اند‪ :‬یعنی آفرینش خدا را دگرگون نس‚‚ازید ت‚‚ا از‬
‫طریق آن فطرتی را که خداوند مردم را بر آن آفریده است تغییر دهید‪ .‬در‬
‫این صورت جمله «التبدیل لخلق هللا» ی‚‚ک جمل‚‚ه خبری‚‚ه و ب‚‚ه مع‚‚نی جمل‚‚ه‬
‫طلبیه است‪ ،‬ولی ع‚ده‌ای دیگ‚‚ر گفته‌ان‚‚د‪ :‬جمل‚‚ه ب‚‚ه مع‚‚نی خبری‚‚ه اس‚‚ت یع‚‚نی‬
‫خداون‚‚‚د همهي انس‚‚‚ان‌ها را ب‚‚‚دون تف‚‚‚اوت ب‚‚‚ر فط‚‚‚رت مس‚‚‚تقیم (توحی‚‚‚د و‬
‫خداشناسی) آفریده است‪.‬‬
‫‪     ‬یعنی تمسک به شریعت و فطرت‬
‫پاک و سالم‪ ،‬دین محکم و استوار است‪.‬‬
‫در تفسیر فتح البیان آمده است‪      3:‬‬
‫‪  ‬فط‚‚رت در اص‚‚ل ب‚‚ه مع‚‚نی آف‚‚رینش اس‚‚ت و منظ‚‚ور از آن در‬
‫اینجا آئین اسالم و توحید است‪ .‬بعضی هم گفته‌اند‪ :‬منظور از فط‚‚رت ق‚‚ابلیت‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،11‬صص ‪ .452 – 454‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.48‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.432‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪.246‬‬
‫‪31‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬گرایش به دینداری در انسان‬

‫و آم‚‚ادگی ب‚‚رای دین اس‚‚ت و اگ‚‚ر عوارض‚‚ی ک‚‚ه منج‚‚ر ب‚‚ه کف‚‚ر می‌ش‚‚وند‬
‫نباشند‪ ،‬همه‌ی مردم این قابلیت و آمادگی را دارند هم‚انطور ک‚ه در ح‚دیثی‬
‫ک‚ه اب‚وهریره از پی‚امبر (ص) روایت ک‚رده آم‚ده اس‚ت‪« :‬م‪dd‬ا من مول‪d‬ود إال‬
‫یول‪dd‬د علی الفط‪dd‬ره و أب‪dd‬واه ُیهِّو دان‪dd‬ه أو ینِّص رانه أو ُیمِّج َس انه» یع‚‚نی‪ :‬ه‚‚ر‬
‫کودکی بر فطرت (توحید) متول‚د می‌ش‚ود‪( ،‬ولی بع‚دًا) پ‚در و م‚ادرش او را‬
‫یهودی‪ ،‬مسیحی و یا مجوسی می‌گردانند‪.‬‬
‫جمهور علمای سلف معتقدند که منظور از فطرت در این حدیث اس‚‚الم‬
‫است‪       .‬یعنی‪ :‬این فطرت حق گرایی که خداوند‬
‫مردم را ب‚ر آن آفری‚ده اس‚ت از ج‚انب خداون‚د هیچ گون‚ه تغی‚یری نخواه‚د‬
‫کرد‪.‬‬
‫* اعتراف به آفریدگار هستی امری فطری و بدیهی است‬
‫شیخ االسالم ابن تیمیه گفته است‪ :‬اقرار و اعتراف به آفریدگار (هستی)‬
‫امری فطری و بدیهی است در درون انس‚‚ان‪ ،‬اگرچ‚‚ه بعض‚‚ی از م‚‚ردم ب‚‚ر‬
‫اثر فاسد شدن فطرتشان برای شناخت خ‚دا ب‚ه نظ‚ر و دلی‚ل نی‚از دارن‚د‪ .1‬این‬
‫آیه هم گفته شیخ االسالم ابن تیمیه را تأیید می‌کند‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ‬‬
‫«(ای پیامبر برای مردم بیان کن) هنگامی را ک‪dd‬ه پروردگ‪dd‬ارت فرزن‪dd‬دان‬
‫آدم را از پشتشان پدید آورد‪ ،‬و آنان را بر خودشان گواه گرفته است‬
‫(و خطاب بدانان فرموده است) که آیا من پروردگار ش‪dd‬ما نیس‪dd‬تم؟ آن‪dd‬ان‬
‫هم گفته‌ان‪dd‬د‪ :‬آری! گ‪dd‬واهی می‌دهیم‪ ،‬ت‪dd‬ا روز قی‪dd‬امت نگویی‪dd‬د م‪dd‬ا از این‬
‫غافل و بی‌خبر بوده‌ایم»‪.‬‬
‫خداوند در این آیه خبر می‌دهد که فرزن‚‚دان آدم را از پشتهایش‚‚ان پدی‚‚د‬
‫آورده در ح‚‚الی ک‚‚ه ب‚‚ر خ‚‚ود گ‚‚واهی می‌دهن‚‚د ک‚‚ه خداون‚‚د پروردگ‚‚ار و‬
‫فرمانروای آن‌ها است و به ج‚‚ز خداون‚‚د متع‚‚ال هیچ معب‚‚ود ب‚‚ه حقی وج‚‚ود‬
‫ندارد‪ ،‬و خداوند آنان را بر این عهد و پیمان آفریده اس‚‚ت‪ .‬علم‚‚ای س‚‚لف و‬
‫خلف گفته‌اند‪ :‬منظور از این به گواهی گرفتن فرزندان آدم‪ ،‬آفرینش آن‌ها بر‬
‫عقیده‌ی توحید است‪.‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر قاسمی‪ ،‬صص ‪.293 – 298‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬االعراف‪.172 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪32‬‬

‫یعنی خداوند آنان را آفرید در حالی که به این امر گ‚‚واهی می‌دهن‚‚د و‬

‫‪3‬‬
‫با زبان حال خود می‌گویند‪. ...‬‬
‫حقیقت توحید در فطرت هر انسانی نهفته است‪ ،‬و ه‚‚ر ک‚‚ودکی ب‚‚ا این‬
‫فطرت توحیدی به دنیا می‌آید واز این فطرت منحرف نمی‌ش‚‚ود مگ‚‚ر اینک‚‚ه‬
‫یک عامل خارجی با استفاده از استعداد انسان برای هدایت و گم‚‚راهی‪ ،‬آن‬
‫‪2‬‬
‫را به فساد بکشاند‪.‬‬

‫* انسان با طبیعت و سرشت خود دیندار است‬

‫انسان همانطور که متمدن است فطرتًا دیندار نیز است‪ ،‬چرا که خداوند‬
‫انسان را با فط‚‚رتی آفری‚‚ده اس‚‚ت ک‚‚ه ب‚‚ه وج‚‚ود آفری‚‚دگار (هس‚‚تی) اع‚‚تراف‬
‫ک‚‚رده و ب‚‚ه او پن‚‚اه می‌ب‚‚رد و از او طلب می‌کن‚‚د و مقتض‚‚یات خ‚‚القیت و‬
‫رب‚‚وبّیت خ‚‚دا را بج‚‚ای می‌آورد‪ .‬پس اع‚‚تراف ب‚‚ه وج‚‚ود خ‚‚دا ب‚‚ه عن‚‚وان‬
‫پروردگ‚‚ار و آفری‚‚دگار (هس‚‚تی) همانطوریک‚‚ه ش‚‚یخ االس‚‚الم ابن تیمی‚‚ه گفت‚‚ه‬
‫است‪ ،‬امری فطری است که حتی مشرکان نیز بدان اعتراف می‌کنند‪ .‬خداوند‬
‫متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫( ‪ ûÈõs9ur NßgtFø9r'y ô`¨B öNßgs)n=yz £`ä9qà)us9 ª!$#‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4T̄r'sù tbqä3sù÷sã ‬‬
‫«اگر از مشرکان بپرسی که چه کس‪dd‬ی آن‌ه‪dd‬ا را آفری‪dd‬ده اس‪dd‬ت‪ ،‬قعط‪ًd‬ا‬
‫می‌گویند‪ :‬خدا‪ ،‬پس چگونه منحرف گردانده می‌شوند»‪.‬‬
‫‪ ûÈõs9ur OßgtFø9r'y ô`¨B t,n=y{ ÏNºuq»yJ¡¡9$# uÚöF{$#ur‬‬
‫‪4‬‬
‫‪£`ä9qà)us9 £`ßgs)n=yz âÍyèø9$# ÞOÎ=yèø9$# ‬‬
‫«اگر از آنان بپرسی که چه کسی آس‪dd‬مان‌ها و زمین را آفری‪dd‬ده اس‪dd‬ت‪،‬‬
‫بدون شک خواهند گفت‪ :‬خداوند عزیز و دانا آن‌ها را آفریده است»‪.‬‬
‫از این روی خداوند متعال از زبان پی‚‚امبران گ‚‚رامی خ‚‚ود‪ ،‬معان‚‚دان و‬
‫مخالفان دعوت پیامبران را پند و اندرز می‌‌دهد و می‌فرماید‪:‬‬
‫‪ ôMs9$s% óOßgè=ßâ Îûr& «!$# A7x© ÌÏÛ$sù ÏNºuq»yJ¡¡9$#‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ÇÚöF{$#ur ‬‬
‫«پیغمبرانش‪dd‬ان ب‪dd‬ه آن‌ه‪dd‬ا گفتن‪dd‬د‪ :‬مگ‪dd‬ر درب‪dd‬اره‌ی وج‪dd‬ود خ‪dd‬دا‪ ،‬آفرینن‪dd‬ده‌ی‬
‫آسمان‌ها و زمین بدون الگ‪dd‬و و نم‪dd‬ونه‌ی پیش‪dd‬ین‪ ،‬ش‪dd‬ک و تردی‪dd‬دی در‬
‫میان است؟»‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،2‬صص ‪.261 – 264‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر فی ظالل القرآن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.394‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬الزخرف‪.87 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬الزخرف‪.9 :‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬ابراهیم‪.10 :‬‬
‫‪33‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬گرایش به دینداری در انسان‬

‫در همین حال گاهی انسان با وجود اینکه به دالیلی که ب‚‚ر رب‚‚وبیت و‬
‫خالقیت خدا داللت می‌کنند یقین دارد‪ ،‬آن‌ها را انکار می‌کند‪ .‬خداوند از چنین‬
‫انسان‌هایی بعنوان نمونه از فرع‚‚ون و ق‚‚وم فرع‚‚ون ی‚‚اد می‌کن‚‚د ک‚‚ه چگون‚‚ه‬
‫آی‚‚اتی را ک‚‚ه رس‚‚الت حض‚‚رت موس‚‚ی را م‚‚ورد تأیی‚‚د ق‚‚رار داده و داللت‬
‫می‌کنند بر اینکه تنها خدا شایسته‌ی عبادت و بن‚‚دگی اس‚‚ت‪ ،‬انک‚‚ار کرده‌ان‚‚د؟‬
‫خداوند می‌فرماید‪:‬‬
‫‪ $¬Hs>sù öNåkøEuä!%y` $oYçG»t#uä ZouÅÇö7ãB (#qä9$s%‬‬
‫‪#x»yd ÖósÅ ÑúüÎ7B ÇÈ (#rßysy_ur $pkÍ5 !$yg÷FoYs)øoKó$#ur‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.öNåkߦàÿRr& $VJù=àß #vqè=ãæur ‬‬
‫«وقتی که این آیات روشن ما برایشان آمدند گفتند این سحری آشکار اس‚‚ت و ب‚‚ا‬
‫وجود اینکه به آن‌ها یقین داشتند (و می‌دانستند که حق و از جانب خدا هستند و‬
‫قابل انکار نیستند‪ )،‬ولی باز هم از روی عناد و تکبر آن‌ها را انکار کردند‬
‫و ب‚‚دین ت‚‚رتیب ب‚‚ه خ‚‚ود س‚‚تم ک‚‚رده و از پ‚‚یروی ک‚‚ردن از ح‚‚ق ک‚‚بر‬
‫‪2‬‬
‫ورزیدند»‪.‬‬
‫البت‚‚ه انک‚‚ار وج‚‚ود خ‚‚دا و انک‚‚ار رب‚‚وبیت و خ‚‚القیت او ب‚‚ه این مع‚‚نی‬
‫نیست که فطرت انس‚‚ان خ‚‚الی از احس‚‚اس عمی‚‚ق نس‚‚بت ب‚‚ه آفری‚‚دگار عظیم‬
‫الشأن است‪ ،‬بلکه ب‚ه این مع‚نی اس‚ت ک‚ه چ‚نین انس‚انی شخص‚ی متک‚بر و‬
‫معاند است و پرده‌ای ض‚‚خیم فط‚‚رت او را پوش‚‚یده اس‚‚ت‪ .‬از این روی ه‚‚ر‬
‫گاه چنین انسانی با خطر فراگیری مواجه ش‚‚ود و هیچ راهی ب‚‚رای ره‚‚ایی‬
‫از آن پیش‌روی نداش‚‚ته باش‚‚د‪ ،‬خ‚‚ود بخ‚‚ود ک‚‚بر و عن‚‚اد او از بین رفت‚‚ه و‬
‫بدون اختیار رو به خدا می‌کند و با زبان خ‚‚ود او را می‌خوان‚‚د و ب‚‚ا تم‚‚ام‬
‫هستی خود از او یاری می‌جوید‪.‬‬
‫به یاد دارم که در یکی از مجالت زمان جنگ جهانی دوم مصاحبه‌ای‬
‫از یک روزنامه‌نگار خواندم که آن را با یکی از خلبانان روسی انجام داده‬
‫بود‪ .‬روزنامه‌نگار در مورد سخت‌ترین ساعاتی ک‚‚ه قب‚‚ل از اس‚‚ارت در حین‬
‫انج‚‚ام م‚‚أموریت ب‚‚ا آن مواج‚‚ه ش‚‚ده ب‚‚ود و از احس‚‚اس او در آن س‚‚اعات‬
‫دشوار سؤال کرده بود‪ .‬خلبان در پاسخ او گفت‚‚ه ب‚‚ود‪ :‬من در خ‚‚انه‌ای متول‚‚د‬
‫شده‌ام که هیچ چیزی در آن نبود که مرا به یاد خ‚‚دا بیان‚‚دازد‪ ،‬چ‚‚ون پ‚‚درم‬
‫بی‌دین بود و به خدا ایمان نداشت و تنها به چیزهایی ایمان داشت که آن‌ها‬
‫را می‌‌دید و لمس می‌کرد‪ .‬همین طور بی‌دین و بی‌ایمان باقی ماندم تا اینک‚‚ه‬
‫از دانشکده نیروی هوایی ف‚‚ارغ التحص‚‚یل ش‚‚دم و ب‚‚ه ن‚‚یروی ه‚‚وائی جنگی‬
‫ارتش ملحق شدم‪ ،‬و در یکی از پروازهایم که می‌خواستم دشمن را بمباران‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬النمل‪.14-13 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ .357‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،11‬ص ‪.180‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪34‬‬

‫کنم‪ ،‬احساس کردم ک‚‚ه هواپیم‚‚ای من در آس‚‚تانه‌ی س‚‚قوط ق‚‚رار دارد‪ .‬در آن‬
‫لحظاِت سخت و دش‚‚وار ب‚‚ه چ‚‚یزی ب‚‚ر روی زمین فک‚‚ر نمی‌ک‚‚ردم‪ ،‬ن‚‚ه ب‚‚ه‬
‫خانواده و نه به خویشاوندان و نه به همسر‪ .‬بلکه بدون اینکه خ‚‚ود احس‚‚اس‬
‫کنم‪ ،‬دیدم که ب‚‚ه خ‚‚دا روی ک‚‚رده‌ام و او را می‌خ‚‚وانم و از او درخواس‚‚ت‬
‫کمک می‌کنم‪ .‬بدین ترتیب بطور شگفت انگیز و به فضل خ‚‚دایی ک‚‚ه هرگ‚‚ز‬
‫در مورد او فکر نکرده بودم‪ ،‬نجات پیدا کردم‪.‬‬
‫این داس‚تان ب‚ه نظ‚ر من ص‚‚حیح اس‚ت و ق‚‚رآن ک‚ریم هم از وض‚‚عیت‬
‫مشرکانی خبر داده است که خط‚‚ر آن‌ه‚‚ا را احاط‚‚ه ک‚‚رده اس‚‚ت‪ .‬خداون‚‚د در‬
‫مورد چنین مشرکانی فرموده است‪:‬‬
‫‪ #sÎ)ur Nåkuϱxî Ólöq¨B È@n=9‬‬ ‫‪à $$x. (#âqtãy ©!$#‬‬
‫‪tûüÅÁÎ=øèC ã&s! tûïÏe$!$# $£Jn=sù öNßg8¯gwU n< Î) Îhy9ø9$#‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Nßg÷YÏJsù ÓÅÁtFø)B ‬‬
‫«(منکران خدا) هنگامی که موجهایی همچون کوه آنان را فرا می‌گیرد‪،‬‬
‫خدا را به فریاد می‌خوانند در حالیکه عبادت خود را ب‪dd‬رای او خ‪dd‬الص‬
‫می‌گردانن‪dd‬د ولي هنگ‪dd‬امي ك‪dd‬ه ان‪dd‬ان را نج‪dd‬ات داده و س‪dd‬الم ب‪dd‬ه خش‪dd‬كي‬
‫رساند‪ ،‬برخي از آنان ميانهروي را در پيش ميگيرند‪».‬‬
‫مس‚أله‌ی ایم‚ان ب‚ه خ‚دا از ب‚دیهیاتی اس‚ت ک‚ه هیچ چ‚یز ب‚ه ب‚داهت و‬
‫وضوح آن نمی‌رس‚د‪ ،‬بطوریک‚ه اگ‚ر این مس‚أله در عق‚ل انس‚ان ب‚ه ص‚حت‬
‫نرسد‪ ،‬هیچ مسأله‌ی دیگری در آن به صحت نمی‌رسد‪ ،‬چراکه هیچ مسأله‌ای‬
‫وجود ندارد که به اندازه‌ی وجود خدا دلیل داشته باش‚‚د‪ .‬و پ‚‚ر واض‚‚ح اس‚‚ت‬
‫که ایمان به رب‚‚وبیت و خ‚‚القیت خ‚‚دا مبن‚‚ای ایم‚‚ان ب‚‚ه دیگ‚‚ر بنیان‌ه‚‚ای دین‬
‫صحیح را تشکیل می‌دهد‪.‬‬

‫* گرایش به دینداری در انسان همیشگی است‬

‫قبًال آیه‌ی ‪ NtôÜÏù «!$# ÓÉL©9$# tsÜsù }¨$¨Z9$# $pkön=tæ ‬‬
‫‪    ‬را ذکر ک‚‚ردیم و گف‚‚تیم ك‚‚ه منظ‚‚ور از فط‚‚رت‪،‬‬
‫نوعی آفرینش است که خداوند انس‚‚ان را ب‚‚ر اس‚‚اس آن آفری‚‚ده اس‚‚ت‪ ،‬ن‚‚وع‬
‫آفرینشی که مقتضی ایمان به خداست و خداوند تمام انس‚‚ان‌ها را ب‚‚دون هیچ‬
‫گونه تفاوتی بر اساس آن آفریده است‪ .‬و این ب‚‚دین مع‚‚نی اس‚‚ت ک‚‚ه گ‚‚رایش‬
‫به دینداری یک امر همیشگی است و همواره با انسان باقی خواه‚‚د مان‚‚د و‬
‫ه‚‚ر تالش‚‚ی در جهت از بین ب‚‚ردن آن در انس‚‚ان‪ ،‬ک‚‚اری عبث و بیه‚‚وده‬
‫اس‚‚ت و تنه‚‚ا ک‚‚اری ک‚‚ه (ب‚‚دخواهان می‌توانن‚‚د) در این زمین‚‚ه انج‚‚ام دهن‚‚د‬
‫منحرف کردن فطرت از مسیر اصلی خود و از ایمان آوردن ب‚‚ه خداس‚‚ت‪،‬‬
‫چون این فطرت خدایی مقتضی ایمان به خدا و گ‚‚رایش ب‚‚ه دین ح‚‚ق اس‚‚ت‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬لقمان‪.32 :‬‬
‫‪35‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬گرایش به دینداری در انسان‬

‫ولی گ‚‚اهی انس‚‚ان در این زمین‚‚ه دچ‚‚ار اش‚‚تباه می‌ش‚‚ود و ب‚‚ه ادی‚‚ان باط‚‚ل‬
‫گرایش پیدا می‌کند‪.‬‬
‫در واقع ه‚ر ان‚دازه انس‚ان از نظ‚ر عل‚وم ط‚بیعی پیش‚رفت کن‚د و ب‚ر‬
‫ن ک‚ه فط‚رت بش‚ری را در مس‚یر‬ ‫اسرار هستی و دقت به ک‚ار رفت‚ه در آ ‌‬
‫صحیح خود یعنی ایمان ب‚‚ه خ‚‚دا و مقتض‚‚یات آن ق‚‚رار می‌ده‚‚د آگ‚‚اهی پی‚‚دا‬
‫کند‪ ،‬باز هم این گرایش به دینداری در او باقی خواهد ماند‪.‬‬
‫کوتاه سخن اینکه انسان همانگونه که خ‚‚دا ب‚‚ه م‚‚ا خ‚‚بر داده اس‚‚ت‪ ،‬ب‚‚ر‬
‫فطرت (توحیدی) آفریده می‌شود و بر اساس این فطرت‪ ،‬استعداد پذیرش دین‬
‫ح‚‚ق و ه‚‚دایت ب‚‚ه س‚‚وی خ‚‚دا و ایم‚‚ان ب‚‚ه او را دارد‪ .‬و این گ‚‚رایش ب‚‚ه‬
‫دینداری که ریشه در فطرت انسان دارد‪ ،‬همواره با انس‚‚ان ب‚‚اقی می‌مان‚‚د و‬
‫محال است که انسان ع‚‚اری از این گ‚‚رایش بش‚‚ود اگرچ‚‚ه ممکن اس‚‚ت ک‚‚ه‬
‫انسان گاهی از این گرایش غافل بماند یا اینکه آن را ب‚‚ا دین باط‚‚ل اش‚‚باع‬
‫کن‚‚د‪ ،‬ولی (بای‚‚د دانس‚‚ت ک‚‚ه) باط‚‚ل دوام ن‚‚دارد و در درون انس‚‚ان‌ها پای‚‚دار‬
‫نمی‌ماند‪ .‬برخی از نویسندگان غربی به این حقیقت – گرایش به دینداری در‬
‫انسان – پی برده‌ان‚‚د‪ .‬مثًال دک‚‚تر محم‚‚د عبدهللا دراز س‚‚خن ارنس‚‚ت رین‚‚ان و‬
‫تعلیق محمد فرید وجدی بر آن در کتابش «دائ‚‚ره المع‚‚ارف ق‚‚رن بیس‚‚تم» را‬
‫نقل می‌کند که ارنست رینان گفته است‪« :‬ممکن است هر چیزی ک‚‚ه دوس‚‚ت‬
‫داریم از بین برود و آزادی به کارگیری خرد‪ ،‬عقل و صنعت باطل ش‚‚ود‪،‬‬
‫ولی محال است که دینداری از بین برود‪ ،‬بلک‚‚ه هم‚‚واره ب‚‚ه عن‚‚وان حج‚‚تی‬
‫گوی‚‚ا ب‚‚ر بطالن مکتب ماتریالیس‚‚تی ک‚‚ه می‌خواه‚‚د اندیش ‚ه‌ی انس‚‚انی را در‬
‫تنگناهای پست زندگی دنیوی منحصر کند‪ ،‬باقی می‌ماند»‪ .‬محمد فرید وج‚‚دی‬
‫هم در دائره المعارف خود در تحلیل سخنان رین‚‚ان می‌گوی‚‚د‪« :‬بل‚‚ه‪ :‬اندیش‚ه‌ی‬
‫دینداری نه تنها از بین نمی‌رود بلکه روز به روز رو به اف‚‚زایش می‌یاب‚‚د‪،‬‬
‫چراکه این اندیشه عالی‌ترین تمایل و ع‚اطفه‌ی درونی انس‚‚ان اس‚‚ت و عالوه‬
‫بر این‪ ،‬موجب سربلندی انسان می‌شود‪ .‬در واقع تا زمانی که انسان از عقل‬
‫و خرد برخ‚وردار باش‚د و زیب‚ایی و زش‚تی را از هم‚دیگر تش‚خیص بده‚د‪،‬‬
‫سرش‚‚ت دین‚‚داری او را هم‚‚راهی می‌کن‚‚د و ه‚‚ر ان‚‚دازه درک و ش‚‚عور و‬
‫مع‚‚ارف وی اف‚‚زایش یاب‚‚د‪ ،‬این سرش‚‚ت دین‚‚داری ن‚‚یز در او اف‚‚زایش پی‚‚دا‬
‫‪1‬‬
‫می‌کند‪».‬‬
‫هنری برگون‪ ،‬یکی از دین‌شناسان غربی می‌گوید‪« :‬جوامع بشری ب‚‚دون‬
‫دانش و هنر و فلسفه یافت شده و یافت می‌شوند‪ ،‬ولی هرگز جوامع بش‚‚ری‬
‫‪2‬‬
‫بدون دین وجود نداشته‌اند»‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬دکتر محمد عبدهللا دراز‪ ،‬الدین‪ ،‬صص ‪.87 – 88‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬همان‪ ،‬ص ‪.83‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪36‬‬

‫* چرا انسان از مقتضای فطرت خود منحرف می‌شود؟‬

‫گفتیم که خداوند انسان را با سرشتی آفریده است که مس‚‚تلزم ش‚‚ناخت خ‚‚دا و‬
‫مقتضیات آن است ولی این فطرت گاهی از مسیر درست خ‚‚ود وایم‚‚ان ب‚‚ه دین‬
‫حق منحرف می‌شود‪ .‬پیامبر راستی و راستگویی حض‚‚رت محم‚‚د (ص) هم ب‚‚ه‬
‫این حقیقت اشاره کرده و فرموده است‪« :‬ما من مولود یوَلُد إاّل علی الفطره فأبواه‬
‫‪1‬‬
‫یهِّو دانه أو ینَّص رانه أو یمِّج سانه کمثل البهیمه ُتْنِتُج البهیمَه هل تری فیه جدعاء»‪.‬‬
‫«هیچ ک‚‚ودکی متول‚‚د نمی‌ش‚‚ود مگ‚‚ر ب‚‚ر فط‚‚رت (توحی‚‚دی) ولی پ‚‚در و‬
‫م‚‚ادرش او را یه‚‚ودی‪ ،‬مس‚‚یحی و ی‚‚ا مجوس‚‚ی می‌کن‚‚د‪ ،‬هم‚‚انطوری ک‚‚ه‬
‫چهارپایان بچه‌ی خود را سالم به دنیا می‌آورند و هیچ اثری از قطع گ‚‚وش‬
‫(و تغییر خلقت) در آن‌ها دیده نمی‌شود»‪.‬‬
‫منظور از فطرت در این حدیث‪ ،‬اسالم است‪ .‬ابن عبدالبر در این مورد‬
‫گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬آنچ‚‚ه ک‚‚ه ن‚‚زد عم‚‚وم علم‚‚ای س‚‚لف ش‚‚هرت دارد این اس‚‚ت ک‚‚ه‬
‫منظور از فطرت در این حدیث‪ ،‬اسالم است‪ ،‬ب‚‚دین مع‚‚نی ک‚‚ه خداون‚‚د قلب‬
‫آدمیان را طوری آفریده است که استعداد پذیرش حق را دارد‪ ،‬همانطور که‬
‫چشمها و گوشهایشان را طوری آفریده اس‚ت ک‚ه ق‚‚ابلیت دی‚دن و ش‚نیدن را‬
‫دارند‪ ،‬و تا زمانی که قلب آدمیان چنین استعدادی را داش‚‚ته باش‚‚د‪ ،‬می‌توان‚‚د‬
‫(دین) را دریابد و دین حق همان دین اسالم است‪ .‬ادامه‌ی حدیث هم ب‚‚ر این‬
‫معنی داللت می‌کند‪ .‬چون در ادامه‌ی حدیث آمده اس‚‚ت‪« :‬کم‪dd‬ا ُتْنِتُج البهیم ‪ُd‬ه»‬
‫یعنی چهارپایان بچه‌های خود را به صورت کامل به دنی‚‚ا می‌آورن‚‚د و اگ‚‚ر‬
‫به همان صورت ب‚‚اقی بمانن‚‚د‪ ،‬از ه‚‚ر عیب و نقص‚‚ی ب‚‚دور خواهن‚‚د مان‚‚د‪،‬‬
‫ولی ص‚‚احبان چهارپای‚‚ان خودش‚‚ان گ‚‚وش بچه‌ی چهارپایانش‚‚ان را می‌ُبرن‚‚د و‬
‫‪2‬‬
‫بدین ترتیب خلقت آن‌ها را تغییر می‌دهند‪.‬‬
‫ابن قیم گفته اس‚ت‪ :‬منظ‚ور از این ح‚دیث این اس‚ت ک‚ه فط‚رت انس‚ان‬
‫مقتضی شناخت دین اسالم و محبت نسبت به آن است‪ ،‬چراکه خ‚‚ود فط‚‚رت‬
‫مستلزم اقرار و محبت است‪ ،‬اقرار به وج‚‚ود خ‚‚دا و رب‚‚وبیت و خ‚‚القیت و‬
‫محبت او‪ .‬البته منظور این نیست ک‚ه فط‚رت انس‚ان تنه‚ا اس‚تعداد اق‚رار ب‚ه‬
‫ربوبیت خدا را دارد‪ ،‬بلکه به این معنی است که اگر انسان ب‚‚ه ح‚‚ال خ‚‚ود‬
‫‪3‬‬
‫رها شود و معارضی نداشته باشد از این فطرت خود عدول هم نمی‌کند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬صحیح بخاری با شرح عسقالنی‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.246‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬یعنی همانطوریک‚‚ه اگ‚‚ر خلقت بچه‌ی چهارپای‚‚ان دس‚‚ت ک‚‚اری نش‚‚ود‪ ،‬کام‚‚ل و ب‚‚دون عیب و‬
‫نقص است‪ ،‬فطرت کودکان هم اگر از طرف والدینشان دست کاری نشود پاک و ب‚‚دون عیب‬
‫باقی خواهد ماند‪( .‬مترجم)‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬شرح عسقالنی بر صحیح بخاری‪ ،‬ج ‪ ،3‬صص ‪.248 – 249‬‬
‫‪37‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬گرایش به دینداری در انسان‬

‫* پدر و مادر فرزند خود را از فطرت (توحیدی) منحرف می‌سازند‬

‫حدیث شریفی که ذکر کردیم به این نکته اشاره دارد ک‚‚ه پ‚‚در وم‚‚ادر ب‚‚ر فرزن‚‚د‬
‫خ‚‚ود ت‚‚أثیر می‌گذارن‚‚د و او را از مقتض‚‚ای فط‚‚رت منح‚‚رف می‌س‚‚ازند و ب‚‚ا‬
‫تلقین و تقلی‚‚د او را وادار می‌کنن‚‚د ک‚‚ه اس‚‚الم را ره‚‚ا کن‚‚د و ب‚‚ه یه‚‚ودیت‪،‬‬
‫مسیحیت و یا مجوسیت بگَر َو د‪ .‬و این بدین خ‚اطر اس‚ت ک‚ه فط‚رت اگرچ‚ه‬
‫در اص‚‚ل س‚‚الم و مس‚‚تلزم ش‚‚ناخت خ‚‚دا و اق‚‚رار ب‚‚ه رب‚‚وبیت او و دیگ‚‚ر‬
‫اعتقادات دینی است‪ ،‬ولی قابل انح‚‚راف ن‚‚یز اس‚‚ت‪ ،‬چراک‚‚ه فط‚‚رت همچ‚‚ون‬
‫رنگ پوست نیست که قابل تغی‚‚یر نباش‚‚د‪ .‬و این ب‚‚دان مع‚‚نی اس‚‚ت ک‚‚ه اگ‚‚ر‬
‫فط‚‚رت انس‚‚ان ب‚‚ه ح‚‚ال خ‚‚ود ره‚‚ا ش‚‚ود‪ ،‬راهی ج‚‚ز ایم‚‚ان ب‚‚ه خ‚‚دا را‬
‫برنمی‌گزین‚‚د‪ .‬و این اس‚‚اس ایم‚‚ان ب‚‚ه اص‚‚ول و ث‚‚وابت دین ح‚‚ق را تش‚‚کیل‬
‫می‌دهد‪.‬‬
‫علت اینکه پدر و مادر این چنین تأثیری بر فرزندان خ‚‚ود دارن‚‚د‪ ،‬این‬
‫است که پدر و مادر نسبت به فرزندانشان همچون جامعه‌ی ک‚‚وچکی هس‚‚تند‬
‫و بدیهی است که جامع‚ه ب‚ر اف‚راد خ‚ود ت‚أثیر مثبت ی‚ا منفی می‌گ‚ذارد‪ .‬از‬
‫این روی خداوند متعال فریضه‌ی امر ب‚‚ه مع‚‚روف و نهی از منک‚‚ر را ب‚‚ر‬
‫مسلمانان واجب کرده است تا جامعه را از مفاسد مادی و معنوی‌‌ای که ب‚ر‬
‫فط‚‚رت انس‚‚ان ت‚‚أثیر می‌گذارن‚‚د و آن را از مس‚‚یر آئین ح‚‚ق یع‚‚نی اس‚‚الم‬
‫منحرف می‌سازند‪ ،‬پاک کنند‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪     ‬‬
‫«مردان و زن‪d‬ان م‪d‬ؤمن دوس‪d‬تان و ی‪d‬اوران یکدیگرن‪d‬د‪ ،‬هم‪d‬دیگر را ب‪d‬ه‬
‫نیکی سفارش می‌کنند و از بدی باز می‌دارند»‪.‬‬
‫پی‚‚امبر اک‚‚رم (ص) هم می‌فرمای‚‚د‪« :‬من رأی منکم منک‪dd‬رًا فلیغّی ره بی‪dd‬ده‬
‫فإن لم یستطع فبلسانه‪ ،‬فإن لم یستطع فبقلبه و ذلک أضعف اإلیمان»‪« .‬هر‬
‫گاه یکی از شما کار منک‚‚ر و زش‚‚تی را دی‚‚د‪ ،‬بای‚‚د آن را ب‚‚ا دس‚‚ت تغی‚‚یر‬
‫دهد‪ ،‬اگر نتوانس‚ت ب‚ا زب‚ان و اگ‚ر ب‚از هم نتوانس‚ت قلب‚ًا (از آن ن‚اراحت‬
‫شود) و این پائین‌ترین درجه‌ی ایمان است»‪.‬‬
‫از حدیث «کل مولود یولد علی الفطره ‪ »...‬می‌توان فهمید که اگر پ‚‚در‬
‫و م‚‚ادر ت‚‚ا این ح‚‚د ب‚‚ر فرزن‚‚د خ‚‚ود تأثیرگ‚‚ذار باش‚‚ند و بتوانن‚‚د او را از‬
‫مقتضای فطرتش یعنی اقرار به ربوبیت خ‚دا و ش‚ناخت اس‚الم و عش‚ق ب‚ه‬
‫آن منحرف سازند‪ ،‬او را یهودی‪ ،‬مسیحی و مجوسی گردانن‚‚د‪ ،‬ب‚‚دیهی اس‚‚ت‬
‫ک‚‚ه در تحکیم مف‚‚اهیم اس‚‚المی در درون فرزندش‚‚ان ت‚‚أثیر بیش‚‚تری خواهن‚‚د‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬التوبه‪.71 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪38‬‬

‫داشت‪ ،‬چراکه اسالم مقتضای فطرت انسان است‪ .‬از این روی والدین نس‚‚بت‬
‫ب‚‚ه ت‚‚ربیت اس‚‚المی فرزن‚‚دان خ‚‚ود مس‚‚ئولیت س‚‚نگینی برعه‚‚ده دارن‚‚د‪ .‬نکته‌ی‬
‫دیگری که می‌توان از این حدیث دریافت این است که ج‚‚امعه‌ی فاس‚‚د روی‬
‫انسان تأثیر می‌گذارد و فطرت او را از مسیر صحیحش منحرف می‌س‚‚ازد‪،‬‬
‫پس اصالح جامعه وظیفه‌ی هر مسلمانی است که می‌تواند سهمی در فرآین‚‚د‬
‫اصالح داشته باشد‪ .‬و هر اندازه قدرت علمی و حکومتی انسان بیشتر باشد‪،‬‬
‫مسئولیت بیشتری در این زمینه خواهد داشت‪ .‬از این روی مسئولیت عالم‚‚ان‬
‫از جاهالن و مسئولیت حاکمان از مسئولیت افراد جامعه بیشتر است‪.‬‬

‫* انسان با چه چیزی از فطرت منحرف می‌شود؟‬

‫در ح‚‚دیث ش‚‚ریف «ک‪dd‬ل مول‪dd‬ود یول‪dd‬د علی الفط‪dd‬ره ف‪dd‬أبواه یهِّو دان‪dd‬ه أو‬
‫ینَّص رانه أو یمِّج سانه ‪ »...‬از ادیان یهودیت و مسیحیت و مجوسیت نام برده‬
‫ش‚‚ده اس‚‚ت‪ ،‬و آی‚‚ا این ب‚‚دین مع‚‚نی اس‚‚ت ک‚‚ه انح‚‚راف از فط‚‚رت تنه‚‚ا ب‚‚ا‬
‫یهودی‪ ،‬مسیحی و یا مجوسی شدن تحق‚ق می‌یاب‚‚د‪ ،‬ی‚‚ا اینک‚‚ه دیگ‚‚ر ادی‚‚ان و‬
‫عقائد کفر و گمراهی را نیز شامل می‌شود؟ در پاسخ باید گفت که انحراف‬
‫از فطرت با رویگردانیدن از اسالم و رو کردن به غیر آن تحق‚‚ق می‌یاب‚‚د‪،‬‬
‫و ذک‚‚ر یه‚‚ودیت و مس‚‚یحیت و مجوس‚‚یت هم در ح‚‚دیث ب‚‚ه خ‚‚اطر حص‚‚ر‬
‫نیست بلکه بدین خاطر است که این سه دین بعنوان نمونه ذکر شد ‌ه‌اند و یا‬
‫اینکه چون این سه دین‪ ،‬ادی‚‚ان ش‚‚ایع در دوران پی‚‚امبر (ص) بوده‌ان‚‚د‪ .‬و در‬
‫واقع ذکر این سه دین در حدیث به این معنی نیست ک‚‚ه مخ‚‚الفت ب‚‚ا اس‚‚الم‬
‫و انحراف از فطرت تنها با روی کردن به این سه دین ص‚‚ورت می‌گ‚‚یرد‪،‬‬
‫چون دلیل ذم این رویگردانی‪ ،‬خود رویگردانی‚‚دن از اس‚‚الم اس‚‚ت‪ ،‬و اینک‚‚ه‬
‫بعد از اسالم به کدام دین باطل می‌گرَو د‪ ،‬مهم نیست‪.‬‬

‫* آشنا ساختن مردم با دین حق از لوازم ربوبیت خدا است‬

‫الزمه‌ی این ام‚‚ر این اس‚‚ت‬
‫‌‬ ‫خداوند متعال پروردگار و آفریدگار هستی است‪.‬‬
‫که خداوند مردم را با دین حق آشنا س‚‚ازد و آن‚‚ان را ب‚‚ه فط‚‚رت خودش‚‚ان‬
‫واگذار نکند‪ ،‬چون فطرت انسان اگرچه مستلزم شناخت آن چیزی اس‚‚ت ک‚‚ه‬
‫خدا از او می‌خواهد و به او می‌گوی‚‚د ک‚‚ه بای‚‚د چ‚‚ه ن‚‚وع ارتب‚‚اطی ب‚‚ا خ‚‚دا‬
‫داشته باشد و چگونه زندگی کند و بعد از م‚‚رگ سرنوش‚‚ت او چ‚‚ه خواه‚‚د‬
‫شد و بر چه چیزی محاس‚‚به می‌ش‚‚ود و رض‚‚ایت و خش‚‚م خ‚‚دا در چیس‚‚ت؛‬
‫ولی با وجود این‪ ،‬نمی‌تواند تمام این مسایل را خود درک کند بلکه نیازمند‬
‫هدایت خداوندی است تا به او به نمایاند که به چه چیزی باید ایمان بیاورد‬
‫و چه وظایفی نسبت به پروردگار جهانیان برعهده دارد‪.‬‬
‫‪39‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬گرایش به دینداری در انسان‬

‫برای روشن شدن این مطلب‪ ،‬باید معنی «رّب » و مع‚‚انی «رب‪dd‬وبیت» را‬
‫مورد بررسی قرار دهیم‪:‬‬
‫واژه‌ی «رّب » در لغت به معنی معبود‪ ،‬س‚‚رور‪ ،‬مال‚‚ک و انج‚‚ام دهن‚‚ده و‬
‫اصالحگر امور اس‚ت‪ .1‬کلمه‌ی «رّب » ب‚ه مع‚انی دیگ‚ری از جمل‚ه ت‚ربیت ن‚یز‬
‫بکار رفته است‪ .2‬تربیت هم به معنی ایجاد تدریجی چ‚یزی اس‚ت ت‚ا اینک‚ه ب‚ه‬
‫حد کمال می‌رسد‪ .‬گفته می‌شود‪:‬‬
‫«َرَّبُه‪َ ،‬رَّباه و َرَّبَبه» یعنی او را تربیت ک‚‚رد‪ .‬لف‚‚ظ «رّب » مص‚‚در و ب‚‚ه‬
‫معنی اسم فاعل (یعنی مَر ّبی) است‪ .‬واژه‌ی «رّب » به تنهایی و بدون قید تنها‬
‫برای خداوند که عهد ‌ه‌دار مصالح موجودات است بکار می‌رود‪ .‬مانند آیه‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫«شهری است پاک و پاکیزه و پروردگاری‬ ‫‪     ‬‬
‫است آمرزنده»‪.‬‬
‫ولی واژه‌ی «رّب » به صورت مقّی د هم ب‚‚رای خ‚‚دا بک‚‚ار می‌رود و هم‬
‫برای غیر خدا‪ .‬مثًال نسبت به خدا گفته می‌ش‚‚ود‪« :‬رّب الع‪dd‬المین» و از همین‬
‫قبیل است آیه‪:‬‬
‫‪« 4 ö/ä3/u‬پروردگ‪dd‬ار ش‪dd‬ما و‬
‫> ‘‪u‬‬
‫‪u ur‬‬ ‫‪ãNä3ͬ!$t/#uä tûüÏ9¨rF{$# ‬‬
‫پروردگار پدران پیشین شما است»‪.‬‬
‫نسبت به غیر خ‚دا هم گفت‚ه می‌ش‚ود‪« :‬رّب ال‪d‬دار و رّب الف‪dd‬رس» یع‚نی‬
‫صاحب خانه و صاحب اسب‪ .‬و از همین قبیل است س‚‚خن حض‚‚رت یوس‚‚ف‬
‫خطاب به جوانی که خ‚‚واب دی‚‚ده ب‚‚ود و گم‚‚ان ب‚‚ر این ب‚‚ود ک‚‚ه از زن‚‚دان‬
‫رهایی می‌یابد‪:‬‬
‫‪5‬‬
‫‪‘ÎTöà2ø$#‬‬ ‫‪yYÏã În/u çm9|¡Sr'sù ß`»sÜø¤±9$# tò2Ï ¾ÏmÎn/u‬‬
‫«مرا نزد سرور خود (یع‪dd‬نی ش‪dd‬اه مص‪dd‬ر) ذک‪dd‬ر کن‪ ،‬ولی ش‪dd‬یطان آن را‬
‫از یادش برد که پیش سرورش بازگو کند»‪.‬‬
‫پس از لوازم ربوبیت خداوند این است که به ت‚‚دبیر ام‚‚ور مخلوق‚‚ات و‬
‫تضمین مصالح آن‌ها بپردازد و با امر و نهی‪ ،‬آنچه به ص‚‚الح آن‌ه‚‚ا اس‚‚ت‬
‫برایشان بیان کند‪ .‬شکی در این نیست که انس‚‚ان ن‚‚ه تنه‚‚ا ب‚‚رای حف‚‚ظ جس‚‚م‬
‫خود به چیزهایی از قبیل غذا و غیره نیازمند است‪ ،‬بلکه برای حف‚‚ظ روح‬
‫خود ک‚‚ه م‚‚ایه‌ی تم‚‚ایز انس‚‚ان از دیگ‚‚ر مخلوق‚‚ات اس‚‚ت ن‚‚یز نیازمن‚‚د غ‚ذای‬
‫مناسبی است تا وی را به کمال شایسته و سعادت و خوش‚‚بختی در دنی‚‚ا و‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬معجم ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.102‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬راغب اصفهانی‪ ،‬معجم مفردات القرآن‪ ،‬ص ‪.189‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬سباء‪.15 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬الشعراء‪.26 :‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬یوسف‪.42 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪40‬‬

‫آخرت برساند‪ .‬انسان همچ‚‚نین نیازمن‚‚د این اس‚‚ت ک‚‚ه ب‚‚ا روش‚‚های زن‚‚دگی و‬
‫چگونگی ارتباط با دیگران و حفظ حقوق آنان آشنائی پیدا کن‚‚د و بدان‚‚د ک‚‚ه‬
‫چه وظایفی نسبت به پروردگار خ‚ود ب‚ر عه‚ده دارد و چ‚ه چ‚یزی بع‚د از‬
‫مرگ در انتظار اوست‪ .‬انسان با عقل و فط‚‚رت خ‚‚ود نمی‌توان‚‚د ب‚‚ه ش‚‚ناخت‬
‫این مسایل دست پیدا بکند بلکه باید آشنائی ب‚‚ا این مس‚‚ایل را از پروردگ‚‚ار‬
‫خود بگیرد؛ چرا که حکمت و رحمت خدا نس‚‚بت ب‚‚ه بن‚‚دگانش و مقتض‚‚یات‬
‫ربوبیت او مانع این می‌شوند که انسان را به صورت مهم‚‚ل و ب‚‚دون بی‚‚ان‬
‫و هدایت به حال خود واگذارد‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪      ‬‬
‫«آیا انسان می‌پندارد که بیهوده به حال خود رها شود»‪.‬‬
‫منظور از «سدی» در این آی‚ه هم‚انطور ک‚ه ام‚ام ش‚افعی می‌گوی‚د این‬
‫‪2‬‬
‫است که خداوند به وی امر و نهی نکند‪.‬‬
‫در واقع امر و نهی چیزی جز بیان روش‚‚های رفت‚‚اری و قواع‚‚د تنظیم‬
‫امور زندگی در ارتباط با خدا و دیگر انسان‌ها نیست‪ ،‬و این جوهر دین و‬
‫جوهر قانون است‪.‬‬

‫* معرفی کردن دین حق به مردم بوسیله‌ی فرستادگان خدا‬

‫آشنا ساختن مردم با دین حق و مقتضیات آن‪ ،‬از طریق فرستادگان خدا صورت‬
‫می‌گیرد؛ چراکه خداوند متعال کلیات دین خود را به پی‚‚امبران وحی می‌کن‚‚د‬
‫تا آن را ب‚‚ه م‚‚ردم ابالغ کنن‚‚د‪ .‬از این روی هیچ ام‚‚تی ب‚‚دون پی‚‚امبر نب‚‚وده‬
‫است‪ .‬پیامبری که دین خدا را دریافت نماید و آن را در اختیار امتش ق‚‚رار‬
‫دهد که اگر به ندای پیامبر خود لبی‚‚ک بگوین‚‚د ث‚‚واب و پ‚‚اداش را دری‚‚افت‬
‫می‌کنند و اگر از آن سرپیچی کنند به عذاب الهی گرفت‚‚ار می‌ش‚‚وند‪ .‬در این‬
‫میان وظیفه‌ی پیامبر‪ ،‬تنها تبلیغ آشکار دین است‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ôs)s9ur‬‬ ‫&‪$uZ÷Wyèt/ Îû Èe@à2 7p¨Bé& »wqߧ‘ Âcr‬‬
‫‪3‬‬
‫‪(#rßç6ôã$# ©!$# (#qç7Ï^tGô_$#ur |Nqäó»©Ü9$# ‬‬
‫«در میان هر امتی پی‪dd‬امبري را برانگیخ‪dd‬تیم (ت‪dd‬ا ب‪dd‬ه م‪dd‬ردم بگوین‪dd‬د) ک‪dd‬ه‬
‫خدا را بپرستید و از طاغوت دوری کنید»‪.‬‬
‫خداوند در مورد بیان وظیفه‌ی پیامبران و پاداش کسانی که دعوت آنان‬
‫رامی‌پذیرند و جزای کسانی که دعوت آنان را رد می‌کنند‪ ،‬می‌فرماید‪:‬‬
‫( ‪ $tBur ã@ÅöçR tûüÎ=yößJø9$# wÎ) tûïÎÅe³u;ãB z`ÍÉZãBur‬‬
‫‪ô`yJsù z`tB#uä yxn=ô¹r&ur xsù ì$öqyz öNÍkön=tã wur öNèd‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬القیامه‪.36 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.452‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬النحل‪.36 :‬‬
‫‪41‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬گرایش به دینداری در انسان‬

‫‪tbqçRtøts‬‬ ‫‪ÇÈ‬‬ ‫‪tûïÏ%©!$#ur (#qç/¤.x $uZÏG»t$t«Î/ ãNåk¦yJt‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Ü>#xyèø9$# $yJÎ/ (#qçR%x. tbqà)Ý¡øÿt ‬‬
‫«م‪ddd‬ا پی‪ddd‬امبران را ج‪ddd‬ز بعن‪ddd‬وان بش‪ddd‬ارت دهن‪ddd‬دگان و بیم دهن‪ddd‬دگان‬
‫نمی‌فرستیم‪ .‬پس کسانی که ایمان بیاورن‪dd‬د و ک‪dd‬ار شایس‪dd‬ته انج‪dd‬ام دهن‪dd‬د‪،‬‬
‫نه ترسی بر آن‌ها است و نه اندوهگین می‌شوند‪ .‬و آنان ک‪dd‬ه آی‪dd‬ات م‪dd‬ا‬
‫را تکذیب می‌کنند‪ ،‬به سبب نافرمانی دچار عذاب می‌شوند»‪.‬‬
‫یعنی پیامبران به کسانی ک‚‚ه ب‚‚ه آن‚‚ان و ب‚‚ه آنچ‚‚ه ب‚‚ر آن‚‚ان ن‚‚ازل ش‚‚ده‬
‫ایمان می‌آورند و ازآنان اطاعت می‌کنند‪ ،‬مژده‌ی ثواب و پ‚‚اداش ب‚‚زرگی را‬
‫می‌دهند‪ ،‬و کسانی را که آنان را تکذیب کرده و از آنان نافرم‚‚انی می‌کنن‚‚د‬
‫‪2‬‬
‫از عذابی سخت و دشوار بیم می‌دهند‪.‬‬
‫تعداد پیامبران خدا زیاد است که خداوند متعال بعض‚‚ی از آن‌ه‚‚ا را ب‚‚ه‬
‫ما معرفی کرده و بعضی دیگر را به ما معرفی نکرده است‪ .‬خداوند متع‚‚ال‬
‫می‌فرماید‪:‬‬
‫‪ Wxßâur ôs% öNßg»oYóÁ|Ás% øn=tã `ÏB ã@ö6s% Wxßâur öN©9‬‬
‫‪3‬‬
‫‪öNßgóÁÝÁø)tR øn=tã 4 zN¯=x.ur ª!$# 4ÓyqãB $VJÎ=ò6s? ‬‬
‫«و ما پیامبران زیادی را فرستاده‌ایم که سرگذش‪dd‬ت آن‪dd‬ان را قبًال ب‪dd‬رای‬
‫تو بیان ک‪dd‬رده‌ایم‪ .‬و پی‪dd‬امبران زی‪dd‬اد دیگ‪dd‬ری را ن‪dd‬یز روان‪dd‬ه ک‪dd‬رده‌ایم ک‪dd‬ه‬
‫سرگذشت آن‪d‬ان را ب‪d‬رای ت‪d‬و بی‪d‬ان نک‪d‬رده‌ایم‪ .‬خداون‪d‬د حقیقت‪ًd‬ا ب‪d‬ا موس‪d‬ی‬
‫سخن گفت»‪.‬‬
‫در واقع ارسال پیامبران از مظاهر رحمت خدا نس‚‚بت ب‚‚ه انس‚‚ان و از‬
‫مقتض‚‚یات رب‚‚وبیت او محس‚‚وب می‌ش‚‚ود‪ ،‬ب‚‚دین ت‚‚رتیب ک‚‚ه پی‚‚امبرانی را از‬
‫جنس بشر به سوی آن‌ها فرستاده است تا با زب‚‚ان خودش‚‚ان ب‚‚ا آن‚‚ان س‚‚خن‬
‫بگوین‚‚د و رس‚‚الت خ‚‚دا و آنچ‚‚ه ک‚‚ه م‚‚وجب س‚‚عادت و خوش‚‚بختی آن‚‚ان در‬
‫زن‚‚دگی دنی‚‚ا و آخ‚‚رت می‌ش‚‚ود‪ ،‬ب‚‚ه آن‚‚ان برس‚‚انند‪ .‬از این روی ایم‚‚ان ب‚‚ه‬
‫پیامبران خدا از لوازم ایمان به خدا و ربوبیت او به حساب می‌آید‪.‬‬
‫* انکار شریعتهای الهی‪ ،‬جهل به قدر و منزلت خداست‬
‫گفتیم که یکی از لوازم ربوبیت خدا این اس‚‚ت ک‚‚ه پی‚‚امبرانی را ب‚‚رای‬
‫جوامع بشری فرس‚‚تاده اس‚‚ت ت‚‚ا دین ح‚‚ق و ق‚‚وانین و احک‚‚ام و عب‚‚ادات و‬
‫اعتقاداتی را ک‚ه از آن سرچش‚مه می‌گیرن‚د‪ ،‬ب‚ه آن‚ان بشناس‚انند‪ .‬و اینه‚ا در‬
‫واقع مضامین شریعتهای الهی را تشکیل می‌دهند و انکار آن‌ها‪ ،‬جهل نسبت‬
‫به قدر و عظمت خداوند است و با ایمان به خ‚‚دا س‚‚ازگاری ن‚‚دارد‪ .‬خداون‚‚د‬
‫متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬األنعام‪.48 – 49 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر کشاف‪ ،‬ج ‪ ،2‬صص ‪ ،24 – 25‬تفسیر أبی سعود‪ ،‬ج ‪ ،2‬صص ‪.209 – 210‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬النساء‪.164 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪42‬‬

‫‪ $tBur (#râys% ©!$# ¨,ym ÿ¾ÍnÍôs% øÎ) (#qä9$s% !$tB‬‬

‫‪1‬‬
‫‪tAtRr& ª!$# 4?n tã 9|³o0 `ÏiB &äóÓx« ... ‬‬
‫«کافران چنانکه بای‪dd‬د م‪dd‬نزلت و عظمت خ‪dd‬دا را نش‪dd‬ناخته‌اند‪ ،‬آنگ‪dd‬اه ک‪dd‬ه‬
‫گفتند‪ :‬خداوند هیچ چیزی را بر هیچ کسی فرو نفرستاده است‪».‬‬
‫یعنی کسانی که این سخن را گفته‌ان‚‚د – بعثت پی‚‚امبران و آنچ‚‚ه خ‚‚دا‬
‫بر آنان فرو فرستاده است تا به مردم برسانند را انکار کرده‌اند – در واقع‬
‫آنطور که باید خدا را نشناخته و به ص‚‚ورت الزم ب‚‚ه ق‚‚در و م‚‚نزلت خ‚‚دا‬
‫پی نبرده‌اند؛ چراکه اگر خدا را می‌ش‚ناختند‪ ،‬این س‚خن زش‚ت را ب‚ر زب‚ان‬
‫نمی‌راندند و بعثت پیامبران و رسالت انبیاء را انکار نمی‌کردند‪ .‬رس‚‚التی ک‚‚ه‬
‫از مظ‚‚اهر رحمت و لط‚‚ف خ‚‚دا نس‚‚بت ب‚‚ه بن‚‚دگانش ب‚‚ه حس‚‚اب می‌آی‚‚د و‬
‫بزرگ‚‚ترین نعم‚‚تی اس‚‚ت ک‚‚ه خداون‚‚د ب‚‚ه آن‚‚ان داده و از ل‚‚وازم رب‚‚وبیت و‬
‫‪2‬‬
‫الوهیت او به شمار می‌رود‪.‬‬

‫* ادیانی که در قرآن کریم ذکر شده‌اند‬

‫ادیانی که از پیروان آن‌ها در ق‚‚رآن ک‚‚ریم ذک‚‚ری ب‚‚ه می‚‚ان آم‚‚ده اس‚‚ت‬
‫عبارتن‚‚د از‪ :‬دین اه‚‚ل کت‚‚اب یع‚‚نی یه‚‚ودیت و مس‚‚یحیت‪ ،‬دین ص‚‚ابئیان‪ ،‬دین‬
‫مجوسیان‪ ،‬دین مشرکان‪ ،‬دین دهریان و دین اسالم‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬األنعام‪.91 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .156‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ ،218‬فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،4‬صص‬
‫‪.190 – 191‬‬
 ‫فصل‬
‫سوم‬

‫یهودیت‬
 ‫‪1‬‬
‫* یهودیان چه کسانی هستند و چرا به این اسم نامگذاری شده‌اند؟‬
‫در تفسیر ابن عطیه آمده است که منظور از‪rß$yd#(  šúïÏ%©!$#ur‬‬
‫‪ 2‬در سوره‌ی بقره‪ ،‬یهودی‚ان هس‚تند‪ .‬و ب‚دین خ‚اطر ب‚ه این اس‚م نامگ‚ذاری‬
‫)‪« tRô‰èd y7ø‹s9Î‬ب‪dd‬ه س‪dd‬وی ت‪dd‬و بازگش‪dd‬تیم»‬ ‫شده‌اند ک‚‚ه گفته‌ان‚‚د‪$! ) $¯RÎ :‬‬
‫بنابراین واژه‌ی یهود از «َهاَد َیُهوُد» یعنی بازگشت‪ ،‬گرفت‚‚ه ش‚‚ده اس‚‚ت‪ .‬یکی‬
‫از شعرای عرب هم گفته است‪ :‬إّنی امرؤ من مدحه هائٌد «من کس‚‚ی هس‚‚تم‬
‫که از ستایش او برگشته‌ام»‪.‬‬
‫عده‌ای هم گفته‌اند‪ :‬یهود منسوب به یهوذا پسر یعقوب است ک‚‚ه ب‚‚ر اث‚‚ر‬
‫تع‚‚ریب دچ‚‚ار تغی‚‚یر ش‚‚ده و ب‚‚ه ص‚‚ورت یه‚‚ود درآم‚‚ده اس‚‚ت‪ .‬زه‚‚راوی هم‬
‫حکایت کرده است که یهود از تهوید به معنی ن‚‚رم و ب‚‚ا وق‚‚ار س‚‚خن گفتن‬
‫گرفت‚‚ه ش‚‚ده اس‚‚ت‪ .‬ابن‌عطی‚‚ه در تفس‚‚یر آی‚‚ه ‪  šúïÏ%©!$#ur (#rß$yd ‬در‬
‫سورهي نساء گفته است‪ :‬واژه‌ی «هادوا» یا از «َهاَد» ب‚‚ه مع‚‚نی بازگش‚‚ت‪ ،‬و‬
‫یا از یهوذا پسر یعقوب گرفته شده و بر اثر تعریب تغییر کرده است و یا‬
‫اینکه از «َته‚َّو د» ب‚ه مع‚نی آرام و ب‚ا وق‚‚ار س‚خن گفتن ی‚ا ح‚رکت ک‚ردن‪،‬‬
‫گرفته شده است‪.‬‬
‫آلوسی در تفس‚‚یر آی‚‚ه ‪  šúïÏ%©!$#ur (#rß$yd ‬در س‚‚وره بق‚‚ره گفت‚‚ه‬
‫است‪ :‬یعنی کس‚‚انی ک‚‚ه یه‚‚ودی ش‚‚دند‪ .‬و واژه‌ی «یه‚‚ود» ی‚‚ا ی‚‚ک لف‚ظ ع‚ربی‬
‫است که از «َهاَد» به معنی بازگشت و توبه کرد‪ ،‬گرفته شده اس‚‚ت ک‚‚ه در‬
‫این ص‚‚ورت علت نامگ‚‚ذاری یهودی‚‚ان ب‚‚ه این اس‚‚م این اس‚‚ت ک‚‚ه آن‚‚ان از‬
‫عبادت گوساله توبه کردن‚‚د‪ ،‬و این توب‚‚ه ک‚‚ردن دش‚‚وارترین ک‚‚ار ب‚‚ود ب‚‚رای‬
‫آن‌ها‪ ،‬و یا اینکه واژه‌ی «یهود» معَّرب «یه‚‚وذا» اس‚‚ت ک‚‚ه در این ص‚‚ورت‬
‫نام بزرگترین فرزند یعقوب بر یهودیان اطالق گردیده است‪.‬‬

‫* بنی‌اسرائیل چه کسانی هستند؟‬

‫خداوند متعال فرموده است‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ûÓÍ_t6»t‬‬ ‫‪Ÿ‬‬ ‫‪(#rãä.ø$#‬‬ ‫‪zÓÉLyJ÷èÏR ûÓÉL©9$#‬‬
‫‪3‬‬
‫‪àMôJyè÷Rr& ö/ä3øn=tæ t‬‬
‫«ای فرزندان اسرائیل! نعمتی را ک‪dd‬ه ب‪d‬ه ش‪dd‬ما ارزانی داش‪d‬ته‌ام ب‪d‬ه ی‪d‬اد‬
‫بیاورید»‪.‬‬
‫در تفس‚‚یر آلوس‚‚ی آم‚‚ده اس‚‚ت ک‚‚ه‪« :‬اس‚‚رائیل» ی‚‚ک اس‚‚م غ‚‚یر ع‚‚ربی و‬
‫مرکب است از «ایل» که یکی از اسماء خدا است‪ ،‬و «ِاسرا» که ب‚ه مع‚نی‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ 326‬و ج ‪ ،4‬ص ‪ .87‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.278‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬البقره‪.62 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬البقره‪.47 :‬‬
‫عبد‪ ،‬برگزیده‪ ،‬انسان یا مهاجر اس‚‚ت‪ .‬و اس‚‚رائیل لقب حض‚‚رت یعق‚‚وب (ع)‬
‫است‪ .‬سپس آلوسی گفته است که خداوند یهودیان را ب‚‚ه اس‚‚رائیل نس‚‚بت داده‬
‫است نه به یعقوب تا آنان را به طاعت و عبادت تشویق کند؛ چراک‚‚ه واژه‬
‫اسرائیل بیش از لفظ یعق‚وب در برگیرن‚ده‌ی این مفه‚وم اس‚ت‪ .‬هم‚انطور ک‚ه‬
‫اگر گفته شود ای پسِر صالح از خدا اطاعت کن نسبت به ای پسِر زید از‬
‫خدا اطاعت کن تشویق بیش‚‚تری در ب‚‚ردارد‪ ،‬چ‚‚ون انس‚‚ان ب‚‚ه ط‚‚ور ط‚‚بیعی‬
‫‪1‬‬
‫تمایل دارد که از آثار نیاکان خود پیروی کند حتی اگر ناپسند باشد‪.‬‬
‫پس منظ‚‚ور از بنی‌اس‚‚رائیل ذریه‌ی حض‚‚رت یعق‚‚وب از دوازده پس‚‚رش‬
‫است‪ .2‬و اولین کس‚‚ی ک‚‚ه از بنی‌اس‚‚رائیل وارد مص‚‚ر ش‚‚د‪ ،‬حض‚‚رت یوس‚‚ف‬
‫پسر یعقوب (ع) بود ک‚‚ه بع‚‚دها ب‚‚رادرانش هم ب‚‚ه وی ملح‚‚ق ش‚‚دند و ب‚‚دین‬
‫ترتیب نسل او در آنجا رو به افزایش گذاشت تا جائیکه گفته شده وقتی که‬
‫بنی‌اسرائیل از مصر خارج شدند‪ ،‬جمعیت آن‚‚ان ششص‚‚د ه‚‚زار نف‚‚ر ب‚‚ود‪ ،‬و‬
‫‪3‬‬
‫این افزایش جمعیت در مدت چهارصد سال صورت گرفته است‪.‬‬
‫این فصل را به پنج مبحث به شرح زیر تقسیم می‌کنیم‪:‬‬
‫مبحث اول‪ :‬حضرت موسی (ع) از والدت تا رسالت‪.‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬آم‚‚دن حض‚‚رت موس‚‚ی (ع) ب‚‚ه مص‚‚ر و سرگذش‚‚ت او ب‚‚ا‬
‫فرعون‪.‬‬
‫مبحث سوم‪ :‬موسی به همراه بنی‌اسرائیل‪.‬‬
‫مبحث چهارم‪ :‬اخالق و کارهای ناپسند قوم یهود‪.‬‬
‫مبحث پنجم‪ :‬برخی از اعتقادات قوم یهود‪.‬‬

‫مبحث اول‪:‬‬
‫حضرت موسی (ع) از والدت تا رسالت‬
‫* فرعون و تعذیب بنی‌اسرائیل‬
‫فرعون لقب حاکمان مصر است‪ .‬فرعون دس‚‚تور تع‚‚ذیب بنی‌اس‚‚رائیل در‬
‫مص‚‚ر را ب‚‚ا کش‚‚تن پس‚‚ران و ب‚‚اقی گذاش‚‚تن دخترانش‚‚ان ص‚‚ادر ک‚‚رده ب‚‚ود‪.‬‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪ øÎ)ur Nà6»oYø¯gwU ô`ÏiB ÉA#uä tböqtãöÏù öNä3tRqãBqÝ¡o‬‬
‫‪uäþqß ÅU#xyèø9$# tbqçt¿o2xã öNä.uä!$oYö/r& tbqãóstFó¡tur‬‬
‫‪4‬‬
‫‪öNä.uä!$|¡ÎS 4 Îûur Nä3Ï9ºs ÖäIxt/ `ÏiB öNä3În/§‘ ×LìÏàtã ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج ‪ ،1‬صص ‪.241 – 242‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.289‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬همان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.312‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬البقره‪.49 :‬‬
‫‪47‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬یهودیت‬

‫«و (به یاد آورید) آنگاه را که شما را از دس‪dd‬ت فرع‪dd‬ون و فرعونی‪dd‬ان‬

‫نج‪dd‬ات دادیم‪ ،‬آن‪dd‬ان ک‪dd‬ه ب‪dd‬دترین ش‪dd‬کنجه‌ها را ب‪dd‬ه ش‪dd‬ما می‌رس‪dd‬انیدند‪.‬‬
‫پس‪dd‬رانتان را س‪dd‬ر می‌بریدن‪dd‬د و زنانت‪dd‬ان را زن‪dd‬ده می‌گذاش‪dd‬تند و در این‬
‫امر آزمایش بزرگی از جانب خدا برایتان بود»‪.‬‬
‫منظور از «آل فرعون» نزدیکان و درباریان اوست‪ ،‬گاهی هم ب‚ر ق‚‚وم‬
‫‪1‬‬
‫فرعون یعنی مصریان قدیم اطالق می‌شود‪.‬‬

‫* والدت موسی (ع) و پرورش او در خانه‌ی فرعون‬

‫در زمانی که فرع‚‚ون حمله‌ی ظالم‚‚انه‌ی خ‚‚ود ب‚‚ه بنی‌اس‚‚رائیل را آغ‚‚از‬
‫کرده بود و فرزندان پسر آنان را در هنگام تولد می‌کشت‪ ،‬حضرت موس‚‚ی‬
‫متولد شد‪ .‬خداوند به مادر موسی الهام ک‚‚رد ک‚‚ه اگ‚‚ر از ج‚‚انب فرع‚‚ون ب‚‚ر‬
‫فرزندش احساس خطر می‌کند‪ ،‬وی را در صندوق یا ت‚‚ابوتی بگ‚‚ذارد و ب‚‚ه‬
‫دریا بیندازد‪ .‬مادر موسی هم چ‚نین ک‚رد و خ‚انواده‌ی فرع‚ون موس‚ی را از‬
‫آب گرفتند و وی را به خانه‌ی فرعون بردند‪ .‬فرعون خواس‚‚ت او را بکش‚‚د‬
‫ولی همسرش او را منع کرد و با وی به بحث پرداخت و س‚‚رانجام او را‬
‫قانع ک‚‚رد ک‚‚ه از کش‚‚تن موس‚‚ی منص‚‚رف ش‚‚ود‪ .‬و این ج‚‚زو الط‚‚اف خفیه‌ی‬
‫خداوند نسبت به حضرت موسی (ع) بحساب می‌آید‪.‬‬
‫خواهر موسی از دور (اوضاع را زیر نظر داشت و) وض‚‚عیت موس‚‚ی‬
‫را دنب‚‚ال می‌ک‚‚رد و زم‚‚انی ک‚‚ه موس‚‚ی از خ‚‚وردن ش‚‚یر زن‚‚ان حاض‚‚ر در‬
‫قصر فرعون سرباز زد و خواستند وی را به زنی معرفی کنند‪ ،‬خ‚‚واهرش‬
‫گفت‪ :‬آیا زنی را به شما معرفی بکنم که به وی شیر بده‚‚د؟ س‚‚پس م‚‚ادرش‬
‫را معرفی کرد و بدین ترتیب خداوند هم‚‚انطور ک‚‚ه وع‚‚ده داده ب‚‚ود موس‚‚ی‬
‫را به آغوش مادرش بازگرداند‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫<‪ !$uZøym÷rr&ur #‬‬ ‫( &‪n Î) ÏdQé& #ÓyqãB ÷br& ÏmÏèÅÊör‬‬
‫‪#sÎ*sù ÏMøÿÅz Ïmøn=tã ÏmÉ)ø9r'sù Îû ÉdOuø9$# wur Îû$srB wur‬‬
‫‪þÎTtøtrB ( $¯RÎ) çnr!#u Å7øs9Î) çnqè=Ïæ%y`ur ÆÏB úüÎ=yößJø9$#‬‬
‫‪ÇÈ ÿ¼çmsÜs)tGø9$$sù ãA#uä cöqtãöÏù tbqà6uÏ9 óOßgs9 #xrßtã‬‬
‫‪$ºRtymur 3 cÎ) cöqtãöÏù z`»yJ»ydur $yJèdyqãZã_ur (#qçR$2‬‬
‫‪úüÏ«ÏÜ»yz ÇÈ ÏMs9$s%ur ßNr&tøB$# cöqtãöÏù ßN§%‬‬ ‫‪è‬‬ ‫‪&û÷ütã‬‬
‫‪Ík< y7s9ur ( w çnqè=çFø)s? #Ó|¤tã br& !$oYyèxÿZt ÷rr& ¼çnxÏ-‬‬
‫&‪GtR #V$s!ur öNèdur w crããèô±o ÇÈ yxt7ô¹r&ur ß#xsèù ÏdQé‬‬
‫‘§‪4yqãB %¸ñÌ»sù ( bÎ) ôNy$2 Ïö7çFs9 ¾ÏmÎ/ Iwöqs9 br& $oYôÜt/‬‬
‫‪4?n tã $ygÎ6ù=s% cqä3tGÏ9 z`ÏB úüÏZÏB÷sßJø9$# ÇÈ ôMs9$s%ur‬‬
‫‪¾ÏmÏG÷zT{ ÏmÅ_Áè% ( ôNuÝÇt7sù ¾ÏmÎ/ `tã 5=ãZã_ öNèdur w‬‬
‫‪crããèô±o ÇÈ $oYøB§ymur Ïmøn=tã yìÅÊ#tyJø9$# `ÏB ã@ö6s%‬‬
‫‪ôMs9$s)sù ö@yd ö/ä39‬‬ ‫‪ßr& #?n tã È@÷dr& ;Møt/ ¼çmtRqè=àÿõ3t‬‬
‫<‪öNà6s9 öNèdur ¼çms9 cqßsÅÁ»tR ÇÈ çm»tR÷ytsù #‬‬ ‫&‪n Î) ¾ÏmÏiBé‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.309‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪48‬‬

‫? ‪ös1 §)s s? $ygãYøtã wur ctóss? zOn=÷ètGÏ9ur cr& yôãur «!$#‬‬

‫‪1‬‬
‫‪.Yym £`Å3»s9ur öNèdusYò2r& w cqßJn=ôèt ‬‬
‫«به مادر موسی الهام کردیم ک‪d‬ه ب‪d‬ه او ش‪d‬یر ب‪d‬ده و ه‪d‬ر گ‪d‬اه ب‪d‬ر وی‬
‫ترسیدی او را به دریا بینداز‪ ،‬ومترس و غمگین مباش ک‪dd‬ه م‪dd‬ا او را‬
‫ب‪dd‬ه ت‪dd‬و ب‪dd‬از می‌گ‪dd‬ردانیم و او را از پی‪dd‬امبران ق‪dd‬رار می‌دهیم‪ .‬خان‪dd‬دان‬
‫فرع‪ddd‬ون‪ ،‬موس‪ddd‬ی را برگرفتن‪ddd‬د ت‪ddd‬ا س‪ddd‬رانجام دش‪ddd‬من آن‪ddd‬ان و م‪ddd‬ایه‌ی‬
‫اندوهش‪dd‬ان گ‪dd‬ردد‪ .‬بدرس‪dd‬تی فرع‪dd‬ون و هام‪dd‬ان و لشکریانش‪dd‬ان خطاک‪dd‬ار‬
‫بودند‪ .‬زن فرعون گفت‪ :‬او روشنی چشم من و تو است‪ .‬او را نکش‪d‬ید‪،‬‬
‫شاید برای ما مفید باشد و یا او را پسر خود کنیم‪ .‬در حالي كه آن‪dd‬ان‬
‫نمی‌فهمند‪ .‬دل مادر موسی تهی شد و اگر دل او را استوار نمی‌ساختیم‬
‫ت‪d‬ا از زم‪d‬ره‌ی ایم‪d‬ان‌داران باش‪d‬د‪ ،‬نزدی‪d‬ک ب‪d‬ود او را آش‪d‬کار س‪d‬ازد‪( .‬و‬
‫مادر موسی) به خواهر موسی گفت‪ :‬او را پیگیری کن‪( ،‬خواهر موسی‬
‫او را زی‪dd‬ر نظ‪dd‬ر داش‪dd‬ت) و او را از ج‪dd‬انبی می‌دی‪dd‬د ب‪dd‬دون اینک‪dd‬ه آن‪dd‬ان‬
‫بدانن‪dd‬د‪ .‬و م‪dd‬ا دایگ‪dd‬ان را از او بازداش‪dd‬تیم و (خ‪dd‬واهر موس‪dd‬ی) گفت‪ :‬آی‪dd‬ا‬
‫شما را به افراد خانواده‌ای راهنمائی کنم که سرپرس‪dd‬تی او را برایت‪dd‬ان‬
‫برعه‪dd‬ده بگیرن‪dd‬د و خ‪dd‬یرخواه و دلس‪dd‬وز او باش‪dd‬ند‪ .‬م‪dd‬ا موس‪dd‬ی را ب‪dd‬ه‬
‫مادرش بازگرداندیم تا چشمش روش‪dd‬ن ش‪dd‬ود و غمگین نگ‪dd‬ردد و بدان‪dd‬د‬
‫ی‌دانند»‪.‬‬
‫که وعده‌ی خدا راست است ولی بیشتر مردم نم ‌‬

‫* موسی و قتل قبطی‬

‫وقتی که موسی (ع) بزرگ شد‪ ،‬خداوند ب‚‚ه وی ف‚‚رزانگی و دانش داد‪.‬‬
‫قضای روزگار بر این بود که موسی وارد یکی از شهرهای مص‚‚ر ش‚‚د و‬
‫یک قبطی را دید که با یک بنی‌اسرائیلی دعوا می‌کن‚‚د‪ .‬پس بنی‌اس‚‚رائیلی از‬
‫موسی کمک خواست تا تجاوز قبطی را از او دف‚‚ع کن‚‚د‪ .‬موس‚‚ی (ع) مش‚‚تی‬
‫ب‚‚ه قبطی زد‪ ،‬او را کش‚‚ت در حالیک‚‚ه نمی‌خواس‚‚ت او را بکش‚‚د‪ .‬خ‚‚بر ب‚‚ه‬
‫فرعون رسید که موسی (ع) قبطی را کش‚‚ته اس‚‚ت‪ ،‬پس فرع‚‚ون دس‚‚تور داد‬
‫که وی را احضار کنند تا او را بکشد‪( .2‬ولی قبل از اینکه موسی دس‚‚تگیر‬
‫شود به او خبر دادند) و او از دست فرعون فرار ک‚‚رد و مص‚‚ر را ت‚‚رک‬
‫نمود‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪ uä!%y`ur ×@ã_u ô`ÏiB $|Áø%r& ÏpuZÏyJø9$# 4Ótëó¡o tA$s‬‬
‫‪% #ÓyqßJ»t cÎ) V|yJø9$# tbrãÏJs?ù't y7Î/ x8qè=çFø)uÏ9 ólã÷z$‬‬
‫{‪$sù ÎoTÎ) y7s9 z`ÏB úüÏÛÅÁ»¨Y9$# ÇÈ yltsmú $pk÷]ÏB $Zÿͬ!%s‬‬
‫‪Ü=©%utIt‬‬ ‫(‬ ‫‪tA$s%‬‬ ‫‪Éb>u‬‬ ‫‪ÓÍ_ÅngwU‬‬ ‫‪z`ÏB‬‬ ‫‪ÏQöqs)ø9$#‬‬
‫‪tûüÏJÎ=»©à9$# ÇÈ $£Js9ur tm§_uqs? uä!$s)ù=Ï? útïôtB tA$s%‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4Ó|¤tã úÎn1u br& ÓÍ_tÏôgt uä!#uqy È@Î6¡¡9$# ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬القصص‪.7 – 13 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ .383‬تفسیر فرطبی‪ ،‬ج ‪ ،13‬ص ‪.265‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬القصص‪.20 – 22 :‬‬
‫‪49‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬یهودیت‬

‫«مردی از نقطه‌ی دور دست ش‪dd‬هر ش‪dd‬تابان آم‪dd‬د و گفت‪ :‬ای موس‪dd‬ی!‬
‫درباریان و بزرگان ب‪dd‬ه رای‪dd‬زنی می‌پردازن‪dd‬د ت‪dd‬ا ت‪dd‬و را بکش‪dd‬ند‪ ،‬پس (از‬
‫شهر) ب‪d‬یرون ب‪d‬رو! بی‌گم‪d‬ان من از خیرخواه‪d‬ان و دلس‪d‬وزان ت‪d‬و هس‪d‬تم‪.‬‬
‫موسی ترسان و چشم به راه از ش‪dd‬هر خ‪d‬ارج ش‪dd‬د و گفت‪ :‬پروردگ‪dd‬ارا!‬
‫مرا از قوم ستمکار ره‪dd‬ائی بخش‪ .‬و هنگ‪dd‬امی ک‪dd‬ه رو ب‪dd‬ه ج‪dd‬انب م‪dd‬دین‬
‫ک‪dd‬رد‪ ،‬گفت‪ :‬امی‪dd‬د اس‪dd‬ت ک‪dd‬ه پروردگ‪dd‬ارم م‪dd‬را ب‪dd‬ه راس‪dd‬تای راه ه‪dd‬دایت‬
‫فرماید»‪.‬‬

‫* موسی بر آب مدین‬
‫هنگامی که موسی (ع) به آب مدین رسید‪ ،‬آبی ک‚‚ه اه‚‚الی م‚‚دین از آن‬
‫اس‚‚تفاده می‌کردن‚‚د‪ ،‬ديد ك‚‚ه مردم‚‚ان زی‚‚ادی ب‚‚ر آن ازدح‚‚ام ک‚‚رده بودن‚‚د و‬
‫پایین‌تر از آنان دو دختر بودند که گوسفندان خود را از آب باز می‌داش‚‚تند‪.‬‬
‫وقتی ک‚‚ه موس‚‚ی (ع) آن دو دخ‚‚تر را دی‚‚د‪ ،‬دلش ب‚‚رای آن‚‚ان س‚‚وخت و از‬
‫آن‌ها پرسید چرا به همراه مردم گوسفندان خود را آب نمی‌دهید؟‬
‫‪         ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫«گفتند‪ :‬ما گوسفندان‌مان را آب نمی‌دهیم تا اینک‪dd‬ه چوپان‪dd‬ان (گوس‪dd‬فندان‬
‫خود را) بر می‌گردانند‪ ،‬و پدر ما پیرمرد کهنسالی اس‪d‬ت (ک‪d‬ه نمی‌توان‪d‬د‬
‫خود این کار را انجام دهد و بجز ما کس دیگری را ندارد)»‪.‬‬
‫پس موسی (ع) گوسفندانشان را آب داد و وقتی ک‚‚ه دخ‚‚تران ب‚‚ه س‚‚وی‬
‫پدرشان برگشتند و جریان را برایش تعریف کردند‪ ،‬یکی از آنان را فرستاد‬
‫تا موسی را دعوت کند که پیش او بیاید‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪ çmø?uä!$mgmú $yJßg1y÷nÎ) ÓÅ´ôJs? ?n tã &ä!$uósÏFó$#‬‬
‫‪ôMs9$s% cÎ) Î1 r& x8qããôt tÌôfuÏ9 tô_r& $tB |Møs)y $oYs9 4 $‬‬
‫( ?‪£Jn=sù ¼çnuä!$y_ ¡Ès%ur Ïmøn=tã }È|Ás)ø9$# tA$s% w ô#ys‬‬
‫‪2‬‬
‫‪|NöqpgwU ÆÏB ÏQöqs)ø9$# tûüÏJÎ=»©à9$# ‬‬
‫«یکی از آن دو (دختر) که با نهایت شرم و حیاء گام برمی‌داش‪dd‬ت ب‪dd‬ه‬
‫پیش او آم‪dd‬د و گفت‪ :‬پ‪dd‬درم از ت‪dd‬و دع‪dd‬وت می‌کن‪dd‬د ت‪dd‬ا پ‪dd‬اداش اینک‪dd‬ه‬
‫(گوسفندان ما را) برای ما آب داده‌ای‪ ،‬به تو بدهد‪ .‬هنگامی که موس‪dd‬ی‬
‫پیش پ‪dd‬در او آم‪dd‬د و سرگذش‪dd‬ت خ‪dd‬ود را ب‪dd‬رای وی بی‪dd‬ان ک‪dd‬رد‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫نترس که از مردمان ستمگر رهائی یافته‌ای»‪.‬‬
‫سپس یکی از دختران شعیب به پدرش پیشنهاد کرد ک‚‚ه موس‚‚ی (ع) را‬
‫بعنوان چوپان استخدام کند‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬القصص‪.23 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬القصص‪.25 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪50‬‬

‫«یکی از آن دو (دخ‪ddddddd‬تر) گفت‪ :‬ای پ‪ddddddd‬در! او را (جهت چوپ‪ddddddd‬انی‬

‫گوسفندانمان) استخدام کن‪ .‬چراکه بهترین کسی ک‪dd‬ه بای‪dd‬د (ب‪dd‬رای چوپ‪dd‬انی‬
‫گوسفندانمان) استخدام کنی‪ ،‬شخصی است که بر انجام کارها توانمند و‬
‫‪1‬‬
‫امین باشد»‪.‬‬
‫این سخن دختر شعیب (ع) یک قانون کلی اس‚ت ک‚ه بای‚د در واگ‚ذاری‬
‫وظائف و مسئولیتهای حکومتی مورد نظر قرار بگیرد‪.‬‬
‫وقتی که شعیب سخن دخترش را در مورد ت‚‚وان و عفت و امانت‚‚داری‬
‫موسی (ع) شنید‪ ،‬او را همت‚‚ای دخ‚‚ترش دی‚‚د و ب‚‚ه او پیش‚‚نهاد ک‚‚رد ک‚‚ه ب‚‚ا‬
‫یکی از دختران وی ازدواج کند به شرط اینکه بمدت هشت س‚‚ال ب‚‚رای او‬
‫چوپانی کند و اگر هشت سال را به ده س‚‚ال برس‚‚اند‪ ،‬این ک‚‚اری داوطلبان‚‚ه‬
‫از جانب موسی (ع) خواه‚‚د ب‚‚ود‪ .‬و س‚‚رانجام ب‚‚ا این ش‚‚رایط موس‚‚ی (ع) ب‚‚ا‬
‫یکی از دخ‚‚‚تران ش‚‚‚عیب (ع) ازدواج ک‚‚‚رد‪ .‬خداون‚‚‚د متع‚‚‚ال در این ب‚‚‚اره‬
‫می‌فرماید‪:‬‬
‫‪ tA$s% þ’ÎoTÎ) ߉ƒÍ‘é& ÷br& y7ysÅ3Ré& “y‰÷nÎ) ¢ÓtLuZö/$#‬‬
‫| ‪Èû÷ütG»yd #’n?tã br& ’ÎTtã_ù's? zÓÍ_»yJrO 8kyfÏm ( ÷bÎ*sù‬‬
‫&‪MôJyJø?r& #\ô±tã ô`ÏJsù x8ωZÏã ( !$tBur ߉ƒÍ‘é& ÷br‬‬
‫‪¨,ä©r& šø‹n=tã 4 þ’ÎT߉ÉftFy™ bÎ) uä!$x© ª!$# šÆÏB‬‬
‫&‪tûüÅsÎ=»¢Á9$# ÇÈ tA$s% šÏ9ºsŒ ÓÍ_øŠt/ y7uZ÷t/ur ( $yJƒr‬‬
‫‪Èû÷,s#y_F{$# àMø‹ŸÒs% Ÿxsù šcºurô‰ãã ¥’n?tã ( ª!$#ur 4’n?tã $tB‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ãAqà)tR ×@Å2ur ‬‬
‫«(حضرت شعیب) گفت‪ :‬می‌خواهم یکی از این دو دخترم را ب‪dd‬ه ازدواج‬
‫تو درآورم‪ ،‬به شرط اینک‪dd‬ه هش‪dd‬ت س‪dd‬ال ب‪dd‬رای من ک‪dd‬ار ک‪dd‬نی‪ .‬پس اگ‪dd‬ر‬
‫هش‪d‬ت س‪d‬ال را ب‪d‬ه ده س‪d‬ال برس‪d‬انی‪ ،‬ک‪d‬اری داوطلبان‪d‬ه اس‪d‬ت ک‪d‬ه خ‪d‬ود‬
‫انجام داده‌ای (و بر تو واجب نیست) من نمی‌خواهم ب‪dd‬ر ت‪dd‬و س‪dd‬ختگیری‬
‫کنم‪ .‬اگر خدا بخواهد مرا از صالحان خواهی یافت‪( .‬موس‪dd‬ی پ‪dd‬ذیرفت و)‬
‫گفت‪ :‬این قراردادی میان من و تو است‪ .‬ه‪dd‬ر ک‪dd‬دام از این دو م‪dd‬دت را‬
‫برآورم ستمی بر من نیست‪ ،‬خدا هم ب‪dd‬ر آنچ‪dd‬ه م‪dd‬ا می‌گ‪dd‬وئیم‪ ،‬ش‪dd‬اهد و‬
‫گواه است»‪.‬‬

‫* خروج موسی (ع) با خانواده‌اش از مدین‬

‫وقتی که موسی (ع) مدت زمان مورد توافق خود با ش‚‚عیب (ع) را ب‚‚ه‬
‫پایان رسانید‪ ،‬از مدین خارج شد و عازم مصر گردید‪ .‬در راه آتش‚‚ی را از‬
‫جانب طور مشاهده کرد‪ ،‬به خ‚‚انواده‌ی خ‚‚ود گفت‪ :‬بایس‚‚تید ک‚‚ه من آتش‚‚ی را‬

‫‪3‬‬
‫‪ -‬القصص‪.26 :‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر قاسمی‪ ،‬ج ‪ ،13‬ص ‪.102‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬القصص‪.27 – 28 :‬‬
‫‪51‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬یهودیت‬

‫می‌بینم و از آنجا خبری یا شعله‌ای از آتش را ب‚‚رای ش‚‚ما می‌آورم‪ .‬خداون‚‚د‬

‫متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪$£Jn=sù‬‬ ‫‪4Ó|Ós%‬‬ ‫‪ÓyqãB‬‬ ‫‪@y_F{$#‬‬ ‫‪u$yur‬‬
‫‪ÿ¾Ï&Î#÷dr'Î/ t[R# uä `ÏB É=ÏR$y_ ÍqÜ9$# #Y$tR‬‬
‫‪tA$s% Ï&Î#÷dL{ (#þqèWä3øB$# þÎoTÎ) àMó¡nS#uä‬‬
‫‪#Y$tR þÌj?yè©9 Nä3?#‬‬ ‫&‪Ï uä $yg÷YÏiB Ay9s¿2 ÷rr‬‬
‫‪1‬‬
‫‪;ourõy_ ÆÏiB Í$¨Z9$# öNä3ª=yès9 cqè=sÜóÁs? ‬‬
‫«هنگامی که موسی (ع) مدت زمان (تعیین شده) را به پایان رسانید و‬
‫همراه خانواده‌اش (ب‪d‬ه س‪dd‬وی مص‪d‬ر) ح‪d‬رکت ک‪dd‬رد‪ ،‬از ج‪d‬انب ک‪dd‬وه ط‪d‬ور‬
‫آتشی را دید و به خانواده‌اش گفت‪ :‬بایستید‪ .‬من آتشی را می‌بینم‪ .‬ش‪dd‬اید‬
‫از آنج‪dd‬ا خ‪dd‬بری ی‪dd‬ا ش‪dd‬عله‌ای از آتش را ب‪dd‬رای ش‪dd‬ما بی‪dd‬اورم باش‪dd‬د ك‪dd‬ه‬
‫خویشتن را (بدان) گرم کنید»‪.‬‬

‫* سخن گفتن خدا با موسی و ارسال او به سوی فرعون و بنی‌اسرائیل‬

‫وقتی که موسی به کنار آتش رسید‪ ،‬ندای پروردگارش را شنید ک‚‚ه ب‚‚ه‬
‫او دستور داد که به سوی فرعون و درباریانش برود و آنان را به عب‚‚ادت‬
‫و بندگی خدای یگانه دعوت کند‪ ،‬و دو معجزه‌ی بزرگ را نیز ب‚‚ه او داد‪،‬‬
‫یکی معجزه‌ی عصا‪ ،‬بدین ترتیب که عصای خود را بیاندازد تا به اژدهایی‬
‫بزرگ تبدیل شود‪ ،‬و دیگری معجزه‌ی «ی‚د بیض‚‚اء» ب‚دین ت‚رتیب ک‚ه دس‚ت‬
‫‪2‬‬
‫خود را از گریبانش بیرون بیاورد تا همچون ماه بدرخشد‪.‬‬
‫ارسال موسی به سوی فرعون و درباریان او به این مع‚‚نی نیس‚‚ت ک‚‚ه‬
‫موسی تنها فرستاده‌ی خ‚‚دا ب‚‚ه س‚‚وی آن‌ه‚‚ا اس‚‚ت‪ ،‬بلک‚‚ه وی فرس‚‚تاده‌ی خ‚‚دا‬
‫برای تمام بنی‌اسرائیل است‪ .‬همانطور که خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪    ...‬‬
‫«و (به یاد بیاور) زمانی را که موسی به قوم خود گفت‪ :‬ای قوم من!‬
‫ی‌دانی‪dd‬د من قطع ‪ًd‬ا فرس‪dd‬تاده‌ی خ‪dd‬دا ب‪dd‬ه‬
‫چرا مرا می‌رنجانید‪ ،‬در حالیکه م ‌‬
‫سوی شما هستم»‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫و منظور از قوم موسی‪ ،‬قوم بنی‌اسرائیل است‪.‬‬
‫خداوند بدین خاطر موس‚‚ی را ب‚‚ه س‚‚وی فرع‚ون فرس‚‚تاد چ‚‚ون فرع‚ون‬
‫حاکم س‚تمگری ب‚ود ک‚ه ادع‚ای رب‚وبیت و ال‚وهیت می‌ک‚رد و ب‚ا همک‚اری‬
‫درباریان و لشکریان خود به تعذیب بنی‌اس‚‚رائیل می‌پ‚‚رداخت‪( .‬از این روی)‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬القصص‪.29 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬نگاه کنید به آیات ‪ 30 – 32‬از سوره قصص‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬الصف‪.5 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر قاسمی‪ ،‬ج ‪ ،16‬ص ‪.147‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪52‬‬

‫موسی از پروردگار خود درخواست کرد که برادرش هارون را نیز با وی‬

‫به سوی فرعون بفرستد‪ ،‬چرا ک‚‚ه وی زب‚‚ان فص‚‚یح‌تری داش‚‚ت‪ ،‬خداون‚‚د هم‬
‫‪1‬‬
‫درخواست موسی را اجابت کرد و هارون را با وی فرستاد‪.‬‬

‫مبحث دوم‪:‬‬
‫آمدن موسی (ع) به مصر و سرگذشت او با فرعون‬
‫* آمدن موسی و برادرش به سوی فرعون‬
‫قبًال گفتیم که خداوند موسی (ع) را م‚أمور ک‚رد ک‚ه ب‚ه س‚وی فرع‚ون‬
‫برود و او را به ایمان به خدا و بندگی او دعوت کن‚‚د‪ .‬موس‚‚ی هم از خ‚‚دا‬
‫درخواس‚‚ت ک‚‚رد ک‚‚ه ب‚‚رادرش ه‚‚ارون را ن‚‚یز ب‚‚ا وی بفرس‚‚تد و خ‚‚دا هم‬
‫درخواست او را اجابت کرد و به آن‌ها مأموریت داد که ب‚ه س‚وی فرع‚ون‬
‫بروند و او را با سخنی نرم که در آن به حق تص‚‚ریح ش‚‚ده باش‚‚د‪ ،‬م‚‚ورد‬
‫خطاب قرار دهند‪ .‬خداوند متعال خطاب به موسی (ع) می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪    ‬‬
‫«تو و برادرت بهم‪dd‬راه آی‪dd‬ات من بروی‪dd‬د و در ذک‪dd‬ر و ی‪dd‬اد من سس‪dd‬تی‬
‫نکنید‪ .‬به سوی فرعون بروید که سرکشی کرده است‪ .‬پس به نرمی ب‪dd‬ا‬
‫او سخن بگویید‪ .‬شاید پند بگیرد یا بهراسد»‪.‬‬
‫منظور از «قول لِّین» سخنی است که هیچ گونه خشونتی در آن نباش‚‚د‬
‫و به وضوح حق را بیان کند‪ .‬اگر خداوند به موسی دس‚‚تور داده اس‚‚ت ک‚‚ه‬
‫با فرعون به نرمی سخن بگوید‪ ،‬با دیگران ب‚‚ه طری‚‚ق اولی بای‚‚د ب‚‚ا ن‚‚رمی‬
‫‪3‬‬
‫امر به معروف و نهی از منکر کرد‪.‬‬

‫* گفتگوی موسی و هارون با فرعون‬

‫وقتی که موسی و برادرش هارون از فرعون خواس‚‚تند ک‚‚ه ب‚‚ه خ‚‚دا و‬
‫آنچه که از جانب خدا آورده‌اند‪ ،‬ایمان بیاورد و تنها او را عبادت کن‚‚د‪ ،‬در‬
‫پاسخ آنان گفت‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫‪     ‬یعنی‪« :‬پروردگار شما کیست ای موسی؟!»‪.‬‬
‫موسی در جواب گفت‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬نگاه کنید به آیات ‪ 33 – 35‬سوره قصص‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬طه‪.42 – 44 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،11‬ص ‪.200‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬طه‪.49 :‬‬
‫‪53‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬یهودیت‬

‫‪5‬‬
‫‪        ‬‬
‫«پروردگار ما خداوندی است که همه‌ی موجودات را به ش‪dd‬کل مناس‪dd‬ب‬
‫آن‌ها آفریده و سپس آنان را هدایت کرده است»‪.‬‬
‫یعنی وسایل رسیدن به منافع و مصالح را در اختیار آنان ق‚‚رار داده‬
‫‪2‬‬
‫است‪.‬‬
‫* فرعون و مسخره کردن دعوت موسی و ادعای ربوبیت و الوهیت‬
‫بعد از آنکه فرعون دعوت موسی به حق و ایمان به خ‚‚دای یگان‚‚ه را‬
‫شنید و معجزه‌ی عصا و ید (بیض‚‚ا) را مش‚‚اهده ک‚‚رد و آن‌ه‚‚ا را دلیلی ب‚‚ر‬
‫صدق موس‚‚ی ی‚‚افت‪ ،‬ب‚‚ا عن‚‚اد و تک‚‚ذیب و ب‚‚ه س‚‚خره گ‚‚رفتن ب‚‚ه مقابل‚‚ه ب‚‚ا‬
‫موسی (ع) پرداخت و او را به سحر متهم ک‚‚رد‪ .‬خداون‚‚د متع‚‚ال ب‚‚ه نق‚‚ل از‬
‫آنچه فرعون گفته و برای خود ادعا کرده است‪ ،‬می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ ‬‬
‫«فرعون گفت‪ :‬ای بزرگان قوم! من جز خود‪ ،‬خدایی ب‪dd‬رای ش‪dd‬ما س‪dd‬راغ‬
‫ندارم‪ .‬ای هامان آتشی بر ِگ ل ب‪dd‬رايم بیف‪dd‬روز و ب‪dd‬رای من ک‪dd‬اخ ب‪dd‬زرگی‬
‫بساز‪ ،‬شاید من خ‪dd‬دای موس‪dd‬ی را از ب‪dd‬اال بنگ‪dd‬رم و من یقین دارم ک‪dd‬ه‬
‫موسی از زمره‌‌ی دروغگویان است»‪.‬‬
‫سپس فرعون موسی (ع) را تهدید کرد که اگر او را به خ‚‚دائی نگ‚‚یرد‬
‫یا غیر او را به خدائی برگزیند‪ ،‬او را زندانی خواهد کرد‪ .‬خداون‚د ب‚ه نق‚ل‬
‫از فرعون می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪           ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪4‬‬
‫‪.     ‬‬
‫«(فرع‪dd‬ون) گفت‪ :‬اگ‪dd‬ر ج‪dd‬ز م‪dd‬را ب‪dd‬ه پروردگ‪dd‬اری برگزی‪dd‬نی‪ ،‬ت‪dd‬و را از زم‪dd‬ره‌ی‬
‫زندانیان قرار خواهم داد‪( .‬موسی) گفت‪ :‬آی‪dd‬ا اگ‪dd‬ر چ‪dd‬یز روش‪dd‬نی ب‪dd‬ه ش‪dd‬ما‬
‫نش‪ddd‬ان دهم (ب‪ddd‬از هم م‪ddd‬را زن‪ddd‬دانی می‌ک‪ddd‬نی؟)‪( .‬فرع‪ddd‬ون) گفت‪ :‬اگ‪ddd‬ر از‬
‫راستگویانی آن را بیار‪( .‬در این هنگام) موسی عصای خود را ان‪dd‬داخت‬
‫و ناگهان اژدهای آشکاری گردید‪ .‬و دست خود را بیرون آورد‪ ،‬ناگهان‬

‫‪5‬‬
‫‪ -‬طه‪.50 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪.36‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬القصص‪.38 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬الشعراء‪.29 – 34 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪54‬‬

‫بینندگان آن را سفید و روشن دیدن‪dd‬د‪( .‬فرع‪dd‬ون) ب‪dd‬ه بزرگ‪dd‬ان دور و ب‪dd‬ر‬

‫خود گفت‪ :‬بدرستی که این جادوگری بسیار آگاه است»‪.‬‬
‫خداوند همچنین فرموده است‪:‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪    ‬‬
‫«م‪dd‬ا موس‪dd‬ی (ع) را ب‪dd‬ه هم‪dd‬راه معج‪dd‬زات خ‪dd‬ود ب‪dd‬ه س‪dd‬وی فرع‪dd‬ون و‬
‫درباری‪ddd‬انش فرس‪ddd‬تادیم‪ ،‬پس (موس‪ddd‬ی) گفت‪ :‬من فرس‪ddd‬تاده‌ی پروردگ‪ddd‬ار‬
‫جهانیانم‪ .‬هنگامی که موسی با معجزات‌ ما به سوی آن‌ها آمد‪ ،‬ناگه‪dd‬ان‬
‫همگی بدان‌ها خندیدند»‪.‬‬
‫خداوند در مورد ادعای ربوبیت از جانب فرعون می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪         ‬‬
‫«آیا خبر داستان موسی به تو رسیده است؟ آنگاه ک‪d‬ه پروردگ‪d‬ارش او‬
‫را در س‪dd‬رزمین مق‪dd‬دس ط‪dd‬وی ص‪dd‬دا زد‪( .‬ب‪dd‬ه او گفت‪ ):‬ب‪dd‬رو ب‪dd‬ه س‪dd‬وی‬
‫فرعون که طغیان و سرکشی کرده است‪ .‬بگو‪ :‬آی‪dd‬ا می‪dd‬ل داری ک‪dd‬ه پ‪dd‬اک‬
‫شوی؟ وتو را به سوی پروردگارت هدایت کنم تا بیمن‪dd‬اک گ‪dd‬ردی؟ پس‬
‫موس‪dd‬ی معج‪dd‬زه‌ی ب‪dd‬زرگ را ب‪dd‬ه او نش‪dd‬ان داد‪ .‬ام‪dd‬ا فرع‪dd‬ون موس‪dd‬ی را‬
‫تک‪dd‬ذیب ک‪dd‬رد و نافرم‪dd‬انی ک‪dd‬رد‪ .‬س‪dd‬پس پش‪dd‬ت ک‪dd‬رد و ب‪dd‬ه س‪dd‬عی و تالش‬
‫پ‪dd‬رداخت‪ .‬آنگ‪dd‬اه (ج‪dd‬ادوگران را) گ‪dd‬رد آورد و دع‪dd‬وت ک‪dd‬رد و گفت‪ :‬من‬
‫پروردگار واالی شما هستم»‪.‬‬

‫* مشورت فرعون با سران قوم در مورد موسی‬

‫وقتی که فرع‚ون دری‚افت ک‚ه دع‚وت موس‚ی بزرگ‚تر از آن اس‚ت ک‚ه‬
‫بتواند با ادعای باط‚‚ل رب‚‚وبیت و ال‚‚وهیت ب‚‚ه مقابل‚‚ه ب‚‚ا آن برخ‚‚یزد‪ ،‬دچ‚‚ار‬
‫ضعف و زبونی گردید و گفت همانطور که خداوند خبر داده است‪:‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪      ‬‬
‫«(فرعون) به بزرگ‪dd‬ان دور و ب‪d‬ر خ‪d‬ود گفت‪ :‬این‪ ،‬س‪dd‬احری بس‪dd‬یار آگ‪dd‬اه اس‪dd‬ت‪،‬‬
‫می‌خواهد با جادوی خود شما را از سرزمینتان بیرون کن‪dd‬د‪ ،‬پس ش‪dd‬ما‬
‫چه دستوری می‌دهید»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬الزخرف‪.46 – 47 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬النازعات‪.15 – 24 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬الشعراء‪.34 – 35 :‬‬
‫‪55‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬یهودیت‬

‫(در اینجا) فرعون با سران ق‚‚وم و درباری‚‚ان خ‚‚ود در م‚‚ورد اینک‚‚ه در‬
‫مورد موسی (ع) چه کاری را انجام دهد‪ ،‬مش‚‚ورت می‌کن‚‚د و ب‚‚ا این س‚‚خن‬
‫که موسی (ع) می‌خواهد با جادوی خود شما را از سرزمینتان ب‚‚یرون کن‚‚د‪،‬‬
‫آنان را تحریک می‌کند و به آن‌ها می‌گوید‪ :‬موسی می‌خواهد با جادوی خ‚‚ود‬
‫دل مردم را بدست آورد و اعوان و اتباع و نزدیکان خود را زیاد کند‪ ،‬تا‬
‫ب‚‚ر ش‚‚ما پ‚‚یروز ش‚‚ود و حک‚‚ومت و کش‚‚ور را از ش‚‚ما بگ‚‚یرد‪ .‬پس ب‚‚ه من‬
‫‪1‬‬
‫بگوئید که با او چه کار کنم؟‬
‫در واقع هنگامیکه فرعون معجزات موسی را دی‚‚د و ت‚‚رس او را ف‚‚را‬
‫گرفت‪ ،‬ادعای باطل ربوبیت و الوهیت او نتوانست درمقابل حقی که موس‚‚ی‬
‫(ع) آورده بود دوام بیاورد‪ .‬و در نتیجه تک‚‚بر و ادع‚‚ای رب‚‚وبیت و ال‚‚وهیت‬
‫خود را کنار زد و در مقابل درباری‚‚ان خ‚‚ود ک‚‚ه آن‚‚ان را ب‚‚رده‌ی خ‚‚ود ب‚‚ه‬
‫حساب می‌آورد‪ ،‬چنان ذلیل و زبون گشت که در مورد موس‚ی (ع) ب‚ا آن‚ان‬
‫مشورت می‌کرد و از آنان دستور می‌گرفت که با موسی چه کار کند‪ .‬ب‚‚دین‬
‫ت‚‚رتیب فرع‚‚ون بخ‚‚اطر ش‚‚دت تح‚‚یر وت‚‚رس از آنچ‚‚ه مش‚‚اهده ک‚‚رده ب‚‚ود‪،‬‬
‫برده‌گان را فرمانروا و خود را که پروردگار آنان می‌دانست‪ ،‬مأمور اجرای‬
‫‪2‬‬
‫دستورات آنان قرار داده است‪.‬‬
‫ماهیت طاغوتهای مستکبر در برابر ب‚‚راهین ح‚‚ق و پای‚‚داری حقگرای‚‚ان‬
‫این چنین نمایان می‌شود‪ .‬پس عبرت بگیری‚‚د ای کس‚‚انی ک‚‚ه دارای بص‚‚یرت‬
‫هستید!‪.‬‬
‫* پیشنهاد درباریان به فرعون در مورد موسی (ع)‬
‫درباریان به فرعون پیشنهاد کردند که‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪    ‬‬
‫«گفتند‪ :‬به موسی و برادرش مهلت بده و ب‪dd‬ه تم‪dd‬ام ش‪dd‬هرها (ی مص‪dd‬ر‬
‫م‪dd‬أمورانی را) اع‪dd‬زام کن ک‪dd‬ه (ج‪dd‬ادوگران را) جمع‌آوری کنن‪dd‬د‪ .‬ت‪dd‬ا همه‌ی‬
‫جادوگران ماهر و بسیار آگاه را پیش تو بیاورند»‪.‬‬

‫* فرعون ساحران را جمع می‌کند‬

‫فرعون دستور داد که ساحران تمام شهرهای مصر را جمع کنند‪ .‬ساحران هم با‬
‫طمع و وعده‌ی فرعون که به آنان گفت‚‚ه ب‚‚ود اگ‚‚ر ب‚‚ر موس‚‚ی و دع‚‚وت وی‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،11‬ص ‪ 105‬و تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.333‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.310‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬الشعراء‪.36 – 37 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪56‬‬

‫چ‚یره ش‚وند پ‚اداش ب‚زرگ و جایگ‚اه واالیی را ب‚ه آن‌ه‚ا خواه‚د داد‪ ،‬ن‚زد‬
‫فرعون آمدند‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪        ‬‬
‫«ساحران نزد فرعون آمدند و گفتند‪ :‬آیا اگر م‪d‬ا پ‪d‬یروز ش‪d‬ویم‪ ،‬اج‪d‬ر و‬
‫پاداشی خواهیم داشت؟ (فرعون) گفت‪ :‬بله! و بي گمان ش‪dd‬ما از مقّر ب‪dd‬ان‬
‫خواهید بود»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫* اجتماع ساحران و موسی (ع) در روز زینت‬
‫خداوند متعال به نق‚‚ل از گفته‌ی فرع‚‚ون ب‚‚ه موس‚‚ی و تع‚‚یین روزی ب‚‚رای‬
‫مبارزه بین ساحران و موسی (ع) می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪     ‬‬
‫«(فرعون) گفت‪ :‬ای موسی! آیا پیش ما آمده‌ای تا ما را با این جادوی‬
‫خود از سرزمین خودمان بیرون کنی؟ یقینًا ما هم جادویی مثل جادوی‬
‫تو را برایت می‌آوریم‪ .‬پس موعدی را میان ما و خودت معین کن ک‪dd‬ه‬
‫نه ما و نه ت‪d‬و از آن تخل‪d‬ف نک‪d‬نیم‪ ،‬و وع‪d‬ده‌گاه م‪d‬ا مک‪d‬انی ص‪d‬اف و‬
‫مسطح باشد‪( .‬موسی) گفت‪ :‬موعد (م‪dd‬ا و) ش‪dd‬ما روز زینت اس‪dd‬ت و بای‪dd‬د‬
‫مردم در چاشتگاه گ‪dd‬ردآورده ش‪dd‬وند (ت‪dd‬ا نظ‪dd‬اره‌گر مب‪dd‬ارزه‌ی م‪dd‬ا و ش‪dd‬ما‬
‫باشند)»‪.‬‬

‫* ظهور حق و بطالن سحر ساحران‬

‫در روز موعود یعنی روز زینت مردم جمع شدند و فرعون به هم‚‚راه‬
‫دستیاران و سربازان خود آمد و ساحران هم با ریسمان‌ها و عصاهای خود‬
‫در ص‚‚حنه حاض‚‚ر ش‚‚دند و موس‚‚ی هم ب‚‚ه هم‚‚راه ب‚‚رادرش ه‚‚ارون و ب‚‚ا‬
‫عصایش که بر آن تکیه می‌‌داد وارد صحنه شد وساحران در برابر فرعون‬
‫ص‚‚ف کش‚‚یدند و فرع‚‚ون آن‚‚ان را ب‚‚ه پ‚‚یروزی در این روز مهم تش‚‚ویق‬
‫می‌کرد و به آنان وعده می‌داد‪ .‬س‚‚پس س‚‚احران رو ب‚‚ه موس‚‚ی (ع) کردن‚‚د و‬
‫گفتند‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬األعراف‪.113 – 114 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬روز زینت یکی از اعی‚‚اد مص‚‚ریان ب‚‚وده اس‚‚ت ک‚‚ه در آن هم‚‚ه خ‚‚ود را ‌می‌آراس‚‚ته و ب‚‚ه‬
‫سرور و شادی می‌پرداخته‌اند (مترجم)‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬طه‪.57 – 59 :‬‬
‫‪57‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬یهودیت‬

‫‪         ‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ ‬‬
‫«ای موس‪ddd‬ی! آی‪dd‬ا ت‪dd‬و اول (عص‪dd‬ای خ‪dd‬ود را) می‌ان‪dd‬دازی ی‪dd‬ا م‪dd‬ا اول‬
‫بیاندازیم»‪.‬‬
‫موسی در پاسخ آنان گفت همانطور که خداوند فرموده است‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ‬‬
‫«موسی ب‪dd‬ه س‪dd‬احران گفت‪ :‬آنچ‪dd‬ه را می‌خواهی‪dd‬د بیفکنی‪dd‬د‪ ،‬بیاندازی‪dd‬د‪ .‬پس‬
‫س‪dd‬احران ریس‪dd‬مان‌ها و عص‪dd‬اهای خ‪dd‬ود را انداختن‪dd‬د و گفتن‪dd‬د‪ :‬ب‪dd‬ه ع‪dd‬زت‬
‫فرعون قسم که ما قطعًا چیره و پیروز هستیم‪ .‬موسی هم عصای خود‬
‫را انداخت وناگهان شروع کرد به بلعی‪dd‬دن آنچ‪dd‬ه ک‪dd‬ه ب‪dd‬ا دروغ س‪dd‬ر هم‬
‫می‌کردند»‪.‬‬
‫خداوند در سوره اعراف در مورد ساحران فرموده است‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪‬‬
‫«چشمان مردم را جادو کردند و آنان را به هراس انداختند و ج‪dd‬ادوی‬
‫بزرگی از خود نشان دادند»‪.‬‬
‫و در سوره طه در مورد سحر ساحران فرموده است‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪4‬‬
‫‪           ‬‬
‫«(موسی) چنان به نظرش رسید که بر اثر ج‪dd‬ادوی آن‪dd‬ان ریس‪dd‬مان‌ها و‬
‫عصاهایش‪dd‬ان تن‪dd‬د راه می‌رون‪dd‬د‪ .‬موس‪dd‬ی در درون خ‪dd‬ود احس‪dd‬اس ه‪dd‬راس‬
‫کرد‪ .‬گفتیم‪ :‬نترس! حتمًا تو برتر هستی! و آنچه را که در دست راس‪dd‬ت‬
‫داری بیانداز تا همه‌ی آنچه که آنان (مزوران‪dd‬ه) س‪dd‬اخته‌اند‪ ،‬ب‪dd‬ه س‪dd‬رعت‬
‫ببلعد‪ .‬چراکه کارهایی که کرده‌اند‪ ،‬نیرنگ جادوگر است‪ ،‬و ج‪dd‬ادوگر ه‪dd‬ر‬
‫کجا برود پیروز نمی‌شود»‪.‬‬
‫نتیجه‌ی مبارزه بین س‚‚احران و موس‚‚ی این ش‚‚د ک‚‚ه ح‚‚ق نمای‚‚ان ش‚‚د و‬
‫سحر ساحران باطل گردید‪ .5‬همانطور که خداوند می‌فرماید‪:‬‬

‫‪4‬‬
‫‪ -‬طه‪.65 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬الشعراء‪.43 – 44 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬األعراف‪.116 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬طه‪.66 – 69 :‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.260‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪58‬‬

‫‪.1‬‬
‫‪      ‬‬
‫«پس حق ثابت و ظاهر گردید و آنچه آنان می‌کردند باطل شد»‪.‬‬

‫*ایمان آوردن ساحران‬

‫ساحران وقتی که عصای موسی را دیدند که به اژدهای آشکاری تبدیل‬
‫شد و تمام عصاها و ریسمان‌هایی را که آنان انداخته بودن‚‚د‪ ،‬بلعی‚‚د‪ .‬فهمیدن‚‚د‬
‫که این کار سحر نیست بلک‚‚ه معج‚‚زه و دلیلی اس‚‚ت ب‚‚ر اینک‚‚ه موس‚‚ی (ع)‬
‫فرستاده‌ی پروردگار جهانیان است‪ ،‬پس همه سجده‌کنان ب‚رای خ‚دا ب‚ر زمین‬
‫افتادند و ایم‚‚ان خ‚‚ود را ب‚‚ه پروردگ‚‚اری خ‚‚دا و پی‚‚امبری موس‚‚ی (ع) اعالم‬
‫کردند‪ .‬خداوند متعال در مورد ایمان آوردن ساحران می‌فرماید‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪    ‬‬
‫«ساحران سجده‌کنان بر زمین فرو افتادند‪ .‬گفتند‪ :‬ب‪dd‬ه پروردگ‪dd‬ار جهانی‪dd‬ان‬
‫ایمان داریم‪ ،‬به پروردگار موسی و هارون»‪.‬‬
‫ایم‚‚ان آوردن س‚‚احران ح‚‚ادثه‌ای بس‚‚یار ب‚‚زرگ و دلیلی ق‚‚اطع و دن‚‚دان‬
‫شکن ب‚‚ود ب‚‚ر اینک‚‚ه موس‚‚ی (ع) فرس‚‚تاده‌ی پروردگ‚‚ار جهانی‚‚ان اس‚‚ت‪ .‬چ‚‚ون‬
‫کسانی که فرعون از آن‌ها کمک طلبی‚‚ده ب‚‚ود و از آن‌ه‚‚ا خواس‚‚ته ب‚‚ود ک‚‚ه‬
‫پیروز شوند‪ ،‬شکست خوردند و تسلیم شدند و درجا به موسی ایمان آوردن‚‚د‬
‫و برای پروردگار جهانیان به س‚‚جده افتادن‚‚د‪ .‬ب‚‚دین ت‚‚رتیب فرع‚‚ون ب‚‚ا چن‚‚ان‬
‫شکستی مواجه شد که تاکنون جهان مثل آن را ب‚‚ه خ‚‚ود ندی‚‚ده اس‚‚ت و در‬
‫نتیجه به دشمنی و عناد و ادعای باطل روی آورد و شروع کرد ب‚ه تهدی‚د‬
‫‪3‬‬
‫کردن ساحران‪.‬‬

‫* فرعون و تهدید به کشتن ساحران‬

‫خداوند متعال در مورد تهدید ساحران به خاطر ایمان آوردنشان به نقل‬
‫از فرعون می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬األعراف‪.118 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬الشعراء‪.46 – 48 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.334‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬الشعراء‪.49 :‬‬
‫‪59‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬یهودیت‬

‫«(فرع‪d‬ون س‪d‬احران را تهدی‪d‬د ک‪d‬رد و) گفت‪ :‬آی‪d‬ا ب‪d‬ه او ایم‪d‬ان آوردی‪d‬د‬

‫پیش از آنک‪dd‬ه من ب‪dd‬ه ش‪dd‬ما اج‪dd‬ازه ب‪dd‬دهم؟ بی‌گم‪dd‬ان او ب‪dd‬زرگ و اس‪dd‬تاد‬
‫شما است که جادوگری را به شما آموخته اس‪dd‬ت‪ .‬پس خواهی‪d‬د دانس‪dd‬ت‪.‬‬
‫بی‌شک دستها و پاهای ش‪dd‬ما را عکس یک‪dd‬دیگر قط‪dd‬ع می‌کنم و همگی‬
‫شما را به دار می‌آویزم»‪.‬‬

‫* پاسخ ساحران به تهدید فرعون‬

‫خداوند به نقل از ساحران در پاسخ به تهدید فرعون می‌فرماید‪:‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ‬‬
‫«(س‪dd‬احران) گفتن‪dd‬د‪ :‬هیچ زی‪dd‬انی نیس‪dd‬ت‪ .‬م‪dd‬ا ب‪dd‬ه س‪dd‬وی پروردگارم‪dd‬ان ب‪dd‬از‬
‫می‌گردیم‪ .‬ما امیدواریم که پروردگارمان گناهان ما را ببخشاید‪ ،‬چون ما‬
‫نخستین ایمان آورندگان بوده‌ایم»‪.‬‬
‫یعنی در آنچه که ما را ب‚ه آن تهدی‚د می‌کنی‚د‪ ،‬زی‚انی م‚ا را نیس‚ت و‬
‫اهمیتی بدان نمی‌دهیم‪ ،‬چراکه ما به سوی خدا ب‚‚از می‌گ‚‚ردیم و خ‚‚دا پ‚‚اداش‬
‫هیچ نیکوکاری را ضایع نمی‌گرداند‪ .‬وقتی ک‚ه فرع‚ون پاس‚خ آن‚ان را ش‚نید‪،‬‬
‫تهدی‚‚د خ‚‚ود را عملی ک‚‚رد و آن‚‚ان را کش‚‚ت و در کن‚‚ار رود نی‚‚ل ب‚‚ه دار‬
‫آویخت‪ .‬ابن عباس (رض) در مورد آنان گفته است‪ :‬صبحگاهان س‚‚احر بودن‚‚د‬
‫‪2‬‬
‫و شامگاهان شهید شدند‪.‬‬

‫* ایمان آوردن همسر فرعون‬

‫قرآن کریم از ایمان آوردن همسر فرعون خ‚‚بر می‌ده‚‚د ک‚‚ه علی رغم اینک‚‚ه‬
‫در خانه‌ی فرعون زندگی کرده و همسر او بوده است‪ ،‬ولی ب‚‚از هم ایم‚‚ان‬
‫آورده است‪ ،‬چرا که وق‚‚تی ک‚‚ه ن‚‚ور ایم‚‚ان ب‚‚ا قلب در می‌آم‚‚یزد انس‚‚ان ب‚‚ه‬
‫تراکم باطل و ق‚‚درت باطل‌گرای‚ان ت‚وجهی نمی‌کن‚د‪ .‬خداون‚د متع‚ال در م‚ورد‬
‫ایمان آوردن همسر فرعون می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪     ‬‬
‫«و خ‪dd‬دا ب‪dd‬رای مؤمن‪dd‬ان همس‪dd‬ر فرع‪dd‬ون را مث‪dd‬ال زده اس‪dd‬ت‪ .‬هنگامیک‪dd‬ه‬
‫گفت‪ :‬پروردگارا! برایم در بهشت نزد خودت خ‪dd‬انه‌ای بن‪dd‬ا کن و م‪dd‬را از‬
‫فرعون و کارهایش رهایی بخش و از مردمان ستمکار نجات بده»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬الشعراء‪.50 – 51 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،11‬ص ‪.110‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬التحریم‪.11 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪60‬‬

‫مفسران در تفسیر این آیه گفته‌اند‪ :‬این آیه مثالی است که خداون‚‚د ب‚‚رای‬
‫مؤمنان آورده است مبنی بر اینکه اگر انسان مجب‚ور ب‚ه اختالط ب‚ا ک‚افران‬
‫باشد‪ ،‬این کار ضرری به ایمان او نمی‌رساند‪ ،‬چون فرعون با وجود اینک‚‚ه‬
‫سرکش‌ترین و کافرترین انسان روی زمین بود ولی این کفر و سرکش‚‚ی او‬
‫هیچ زی‚‚انی ب‚‚رای همس‚‚رش ک‚‚ه ب‚‚ه خ‚‚دا و فرس‚‚تاده‌ی او موس‚‚ی (ع) ایم‚‚ان‬
‫آورده و از پروردگارش اطاعت کرده بود‪ ،‬در برنداشت‪( .‬خداون‚‚د این مث‚‚ال‬
‫را آورده است) تا مؤمنان بدانن‚‚د ک‚‚ه خداون‚‚د‪ ،‬ح‚‚اکم دادگ‚‚ری اس‚‚ت ک‚‚ه هیچ‬
‫کس را بجز با گناه خودش مؤاخذه نمی‌کند‪.‬ابن کث‚‚یر ب‚‚ه نق‚ل از ابن جری‚‚ر‬
‫در تفسیر این آیه گفته است‪ :‬وقتی که فرعون از ایم‚‚ان آوردن همس‚‚رش ب‚‚ا‬
‫خ‚‚بر ش‚‚د‪ ،‬درباری‚‚ان خ‚‚ود را پیش او فرس‚‚تاد و ب‚‚ه آن‌ه‚‚ا گفت‪ :‬بزرگ‚‚ترین‬
‫صخره‌ای که می‌یابید با خود بردارید که اگر به سخن خود ادام‚‚ه داد‪ ،‬آن‚‚را‬
‫به سر او بکوبی‚د و اگ‚ر از س‚خنش پش‚یمان ش‚د پس او همس‚ر من اس‚ت‪.‬‬
‫هنگامیک‚‚ه درباری‚‚ان فرع‚‚ون پیش همس‚‚رش رفتن‚‚د ب‚‚ه آس‚‚مان نگ‚‚اه ک‚‚رد و‬
‫خانه‌ی خود را در بهشت دی‚‚د پس ب‚‚ر ایم‚‚ان و س‚‚خن خ‚‚ود پای‚‚دار مان‚‚د و‬
‫(در همان لحظ‚‚ه) ج‚‚ان ب‚‚ه ج‚‚ان آف‚‚رین تس‚‚لیم ک‚‚رد و درباری‚‚ان ص‚‚خره را‬
‫برجسدی انداختند که روحی در آن باقی نمانده بود‪ .‬و نّج نی من فرع‪dd‬ون و‬
‫عمله‪ ‬یعنی‪ :‬خدایا مرا از فرعون نجات بده و من با پناه آوردن ب‚ه س‚وی‬
‫تو از کردار او برائت می‌جویم‪ .‬و نّج نی من القوم الظالمین‪« ‬م‪dd‬را از ق‪dd‬وم‬
‫‪1‬‬
‫فرعون نجات بده»‪.‬‬
‫شوکانی هم در تفسیر آیه ‪‬و ضرب هللا مثًال للذین آمنو امرأه فرعون‬
‫‪ ‬گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬خداون‚‚د وض‚‚عیت همس‚‚ر فرع‚‚ون را ب‚‚رای مؤمن‚‚ان مث‚‚ال و‬
‫الگویی قرار داده است تا آنان را به ثبات و پایداری بر اطاعت از خدا و‬
‫تمسک به دین و صبر و بردباری در برابر سختیها تشویق کند و ب‚‚ه آن‚‚ان‬
‫بگوید که قهر و غلبه‌ی کفر‪ ،‬به ایمان آن‚‚ان ض‚‚رر نمی‌رس‚‚اند همانطوریک‚‚ه‬
‫به ایمان همسر فرعون ضرر نرسانده است و ب‚‚ا وج‚‚ود اینک‚‚ه همس‚‚ر یکی‬
‫از سرسخت‌ترین کافران بوده است‪ ،‬بوسیله‌ی ایمان به خدا از نعمات بهشت‬
‫برخوردار گردید‪ .‬إذ قالت رِّب ابن لی عندک بیتًا فی الجنه‪« ‬گفت خدایا در‬
‫باالترین درجات مقربین خودت در بهشت خانه‌ای برایم بساز» ‪‬و نّج نی من فرع‪dd‬ون‬
‫و عمله‪« ‬و مرا از ذات فرعون و کردار بدش نج‪dd‬ات ب‪dd‬ده»‪ .‬و نّج نی من الق‪dd‬وم‬
‫الظالمین‪ .‬مقاتل گفته است‪ :‬منظور از «قوم ظ‚‚المین» قبطی‚‚ان مص‚‚ر هس‚‚تند‪.‬‬
‫حسن بن کیسان گفته است‪ :‬خداوند به بهترین وجه همسر فرع‚‚ون را نج‚‚ات‬
‫‪2‬‬
‫داد و او را در بهشت برین جای داد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.393 – 394‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ .256‬فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،14‬صص ‪.222 – 223‬‬
‫‪61‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬یهودیت‬

‫* خ‪dd‬روج موس‪dd‬ی (ع) ب‪dd‬ا بنی‌اس‪dd‬رائیل از مص‪dd‬ر و ب‪dd‬ه هالکت رس‪dd‬یدن فرع‪dd‬ون و‬
‫لشکریانش‬
‫چون اقامت موس‚ی (ع) در مص‚‚ر ب‚ه ط‚ول انجامی‚د و فرع‚ون و ق‚‚وم‬
‫فرعون هم به کفر و گمراهی خود ادامه دادند‪ ،‬خداوند ب‚‚ه حض‚‚رت موس‚‚ی‬
‫(ع) دستور داد که شبانه ب‚‚ا بنی‌اس‚‚رائیل مص‚‚ر را از مس‚‚یری ک‚‚ه برایش‚‚ان‬
‫تعیین شده است ترک کنند‪ ،‬پس حضرت موسی (ع) هم این فرمان الهی را‬
‫اجابت کرد (و راهی سرزمین موع‚ود ش‚دند) ض‚‚منًا خداون‚د ب‚ه موس‚ی (ع)‬
‫اعالم کرده بود که فرعون با لشکریانش آنان را دنبال خواهند کرد‪ .‬خداون‚‚د‬
‫متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪‬‬
‫«ما به موسی وحی کردیم ک‪d‬ه ش‪d‬بانه بن‪d‬دگان م‪d‬را ک‪d‬وچ ب‪d‬ده‪ ،‬بی‌گم‪d‬ان‬
‫ی‌شوید»‪.‬‬
‫شما تعقیب م ‌‬
‫وقتی که فرعون از خروج موسی و بنی‌اس‚‚رائیل از مص‚‚ر اطالع پی‚‚دا‬
‫کرد‪ ،‬خشم وجودش را فراگ‚رفت و لش‚کریان خ‚ود را از ش‚هرهای مختل‚ف‬
‫جمع‌آوری کرد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪:       ‬‬
‫«پس فرعون (مأموران خود را) به شهرها فرستاد تا (لش‪dd‬کریانش را)‬
‫جمع کنند»‪.‬‬
‫وق‚‚تی ک‚‚ه لش‚‚کریان فرع‚‚ون جم‚‚ع ش‚‚دند‪ ،‬فرع‚‚ون آن‚‚ان را ب‚‚ه ح‚‚رکت‬
‫درآورد و موسی (ع) و قومش را دنبال کردند‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪           ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪     ‬‬
‫«پس (فرعون و فرعونی‪dd‬ان) بنی‌اس‪dd‬رائیل را در هنگ‪dd‬ام طل‪dd‬وع خورش‪dd‬ید‬
‫دنبال کردند‪ .‬هنگامیکه دو گروه یکدیگر را دیدند‪ ،‬یاران موسی گفتن‪dd‬د‪:‬‬
‫ما (در چنگال فرعونیان) گرفت‪dd‬ار می‌ش‪dd‬ویم‪( .‬موس‪dd‬ی) گفت‪ :‬چ‪dd‬نین نیس‪dd‬ت‪.‬‬
‫پروردگ‪dd‬ار من ب‪dd‬ا من اس‪dd‬ت و او قطع ‪ًd‬ا م‪dd‬را (ب‪dd‬ه راه نج‪dd‬ات) رهنم‪dd‬ون‬
‫می‌گردد‪ .‬پس به موسی وحی کردیم که عصای خود را ب‪dd‬ه دری‪dd‬ا ب‪dd‬زن‪،‬‬
‫پس دریا از هم شکافت و هر بخشی همچون کوه بزرگی گردید»‪.‬‬
‫ابن عباس (رض) گفته است‪ :‬در سطح دری‚‚ا دوازده راه پدی‚‚د آمدن‚‚د ک‚‚ه‬
‫ه‚‚ر راه ب‚‚ه ق‚‚بیله‌ای از بنی‌اس‚‚رائیل تعل‚‚ق داش‚‚ت‪ .‬خداون‚‚د این راهه‚‚ا را در‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬الشعراء‪.52 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬الشعراء‪.53 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬الشعراء‪.60 – 63 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪62‬‬

‫س‚‚طح دری‚‚ا خش‚‚ک و س‚‚هل العب‚‚ور ق‚‚رار داده ب‚‚ود بطوریک‚‚ه بنی‌اس‚‚رائیل‬
‫‌توانستند به آسانی از آن بگذرند‪ .‬خداوند در سوره‌ی طه به این نکته اش‚‚اره‬
‫کرده و فرموده است‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪  ‬‬
‫«راهی خشک برای آن‪d‬ان در دری‪d‬ا بگش‪d‬ا‪( .‬راهی ک‪d‬ه چ‪d‬ون در آن گ‪d‬ام‬
‫بگذاری) نه از فرعونیان می‌ترسی ک‪d‬ه ب‪d‬ه ت‪d‬و برس‪d‬ند و ن‪d‬ه (از غ‪d‬رق‬
‫شدن در آب) هراسی خواهید داشت»‪.‬‬
‫س‚‚پس فرع‚‚ون و لش‚‚کریانش‪ ،‬موس‚‚ی و بنی‌اس‚‚رائیل را در دری‚‚ا دنب‚‚ال‬
‫کردند و موج دریا آنان را دربرگرفت و خداوند همه‌ی آنان را غ‚‚رق ک‚‚رد‬
‫و به هالکت رسانید‪.‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ‬‬
‫«فرع‪dd‬ون ب‪dd‬ا لش‪dd‬کریانش آن‪dd‬ان را دنب‪dd‬ال ک‪dd‬رد و دری‪dd‬ا بط‪dd‬ور ش‪dd‬گفت‬
‫انگیزی آنان را در (میان امواج) خود گرفت»‪.‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪. ‬‬
‫«موسی و تمام کسانی که ب‪dd‬ا او بودن‪dd‬د نج‪dd‬ات دادیم و س‪dd‬پس دیگ‪dd‬ران‬
‫(= فرعون و لشکریانش) را غرق کردیم»‪.‬‬

‫* ایمان آوردن فرعون و انداختن جسد او به ساحل دریا‬

‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪4‬‬
‫‪‬‬
‫«بنی‌اس‪dddd‬رائیل را از دری‪dddd‬ا عب‪dddd‬ور دادیم و فرع‪dddd‬ون و لش‪dddd‬کریانش‬
‫ستمکارانه و متجاوزانه آنان را دنبال کردند تا اینک‪dd‬ه غرق‪dd‬اب فرع‪dd‬ون‬
‫را در خ‪d‬ود پیچی‪d‬د‪( .‬در این هنگ‪d‬ام ب‪d‬ود ک‪d‬ه) گفت‪ :‬ایم‪d‬ان دارم ک‪d‬ه هیچ‬
‫خ‪dd‬دای ب‪dd‬ر حقی وج‪dd‬ود ن‪dd‬دارد مگ‪dd‬ر خ‪dd‬دایی ک‪dd‬ه بنی‌اس‪dd‬رائیل ب‪dd‬دو ایم‪dd‬ان‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬طه‪.77 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-‬طه‪.78 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-‬الشعراء‪.65 – 66 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬یونس‪.90 – 92 :‬‬
‫‪63‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬یهودیت‬

‫آورده‌اند و من از زمره‌ی فرمانبرداران هستم‪ .‬آیا اکنون (که مرگت فرا‬

‫رسیده و توبه پذیرفتنی نیست‪ ،‬توبه می‌کنی و از کرده‌ی خود پشیمان‬
‫می‌ش‪dd‬وی) در حالیک‪dd‬ه قبًال عص‪dd‬یان می‌ک‪dd‬ردی و در زم‪dd‬ره‌ی تباهک‪dd‬اران‬
‫بودی‪ .‬ما امروزه الشه‌ی ت‪d‬و را نج‪d‬ات می‌دهیم ت‪d‬ا ب‪d‬رای آین‪d‬دگان درس‬
‫عبرتی باشی‪ .‬بی‌گمان بسیاری از مردم از آیات ما غافل و بی‌خبرند»‪.‬‬
‫فرعون زمانی ایمان آورد که هیچ سودی برای او در پی نداشت؛ چرا‬
‫که او زمانی ایمان آورد که عذاب را مشاهده ک‚‚رده ب‚‚ود و س‚‚نت الهی ب‚‚ر‬
‫این اس‚‚ت ک‚‚ه ایم‚‚ان ک‚‚افر را در هنگ‚‚ام ن‚‚زول ع‚‚ذاب نمی‌پ‚‚ذیرد‪ .‬خداون‚‚د‬
‫می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪           ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪  ‬‬
‫«هنگامیکه عذاب شدید م‪d‬ا را دیدن‪d‬د‪ ،‬گفتن‪d‬د‪ :‬ب‪d‬ه خ‪d‬دای یگان‪d‬ه ایم‪d‬ان‬
‫داریم و انبازهایی را که شریک خدا قرار می‌دادیم نمی‌پذیریم و مردود‬
‫می‌شماریم‪ .‬اما ایمانشان به هنگ‪d‬ام دی‪d‬دن ع‪d‬ذاب ش‪d‬دید س‪d‬ودی ب‪d‬ه آن‪d‬ان‬
‫نرساند‪ .‬این سنت همیشگی خدا با بندگانش بوده و کافران بدان هنگ‪dd‬ام‬
‫زیانبار شده‌اند»‪.‬‬
‫از این روی وق‚‚تی ک‚‚ه فرع‚‚ون اعالم ک‚‚رد ک‚‚ه ب‚‚ه خ‚‚دای بنی‌اس‚‚رائیل‬
‫ایمان آورده است‪ ،‬خداوند متعال در پاسخ او فرمود‪« :‬آیا هم اکنون که ک‚‚ار‬
‫از کار گذشته است ایم‚‚ان را ب‚‚ر زب‚‚ان می‌رانی‚‚د در حالیک‚‚ه قبًال نافرم‚‚انی‬
‫می‌کردید و از تباهکاران در زمین بودید»‪.‬‬
‫ابن عب‚‚اس و ب‚‚رخی از علم‚‚ای س‚‚لف در تفس‚‚یر آی‚‚ه ‪‬‬
‫‪2‬‬
‫‪      ‬‬
‫گفته‌اند‪ :‬برخی از بنی‌اسرائیل در مورد به هالکت رسیدن فرعون دچار شک‬
‫و تردید شدند و این مسأله را با حضرت موسی (ع) مط‚‚رح کردن‚‚د‪ .‬از این‬
‫روی خداوند متعال به دریا دستور داد که الشه‌ی بیجان فرعون را به کنار‬
‫دریا و بر مکانی مرتفع پرت کند تا دلیلی باشد برای بنی‌اسرائیل بر م‚‚رگ‬
‫فرعون و تا بدانند که فرعون با وجود آن هم‚‚ه ادع‚‚ای رب‚‚وبیت و تک‚‚بری‬
‫که داشت بر اثر نافرمانی از پروردگ‚‚ار خ‚‚ود ب‚‚ه چ‚‚نین ذل‚‚تی گرفت‚‚ار ش‚‚ده‬
‫است و قطعًا هر کس دیگ‚ری ن‚یز ک‚ه راه و روش او را ادام‚ه ده‚د‪ ،‬ب‚ه‬
‫سرنوش‚‚ت او دچ‚‚ار می‌ش‚‚ود‪ ،‬ولی بس‚‚یاری از م‚‚ردم از تأم‚‚ل و تفک‚‚ر در‬
‫‪3‬‬
‫آیات خدای متعال رویگردان هستند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬الغافر‪.84 – 85 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬یونس‪.92:‬‬
 ‫مبحث سوم‪:‬‬
‫حضرت موسی (ع) به همراه بنی‌اسرائیل‬
‫* درخواستهای یهودیان از موسی (ع) بعد از رهایی از فرعون‬
‫بع‚‚د از آنک‚‚ه خداون‚‚د بنی‌اس‚‚رائیل را (از چنگ‚‚ال فرع‚‚ون) نج‚‚ات داد و هالکت‬
‫فرعون را به آنان نمایاند‪ ،‬انتظار می‌رفت که بر ایمان و اخالص و توکل خود‬
‫بر خدا بیفزایند ولی موسی (ع) را با درخواس‚ت عجی‚بی غ‚افلگیر کردن‚د و‬
‫از او خواستند که معبودی را برای آنان ق‚رار ده‚د هم‚انطور ک‚ه مش‚رکان‬
‫معبودانی داشتند‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪         ‬‬
‫«بنی‌اس‪dd‬رائیل را از دری‪dd‬ا گذران‪dd‬دیم‪ ،‬پس (در مس‪dd‬یر خ‪dd‬ود) ب‪dd‬ه ق‪dd‬ومی‬
‫رسیدند ک‪dd‬ه بته‪dd‬ایی داش‪dd‬تند و مش‪dd‬غول پرس‪dd‬تش آن‌ه‪dd‬ا بودن‪dd‬د‪ .‬گفتن‪dd‬د‪ :‬ای‬
‫موسی! برای ما معبودی قرار بده همانگونه که آنان معبودهایی دارن‪dd‬د‪.‬‬
‫(موسی) گفت‪ :‬ش‪d‬ما گ‪d‬روه ن‪d‬ادانی هس‪d‬تید‪ .‬اینه‪d‬ا کارش‪d‬ان هالک ون‪d‬ابودی‬
‫است و آنچه انجام می‌دهند باطل و نادرست است»‪.‬‬
‫انتظ‚‚ار می‌رفت ک‚‚ه بنی‌اس‚‚رائیل بع‚‚د از آنک‚‚ه خداون‚‚د این نش‚‚انه‌های‬
‫بزرگ و به هالکت رسیدن فرعون و پیروان کافرش را به آنان نشان داد‪،‬‬
‫کار مشرکان و پرستش بتهایشان را تق‚‚بیح می‌کردن‚‚د‪ .‬ولی ن‚‚ه تنه‚‚ا این ک‚‚ار‬
‫را انجام ندادند بلکه (بیشرمانه) از موسی (ع) درخواست کردن‚‚د ک‚‚ه ب‚‚تی را‬
‫برای آنان قرار دهد تا آن را پرستش کنند همانطور که آن مش‚‚رکان بت‚‚انی‬
‫داشتند و آن‌ها را می‌پرستیدند‪.‬‬

‫* موسی (ع) و دریافت تورات‬

‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪        ‬‬
‫«ما با موسی (ع) سی شب وعده گذاش‪d‬تیم (ک‪d‬ه ب‪d‬ه مناج‪d‬ات و عب‪d‬ادت‬
‫بپردازد) و با ده شب (دیگر) آن را کامل گردانی‪dd‬دیم و بدینوس‪dd‬یله م‪dd‬دت‬
‫(راز ونیاز با) پروردگارش چهل شب تمام شد‪.‬و موسی به ب‪dd‬رادر خ‪dd‬ود‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .430‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .369‬تفسیر قرط‚‚بی‪ ،‬ج ‪،8‬‬
‫ص ‪.381‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬االعراف‪.138 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬األعراف‪.142 :‬‬
 ‫هارون گفت‪ :‬در میان قوم من جانش‪dd‬ین من ب‪dd‬اش و اص‪dd‬الحگری کن و‬
‫از راه و روش تباهکاران پیروی مکن»‪.‬‬
‫ابن عباس گفته است‪ :‬موسی (ع) به قوم خود گفت‪ :‬پروردگارم سی شب‬
‫را با من وعده گذاشته است تا او را مالق‚‚ات کنم و در این م‚‚دت ه‚‚ارون‬
‫را درمی‚‚ان ش‚‚ما جانش‚‚ین خ‚‚ود ق‚‚رار می‌دهم‪ .‬وق‚‚تی ک‚‚ه موس‚‚ی ب‚‚ه مالق‚‚ات‬
‫پروردگارش رفت‪ ،‬خداوند ده شب دیگر را اضافه کرد و فتنه‌ی بنی‌اسرائیل‬
‫در این ده شبی که خداوند اضافه کرده بود ص‚‚ورت گ‚‚رفت‪ ،‬چ‚‚ون بع‚‚د از‬
‫گذشت سی شب‪ ،‬سامری آنان را با گوساله گمراه کرد‪.‬‬

‫* موسی (ع) و درخواست رؤیت خدا‬

‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪       ‬‬
‫«هنگامیک‪dd‬ه موس‪dd‬ی ب‪dd‬ه میعادگ‪dd‬اه م‪dd‬ا آم‪dd‬د و پروردگ‪dd‬ارش ب‪dd‬ا او س‪dd‬خن‬
‫گفت‪ ،‬ع‪dd‬رض ک‪dd‬رد‪ :‬پروردگ‪dd‬ارا! (خویش‪dd‬تن را) ب‪dd‬ه من بنم‪dd‬ای ت‪dd‬ا ت‪dd‬و را‬
‫ببینم‪( .‬خداوند) فرمود‪ :‬ت‪d‬ومرا نمی‌بی‪d‬نی و لیکن ب‪d‬ه ک‪d‬وه بنگ‪d‬ر‪ ،‬اگ‪d‬ر ب‪d‬ر‬
‫جای خود استوار ماند‪ ،‬تو هم مرا خواهی دید‪ .‬وق‪dd‬تی ک‪dd‬ه پروردگ‪dd‬ارش‬
‫ب‪dd‬رای ک‪dd‬وه تجّلی ی‪dd‬افت‪ ،‬آن را درهم کوبی‪dd‬د و موس‪dd‬ی بیه‪dd‬وش و ب‪dd‬ر‬
‫زمین افتاد‪ .‬وقتی که ب‪dd‬ه ه‪dd‬وش آم‪dd‬د‪ ،‬گفت‪ :‬پروردگ‪dd‬ارا! ت‪dd‬و م‪dd‬نزهی‪ ،‬ب‪dd‬ه‬
‫سوی تو بر می‌گردم ومن نخستین مؤمنان هستم»‪.‬‬
‫حضرت موسی (ع) وق‚‚تی ک‚‚ه ب‚‚ه میعادگ‚‚اهی ک‚‚ه خ‚‚دا ب‚‚رای او تع‚‚یین‬
‫ک‚‚رده ب‚‚ود ت‚‚ا ب‚‚ا وی س‚‚خن بگوی‚‚د رس‚‚ید وت‚‚ورات را دری‚‚افت ک‚‚رد و ب‚‚ا‬
‫پروردگار خود به گفتگ‚و پ‚رداخت‪ ،‬مش‚تاق رؤیت خ‚دا گردی‚د و گفت‪ :‬ق‪dd‬ال‬
‫رِّبی أرنی أنظر الیک‪« ‬پروردگارا! امکان رؤیت خود را به من عنایت بفرما!»‪.‬‬
‫این درخواس‚‚ت حض‚‚رت موس‚‚ی (ع) داللت می‌کن‚‚د ب‚‚ر اینک‚‚ه حض‚‚رت‬
‫موس‚‚ی معتق‚‚د ب‚‚ه ج‚‚واز رؤیت خ‚‚دا ب‚‚وده اس‚‚ت‪ ،‬چ‚‚ون اگ‚‚ر آن را مح‚‚ال‬
‫می‌دانست‪ ،‬آن را درخواست نمی‌کرد‪.‬‬
‫‪‬قال لن ت‪dd‬رانی‪« ‬در دنی‪dd‬ا م‪dd‬را نخواهی‪dd‬د دی‪dd‬د»‪ .‬و اما رؤیت خداون‚‚د در‬
‫آخرت با احادیث مت‚‚واتر ث‚‚ابت ش‚‚ده و نمی‌ت‚‚وان آن را انک‚‚ار ک‚‚رد‪ .‬و‬
‫اینکه خداوند فرموده است‪ :‬لن ترانی‪« ‬یعنی مرا نخواهی‚‚د دی‚‚د» و ن‚‚ه‬
‫گفته است‪« :‬لن ُأَر ی» «یعنی دیده نخ‚‚واهم ش‚د» ب‚ر ج‚‚واز رؤیت خداون‚د‬
‫داللت می‌کند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬األعراف‪.143 :‬‬
‫‪‬قال سبحانک‪ ‬یعنی تو را پاک و م‚‚نزه می‌دارم از اینک‚‚ه چ‚‚یزی‬
‫را بدون اجازه از شما درخواست کنم‪.‬‬
‫‪ُ‬تْبُت إلیک‪ ‬یعنی از تکرار همچون درخواستی توبه می‌کنم‪.‬‬
‫‪‬و أنا أول المؤم‪dd‬نین‪ ‬یعنی از می‚‚ان مردم‚‚ان روزگ‚‚ار خ‚‚ود اولین‬
‫کسی هستم که به تو ایم‚‚ان دارم و معتق‚‚دم ب‚‚ه اینک‚‚ه ه‚‚ر چن‚‚د رؤیت‬
‫‪1‬‬
‫شما جایز است ولی در این دنیا صورت نمی‌گیرد‪.‬‬

‫* اوصاف تورات‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪  ‬‬
‫«خدا گفت‪ :‬ای موسی! تو را ب‪dd‬ا رس‪dd‬التهای خ‪dd‬ویش و س‪dd‬خن گفتنم (ب‪dd‬ا‬
‫تو) بر مردم برگزیدم‪ .‬پس برگیر آنچه ب‪dd‬ه ت‪dd‬و داده‌ام و از ش‪dd‬کرگزاران‬
‫ب‪dd‬اش‪ .‬و ب‪dd‬رای او در ال‪dd‬واح از ه‪dd‬ر چ‪dd‬یز نوش‪dd‬تیم ت‪dd‬ا پن‪dd‬د و ان‪dd‬درز و‬
‫روشنگر (احکامی) باشد (که نیاز ب‪dd‬ه تفص‪dd‬یل دارن‪dd‬د)‪ .‬پس ال‪dd‬واح را ب‪dd‬ا‬
‫قوت و توان برگیر و به قوم خود فرمان بده ک‪dd‬ه نیک‪dd‬وترین آن‌ه‪dd‬ا را‬
‫برگیرند‪ ،‬بزودی سرزمین گنهکاران را به شما نشان خواهیم داد»‪.‬‬
‫منظور از «الواح» همان توراتی است که خداوند ب‚‚ر موس‚‚ی (ع) ن‚‚ازل‬
‫کرده و هر چه را که بنی‌اسرائیل در امور دین و دنیای خ‚‚ود ب‚‚ه آن نی‚‚از‬
‫داش‚‚تند ب‚‚رای آن‚‚ان در آن نوش‚‚ته اس‚‚ت‪ .‬س‚‚دی و مجاه‚‚د گفته‌ان‚‚د‪ :‬منظ‚‚ور از‬
‫الواح توراتی است که تم‚‚ام م‚‚أمورات و منهی‚‚ات بنی‌اس‚‚رائیل در آن نوش‚‚ته‬
‫شده است‪.‬‬
‫‪‬و أمر قومک یأخذوا بأحسنها‪ ‬یعنی به ق‚‚وم خ‚‚ود فرم‚‚ان ب‚‚ده ک‚‚ه‬
‫نیکوترین چیزی که در ال‚واح اس‚ت مانن‚د عف‚و و بخش‚ش و ش‚کیبایی‬
‫برگیرند و آن را ب‚‚ر قص‚‚اص گ‚‚رفتن ت‚‚رجیح دهن‚‚د‪ .‬در اینج‚‚ا همچ‚‚نین‬
‫می‌توان گفت که «أحسن» اسم تفضیلی است ک‚ه ب‚ه مع‚نی واقعی خ‚‚ود‬
‫بکار نرفته است بلکه به معنی کمال نکوئی اس‚‚ت‪ .‬یع‚‚نی ق‚‚وم خ‚‚ود را‬
‫فرمان ب‚‚ده ک‚‚ه ب‚‚ه ان‚‚درزها و احک‚‚امی ک‚‚ه در این ال‚‚واح آم‚‚ده و در‬
‫‪3‬‬
‫کمال نیکویی هستند‪ ،‬تمّسک جویند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،5‬صص ‪.8 – 13‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬األعراف‪.144 – 145 :‬‬
‫‪‬سأریکم دارالفاسقین‪ ‬یعنی بزودی خواهید دی‚د ک‚‚ه چگون‚ه کس‚انی‬
‫که ب‚ه مخ‚‚الفت ب‚ا اوام‚ر الهی برمی‌خیزن‚د و از اط‚اعت او س‚رپیچی‬
‫‪1‬‬
‫می‌کنند به هالکت می‌رسند و نابود می‌گردند‪.‬‬
‫* یهودیان و پرستش گوساله‬
‫بع‚‚د از آنک‚‚ه موس‚‚ی (ع) در موع‚‚د مق‚‚رر ب‚‚ه ک‚‚وه ط‚‚ور رفت ت‚‚ا ب‚‚ا‬
‫پروردگ‚‚ار خ‚‚ود ب‚‚ه مناج‚‚ات ب‚‚پردازد‪ ،‬س‚‚امری توانس‚‚ت ک‚‚ه بنی‌اس‚‚رائیل را‬
‫گمراه و آنان را به پرستش گوساله وادار کند‪ .‬ولی پس از آنک‚‚ه موس‚‚ی از‬
‫میعادگاه بازگشت و تورات را از پروردگارش دریافت کرد و کالم خ‚‚دا را‬
‫ش‚‚نید‪ ،‬بنی‌اس‚‚رائیل فهمیدن‚‚د ک‚‚ه س‚‚امری آن‚‚ان را گم‚‚راه ک‚‚رده اس‚‚ت‪ .‬خداون‚‚د‬
‫متعال فرموده است‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪     ‬‬
‫«ق‪dd‬وم موس‪dd‬ی بع‪dd‬د از (رفتن) او (ب‪dd‬ه ک‪dd‬وه ط‪dd‬ور) از زیورهایش‪dd‬ان گوس‪dd‬اله‌ای‬
‫ساختند و آن را معبود خ‪d‬ود س‪d‬اختند ک‪d‬ه پیک‪d‬ر و ص‪d‬دای گ‪d‬او داش‪d‬ت‪.‬‬
‫مگر نمی‌دیدند که چنین گوساله‌ای نه با آنان سخن می‌گوید و نه آنان‬
‫را به راهی ه‪d‬دایت می‌کن‪d‬د‪ .‬گوس‪d‬اله را (ب‪d‬ه خ‪d‬دایی) گرفتن‪d‬د در حالیک‪d‬ه‬
‫ستمکار بودند‪ .‬هنگ‪dd‬امی ک‪dd‬ه پش‪dd‬یمان و س‪dd‬رگردان ش‪dd‬دند و دانس‪dd‬تند ک‪dd‬ه‬
‫گم‪dd‬راه گش‪dd‬ته‌اند‪ ،‬گفتن‪dd‬د‪ :‬اگ‪dd‬ر پروردگارم‪dd‬ان ب‪dd‬ه م‪dd‬ا رحم نکن‪dd‬د و م‪dd‬ا را‬
‫نیامرزد‪ ،‬بی‌گمان از زیانکاران خواهیم بود»‪.‬‬
‫با وجود اینکه تنها س‚‚امری گوس‚‚اله را ب‚‚ه ص‚‚دا درآورد و ب‚‚ه خ‚‚دایی‬
‫گرفت ولی این فعل به تمام بنی‌اسرائیل نسبت داده شده است‪ ،‬چون سامری‬
‫یکی از آنان بوده و آنان هم به کار او رضایت داده‌اند‪.‬‬
‫‪‬و لما سقط فی أیدیهم‪ ‬یعنی بعد از بازگش‚‚ت موس‚‚ی (ع) پش‚‚یمان‬
‫شدند و از کار خود شگفت زده گردیدند‪.‬‬
‫و اینک‚‚ه بنی‌اس‚‚رائیل در پای‚‚ان گفتن‚‚د‪« :‬اگ‚‚ر پروردگ‚‚ار م‚‚ا ب‚‚ه م‚‚ا رحم‬
‫نکند‪ ،‬بی‌گمان از زیانکاران خواهیم ب‚‚ود» این گفته‌ی آن‚‚ان داللت می‌کن‚‚د ب‚‚ر‬

‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،5‬صص ‪ .14 – 16‬تفسیر زمخش‚‚ری‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،158‬تفس‚‚یر أبی‬
‫السعود‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .402‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪.186‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.246‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬األعراف‪.148 – 149 :‬‬
‫اینکه آنان به گناه خود اعتراف کرده و به رحمت و مغف‚‚رت خ‚‚دا امی‚‚دوار‬
‫‪1‬‬
‫بوده‌اند‪.‬‬

‫* بازگشت خشمگینانه و اندوهناک موسی به میان بنی‌اسرائیل‬

‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪      ‬‬
‫«هنگ‪dd‬امی ک‪dd‬ه موس‪dd‬ی خش‪dd‬مگینانه و ان‪dd‬دوهناک ب‪dd‬ه س‪dd‬وی ق‪dd‬وم خ‪dd‬ود‬
‫بازگشت‪ ،‬گفت‪ :‬بعد از (رفتن) من (به مناجات)‌بدجانشینی من کردید‪ .‬آی‪dd‬ا‬
‫بر فرمان پروردگارتان عجله به خرج دادید؟ موس‪dd‬ی ال‪dd‬واح را ان‪dd‬داخت‬
‫و سر برادرش را گرفت و به سوی خود کش‪dd‬ید و (ب‪dd‬رادرش ه‪dd‬ارون)‬
‫گفت‪ :‬ای پس‪dd‬ر م‪dd‬ادرم! این مردم‪dd‬ان م‪dd‬را درمان‪dd‬ده و ن‪dd‬اتوان کردن‪dd‬د و‬
‫نزدیک بود مرا بکش‪dd‬ند‪ .‬پس دش‪dd‬منان را ب‪dd‬ه من ش‪dd‬اد مکن و م‪dd‬را ب‪dd‬ا‬
‫ستم پیشگان قرار نده»‪.‬‬
‫این آی‚‚ه بی‚‚انگر نه‚‚ایت خش‚‚م و تأس‚‚ف حض‚‚رت موس‚‚ی (ع) بع‚‚د از‬
‫بازگشت (از مناجات با پروردگارش) است‪ .‬واژه‌ی «َأِس فا» در آی‚‚ه ب‚‚ه مع‚‚نی‬
‫بسیار خشمگین است‪ .‬عده‌ای هم گفته‌اند‪ :‬به معنی اندوهگین است‪.‬‬
‫ابن جریر طبری گفته است‪ :‬خداوند قبل از بازگشت موسی به او خ‚‚بر‬
‫داده بود که قومش دچار فتنه شده‌اند و سامری آنان را گم‚‚راه ک‚‚رده اس‚‚ت‪،‬‬
‫لذا خشمگین و اندوهناک به سوی بنی‌اسرائیل بازگشت‪.‬‬
‫‪‬قال بئسما خلفتمونی من بع‪dd‬دی‪ ‬یعنی‪ :‬بع‚‚د از غیبت من و ج‚‚دایی‬
‫من از شما بد عملی را مرتکب شدید‪.‬‬
‫در اینجا حضرت موسی (ع) عمل زشت بنی‌اسرائیل را م‚‚ورد نک‚‚وهش‬
‫قرار داده است؛ چرا که آنان آیات و نشانه‌های خدا را مشاهده کرده بودن‚‚د‬
‫و می‌بایست از این کار دوری می‌جستند و به خدای یگانه ایمان می‌آوردند‪.‬‬
‫ولی طبیعت بنی‌اسرائیل چنین است که پیوسته چهره عوض می‌کنند و ثب‚‚ات‬
‫ندارند‪.‬‬
‫‪‬أعجلتم أم‪dd‬ر رّبکم‪ ‬یع‚‚نی‪ :‬آی‚‚ا از انتظ‚‚ار فرم‚‚ان پروردگارت‚‚ان و از‬
‫وعده‌ای – چهل شب – که برای من تعیین کرده بود‪ ،‬عجله به خرج دادید‬
‫و مرتکب چ‚‚نین اعم‚‚الی ش‚‚دید؟ بعض‚‚ی هم گفته‌ان‚‚د‪ :‬یع‚‚نی ب‚‚رای خش‚‚م خ‚‚دا‬
‫عجله به خرج دادید؟»‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،2‬صص ‪ .159 – 160‬فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،5‬صص ‪.20 – 22‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬األعراف‪.150 :‬‬
‫‪‬و ألقی األل‪dd‬واح‪ ‬یع‚‚نی موس‚‚ی (ع) ب‚‚ه خ‚‚اطر غ‚‚یرت دی‚‚نی و از‬
‫شّد ت خشم و انزجار از عمل ق‚‚وم خ‚‚ود ک‚‚ه مش‚‚غول پرس‚‚تش گوس‚‚اله‬
‫بودند‪ ،‬الواح حاوی تورات را انداخت‪.‬‬
‫‪‬و أخذ برأس أخیه یجّر ه إلیه‪ ‬یعنی‪ :‬موسی (ع) از ش‚‚دت خش‚‚م ن‚‚ه‬
‫از روی اه‚‚انت م‚‚وی س‚‚ر و ریش ب‚‚رادرش ه‚‚ارون را گ‚‚رفت و ب‚‚ه‬
‫سوی خود کشید‪ ،‬چرا که هارون از کار سامری ایراد نگرفت‚‚ه ب‚‚ود و‬
‫بنی‌اسرائیل را از پرستش گوساله باز نداشته بود‪.‬‬
‫‪‬قال ابن أّم ‪ ‬با وجود اینکه موس‚‚ی ب‚‚رادر پ‚‚در و م‚‚ادری ه‚‚ارون‬
‫ب‚‚ود ولی ه‚‚ارون او را ب‚‚ا ای پس‚‚ر م‚‚ادرم! م‚‚ورد خط‚‚اب ق‚‚رار داده‬
‫است؛ چراکه این تعبیر بر نرمی و عطوفت داللت می‌کند و م‚‚ادر هم‬
‫حق بزرگتری بر فرزندان دارد و رعایت حق او مهمتر اس‚‚ت‪ .‬از این‬
‫روی هارون با این تعبیر رعایت ح‚‚ق م‚‚ادر را ب‚‚ه موس‚‚ی ت‚‚ذکر داده‬
‫است‪.‬‬
‫‪‬إن الق‪ddd‬وم استض‪ddd‬عفونی و ک‪ddd‬ادو یقتلون‪ddd‬نی‪( ‬ه‚‚ارون) گفت‪ :‬از هیچ‬
‫تالشی فروگذار نکرده‌ام و با تمام توان تالش نم‚‚وده‌ام ک‚‚ه ب‚‚ا وع‚‚ظ و‬
‫ارشاد و انذار آنان را از این کار زشتشان باز دارم ولی موف‚ق نش‚دم‬
‫و آنان بر من چیره شدند تا جائیکه خواستند مرا بکشند‪.‬‬
‫‪‬فالتشمت بی األعداء‪ ‬یعنی ک‚‚اری نکن ک‚‚ه ب‚‚ا ب‚‚د ک‚‚ردن ب‚‚ه من‪،‬‬
‫دش‚‚منان را خوش‚‚حال و ب‚‚ه آرزویش‚‚ان برس‚‚انی‪« .‬ش‚‚ماته» در اص‚‚ل ب‚‚ه‬
‫معنی خوشحال شدن ب‚ه گرفت‚اری دش‚منان اس‚ت‪ .‬گفت‚ه می‌ش‚ود‪« :‬ش‚مَت‬
‫فالن بفالن» یعنی از مصیبتی که بر او نازل شده خوشحال شد‪.‬‬
‫‪‬وال تجعلنی مع القوم الظالمین‪ ‬یعنی با خش‚م و غض‚ب خ‚ود م‚را‬
‫از زمره‌ی کسانی قرار نده ک‚ه گوس‚اله را پرس‚تش کردن‚د در حالیک‚ه‬
‫‪1‬‬
‫من از آنان و از ظلم و ستمشان بیزارم‪.‬‬

‫مبحث چهارم‪:‬‬
‫اخالق يهوديان و برخي از كارهاي ناپسند آنان‬
‫* تحریف تورات‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .161‬فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪.25‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪    ...‬‬
‫«برخی از یهودی‪dd‬ان س‪dd‬خنان را از جاه‪dd‬ای خ‪dd‬ود منح‪dd‬رف می‌گردانن‪dd‬د و‬
‫می‌گویند‪ :‬شنیدیم و فرمان نبردیم‪ .‬بشنو ناشنیدنی را‪ .‬و (می‌گفتند) م‪dd‬ا را‬
‫بپای در حالی که زبان را پیچ می‌دادند و دین را مورد تمس‪dd‬خر ق‪dd‬رار‬
‫می‌دادند»‪.‬‬
‫امام ابن عطیه در تفسیر این آی‚‚ه گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬تحری‚‚ف س‚‚خن از ج‚‚انب‬
‫یهودیان به دو شکل صورت گرفته است‪ ،‬یکی با تغییر لف‚‚ظ ک‚‚ه در مق‚‚دار‬
‫کمی از تورات مرتکب آن شده‌اند و دیگری تحریف با تغییر تأویل ک‚‚ه در‬
‫‪2‬‬
‫بیشتر تورات مرتکب آن شده‌اند‪ .‬طبری هم این را گفته است‪.‬‬
‫در تفسیر فتح البیان هم چنین آمده است‪ :‬تحریف به معنی کج ک‚‚ردن و‬
‫کنار زدن است‪ .‬یعنی یهودیان ت‚‚ورات را کن‚‚ار می‌زنن‚‚د و چیزه‚‚ای دیگ‚‚ری‬
‫را ج‚‚ایگزین آن می‌س‚‚ازند ی‚‚ا اینک‚‚ه آن را ب‚‚ه ص‚‚ورت نادرس‚‚ت تأوی‚‚ل‬
‫‪3‬‬
‫می‌کنند‪.‬‬
‫در تفس‚‚یر قاس‚‚می هم آم‚‚ده اس‚‚ت‪ :‬فخ‚‚ر رازی گفت‚‚ه اس‚‚ت خداون‚‚د در‬
‫سوره‌ی نساء فرموده است‪ 4     :‬در این‬
‫آیه اگر تحریف را ب‚‚ه مع‚‚نی تأوی‚‚ل باط‚‚ل بگ‚‚یریم‪ ،‬یع‚‚نی یهودی‚‚ان ت‚‚أویالت‬
‫باطلی را برای متون تورات ذکر می‌کنند‪ .‬و این آی‚‚ه برح‚‚ذف الف‚‚اظ ت‚‚ورات‬
‫داللت نمی‌کن‚‚‚د‪ .‬ولی خداون‚‚‚د در س‚‚‚وره‌ی مائ‚‚‚ده می‌فرمای‚‚‚د‪  :‬‬
‫‪ 5   ‬که بر هر دو معنی داللت می‌کند‪ ،‬یعنی‬
‫هم تأویالت باطله را ذکر می‌کنن‚‚د و هم الف‚‚اظ ت‚‚ورات را ح‚‚ذف می‌نماین‚‚د‪،‬‬
‫که ‪‬یحّر فون الکلم‪ ‬ب‚ه مع‚نی اول و ‪‬من بع‪dd‬د مواض‪dd‬عه‪ ‬ب‚ه مع‚نی دوم‬
‫‪6‬‬
‫اشاره می‌کند‪.‬‬
‫‪‬لّیا بألسنتهم و طعنًا فی الدین‪ ‬یعنی ب‚ه منظ‚ور ت‚وهین ب‚ه دین و‬
‫مورد تمسخر قرار دادن آن‪ ،‬زبان خود را از حق به س‚‚وی آنچ‚‚ه ک‚‚ه‬
‫‪7‬‬
‫در دل داشتند می‌چرخاندند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬النساء‪.46 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.87‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.136‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬النساء‪.46 :‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬المائده‪.41 :‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ -‬تفسیر قاسمی‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪.190‬‬
‫‪7‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ ،189‬فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.139‬‬
 ‫* برخی از کردارهای زشت قوم یهود‬
‫خداوند در آیه زیر برخی از افعال زش‚‚ت ق‚‚وم یه‚‚ود را ک‚‚ه ب‚‚ه س‚‚بب‬
‫آن‌ها مورد خشم و غضب و عذاب خدا قرار گرفتند ذکر کرده است‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪      ...‬‬
‫«(خداوند بر آنان خشم گرفت) به خاطر اینکه پیمانشان را شکس‪dd‬تند و‬
‫به آیات خ‪d‬دا کف‪d‬ر ورزیدن‪d‬د و پی‪d‬امبران را ب‪d‬ه ن‪d‬احق کش‪dd‬تند و گفتن‪d‬د‪:‬‬
‫دلهایمان در غالف است‪ ،‬بلکه خداوند به سبب کفرش‪dd‬ان ب‪dd‬ر دلهایش‪dd‬ان‬
‫مهر زده است‪ ،‬پس به جز گروه اندکی از آنان ایمان نمی‌آورند‪ .‬و ب‪d‬ه‬
‫سبب کفر ورزیدنشان و بهتان بزرگی که بر م‪dd‬ریم بس‪dd‬تند و ب‪dd‬ه س‪dd‬بب‬
‫اینکه (از روی استهزاء) می‌گفتند‪ :‬ما عیسی پسر مریم فرس‪dd‬تاده‌‌ی خ‪dd‬دا‬
‫را کشتیم»‪.‬‬
‫این آیات بیانگر اعمال زش‚تی اس‚ت ک‚ه یهودی‚ان ب‚رخالف اوام‚ر الهی‬
‫انجام داده‌اند‪ ،‬آنگاه که به جای وفا کردن به عهد و پیمانی که با خدا بسته‬
‫بودند و در نتیجه کوه طور باالی سرشان نگ‚‚اه داش‚‚ته ش‚‚ده ب‚‚ود‪ ،‬ب‚‚ه آی‚‚ات‬
‫خدا کفر ورزیدند‪ ،‬و به ناحق پیامبران را کشتند و ‪ ...‬بدین ت‚‚رتیب مس‚‚تحق‬
‫‪2‬‬
‫لعنت و عذاب خدا گردیدند‪.‬‬

‫* برخی از ویژگیهای اخالقی قوم یهود‬

‫*‪ -1‬نقض عهد و پیمان‬
‫یکی از ویژگیهای قوم یهود هم‚انطور ک‚ه قبًال گفت‚ه ش‚د‪ ،‬پیم‚ان ش‚کنی ب‚ا خ‚دا‬
‫است‪ .‬این افراد که جرأت پیمان شکنی با خدا را به خود می‌دهند با مردم جس‚‚ارت‬
‫بیشتری به خرج می‌دهند‪.‬‬
‫قرآن کریم در مورد پیمان شکنی یهودیان با خداوند می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.    ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬النساء‪.155 – 157 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،4‬صص ‪.281 – 282‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬البقره‪.63 – 64 :‬‬
 ‫«و(به یاد آورید) زمانی را که از ش‪dd‬ما پیم‪dd‬ان گرف‪dd‬تیم (ک‪dd‬ه ب‪dd‬ه ت‪dd‬ورات‬
‫عمل کنید) و کوه طور را بر فرازتان نگاه داشتیم (ت‪dd‬ا اینک‪dd‬ه پذیرفتی‪dd‬د‬
‫و عهد و پیمان بستید و به شما گف‪d‬تیم‪ ):‬آنچ‪d‬ه را ک‪d‬ه (از ت‪d‬ورات) ب‪d‬ه‬
‫شما داده‌ایم با جدیت بگیری‪d‬د (و ب‪d‬ر عم‪d‬ل ب‪d‬ه آن و اج‪d‬رای دس‪d‬تورات‬
‫آن عزمتان را جزم کنی‪dd‬د) و حف‪dd‬ظ کنی‪dd‬د آنچ‪dd‬ه را ک‪dd‬ه در کت‪dd‬اب ت‪dd‬ورات‬
‫اس‪dd‬ت (و آن را فرام‪dd‬وش نکنی‪dd‬د و از آن غفلت نورزی‪dd‬د)‪ ،‬ش‪dd‬اید ک‪dd‬ه‬
‫پرهیزک‪dd‬ار ش‪dd‬وید‪ .‬س‪dd‬پس بع‪dd‬د از آن (از وف‪dd‬ای ب‪dd‬ه عه‪dd‬د و پیمانت‪dd‬ان)‬
‫رویگ‪dd‬ردان ش‪dd‬دید و اگ‪dd‬ر لط‪dd‬ف و رحمت خ‪dd‬دا ب‪dd‬ر ش‪dd‬ما نب‪dd‬ود‪ ،‬ج‪dd‬زو‬
‫‪1‬‬
‫زیانباران می‌بودید»‪.‬‬

‫*‪ -2‬پیروی از هوا و هوس‬

‫یکی دیگر از ویژگیهای اخالقی یهودیان این است ک‚‚ه ایم‚‚ان نمی‌آورن‚‚د‬
‫مگر به آنچه که مطابق هوا و ه‚‚وس آن‚‚ان باش‚‚د‪ .‬از این روی از پی‚‚امبران‬
‫خود نافرمانی کردند‪ ،‬در مقابل بعضی از آنان دست ب‚‚ه طغی‚‚ان و سرکش‚‚ی‬
‫زدند و بعضی دیگر را به قتل رساندند‪.‬‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪. ‬‬
‫«ما به موسی کتاب (تورات) دادیم و در پی او پی‪dd‬امبرانی فرس‪dd‬تادیم و‬
‫به عیسی پسر مریم نشانه‌های روشنی بخش‪dd‬یدیم و او را ب‪dd‬ه وس‪dd‬یله‌ی‬
‫روح القدس تأیید کردیم‪ .‬آی‪d‬ا (غ‪d‬یر از این اس‪d‬ت ک‪d‬ه) ه‪d‬ر گ‪d‬اه پی‪d‬امبری‬
‫ب‪dd‬رخالف ه‪dd‬وای نفس ش‪dd‬ما چ‪dd‬یزی را آورد‪ ،‬ک‪dd‬بر ورزیدی‪dd‬د وع‪dd‬ده‌ای را‬
‫تکذیب نمودید و ب‪d‬رخی را کش‪dd‬تید‪ .‬و گفتن‪d‬د‪ :‬دله‪dd‬ای م‪d‬ا (بط‪d‬ور فط‪d‬ری)‬
‫پوش‪d‬یده اس‪d‬ت (و دع‪d‬وت ن‪d‬وین محم‪d‬د (ص) ب‪d‬ه آن راه نمی‌یاب‪d‬د‪ .‬چ‪d‬نین‬
‫نیس‪dd‬ت) بلک‪dd‬ه خداون‪dd‬د آن‪dd‬ان را ب‪dd‬ه س‪dd‬بب کفرش‪dd‬ان نف‪dd‬رین نم‪dd‬وده (و‬
‫رسوایش‪dd‬ان ک‪dd‬رده) اس‪dd‬ت‪( .‬پس آن‪dd‬ان خ‪dd‬ود ب‪dd‬ا دوری از فط‪dd‬رت و کف‪dd‬ر‬
‫ورزیدنشان دلهای خود را پوشیده‌اند) و کمتر ایمان می‌آورند»‪.‬‬
‫«هوی» به معنی عش‚ق ورزی‚دن ب‚ه چ‚یزی اس‚ت‪ ،‬خ‚واه آن چ‚یز ح‚ق‬
‫باشد یا غیر حق‪ .‬ولی اگر فعل «َهَو ی» به «نفس» نسبت داده شود غالب‚ًا ب‚‚ه‬
‫معنی عشق ورزی‚‚دن ب‚‚ه ن‚‚احق بک‚‚ار می‌رود از جمل‚‚ه در این آی‚‚ه‪ .‬و ب‚‚دین‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.147‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬البقره‪.87 – 88 :‬‬
‫خاطر تعبیر «هوی» برای محبت بکار رفت‚ه اس‚ت ت‚ا داللت کن‚د ب‚ر اینک‚ه‬
‫تنها معی‚‚ار رد ی‚‚ا پ‚‚ذیرش پی‚‚امبران از ج‚‚انب یهودی‚‚ان مخ‚‚الفت ی‚‚ا م‚‚وافقت‬
‫‪1‬‬
‫برنامه‌هایشان با آرزوهای نفسانی آنان بوده است نه چیزی دیگر‪.‬‬
‫خداوند متعال بعد از حضرت موسی و تا زمان حض‚‚رت عیس‚‚ی (ع)‪،‬‬
‫پیامبرانی را ب‚‚ه ن‚‚ام پی‚‚امبران بنی‌اس‚‚رائیل از امت حض‚‚رت موس‚‚ی مبع‚‚وث‬
‫ساخته است که همه تابع شریعت حض‚‚رت موس‚‚ی ب‚‚وده و خداون‚‚د از آن‚‚ان‬
‫پیم‚‚‚ان محکم گرفت‚‚‚ه اس‚‚‚ت ک‚‚‚ه ویژگیه‚‚‚ای محم‚‚‚د (ص) و امتش را ب‚‚‚ه‬
‫بنی‌اسرائیل به شناسانند‪ .‬این پیامبران همچنان پ‚‚یرو ش‚‚ریعت حض‚‚رت موس‚‚ی‬
‫بودند تا اینکه خداوند حضرت عیسی (ع) را فرس‚‚تاد و ش‚‚ریعت جدی‚‚دی را‬
‫با خود آورد و بعضی از احکام تورات را تغییر داد‪ .‬در پای‚‚ان آی‚‚ات ف‚‚وق‬
‫خداوند ایمان بنی‌اسرائیل را به قلت توصیف کرده است‪ ،‬چ‚‚ون قب‚‚ل از این‬
‫آیات به تفصیل در مورد عناد و لجاجت بنی‌اسرائیل و ع‚‚دم اج‚‚ابت دع‚‚وت‬
‫پی‚‚امبران توس‚‚ط آن‚‚ان از جمل‚‚ه اینک‚‚ه یهودی‚‚ان ب‚‚ه بعض‚‚ی از احک‚‚ام کت‚‚اب‬
‫تورات ایمان می‌آورند و به برخی دیگر کفر می‌ورزند سخن به می‚‚ان آم‚‚ده‬
‫است‪ .‬معمر گفته است‪ :‬معنی قّلت ایمان آنان این است که به مق‚‚دار کمی از‬
‫‪2‬‬
‫احکامی که در اختیار دارند ایمان می‌آورند و به بیشتر آن کفر می‌ورزند‪.‬‬

‫*‪ -3‬انکار حق اگر متعلق به دشمنانشان باشد‬

‫از ویژگیهای یهودیان و مسیحیان این است که هر ک‚‚دام از این دو گ‚‚روه ح‚‚ق و‬
‫درس‚‚تی گ‚‚روه دیگ‚‚ر را انک‚‚ار می‌کنن‚‚د‪ ،‬و این اخالق زش‚‚تی اس‚‚ت ک‚‚ه گ‚‚اهی‬
‫مسلمانان نیز ب‚‚دان گرفت‚‚ار می‌ش‚‚وند‪ .‬ولی مس‚‚لمانان بای‚‚د از این ک‚‚ار زش‚‚ت‬
‫بپرهیزند‪ ،‬چون این اخالق هم‚‚انطور ک‚‚ه ب‚‚رای یهودی‚‚ان و مس‚‚یحیان زش‚‚ت‬
‫است‪ ،‬برای مسلمانان نیز ناپس‚‚ند اس‚‚ت‪ .‬خداون‚‚د در م‚‚ورد این اخالق ناپس‚‚ند‬
‫می‌فرماید‪:‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪      .‬‬
‫«و یهودیان می‌گویند‪ :‬مسیحیان بر چیزی (از حق و حقیقت) نیس‪dd‬تند و‬
‫مس‪dd‬یحیان می‌گوین‪dd‬د‪ :‬یهودی‪dd‬ان ب‪dd‬ر چ‪dd‬یزی (از ح‪dd‬ق و حقیقت) نیس‪dd‬تند در‬
‫حالیکه هر دو گروه کتاب را می‌خوانند‪ .‬افرادی که نمی‌دانند نیز سخنی‬
‫همانند سخن آنان می‌گویند»‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.320‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ .162‬فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،1‬صص ‪ ،218 – 219‬تفسیر ابن کثیر‪،‬‬
‫ج ‪ ،1‬صص ‪.122 – 123‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬البقره‪.113 :‬‬
‫یع‚‚نی یهودی‚‚ان و مس‚‚یحیان ه‚‚ر گون‚‚ه حقی را ب‚‚رای یک‚‚دیگر انک‚‚ار‬
‫می‌کنند و این اخالق ناپسندی است‪.‬‬
‫*‪ -4‬حسادت یهودیان نسبت به مسلمانان‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.         ‬‬
‫«کافران اهل کتاب و همچنین مشرکان (خود را بیشتر شایس‪dd‬ته‌ی وحی‬
‫می‌دانند و در نتیجه به ش‪dd‬ما حس‪dd‬د می‌ورزن‪dd‬د و) دوس‪dd‬ت نمی‌دارن‪dd‬د ک‪dd‬ه‬
‫هیچ خ‪d‬یری از ج‪d‬انب پروردگارت‪d‬ان ب‪d‬ر ش‪d‬ما ن‪d‬ازل گ‪d‬ردد‪ .‬در ح‪d‬الی ک‪d‬ه‬
‫خداوند به ه‪dd‬ر کس ک‪dd‬ه بخواه‪dd‬د رحمت خ‪dd‬ود را اختص‪dd‬اص می‌ده‪dd‬د‪ ،‬و‬
‫خدا دارای فضل و بخشش بزرگ است»‪.‬‬
‫در این آیه زمخشری‪ ،‬خیر را به مع‚نی وحی‪ ،‬و رحمت را ب‚ه مع‚نی‬
‫‪2‬‬
‫نبوت گرفته است‪.‬‬
‫در تفسیر فتح البیان هم آمده است‪ :‬این آیه شدت دشمنی ک‚‚افران نس‚‚بت‬
‫به مسلمانان را بیان می‌‌کن‚‚د‪ ،‬چ‚‚را ک‚‚ه دوس‚‚ت ندارن‚‚د هیچ گون‚‚ه خ‚‚یری از‬
‫جانب خداوند بر آنان نازل شود‪ .‬عده‌ای ‪‬خ‚‚یر‪ ‬را در این آی‚‚ه ب‚‚ه مع‚‚نی‬
‫وحی وع‚‚ده‌ای ب‚‚ه مع‚‚انی دیگ‚‚ری گرفته‌ان‚‚د‪ ،‬ولی آنچ‚‚ه از ظ‚‚اهر آی‚‚ه و از‬
‫واقع شدن واژه‌ی ‪‬خیر‪ ‬بصورت نکره در س‚یاق نفی و تأکی‚د عم‚وم آن‬
‫با دخول ‪‬من‪ ‬زائده بر آن فهمیده می‌شود‪ ،‬این اس‚‚ت ک‚‚ه ‪‬خ‚‚یر‪ ‬ع‚‚ام‬
‫است و به نوع خاص‚ی اختص‚اص ندارن‚د‪ .‬یع‚نی ک‚افران دوس‚ت ندارن‚د ک‚ه‬
‫هیچ گونه خیری بر مسلمانان نازل شود‪ .‬و اینک‚ه ب‚رخی از ان‚واع خ‚یر از‬
‫برخی دیگر با اهمیت‌تر هستند موجب تخص‚‚یص خ‚‚یر در این آی‚‚ه ب‚‚ه ن‚‚وع‬
‫خاصی نمی‌گردد‪ .‬واژه‌ی ‪‬رحمه‪ ‬را هم در این آیه عده‌ای به معنی قرآن‬
‫و اسالم و عده‌ای به معنی نبوت و عده‌ای هم به معنی عام کلمه در نظ‚‚ر‬
‫گرفته‌اند که اضافه شدن ‪‬رحمه‪ ‬به ضمیر ‪‬هللا‪ ‬خود مؤّید معنی اخیر‬
‫‪3‬‬
‫است‪.‬‬

‫*‪ -5‬یهودیان و آرزوی برگشتن مسلمانان از اسالم‬

‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬البقره‪.105 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.175‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.242‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .‬‬
‫«بسیاری از اهل کتاب از روی حسدی که در درونش‪dd‬ان نهفت‪dd‬ه اس‪dd‬ت‪،‬‬
‫آرزو دارند که شما را بعد از ایم‪dd‬ان آوردنت‪dd‬ان ب‪dd‬ه کف‪dd‬ر بازگردانن‪dd‬د (و‬
‫این کار را می‌کنند) بعد از آنکه حق برایشان روشن شده است»‪.‬‬
‫خداوند در آیه قبل (‪ 105‬بقره) حسدورزی یهودیان‪ ،‬مسیحیان و مشرکان‬
‫را نسبت به مسلمانان بیان کرده است ک‚ه آن‚ان دوس‚ت نداش‚تند هیچ خ‚یری‬
‫بر مسلمانان نازل شود و نه تنها نسبت ب‚‚ه نعمت نب‚‚وت و ایم‚‚ان مس‚‚لمانان‬
‫رشک می‌بردند و به پیامبر (ص) کف‚ر می‌ورزیدن‚د‪ ،‬بلک‚ه هم‚انطور ک‚ه در‬
‫این آیه (‪ 109‬بقره) آمده است تالش می‌نمودند ک‚‚ه مس‚‚لمانان را از ایمانش‚‚ان‬
‫نیز بازگردانند‪ .‬خداوند در این آیه حس‚‚ادت درونی اه‚‚ل کت‚‚اب را نس‚‚بت ب‚‚ه‬
‫نعمت اسالم بیان کرده و مقرر فرم‚‚وده اس‚‚ت ک‚‚ه آن‚‚ان اگرچ‚‚ه ب‚‚ه حق‚‚انیت‬
‫اسالم آگ‚اهی داش‚تند و آن را مای‚ه س‚عادت و خوش‚بختی انس‚ان در دنی‚ا و‬
‫آخرت می‌دانستند‪ ،‬ولی بر ایشان سخت بود ک‚‚ه از آن پ‚‚یروی کنن‚‚د‪ .‬از این‬
‫روی آرزو می‌کردند که مسلمانان نیز از آن دست بردارند و کافر ش‚وند و‬
‫در این راس‚‚تا دس‚‚ت ب‚‚ه نیرنگه‚‚ایی هم می‌زدن‚‚د‪ .‬مثًال ب‚‚ه یک‚‚دیگر می‌گفتن‚‚د‪:‬‬
‫صبح ایم‚‚ان بیاوری‚‚د و ش‚‚ب ک‚‚افر ش‚‚وید‪ ،‬ت‚‚ا مس‚‚لمانانی ک‚‚ه ایم‚‚ان ض‚‚عیفی‬
‫دارند‪ ،‬به شک بیفتند و کافر شوند‪ .‬البت‚‚ه این حس‚‚دورزی ک‚‚افران نس‚‚بت ب‚‚ه‬
‫مسلمانان به خاطر شک و شبهه در اسالم و غیرت دینی نبوده بلکه ناش‚‚ی‬
‫از نفس پلید آنان بوده اس‚‚ت‪ .‬از این روی خداون‚‚د در ادام‚‚ه فرم‚‚وده اس‚‚ت‪:‬‬
‫‪‬من بعد ماتبّین لهم الحق‪ ‬یعنی بعد از آنکه حق بر ایشان روش‚‚ن ش‚‚د و‬
‫دریافتند که آنچ‚‚ه پی‚‚امبر (ص) آورده اس‚‚ت مط‚‚ابق آن چ‚‚یزی اس‚‚ت ک‚‚ه در‬
‫‪2‬‬
‫کتابهای آن‌ها وجود دارد‪.‬‬
‫در تفسیر فتح البیان هم راجع به این آیه آم‚‚ده اس‚‚ت‪ :‬بس‚‚یاری از یهودی‚‚ان از‬
‫روی حسادت درونی آرزو می‌کردند که شما را بعد از ایمان آوردنتان به کفر‬
‫برگردانند‪ .‬و این آیه به مسلمانان نشان می‌دهد که یهودیان تا چه ح‚‚د نس‚‚بت‬
‫به ایجاد فتنه در میان مسلمانان و بازداش‚تن آن‚ان از ایم‚ان آوردن و ایج‚اد‬
‫شک و شبهه در دینشان حرص می‌ورزیدن‚‚د! و یهودی‚‚ان ب‚‚ا وجوداینک‚‚ه قبًال‬
‫در تورات بر ایشان روشن شده بود که محمد (ص) فرستاده‌ی خدا و س‚‚خن‬
‫او راست و دین او حق است و ش‚‚کی در آن نداش‚‚تند‪ ،‬ولی از روی س‚‚تم‬
‫‪3‬‬
‫و حسدورزی به اوکفر ورزیدند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬البقره‪.109 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.420‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.252‬‬
 ‫*‪ -6‬یهودیان و راههای به شک انداختن مسلمانان نسبت به اسالم‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪        .‬‬
‫«جمعی از اهل کتاب (به همکیشان خود) گفتند‪ :‬به آنچ‪dd‬ه ب‪dd‬ر مس‪dd‬لمانان‬
‫نازل شده است‪ ،‬در آغاز روز (به ظ‪dd‬اهر) ایم‪dd‬ان بیاوری‪dd‬د‪ ،‬و در پای‪dd‬ان‬
‫روز بدان کافر شوید‪ ،‬تا شاید آنان نیز (نسبت به دین خود ب‪dd‬ه ش‪dd‬ک‬
‫بیفتند و از قرآن) برگردند (و بگویند‪ :‬اینان که اهل کتاب و اهل دانش‬
‫هستند بدون دلی‪dd‬ل از ق‪dd‬رآن برنگش‪dd‬ته‌‌اند) و (این چ‪dd‬نین) ایم‪dd‬ان خ‪dd‬ود را‬
‫اظهار نکنید مگر برای کسی که از آئین شما پیروی کرده باشد»‪.‬‬
‫گفته ش‚ده ک‚ه دوازده نف‚ر از پیش‚وایان دی‚نی یهودی‚ان خی‚بر ب‚ا هم ب‚ه‬
‫توافق رسیدند و به یک‚‚دیگر گفتن‚‚د ک‚‚ه در اوِل روز ب‚‚ه کیش محم‚‚د درآیی‚‚د‬
‫ب‚‚دون اینک‚‚ه ب‚‚ه آن اعتق‚‚اد پی‚‚دا کنی‚‚د و آخ‚‚ر روز ب‚‚ه آن کف‚‚ر بورزی‚‚د و‬
‫بگویید‪ :‬م‚‚ا کتابه‚‚ای خ‚‚ود را مطالع‚‚ه ک‚‚رده و ب‚‚ا علم‚‚ای خ‚‚ود ب‚‚ه مش‚‚ورت‬
‫پرداخته و به این نتیجه رسیده‌ایم که محمد‪ ،‬پی‚‚امبری نیس‚‚ت ک‚‚ه در ت‚‚ورات‬
‫توصیف شده اس‚‚ت‪ ،‬پس او دروغ می‌گوی‚‚د و دین او باط‚‚ل اس‚‚ت‪ ،‬و ب‚‚دین‬
‫ترتیب مسلمانان هم در دین خود به شک می‌افتند‪.‬‬
‫البته این یهودیان ب‚‚ه هم‚‚دیگر س‚‚فارش می‌کردن‚‚د ک‚‚ه تنه‚‚ا پ‚‚یروان آئین‬
‫خ‚‚ود را در جری‚‚ان این طرفن‚‚د ق‚‚رار دهن‚‚د و تنه‚‚ا ب‚‚ه آن‚‚ان بگوین‚‚د ک‚‚ه‬
‫مسلمانان نیز کتابی مانند کتاب آنان دریافت کرده‌ان‚‚د‪ ،‬چ‚‚ون اگ‚‚ر این مس‚‚أله‬
‫را با مسلمانان در جریان بگذارند‪ ،‬موجب تقویت ایمان آنان می‌شود و اگ‚‚ر‬
‫‪2‬‬
‫مشرکان هم از آن اطالع پیدا بکنند‪ ،‬به دین اسالم دعوت می‌شوند‪.‬‬

‫*‪ -7‬اصرار یهودیان بر انکار نبوت حضرت محمد (ص)‬

‫یکی دیگر از ویژگیهای قوم یهود و (نشانه‌های) عن‚‚اد و سرکش‚‚ی آن‚‚ان‬
‫این است که بر انکار نبوت حضرت محمد (ص) اصرار می‌ورزند‪ ،‬اگرچ‚‚ه‬
‫اوصاف او در تورات و انجیل آمده است‪ .‬خداوند متعال فرموده است‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.72 – 73 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ .373‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.373‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪. ‬‬
‫«و رحمت من همه چیز را در برگرفته اس‪dd‬ت‪ ،‬و آن را مق‪dd‬رر خ‪dd‬واهم‬
‫کرد برای کسانی که (از گناه) پرهیز می‌کنند و زک‪dd‬ات می‌دهن‪dd‬د و آن‪dd‬ان‬
‫كه به آیات ما ایمان می‌آورند‪( .‬سپس خداوند مشموالن رحمت خ‪dd‬ود را‬
‫بیشتر توضیح داده و فرموده اس‪d‬ت‪ ):‬کس‪d‬انی ک‪d‬ه از فرس‪d‬تاده‌ی (خ‪d‬دا)‪،‬‬
‫پیامبر اّم ی و درس ناخوانده پیروی می‌کنند‪ ،‬پی‪dd‬امبری ک‪dd‬ه (یهودی‪dd‬ان و‬
‫مسیحیان اوصاف) او را در تورات و انجیل نگاشته می‌یابند‪( .‬پی‪dd‬امبری)‬
‫که آنان را به کار نیک دستور می‌ده‪dd‬د و از ک‪dd‬ار زش‪dd‬ت ب‪d‬از می‌دارد‪،‬‬
‫و پاکیزه‌ها را برایشان حالل و ناپاکیه‪d‬ا را ب‪d‬ر آن‪d‬ان ح‪d‬رام می‌س‪d‬ازد و‬
‫احک‪dd‬ام ط‪dd‬اقت فرس‪dd‬ای دی‪dd‬نی (همچ‪dd‬ون قط‪dd‬ع مک‪dd‬ان نجاس‪dd‬ت ب‪dd‬ه منظ‪dd‬ور‬
‫طه‪dd‬ارت‪ ،‬و خودکش‪dd‬ی ب‪dd‬ه عن‪dd‬وان توب‪dd‬ه) و بن‪dd‬د و زنجیره‪dd‬ایی ک‪dd‬ه ب‪dd‬ر‬
‫(گردن) آنان بوده‪ ،‬از آنان فرو می‌اندازد‪ .‬پس کسانی ک‪dd‬ه ب‪dd‬ه او ایم‪dd‬ان‬
‫آوردند و از او حمایت کردند و او را ی‪dd‬اری نمودن‪dd‬د و از ن‪dd‬وری ک‪dd‬ه‬
‫به همراه او نازل شده است پیروی کردند‪ ،‬بی‌گمان آنان رستگارند»‪.‬‬
‫بعضی از مفسران گفته‌اند‪ :‬منظ‚‚ور از ‪‬ال‪dd‬ذین یّتبع‪dd‬ون‪ ‬بنی‌اس‚‚رائیل و‬
‫یهودیانی هستند (ک‚‚ه ب‚‚ه حض‚‚رت محم‚‚د (ص) ایم‚‚ان آورده‌ان‚‚د) ولی جمه‚‚ور‬
‫مفسران بر این باورن‚‚د ک‚‚ه منظ‚‚ور از آن‚‚ان تم‚‚ام امت پی‚‚امبر اس‚‚الم (ص)‬
‫است خواه در اصل یهودی بوده باشند یا غیر یهودی‪.‬‬
‫خداوند این سخن را زمانی با حضرت موس‚‚ی مط‚‚رح ک‚‚رده اس‚‚ت ک‚‚ه‬
‫هنوز انجیل نازل نشده بود و این از ب‚‚اب خ‚‚بردادن از آین‚‚ده اس‚‚ت‪( .‬فخ‚‚ر)‬
‫رازی می‌گوی‚‚د‪ :‬این س‚‚خن داللت می‌کن‚‚د ب‚‚ر اینک‚‚ه اوص‚‚اف پی‚‚امبر گ‚‚رامی‬
‫اس‚‚الم (ص) و ص‚‚حت نب‚‚وت او در ت‚‚ورات و انجی‚‚ل مکت‚‚وب ب‚‚وده اس‚‚ت‪،‬‬
‫چراکه اگر چنین نباشد این سخن‪ ،‬یهودیان و مسیحیان را از پذیرش سخنان‬
‫خدا دور می‌س‚‚ازد‪ .‬در حالیک‚‚ه هیچ خردمن‚‚دی در راس‚‚تای تنقیص خ‚‚ویش و‬
‫دورساختن مردم از پذیرش سخنان خود تالش نمی‌کند‪ .‬پس چون خداون‚‚د این‬
‫سخن را گفته است‪ ،‬می‌توان نتیجه گرفت که اوصاف پیامبر (ص) به ط‚‚ور‬
‫قط‚‚ع در ت‚‚ورات و انجی‚‚ل ذک‚‚ر شده‌اس‚‚ت و این خ‚‚ود بزرگ‚‚ترین دلی‚‚ل ب‚‚ر‬
‫‪2‬‬
‫صحت نبّو ت اوست‪.‬‬
‫مبحث پنجم‪:‬‬
‫برخی از باورهای یهودیان‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬األعراف‪.156 – 157 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،5‬صص ‪.32 – 34‬‬
 ‫*‪ -1‬یهودیان عزیر را پسر خدا می‌نامند‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬‬
‫«یهودیان می‌گویند‪ :‬عزیر پسر خدا است‪ ،‬و مس‪dd‬یحیان می‌گوین‪dd‬د‪ :‬مس‪dd‬یح‬
‫پسر خدا است‪ .‬این سخن آنان است که با زب‪d‬ان می‌گوین‪d‬د‪( :‬این گفت‪d‬ار)‬
‫آنان مانن‪dd‬د گفت‪dd‬ار کس‪dd‬انی اس‪dd‬ت ک‪dd‬ه قبًال ک‪dd‬افر ش‪dd‬ده‌اند‪ .‬خداون‪dd‬د آن‪dd‬ان را‬
‫نابود کند؛ چگونه بازداشته می‌شوند»؟‬
‫ابن عطیه در تفسیر این آیه گفته است‪ :‬از آثار بیشتر اندیشمندان فهمیده‬
‫می‌شود که (تنه‚‚ا) گ‚‚روهی از یهودی‚‚ان این س‚‚خن را ب‚‚ر زب‚‚ان رانده‌ان‚‚د ن‚‚ه‬
‫همه‌ی آن‚‚ان‪ .‬ابن عب‚‚اس (رض) هم گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬چه‚‚ار نف‚‚ر از ره‚‚بران دی‚‚نی‬
‫یهود یعنی ساّل م بن مشکم‪ ،‬نعمان بن أبی اوفی‪ ،‬شاس بن قیس و مالک بن‬
‫صیف این سخن را گفته‌اند‪ .‬نقاش هم گفته است‪ :‬از یهودی‚‚انی ک‚‚ه این س‚‚خن‬
‫‪2‬‬
‫از آنان نقل شده است هیچ کس باقی نمانده و همه منقرض شده‌اند‪.‬‬
‫قرطبی در تفسیر این آیه گفته اس‚‚ت‪ :‬لف‚‚ظ ‪‬الیه‚‚ود‪ ‬در این آی‚‚ه ع‚‚ام‬
‫است ولی منظور از آن عده‌ی خاصی اس‚‚ت‪ ،‬چ‚‚ون همه‌ی یهودی‚‚ان این س‚‚خن‬
‫را نگفته‌ان‚‚‚‚‚‚د‪ .‬هم‚‚‚‚‚‚انطور ک‚‚‚‚‚‚ه در آیه‌ی ‪   ‬‬
‫‪ 3 ‬لفظ ‪‬الن‚‚اس‪ ‬ع‚ام اس‚‚ت و همه‌ی م‚‚ردم را می‌رس‚‚اند ولی‬
‫منظ‚ور از آن ش‚خص خاص‚ی اس‚ت (ک‚ه این س‚خن را ب‚ه پی‚امبر (ص) و‬
‫اص‚‚حاب گفت‚‚ه اس‚‚ت)‪ ،‬چ‚‚ون ب‚‚دیهی اس‚‚ت ک‚‚ه همه‌ی م‚‚ردم این س‚‚خن را‬
‫نگفته‌اند‪ .‬در آیه‌ی فوق هم چون بزرگان یهود این سخن را گفته‌اند و گفت‚‚ار‬
‫بزرگان در میان مردم شهرت دارد‪ ،‬این سخن به تم‚‚ام یهودی‚‚ان نس‚‚بت داده‬
‫‪4‬‬
‫شده است‪.‬‬
‫در تفسیر (روح المعانی) آلوسی هم آمده است‪ :‬کسانی که گفته‌ان‚د عزی‚ر‬
‫پسر خدا است‪ ،‬پیشینیان قوم یهود بوده‌اند نه همه‌ی آنان ولی به همه‌ی آنان‬
‫نسبت داده شده است‪ ،‬چ‚ون اگ‚ر ع‚ده‌ای از ی‚ک ق‚‚وم م‚رتکب ک‚ار زش‚تی‬
‫شدند‪ ،‬معموًال به همه‌ی آنان نسبت داده می‌شود‪ .‬ع‚‚ده‌ای هم گفته‌ان‚‚د‪ :‬گ‚‚روهی‬
‫از یهودیان مدینه از جمله سالم بن مش‚‚کم‪ ،‬نعم‚‚ان بن أبی أوفی‪ ،‬ش‚‚اس بن‬
‫قیس و مال‚‚ک بن ص‚‚یف قائ‚‚ل ب‚‚ه این س‚‚خن بوده‌ان‚‚د‪( .‬در ادام‚‚ه) آلوس‚‚ی‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬التوبه‪.30 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.461‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.173 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪.116‬‬
‫می‌گوی‚‚د‪ :‬ب‚‚ه ه‚‚ر ح‚‚ال این س‚‚خن ب‚‚ا توج‚‚ه ب‚‚ه فرم‚‚وده‌ی خداون‚‚د در می‚‚ان‬
‫یهودیان شایع بوده اس‚ت و اینک‚ه ع‚ده‌ای از آن‚ان آن را ب‚ه ط‚ور کلی رد‬
‫کرده و عده‌ای هم گفته‌اند منظور از اینکه می‌گوییم‪ :‬عزیر پسر خ‚‚دا اس‚‚ت‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫این است که احکام دینی را برای ما توضیح داده است‪ ،‬اعتباری ندارد‪.‬‬
‫در تفسیر فتح البیان هم این اقوال نقل شده‌اند‪ .2‬و ام‚ا در تفس‚یر المن‚ار‬
‫چنین آمده است‪ :‬کسانی که این س‚‚خن را گفته‌ان‚‚د بعض‚‚ی از یهودی‚‚ان مدین‚‚ه‬
‫بوده‌اند و شاید قبل از آن‌ها هم کسان دیگری این سخن را بر زبان ج‚‚اری‬
‫کرده باشند ولی به ما نرسیده باشد‪ .‬از ابن عباس (رض) نقل شده ک‚‚ه گفت‚‚ه‬
‫است‪ :‬سالم بن مشکم‪ ،‬نعمان بن اوفی‪ ،‬ابوأنس‪ ،‬ش‚‚اس بن قیس و مال‚‚ک بن‬
‫صیف خدمت پیامبر (ص) آمدند و گفتند‪ :‬ما چگونه از ش‚‚ما پ‚‚یروی می‌ک‚‚نیم‬
‫در حالی که قبله‌ی ما را ترک کرده‌ای و معتقد نیستی که عزیر پس‚‚ر خ‚‚دا‬
‫‪3‬‬
‫است؟ پس ما هم در تفسیر این آیه روایت ابن عباس را می‌پذیریم‪.‬‬
‫پس از مجموع گفته‌های مفسران می‌توان نتیج‚‚ه گ‚‚رفت ک‚‚ه کس‚‚انی ک‚‚ه‬
‫گفته‌اند عزیر پسر خ‚‚دا اس‚‚ت‪ ،‬ب‚‚رخی از علم‚‚ای معت‚‚بر یه‚‚ود و پیروانش‚‚ان‬
‫بوده‌اند ولی چون این سخن در میان یهودی‚‚ان ش‚‚یوع پی‚‚دا ک‚‚رده و آن‚‚ان در‬
‫مقاب‚‚ل آن س‚‚کوت اختی‚‚ار ک‚‚رده و س‚‚کوت هم نش‚‚انه‌ی رض‚‚ایت اس‚‚ت‪ ،‬ب‚‚ه‬
‫همه‌ی آنان نسبت داده شده است‪ ،‬چون کسی که راض‚‚ی ب‚‚ه س‚‚خن کفرآم‚‚یز‬
‫باشد همچون گوینده‌ی آن کافر محسوب می‌شود‪.‬‬

‫*‪ -2‬یهودیان می‌گویند‪ :‬بجز چند روز محدود آتش جهنم گریبانگیر ما نمی‌شود‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪4‬‬
‫‪.‬‬
‫«(یهودی‪d‬ان) می‌گوین‪d‬د آتش (جهنم) بج‪d‬ز ای‪d‬ام مع‪d‬دودی ب‪d‬ه م‪d‬ا نمی‌رس‪d‬د‪.‬‬
‫(خداوند در توبیخ آنان می‌گوید‪ ):‬بگو‪ :‬آیااز خدا پیم‪d‬ان گرفته‌ای‪d‬د (مب‪d‬نی‬
‫بر اینکه به جز این چند روز شما را عذاب نمی‌دهد تا چنین بگویید)‬
‫و خ‪dd‬دا هرگ‪dd‬ز خالف وع‪dd‬ده‌ی خ‪dd‬ود عم‪dd‬ل نمی‌کن‪dd‬د؟ ی‪dd‬ا اینک‪dd‬ه (عه‪dd‬د و‬
‫پیمانی در کار نبوده و) شما چیزی به خ‪dd‬دا نس‪dd‬بت می‌دهی‪dd‬د ک‪dd‬ه از آن‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪.81‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪.281‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪.284‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬البقره‪.80 – 81 :‬‬
 ‫بی‌خبرید‪ .‬آری! هر کس مرتکب گناه شود و گن‪dd‬اهش او را احاط‪dd‬ه کن‪dd‬د‬
‫(ب‪d‬ه طوریک‪d‬ه هیچ حس‪d‬نه‌ای ب‪d‬رای او ب‪d‬اقی نمان‪d‬د ک‪d‬ه وی را از آتش‬
‫جهنم و مان‪dd‬دن در آن نج‪dd‬ات ده‪dd‬د) چ‪dd‬نین اف‪dd‬رادی ی‪dd‬اران آتش ب‪dd‬وده و‬
‫جاودانه در آن خواهند ماند»‪.‬‬
‫از جمله باورهای فاسد یهودیان این ب‚‚ود ک‚‚ه می‌گفتن‚‚د بج‚‚ز م‚‚دت کمی‬
‫عذاب جهنم را نخواهند دید و در آن جاودانه نخواهند مان‚د و این م‚دت را‬
‫هفت روز تخمین می‌زدند‪ ،‬چرا ک‚ه معتق‚د بودن‚د ک‚ه دنی‚ا هفت ه‚زار س‚ال‬
‫طول خواهد کشید و به جای هر هزار سال ی‚‚ک روز ع‚‚ذاب داده خواهن‚‚د‬
‫شد‪ .‬عده‌ای از آنان هم می‌گفتند‪ :‬تنها چهل روزی که گوساله را می‌پرستیدیم‪،‬‬
‫وارد آتش جهنم می‌ش‚‚ویم ن‚‚ه بیش‚‚تر‪ .‬منظ‚‚ور از «س‚‚ّیئه و خطیئ‚‚ه» در آیه‌ی‬
‫فوق‪ ،‬کفر و شرک است‪ ،‬چراکه در قرآن و سنت متواتر ب‚‚ه اثب‚‚ات رس‚‚یده‬
‫است که جاودانه ماندن در آتش تنها به کافران و مشرکان اختص‚‚اص دارد‪،‬‬
‫و اینکه این آیه در م‚ورد یهودی‚ان ن‚ازل ش‚ده اس‚ت خ‚ود مؤی‚د این مطلب‬
‫‪1‬‬
‫است‪.‬‬
‫*‪ -3‬یهودیان و مسیحیان خود را پسران و عزیزان خدا می‌نامند‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.        ‬‬
‫«یهودیان و مسیحیان گفتند‪ :‬ما پسران و عزیران خداییم (همانطوریک‪dd‬ه‬
‫عزیر و مسیح پسران خدا بودن‪dd‬د‪ ،‬خداون‪dd‬د در رد س‪dd‬خنان آن‪dd‬ان خط‪dd‬اب‬
‫به پیامبر (ص) می‌فرماید‪ ):‬بگو‪( :‬اگر راست می‌گویید) پس چرا ش‪dd‬ما را‬
‫در برابر گناهانتان عذاب می‌دهد‪ .‬بلک‪dd‬ه ش‪dd‬ما انس‪dd‬ان‌هایی همچ‪dd‬ون س‪dd‬ایر‬
‫انسان‌هایی هستید که خدا آن‪dd‬ان را آفری‪dd‬ده اس‪dd‬ت (و آن‪dd‬ان را در براب‪dd‬ر‬
‫خیر و شر محاسبه کرده و هر کسی را طبق کردارش مجازات خواهد‬
‫کرد) خداوند هر که را بخواهد (در دنیا هدایت می‌کند و) مورد آمرزش‬
‫ی‌دهد‪ .‬و هر که را بخواهد (در دنیا بر کف‪d‬ر می‌میران‪d‬د و) او را‬ ‫قرار م ‌‬
‫عذاب می‌دهد (بدون اینکه اعتراضی بر کار خ‪d‬دا وارد ش‪dd‬ود‪ ،‬چ‪d‬را ک‪dd‬ه‬
‫خداون‪dd‬د ق‪dd‬ادر مطل‪dd‬ق اس‪dd‬ت و ه‪dd‬ر ک‪dd‬اری ک‪dd‬ه بخواه‪dd‬د انج‪dd‬ام می‌ده‪dd‬د) و‬
‫سلطنت آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آن‌ها است متعلق به خدا اس‪d‬ت‬
‫و برگشت (همه چیز) تنها به سوی اوست»‪.‬‬
‫یهودیان و مسیحیان ادعا می‌کردند ک‚‚ه پس‚‚ران و عزی‚‚ران خداین‚‚د‪ ،‬ولی‬
‫خداوند در رد ادعای آنان به پیامبر (ص) می‌فرماید که به آنان بگوی‚‚د‪ :‬اگ‚‚ر‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬صص ‪ .118 – 119‬تفسیر قاسمی‪ ،‬ج ‪ ،2‬صص ‪.176 – 177‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬المائده‪.18 :‬‬
‫راست می‌گویید پس چرا خداوند شما را در مقاب‚‚ل گناهانت‚‚ان ع‚‚ذاب می‌ده‚‚د‬
‫همانطور که خود اعتراف کرده‌اید که ایام معدودی دچار عذاب خواهید شد‪،‬‬
‫در حالی که پسر باید از جنس پدر باشد و نباید کاری از او سر بزند ک‚‚ه‬
‫در ح‚‚ق پ‚‚درش مح‚‚ال باش‚‚د و اگ‚‚ر ش‚‚ما واقع‚ًا عزی‚‚ران خ‚‚دا باش‚‚ید‪ ،‬نبای‚‚د‬
‫خداوند شما را عذاب بدهد حال آنک‚‚ه ش‚‚ما در براب‚‚ر گناهانت‚‚ان ع‚‚ذاب داده‬
‫می‌شوید و این داللت می‌کند بر اینکه ادع‚ای ش‚‚ما‪ ،‬ادع‚ای دروغ و ب‚‚اطلی‬
‫‪1‬‬
‫است‪.‬‬

‫میدانند‬
‫*‪ -4‬یهودیان خدا را بخیل ‌‬
‫خداوند متعال به نقل از یهودیان می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪. ...‬‬
‫«یهودی‪dd‬ان می‌گوین‪dd‬د‪ :‬دس‪dd‬ت خ‪dd‬دا ب‪dd‬ا غ‪dd‬ل و زنج‪dd‬یر بس‪dd‬ته ش‪dd‬ده اس‪dd‬ت‪.‬‬
‫دست‌هایشان بسته باد! و ب‪dd‬ه س‪dd‬بب آنچ‪dd‬ه گفته‌ان‪dd‬د نفرینش‪dd‬ان ب‪dd‬اد (و از‬
‫رحمت خدا بدور باشند)‪ .‬بلکه دو دست خدا ب‪dd‬از (و بی‌نه‪dd‬ایت ج‪dd‬واد و‬
‫بخشنده است) هر گونه که بخواهد (و طبق حکمت خود) انفاق می‌کن‪dd‬د‪.‬‬
‫(بدون اینکه هیچ گونه اعتراضی ب‪d‬ر ک‪dd‬ار او وارد باش‪dd‬د‪ ،‬چراک‪dd‬ه تنه‪dd‬ا‬
‫او بخشنده و گیرنده است) بدون ش‪d‬ک آنچ‪d‬ه از س‪d‬وی پروردگ‪d‬ارت ب‪d‬ر‬
‫ش‪dd‬ما ن‪dd‬ازل ش‪dd‬ده اس‪dd‬ت‪ ،‬ب‪dd‬ر سرکش‪dd‬ی و کف‪dd‬رورزی بس‪dd‬یاری از آن‪dd‬ان‬
‫می‌افزاید»‪.‬‬
‫یهودیان می‌گفتند‪ :‬خدا بخیل است و برای بی‚‚ان این مطلب تعب‚‚یر «یدهللا‬
‫مغلوله» را بکار می‌بردند که ابن عباس (رض) آن را به معنی بخیل تفسیر‬
‫کرده است‪ .‬خداوند هم در رد سخن آنان و مطابق تعبیر آنان فرموده اس‚‚ت‪:‬‬
‫«غّلت أی‪dd‬دیهم» یع‚‚نی دس‚‚تهای آن‚‚ان ب‚‚ا غ‚‚ل و زنج‚‚یر بس‚‚ته ش‚‚وند و بخی‚‚ل‬
‫گردند! و چنین هم شد‪ ،‬چون بخل صفت بارزی است در میان آنان‪ .‬یهودیان‬
‫به خاطر چنین سخن زشتی م‚‚ورد لعنت خداون‚‚د ق‚‚رار گرفتن‚‚د و از رحمت‬
‫خداوند دور گردیدند و دردنیا به ص‚‚ورت بوزین‚‚ه و خ‚‚وک درآمدن‚‚د ودچ‚‚ار‬
‫ذلت و پس‚‚تی ش‚‚دند و ترس‚‚و ب‚‚ه ب‚‚ار آمدن‚‚د و در آخ‚‚رت هم ع‚‚ذاب جهنم‬
‫‪3‬‬
‫گریبانگيرشان خواهد شد‪.‬‬
‫در ادامه‌ی آی‚‚ه خداون‚‚د ب‚‚رای اثب‚‚ات بخش‚‚ندگی خ‚‚ود تعب‚‚یر ‪‬ب‪dd‬ل ی‪dd‬داه‬
‫مبسوطتان‪ ‬را بکار برده است و ب‚‚ا وج‚‚ود اینک‚‚ه آن‚‚ان لف‚‚ظ «ی‚‚د» را ب‚‚ه‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،3‬صص ‪.380 – 381‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬المائده‪.64 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .75‬فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،4‬صص ‪.11 – 12‬‬
‫صورت مفرد بکار برده‌اند ولی خداوند به منظور مبالغه در رد ادعای آنان‬
‫و اثبات بخشندگی خود از لفظ مثنی استفاده کرده است‪ ،‬چ‚‚ون بخش‚‚ندگی ب‚‚ا‬
‫دو دست مبالغه آمیزتر اس‚‚ت‪ .‬و «ی‚‚د» مانن‚‚د س‚‚مع و بص‚‚ر یکی از ص‚‚فات‬
‫خداوند است و بر ما است که به آن ایم‚‚ان بی‚‚اوریم و در براب‚‚ر آن تس‚‚لیم‬
‫شویم و آن گونه که شایسته‌ی ذات خداوندی است ب‚‚ه او نس‚‚بت دهیم ب‚‚دون‬
‫اینکه به دنبال کیفیت و تشبیه و تعطی‚‚ل آن باش‚‚یم‪ .‬چ‚‚ون هم‚‚انطور ک‚‚ه ذات‬
‫خداون‚‚د ب‚‚ا دیگ‚‚ر ذوات متف‚‚اوت اس‚‚ت‪ ،‬ص‚‚فات او هم ش‚‚باهتی ب‚‚ه ص‚‚فات‬
‫دیگ‚‚ران ن‚‚دارد و در واق‚‚ع ‪‬لیس کمثل‪dd‬ه ش‪dd‬ییء و ه‪dd‬و الس‪dd‬میع البص‪dd‬یر‪‬‬
‫«هیچ چ‪dd‬یز ش‪dd‬بیه او نیس‪dd‬ت و او ش‪dd‬نوا و بین‪dd‬ا اس‪dd‬ت»‪ .‬بنابراین نمی‌ت‚وان «ی‚د» را‬
‫بعنوان عضوی از بدن به خدا نسبت داد‪ .‬ولی چون یهودیان قائل به تجس‚‚یم‬
‫خداوند هستند طبق باور فاسد آن‚ان می‌ت‚وان «ی‚د» را ب‚ه مع‚نی عض‚وی از‬
‫‪1‬‬
‫بدن به خدا نسبت داد‪.‬‬

‫*‪ -4‬یهودیان خدا را فقیر و نیازمند می‌دانند‬

‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.      ‬‬
‫«بی‌گمان خداوند سخن کسانی را شنید که گفتند‪ :‬خدا فقیر اس‪dd‬ت و م‪dd‬ا‬
‫بی‌نیازیم! آنچه را که گفتن‪d‬د (ب‪d‬ر ایش‪d‬ان) خ‪d‬واهیم نوش‪d‬ت‪( ،‬همچ‪d‬نین) ب‪d‬ه‬
‫قتل رساندن پیامبران توسط (گذشتگان) ایشان (نیز ثبت و ضبط خواهد‬
‫شد) و (در جهنم یا هنگام محاسبه ب‪d‬دانان) خ‪d‬واهیم گفت‪ :‬بچش‪d‬ید ع‪d‬ذاب‬
‫س‪dd‬وزان را! این (ع‪d‬ذاب) ب‪d‬ه خ‪d‬اطر چ‪d‬یزی اس‪dd‬ت ک‪dd‬ه خودت‪d‬ان پیش‪d‬اپیش‬
‫انجام داده‌اید و خداوند به بندگان (خود) هیچ ستمی روا نمی‌دارد»‪.‬‬
‫وق‚‚‚‚‚‚‚تی ک‚‚‚‚‚‚‚ه آی ‌ه‌ی‪      ‬‬
‫‪« 3 ‬کیس‪dd‬ت ک‪dd‬ه ب‪dd‬ه خ‪dd‬دا ق‪dd‬رض نیک‪dd‬ویی بده‪dd‬د؟» ن‚‚ازل ش‚‚د‪ ،‬ب‚‚رخی از‬
‫یهودیان از جمل‚‚ه ُح َیی بن اخطب و فنح‚‚اص بن ع‚‚ازوراء گفتن‚‚د‪ :‬خ‚‚دا فق‚‚یر‬
‫است و ما بی‌نیازیم و از ما درخواس‚ت ق‚رض می‌کن‚د‪ .‬و این س‚خن زش‚تی‬
‫اس‚‚ت ک‚‚ه تنه‚‚ا سرکش‚‚انی آن را ب‚‚ر زب‚‚ان می‌رانن‚‚د ک‚‚ه در کف‚‚ر غ‚‚وطه‌ور‬
‫بوده‌اند‪ ،‬چون این افراد یا معتقد به سخن خود بوده‌اند و یا اینک‚‚ه ق‚‚رآن را‬
‫به ریشخند گرفته‌اند و در هر صورت کار بسیار زشتی مرتکب شده‌اند‪ .‬ل‚‚ذا‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.13‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.181 – 182 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬البقره‪.245 :‬‬
‫خداوند هم این سخن زش‚‚ت آن‚‚ان را بی‌پاس‚‚خ نگذاش‚‚ته و فرم‚‚وده اس‚‚ت ک‚‚ه‬
‫سخن آن‚‚ان را در ص‚‚حیفه‌ی اعمالش‚‚ان ی‚‚ا در علم خ‚‚ود ثبت ک‚‚رده و طب‚‚ق‬
‫آن‪ ،‬آنان را مجازات خواهد کرد‪ .‬در ادام ‌ه خداوند متعال می‌فرمای‚‚د‪ :‬ن‚‚ه تنه‚‚ا‬
‫این سخن زشت آنان را ضبط کرده‌ایم‪ ،‬بلکه به قتل رساندن پیامبران توسط‬
‫گذشتگان آنان را نیز ثبت کرده‌ایم‪ ،‬ت‚‚ا از ی‚‚ک ط‚‚رف ب‚‚ه این نکت‚‚ه اش‚‚اره‬
‫شود که این سخن زشت‪ ،‬اولین جنایتی نیست ک‚‚ه یهودی‚‚ان م‚‚رتکب ش‚‚ده‌اند‪،‬‬
‫بلکه جنایتهای بی‌شمار دیگری را نیز در پرونده‌ی خود دارند‪ ،‬و از طرف‬
‫دیگر بر این نکته تأکید شود که هر چند پیامبران توس‚‚ط پیش‚‚ینیان آن‚‚ان ب‚‚ه‬
‫قتل رسیده‌اند‪ ،‬ولی چون آنان نیز بدین جنایت رضایت داده‌اند‪ ،‬شریک ج‚‚رم‬
‫آنان به حساب می‌آیند و مانند آن‚‚ان مج‚‚ازات می‌ش‚‚وند‪ ،‬چ‚‚ون کس‚‚ی ک‚‚ه در‬
‫برابر کفر و ستم رضایت نشان می‌دهد همانند کسی است که مرتکب آن‌ه‚‚ا‬
‫می‌ش‚‚ود‪ .‬روایت ش‚‚ده ک‚‚ه شخص‚‚ی کش‚‚ته ش‚‚دن حض‚‚رت عثم‚‚ان (رض) را‬
‫تحسین کرد‪ .‬شعبی به او گفت‪ :‬شما هم شریک خون او هس‚‚تی! یع‚‚نی ش‚‚عبی‬
‫رضایت به قتل را به منزله‌ی قتل به حساب آورده است‪ .‬قرطبی هم بعد از‬
‫نقل این سخن از شعبی گفته است‪ :‬این مس‚‚أله‌ی مهمی اس‚‚ت‪ ،‬چ‚‚ون (ب‚‚ا این‬
‫حس‚‚اب) رض‚‚ایت دادن ب‚‚ه گن‚‚اه‪ ،‬گن‚‚اه محس‚‚وب می‌ش‚‚ود‪ .‬اب‚‚وداود ب‚‚ه نق‚ل از‬
‫ُعرس بن عمیره کندی از پیامبر (ص) روایت کرده که پیامبر (ص) فرمود‪:‬‬
‫«إذا ُع ِم َلِت الخطیئ‪dd‬ه فی األرض ک‪dd‬ان من ش‪dd‬هدها فکرهه‪dd‬ا – و ق‪dd‬ال م‪ّdd‬ر ه‬
‫فأنکرها – کمن غاب عنها‪ ،‬و من غاب عنها فرضیها کان کمن شهدها»‪.‬‬
‫«هر گاه در جایی‪ ،‬گناهی انجام داده شود‪ ،‬کسانی که در آنجا حض‚‚ور‬
‫دارن‚‚د‪ ،‬اگ‚‚ر از آن متنف‚‚ر باش‚‚ند – و ی‚‚ک ب‚‚ار گفت‪ :‬آن را انک‚‚ار کنن‚‚د –‬
‫همانند کسانی هستند که در آنجا حضور ندارند (و گن‚‚اهی ب‚‚ر آن‚‚ان نیس‚‚ت)‬
‫ولی کس‚‚انی ک‚‚ه از ص‚‚حنه‌ی گن‚‚اه غ‚‚ائب ب‚‚وده و ب‚‚ه آن رض‚‚ایت داده‌ان‚‚د‪،‬‬
‫ن رضایت داده‌اند)»‪.‬‬ ‫همانند کسانی هستند که در آنجا حضور داشته (و به آ ‌‬
‫با وجود اینکه پیامبران معصومند و هرگز گن‚‚اهی از آن‚‚ان ص‚‚ادر نمی‌ش‚‚ود‬
‫تا در مقابل آن کشته شوند‪ ،‬خداوند فرموده است‪ :‬یهودیان پیامبران را ب‚‚دون‬
‫حق می‌کشتند‪ ،‬تا به بزرگی و زشتی گناه آنان اشاره کند‪.‬‬
‫ذکر واژه‌ی «أیدی» در ‪‬ذلک بم‪dd‬ا ق‪ّdd‬دمت أی‪dd‬دیکم‪ ‬ب‚دین خ‚اطر اس‚ت‬
‫که داللت کند بر اینک‚‚ه آن‚‚ان خ‚‚ود مس‚‚تقیمًا آن گناه‚‚ان را م‚‚رتکب ش‚‚ده‌اند‪،‬‬
‫چون گاهی کاری که انسان به آن دس‚‚تور داده اس‚‚ت ن‚‚یز ب‚‚ه انس‚‚ان نس‚‚بت‬
‫داده می‌ش‚‚ود‪ ،‬پس وق‚‚تی ک‚‚ه ک‚‚اری ب‚‚ه دس‚‚تهای انس‚‚ان نس‚‚بت داده می‌ش‚‚ود‬
‫داللت می‌کن‚د ب‚ر اینک‚ه انس‚ان خ‚ود مس‚تقیمًا آن را انج‚ام داده اس‚ت‪ .‬و ی‚ا‬
‫اینکه ذکر «أیدی» به خاطر این است که انس‚‚ان بیش‚‚تر کاره‚‚ا را ب‚‚ا دس‚‚ت‬
‫‪1‬‬
‫انجام می‌دهد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ .446‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،4‬صص ‪ 294 – 295‬و ج ‪ ،1‬ص‬
‫‪.432‬‬
 ‫فصل‬
‫چهارم‬

‫نصاری (مسیحیت)‬
 ‫مبحث اول‪:‬‬
‫آشنایی با نصاری‪ ،‬عیسی و مادرش مریم علیهما السالم‬
‫*الف ‪ -‬نصاری‬
‫درتفس‚‚یر زمخش‚‚ری آم‚‚ده اس‚‚ت‪« :‬نص‚‚اری» جم‚‚ع «َنْص ران» اس‚‚ت‪ .‬گفت‚‚ه‬
‫می‌شود‪« :‬رج‚‚ل َنْص ران» و «ام‚‚رأه َنْص رانه»‪ .‬ی‚‚اء «نص‚‚رانی» ب‚‚رای مبالغ‚‚ه‬
‫است‪ .‬و مسیحیان بدین علت نص‚‚اری نامی‚‚ده ش‚‚ده‌اند ک‚‚ه حض‚‚رت عیس‚‚ی را‬
‫‪1‬‬
‫یاری کرده‌اند‪.‬‬
‫آلوسی گفته است‪ :‬نص‚‚اری ن‚‚امی اس‚‚ت ب‚‚رای اص‚‚حاب حض‚‚رت عیس‚‚ی‬
‫(ع) و اطالق این اسم بر آن‌ها بدین خاطر است که حضرت عیس‚‚ی (ع) را‬
‫‪2‬‬
‫یاری کرده‌اند و یا به یاری یکدیگر شتافته‌اند‪.‬‬
‫در تفسیر فتح البیان هم آمده است‪ :‬س‚‚یبویه گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬لف‚‚ظ «نص‚‚اری»‬
‫جمع‪ ،‬و مفرد آن «َنصران» و «َنصرانه» است ولی تنها با یاء نس‚‚بت بک‚‚ار‬
‫می‌رود و گفته می‌شود‪« :‬رجل نصرانی» و «امرأه نصرانیه»‪.‬‬
‫ج‚‚وهری هم گفت‚‚ه اس‚‚ت‪« :‬نص‚‚ران» ن‚‚ام روس‚‚تایی اس‚‚ت در ش‚‚ام ک‚‚ه‬
‫‪3‬‬
‫نصاری به آن نسبت داده می‌‌شوند‪.‬‬
‫ابن عطیه هم در تفسیر خود گفته است‪« :‬نص‚‚اری» لفظی اس‚‚ت ک‚‚ه از‬
‫م‚‚اده‌ی «نص‚‚ر» گرفت‚‚ه ش‚‚ده اس‚‚ت ب‚‚دلیل اینک‚‚ه روستایش‚‚ان «ناص‚‚ره» ی‚‚ا‬
‫«نصریا» نامیده می‌شد‪ ،‬و یا بدلیل اینکه همدیگر را یاری می‌کردند و یا به‬
‫خاطر اینکه حضرت عیسی (ع) فرموده است‪ :‬من أنصاری الی هللا‪.‬‬
‫سیبویه گفته است‪« :‬نصاری» جم‚‚ع‪ ،‬و مف‚‚رد آن در اص‚‚ل «نص‚‚ران» و‬
‫«نصرانه» است ولی لفظ مفرد بدون یاء نسبت «نصرانی و نص‪dd‬رانیه» بک‚‚ار‬
‫‪4‬‬
‫نمی‌رود‪.‬‬

‫* ب – آشنایی با حضرت عیسی (ع)‬

‫می‪:‬‬
‫خداوندمتعال ‌‌‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪5‬‬
‫‪  .‬‬

‫‪1‬‬
‫ج ‪ ،1‬ص ‪.164‬‬ ‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ،1‬ص ‪.278‬‬ ‫‪ -‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج‬
‫‪3‬‬
‫ج ‪ ،1‬ص ‪.185‬‬ ‫‪ -‬تفسیر فتح البیان‪،‬‬
‫‪4‬‬
‫ج ‪ ،1‬ص ‪.326‬‬ ‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪،‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.45 :‬‬
 ‫«آنگاه که فرشتگان گفتند‪ :‬ای مریم! خداوند تو را به کلمه‌ای از جانب‬
‫خ‪dd‬ودش ک‪dd‬ه ن‪dd‬امش مس‪dd‬یح عیس‪dd‬ی پس‪dd‬ر م‪dd‬ریم اس‪dd‬ت م‪dd‬ژده‌ می‌ده‪dd‬د‪،‬‬
‫درحالیکه او در دنیا و آخ‪dd‬رت دارای وج‪dd‬اهت و ک‪dd‬رامت و از زم‪dd‬ره‌ی‬
‫مقربان است»‪.‬‬
‫در این آیه لفظ «کلمه» بر عیسی (ع) اطالق شده است یع‚‚نی هم‚‚انطور‬
‫که «مسیح» و «عیسی» نامیده شده‪« ،‬کلمه» هم نامیده شده است‪ .‬همچ‚‚نین در‬
‫این آی‚‚ه حض‚‚رت عیس‚‚ی (ع) ب‚‚ه م‚‚ادرش نس‚‚بت داده ش‚‚ده اس‚‚ت‪ ،‬بن‚‚ابراین‬
‫نخست این الفاظ را مورد بررسی قرار می‌دهیم و آنگاه علت نس‚‚بت او ب‚‚ه‬
‫مادرش را بیان می‌کنیم‪.‬‬

‫* اطالق لفظ «کلمه» بر عیسی (ع)‬

‫در تفس‚‚یر ابن عطی‚‚ه در م‚‚ورد علت اطالق لف‚‚ظ «کلم‚‚ه» ب‚‚ر حض‚‚رت‬
‫عیسی (ع) آمده است‪ :‬قتاده گفته است‪ :‬خداوند عیسی را «کلمه» نامیده اس‚‚ت‪،‬‬
‫چون وی را با یک کلمه یعنی «ُک ْن » بوجود آورده است‪ .‬همانطوریک‚‚ه گفت‚‚ه‬
‫می‌شود‪ :‬این چیز «َقَدر» خدا اس‚ت یع‚نی ناش‚ی از تق‚دیر الهی اس‚ت‪ .‬ط‚بری‬
‫هم ب‚ه نق‚ل از ع‚ده‌ای گفت‚ه اس‚ت‪ :‬خداون‚د حض‚رت عیس‚ی (ع) را «کلم‚ه»‬
‫نامیده است‪ ،‬همانطوریکه دیگر مخلوقات را ب‚‚ه اس ‚م‌های دیگ‚‚ری نامگ‚‚ذاری‬
‫ک‚‚رده اس‚‚ت‪ .‬س‚‚پس ابن عطی‚‚ه گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬اطالق لف‚‚ظ «کلم‚‚ه» ب‚‚ر حض‚‚رت‬
‫عیسی (ع) بدین خاطر است که خداوند در تورات و دیگر کتابه‚‚ای آس‚‚مانی‬
‫از حضرت عیسی ی‚‚اد ک‚‚رده اس‚‚ت‪ .‬بن‚‚ابراین مع‚‚نی آی‚‚ه چ‚‚نین می‌ش‚‚ود‪« :‬ای‬
‫مریم! به ش‚‚ما م‚‚ژده می‌دهیم ک‚‚ه ش‚‚ما هم‚‚ان زنی هس‚‚تی ک‚‚ه خداون‚‚د او را‬
‫برگزی‚‚ده اس‚‚ت ت‚‚ا انس‚‚انی را ک‚‚ه قبًال از او س‚‚خن گفت‚‚ه و در کتاب‌ه‚‚ای‬
‫‪1‬‬
‫آسمانی خبر آمدن او را داده است‪ ،‬به دنیا آوری»‪.‬‬
‫در تفسیر آلوسی آمده است‪ :‬عیسی (ع) «کلمه» نامی‚ده ش‚ده اس‚ت‪ ،‬چ‚ون‬
‫برخالف دیگر آدمیان بدون پ‚‚در و ب‚‚ا لف‚ظ «ُک ن» بوج‚‚ود آم‚‚ده اس‚‚ت‪ .‬بیش‚‚تر‬
‫مفسران هم بر این عقیده‌اند‪ ،‬و درتأیید سخن خود به این آیه استناد کرده‌اند‬
‫که خداوند می‌فرماید‪:‬‬
‫‪           ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.‬‬
‫‪    ‬‬
‫«مثال (آفرینش) عیسی نزد خداوند همانند (آفرینش) آدم است که او را‬
‫‪3‬‬
‫از خاک آفرید و سپس گفت‪ :‬پدید آی! و او پدید آمد»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.118‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.59 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.160‬‬
‫‪89‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬نصاری ( مسیحیت)‬

‫صاحب تفسیر فتح البیان هم علت نامگذاری حضرت عیسی به «کلمه»‬

‫را بوجود آمدن وی به وس‚‚یله کلم‚‚ه «کن» دانس‚‚ته و آن را از قبی‚‚ل اطالق‬
‫‪1‬‬
‫سبب بر مسبب دانسته است‪ .‬ابن کثیر هم چنین نظری را دارد‪.‬‬

‫*نامگذاری حضرت عیسی (ع) به «مسیح»‬

‫زمخشری در تفسیر خود گفته است‪« :‬مسیح» یکی از القاب شریف ‌ه مانند‬
‫صدیق و ف‚‚اروق اس‚‚ت ک‚‚ه اص‚‚ل ع‚بری آن «مش‚‚یحا» و ب‚‚ه مع‚‚نی مب‚‚ارک‬
‫‪2‬‬
‫است‪.‬‬
‫در تفسیر ابن عطیه آمده است‪ :‬در مورد ریشه‌ی لف‚‚ظ «مس‚‚یح» اختالف‬
‫نظر وجود دارد؛ عده‌ای گفته‌اند‪ :‬مسیح از «ساح یسیح» و ب‚‚ه مع‚‚نی گ‚‚ردش‬
‫کردن در زمین است‪ .‬ولی جمهور بر این عقیده‌اند ک‚‚ه «مس‚‚یح» از «َم َس ح»‬
‫به معنی مسح کردن زمین گرفته شده و حرکت کردن ب‚‚ر زمین ب‚‚ه منزل‚‚ه‬
‫مسح کردن آن در نظ‚ر گرفت‚ه ش‚ده اس‚ت و از این روی حض‚رت عیس‚ی‬
‫(ع) «مس‚‚یح» نامی‚‚ده ش‚‚ده اس‚‚ت‪ .‬ع‚‚ده‌ای هم ب‚‚ر این باورن‚‚د ک‚‚ه چ‚‚ون ه‚‚ر‬
‫مریض‚‚ی را ك‚‚ه مس‚‚ح می‌ک‚‚رد‪ ،‬ش‚‚فا می‌‌ی‚‚افت‪« ،‬مس‚‚یح» نامی‚‚ده ش‚‚ده اس‚‚ت‪.‬‬
‫بنابراین دو نظریه‪« ،‬مسیح» بر وزن «فعیل» و به مع‚‚نی «فاع‚‚ل» اس‚‚ت‪ .‬ابن‬
‫جبیر گفته است‪ :‬حضرت عیسی (ع) «مسیح» نامیده شده است‪ ،‬چ‚‚ون خداون‚‚د‬
‫او را مبارک آفریده است و عده‌ای هم گفته‌اند‪ :‬چون با روغن مقدس مالی‚‚ده‬
‫شده و یا از گناهان پاک شده است‪ ،‬با توجه به این نظری‚ات‪« ،‬مس‚یح» ب‚ر‬
‫وزن «فعیل» به معنی «مفعول» است‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ابراهیم نخعی هم «مسیح» را به معنی صدیق و راستگو دانسته است‪.‬‬
‫ابن کثیر در تفسیر خود گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬حض‚‚رت عیس‚‚ی (ع) بعلت گ‚‚ردش‬
‫زیاد‪ ،‬مسیح نامیده شده است‪ ،‬ع‚‚ده‌ای هم علت این ام‚‚ر را ص‚‚افی و ب‚‚دون‬
‫گودی کف پاهای وی دانسته‌اند‪ ،‬برخی هم بر این باورند که چون حض‚‚رت‬
‫عیسی هر بیماری را مسح می‌کرد‪ ،‬به اذن خدا شفا می‌یافت‪ ،‬مس‚‚یح نامی‚‚ده‬
‫‪4‬‬
‫شده است‪.‬‬
‫در تفسیر آلوسی چنین آمده اس‚‚ت‪« :‬مس‚‚یح» لقب حض‚‚رت عیس‚‚ی (ع) و‬
‫مثل ف‚‚اروق از الق‚‚اب ش‚‚ریفه اس‚‚ت‪ .‬اص‚‚ل ع‚‚بری آن «مش‚‚یحا» و ب‚‚ه مع‚‚نی‬
‫مبارک است‪ .‬بسیاری از پیشینیان هم گفته‌اند‪ :‬لفظ «مسیح» از «مس‚‚ح» گرفت‚‚ه‬
‫ش‚‚ده ولی در م‚‚ورد بی‚‚ان علت اطالق آن ب‚‚ر حض‚‚رت عیس‚‚ی (ع) اختالف‬
‫‪1‬‬
‫فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .235‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.363‬‬ ‫‪ -‬تفسیر‬
‫‪2‬‬
‫زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.363‬‬ ‫‪ -‬تفسیر‬
‫‪3‬‬
‫ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.119‬‬ ‫‪ -‬تفسیر‬
‫‪4‬‬
‫ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.363‬‬ ‫‪ -‬تفسیر‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪90‬‬

‫نظر داشته‌اند‪ ،‬عده‌ای گفته‌اند‪ :‬چ‚‚ون مب‚‚ارک آفری‚‚ده ش‚‚ده اس‚‚ت و ع‚‚ده‌ای هم‬
‫گفته‌اند! چون بر چشم نابینا دست می‌کشید و بینایی خود را ب‚‚از می‌ی‚‚افت و‬
‫‪1‬‬
‫هر بیماری را مسح می‌کرد‪ ،‬شفا می‌یافت‪.‬‬
‫صاحب تفسیر فتح البیان هم بر این ب‚اور اس‚ت ک‚ه در م‚ورد ریش‚ه‌ی‬
‫لفظ «مسیح» اختالف نظر وج‚‚ود دارد‪ ،‬ع‚‚ده‌ای آن را از «مس‚‚ح» گرفته‌ان‚‚د‪،‬‬
‫چون در زمین به گردش می‌پ‚‚رداخت و در ج‚‚ایی س‚‚کنی نمی‌گزی‚‚د‪ ،‬ی‚‚ا ب‚‚ه‬
‫خاطر اینکه هر بیماری را مسح می‌کرد‪ ،‬ش‚فا می‌ی‚افت‪ ،‬ی‚ا اینک‚ه چ‚ون ب‚ا‬
‫روغن مخص‚‚وص پی‚‚امبران مالی‚‚ده ش‚‚ده و ی‚‚ا چ‚‚ون دارای پاه‚‚ای ص‚‚اف و‬
‫بدون گودی بوده است و باالخره ی‚ا ب‚دین علت ب‚وده ک‚ه از گناه‚ان‪ ،‬پ‚اک‬
‫‪2‬‬
‫گردیده است‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫اما واژه‌ی «عیسی» لفظی معّر ب است که اصل عبری آن «ایشوع» به‬
‫مع‚نی س‚ّید و آق‚‚ا اس‚ت‪« .‬عیس‚ی» از «عیس» گرفت‚ه ش‚ده و چ‚ون حض‚‚رت‬
‫عیسی (ع) دارای رنگ سفید متمایل به سرخی بوده‪ ،‬به این اس‚‚م نامگ‚‚ذاری‬
‫شده اس‚‚ت‪ .‬ولی اص‚‚ل این اس‚‚ت ک‚‚ه لف‚ظ «عیس‚‚ی» را غ‚یر مش‚‚تق بگ‚‚یریم‪،‬‬
‫‪4‬‬
‫چون سخن گفتن از اشتقاق و ریشه‌ی آن هیچ فایده‌ای در برندارد‪.‬‬
‫اما در مورد علت انتساب حض‚‚رت عیس‚‚ی (ع) ب‚‚ه م‚‚ادرش‪ ،‬زمخش‚‚ری‬
‫گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬فرزن‚‚دان معم‚‚وًال ب‚‚ه پ‚‚دران خ‚‚ود نس‚‚بت داده می‌ش‚‚وند ولی در‬
‫آیه‌ای که قبًال بدان اشاره ش‚‚د‪ ،‬حض‚‚رت عیس‚‚ی (ع) ب‚‚ه م‚‚ادرش نس‚‚بت داده‬
‫شده است تا اش‚اره باش‚د ب‚ه این نکت‚ه ک‚ه حض‚رت عیس‚ی (ع) ب‚دون پ‚در‬
‫‪5‬‬
‫متولد می‌شود‪.‬‬
‫زمخشری همچنین در مورد معرفی شدن حضرت عیسی بعنوان «مسیح‬
‫عیسی ابن مریم» گفت‚‚ه اس‚‚ت! «عیس‚‚ی»‪ ،‬اس‚‚م‪« ،‬مس‚‚یح» لقب و «ابن م‚‚ریم»‬
‫‪6‬‬
‫صفت است و مجموع این سه لفظ معّرف حضرت عیسی (ع) هستند‪.‬‬

‫*ج – آشنایی با مریم مادر عیسی (ع)‬

‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪         ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.161‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،2‬صص ‪.235 – 236‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬معّرب‪ :‬لفظی است که در اصل عربی نبوده و از زبان دیگری گرفته شده است‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.161‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.36‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ -‬همان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.363‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪‬‬
‫«هنگامی که همسر عمران گفت‪ :‬پروردگارا! من آنچ‪dd‬ه را ک‪dd‬ه در ش‪dd‬کم‬
‫دارم (بعد از آنکه به دنیا آمد) خالصانه نذر تو کردم (ت‪dd‬ا تنه‪dd‬ا ط‪dd‬اعت‬
‫تو را بجای آورد و به چیز دیگری مش‪dd‬غول نش‪dd‬ود) پس (این قرب‪dd‬انی)‬
‫را از من بپذیر که ت‪d‬و ش‪d‬نوا و دان‪d‬ائی‪ .‬پس وق‪d‬تی ک‪d‬ه او را ب‪d‬ه دنی‪d‬ا‬
‫آورد (با تأسف و عذر خواهان) گفت‪ :‬خداوندا! من او را دخ‪d‬تر زائی‪d‬دم‪،‬‬
‫ولی خ‪dd‬دا ب‪dd‬ه آنچ‪dd‬ه او ب‪dd‬ه دنی‪dd‬ا آورده ب‪dd‬ود‪ ،‬آگ‪dd‬اه‌تر ب‪dd‬ود (و به‪dd‬تر‬
‫می‌دانست که) پسر مانند دختر نیست (و این دختر به م‪dd‬راتب به‪dd‬تر از‬
‫پسری است که او آرزو می‌کرد و گفت‪ ):‬و من او را مریم نامیدم»‪.‬‬
‫همسر عمران از اینکه فرزندش‪ ،‬دخ‚‚تر ب‚‚ه دنی‚‚ا آم‚‚د‪ ،‬اظه‚‚ار تأس‚‚ف و‬
‫ناراحتی کرد‪ ،‬چون وی امیدوار بود که پسری به دنیا آورد ک‚‚ه در خ‚‚دمت‬
‫خانه‌ی خدا باشد و در آن به عبادت بپردازد درحالیکه معموًال دخ‚‚تر ب‚‚ویژه‬
‫در ایام حیض صالحیت چنین ک‚‚اری را ن‚‚دارد‪ ،‬و چ‚‚ون این اظه‚‚ار تأس‚‚ف‬
‫همسر عمران شبهه‌ی برتری پسران بر دخ‚‚تران را ت‚‚داعی می‌کن‚‚د‪ ،‬خداون‚‚د‬
‫در رد این شبهه فرموده است‪ :‬خدا بدانچه او به دنیا آورده بود آگ‚‚اه‌تر ب‚‚ود‬
‫و بهتر می‌دانست ک‚‚ه پس‚‚ر مانن‚‚د دخ‚‚تر نیس‚‚ت و این دخ‚‚تر ب‚‚ه م‚‚راتب از‬
‫‪2‬‬
‫پسری که او آرزو می‌کرد بهتر است‪.‬‬

‫* زکریا و سرپرستی کردن مریم‬

‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.   ‬‬
‫«خداوند او (یعنی مریم) را به طرز نیکوئی (از م‪dd‬ادرش ب‪dd‬رای خ‪dd‬دمت‬
‫خ‪dd‬انه‌ی خ‪dd‬دا و عب‪dd‬ادت ک‪dd‬ردن در آن ب‪dd‬ه ج‪dd‬ای پس‪dd‬ر) پ‪dd‬ذیرفت و او را‬
‫خوب تربیت کرد و زکریا را سرپرست او قرار داد»‪.‬‬
‫خداوند سرپرستی مریم را به زکری‚‚ا واگ‚‚ذار ک‚‚رد ت‚‚ا م‚‚ریم از او علم‬
‫مفید و کردار نیک بی‚‚اموزد و ن‚‚یز ب‚‚ه خ‚‚اطر اینک‚‚ه زکری‚‚ا ش‚‚وهر خ‚‚اله‌ی‬
‫‪4‬‬
‫مریم و به قول بعضی دیگر شوهر خواهر او بوده است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪35 - 36 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،3‬صص ‪.291 – 292‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.37 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.360‬‬
 ‫*کرامت مریم‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪            ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.      ‬‬
‫«ه‪ddd‬ر زم‪ddd‬ان زکری‪ddd‬ا وارد عبادتگ‪ddd‬اه او می‌ش‪ddd‬د‪ ،‬غ‪ddd‬ذا را در پیش او‬
‫می‌یافت‪ .‬گفت‪ :‬ای مریم! این از کجا برایت آم‪dd‬ده اس‪dd‬ت‪( :‬م‪dd‬ریم) گفت‪ :‬این‬
‫از جانب خدا می‌آید‪ ،‬بدرستی که خدا به هر کس که بخواهد بی‌حساب‬
‫روزی می‌دهد»‪.‬‬
‫«محراب» به معنی غرفه و مکان مرتفع است‪ .‬و هر وقت زکری‚‚ا وارد‬
‫آنجا می‌شد‪ ،‬در زمستان‪ ،‬می‚وه‌ی تابس‚تان و در تابس‚تان می‚وه‌ی زمس‚تان را‬
‫‪2‬‬
‫می‌یافت‪ ،‬و این بر وجود کرامت اولیاء داللت می‌کند‪.‬‬

‫*مژده‌ی تولد عیسی (ع) به مریم‬

‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪        ‬‬

‫«آنگاه که فرشتگان گفتند‪ :‬ای مریم! خداوند تو را به کلمه‌ای از جانب‬

‫خ‪dd‬ودش ک‪dd‬ه ن‪dd‬امش مس‪dd‬یح عیس‪dd‬ی پس‪dd‬ر م‪dd‬ریم اس‪dd‬ت م‪dd‬ژده‌ می‌ده‪dd‬د‪ ،‬در‬
‫حالیکه او در دنیا و آخرت دارای وجاهت و از زمره‌ی مقربان اس‪dd‬ت‪.‬‬
‫‪( ...‬وق‪dd‬تی ک‪dd‬ه م‪dd‬ریم این م‪dd‬ژده‌ی فرش‪dd‬تگان را ش‪dd‬نید) گفت‪ :‬پروردگ‪dd‬ارا!‬
‫چگونه مرا فرزندی خواهد بود در حالی که (من نه ازدواج ک‪dd‬رده‌ام و‬
‫ن‪ddd‬ه قص‪ddd‬د ازدواج دارم و) هیچ انس‪ddd‬انی ب‪ddd‬ه من دس‪ddd‬ت ن‪ddd‬زده اس‪ddd‬ت‪:‬‬
‫(فرشته‌ای که جانب خدا مأمور دادن این م‪dd‬ژده ب‪dd‬ود‪ ،‬در پاس‪dd‬خ م‪dd‬ریم)‬
‫گفت‪ :‬این چ‪d‬نین خداون‪d‬د ه‪dd‬ر چ‪d‬ه بخواه‪dd‬د می‌آفرین‪d‬د و ه‪dd‬ر گ‪dd‬اه اراده‌ی‬
‫چیزی بکند فقط می‌گوید‪ :‬پدید آی! پس (بدون تأخیر) پدید می‌آید»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.37 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.360‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪ 45 :‬و ‪.47‬‬
‫‪93‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬نصاری ( مسیحیت)‬

‫یع‚‚نی خداون‚‚د ه‚‚ر چ‚‚یزی را اراده کن‚‚د‪ ،‬بالفاص‚‚له و ب‚‚دون کم‚‚ترین‬

‫ت‚‚أخیری پدی‚‚د می‌آی‚‚د هم‚‚انطور ک‚‚ه خداون‚‚د می‌فرمای‚‚د‪  ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.    ‬‬
‫«فرمان ما مانند یک نگاه سریع و با عجله‪ ،‬فرمانی بیش نیست»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬القمر‪ .50 :‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.364‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪94‬‬

‫مبحث دوم‪:‬‬
‫حامله شدن مریم‪ ،‬تولد عیسی و گفتگوی مریم با قومش‬
‫*چگونگی حامله شدن مریم (ع)‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.      ‬‬
‫«و در کتاب (آسمانی قرآن) از مریم سخن بگو‪ :‬آنگ‪d‬اه ک‪d‬ه در ن‪d‬احیه‌ی‬
‫شرقی (مس‪d‬جد) از خ‪d‬انواده‌اش کن‪d‬اره گ‪d‬رفت (ت‪d‬ا ب‪d‬ه عب‪d‬ادت ب‪d‬پردازد) و‬
‫پرده‌ای می‪dd‬ان خ‪dd‬ود و آن‪dd‬ان افکن‪dd‬د‪( .‬در این هنگ‪dd‬ام) م‪dd‬ا فرش‪dd‬ته‌ی خ‪dd‬ود‪،‬‬
‫جبرئیل را به سوی او فرستادیم و جبرئیل به صورت انسان کاملی بر‬
‫م‪d‬ریم ظ‪d‬اهر ش‪dd‬د‪( .‬وق‪d‬تی ک‪dd‬ه م‪d‬ریم در آن خل‪dd‬وت ک‪dd‬رده جبرئی‪d‬ل را ب‪d‬ه‬
‫شکل یک انسان مشاهده ک‪d‬رد‪ ،‬از او ترس‪d‬ید و فک‪d‬ر ک‪d‬رد ک‪d‬ه جبرئی‪d‬ل‬
‫قص‪dd‬د او را دارد‪ ،‬ل‪dd‬ذا) م‪dd‬ریم گفت‪ :‬من از (س‪dd‬وء قص‪dd‬د) ت‪dd‬و ب‪dd‬ه خ‪dd‬دای‬
‫مهربان پناه می‌برم‪ .‬اگر پرهیزکار هس‪dd‬تی (و از خ‪dd‬دا می‌ترس‪dd‬ی ب‪dd‬ه من‬
‫تعرض‪ddd‬ی نکن‪ .‬و م‪ddd‬ریم این س‪ddd‬خن را گفت ت‪ddd‬ا خ‪ddd‬دا را ب‪ddd‬ه ی‪ddd‬اد او‬
‫‪2‬‬
‫بیاورد)»‪.‬‬
‫وقتی ک‚‚ه جبرئی‚‚ل س‚‚خن م‚‚ریم را ش‚‚نید گفت‪    :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪    ‬‬
‫«(جبرئیل) گفت‪( :‬من از کسانی نیس‪dd‬تم ک‪dd‬ه ت‪dd‬و گم‪dd‬ان می‌ک‪dd‬نی بلک‪dd‬ه) من‬
‫فرستاده‌ی پروردگار تو هستم تا پسری که (از گناهان) پاکیزه است ب‪dd‬ه‬
‫تو ببخشم»‪.‬‬
‫وقتی که مریم پاسخ جبرئی‚‚ل را ش‚‚نید‪ ،‬ب‚‚ا تعجب گفت‪  :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪.         ‬‬
‫«گفت‪ :‬چگون‪dd‬ه پس‪dd‬ری خ‪dd‬واهم داش‪dd‬ت در ح‪dd‬الی ک‪dd‬ه هیچ کس‪dd‬ی (از راه‬
‫مشروع) با من نزدیکی نکرده است و زناکار هم نبوده‌ام»‪.‬‬
‫جبرئیل هم در پاسخ او گفت‪      :‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪5‬‬
‫‪.  ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬مریم‪.16 – 18 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،3‬صص ‪ .114 – 115‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،7‬صص ‪ .90 – 91‬تفسیر‬
‫شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.328‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬مریم‪.19 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬مریم‪.20 :‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬مریم‪.21 :‬‬
‫‪95‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬نصاری ( مسیحیت)‬

‫«گفت‪ :‬همانگونه است (که بیان داش‪dd‬تی) پروردگ‪dd‬ار ت‪dd‬و گفت‪dd‬ه اس‪dd‬ت‪ :‬این‬
‫(کار) برای من آسان است و (این امر) ب‪dd‬ه خ‪dd‬اطر آن اس‪dd‬ت ک‪dd‬ه آن را‬
‫آیه و نش‪dd‬انه‌ای (ب‪dd‬ر ق‪dd‬درت خ‪dd‬دا) ب‪dd‬رای م‪dd‬ردم ق‪dd‬رار دهیم و او را (ب‪dd‬ا‬
‫برگزیدن به پیامبری) رحم‪dd‬تی از س‪dd‬وی خ‪dd‬ود س‪dd‬ازیم (ک‪dd‬ه م‪dd‬ردم را ب‪dd‬ه‬
‫بندگی خدا و توحید فراخواند)‪ .‬و (این) کار انجام یافته است»‪.‬‬
‫خداون‚د متع‚ال در این آی‚ه آف‚‚رینش حض‚‚رت عیس‚ی (ع) ب‚دون پ‚در را‬
‫یکی از نشانه‌های قدرت خود معرفی کرده است‪ .‬خ‚‚دایی ک‚‚ه آف‚‚رینش را ب‚‚ه‬
‫ص‚‚ورت‌های متن‚‚وع انج‚‚ام داده اس‚‚ت‪ ،‬مثًال آدم را ب‚‚دون پ‚‚در و م‚‚ادر و‬
‫فرزندان آدم را به وسیله‌ی پدر و م‚ادر و حض‚رت عیس‚ی را ب‚ه وس‚یله‌ی‬
‫مادر و بدون پدر آفریده است و این تن‚‚وع در آف‚‚رینش ب‚‚ر کم‚‚ال ق‚‚درت و‬
‫‪1‬‬
‫عظمت خدا داللت می‌کند‪.‬‬
‫از علمای سلف روایت شده ک‚‚ه وق‚‚تی جبرئی‚‚ل پی‚‚ام خ‚‚دا را ب‚‚ه گ‚‚وش‬
‫مریم رسانید‪ ،‬مریم تسلیم قضای خدا شد و به سخن او اطمین‚‚ان پی‚‚دا ک‚‚رد‪.‬‬
‫پس جبرئیل به او نزدیک شد و در گریبان پیراهن او فوت ک‚‚رد ت‚‚ا اینک‚‚ه‬
‫فوت به شرمگاه او رسید و به اذن خدا به حضرت عیسی (ع) حامله ش‚د‪.2‬‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.  ...‬‬
‫«خداوند همچنین ب‪d‬ه م‪d‬ریم دخ‪d‬تر عم‪d‬ران مث‪d‬ل زده اس‪dd‬ت ک‪dd‬ه ش‪dd‬رمگاه‬
‫خود را حفظ کرد و ما از روح (متعلق به) خود در آن دمیدیم»‪.‬‬

‫*دوری جستن مریم از قومش به سبب حاملگی‬

‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪4‬‬
‫‪  .‬‬
‫«پس مریم ب‪d‬ه او حامل‪d‬ه ش‪d‬د و ب‪d‬ا ج‪d‬نین خ‪d‬ود در مک‪d‬ان دور دس‪d‬تی‬
‫گوشه گرفت‪ .‬درد زایمان او را به کن‪dd‬ار تنه‌ی درخت خرم‪dd‬ا کش‪dd‬اند (ت‪dd‬ا‬
‫در آنجایی که خ‪d‬ود را از دی‪d‬د مردم‪d‬ان پنه‪dd‬ان ک‪dd‬رده ب‪d‬ود‪ ،‬ب‪d‬دان تکی‪d‬ه‬
‫دهد‪ ،‬در آن هنگام درد زایمان شدت گرفت و عیسی (ع) متولد ش‪dd‬د و‬
‫م‪dd‬ریم هنگ‪dd‬ام والدتش) گفت‪ :‬ای ک‪dd‬اش قب‪dd‬ل از این م‪dd‬رده ب‪dd‬ودم و چ‪dd‬یز‬
‫ناقابل و فراموش شده‌ای بودم»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.118‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،3‬صص ‪ .115 – 116‬تفسیر قاسمی‪ ،‬ج ‪ ،11‬ص ‪.117‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬التحریم‪.12 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬مریم‪.22 – 23 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪96‬‬

‫حض‚‚رت م‚‚ریم چ‚‚ون می‌دانس‚‚ت ک‚‚ه م‚‚ردم س‚‚خن او را ب‚‚اور نمی‌کنن‚‚د‬

‫بهترین راه‌حل را دوری جستن از آنان دید‪ .1‬و چون می‌دانس‚‚ت ک‚‚ه بع‚‚د از‬
‫تولد عیسی با انواع تهمتهای ناروای مردم روبرو خواه‚د ش‚د (ل‚ذا ان‚دوه و‬
‫‪2‬‬
‫هراس وجودش را فراگرفت) و در آن لحظه آرزوی مرگ کرد‪.‬‬

‫* ندایی به مریم توصیه می‌کند و از او دل‌داری می‌نماید‬

‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪  .‬‬
‫«(جبرئی‪ddd‬ل ی‪ddd‬ا حض‪ddd‬رت عیس‪ddd‬ی) از پ‪ddd‬ائین او‪ ،‬وی را ص‪ddd‬دا زد ک‪ddd‬ه‬
‫اندوهگین مب‪dd‬اش‪ .‬پروردگ‪dd‬ارت چش‪dd‬مه‌ای را پ‪dd‬ایین (ت‪dd‬راز) ت‪dd‬و ق‪dd‬رار داده‬
‫است‪ .‬و تنه‌ی درخت خرما را به طرف خود بجنبان تا خرم‪dd‬ای ن‪dd‬ورس‬
‫دست چینی بر تو فرود آید‪ ،‬پس (از این خرمای شیرین) بخور و (از‬
‫آن آب گوارا) بنوش و (ب‪dd‬ا دی‪dd‬دن این فرزن‪dd‬د دلبن‪dd‬د و پی‪dd‬امبر) چش‪dd‬م را‬
‫روشن دار‪ .‬و هر گ‪dd‬اه کس‪dd‬ی را دی‪d‬دی (و از فرزن‪d‬دت س‪dd‬ؤال ک‪dd‬رد ب‪d‬ا‬
‫اشاره) بگ‪d‬و‪ :‬من ب‪d‬رای خ‪d‬دای مهرب‪d‬ان روزه‌ی (س‪d‬کوت) ن‪d‬ذر ک‪d‬رده‌ام و‬
‫امروز با هیچ انسانی سخن نمی‌گویم»‪.‬‬
‫در این آیه عده‌ای ‪  ‬را به مع‚‚نی خوابی‚‚دن گرفت‚‚ه‬
‫و گفته‌اند‪ :‬خداوند مریم را به خ‚‚وردن و آش‚‚امیدن و خوابی‚‚دن تش‚‚ویق ک‚‚رده‬
‫است‪ .‬و به دنبال آن خداون‚‚د از م‚‚ریم خواس‚‚ته اس‚‚ت ک‚‚ه از س‚‚خن گفتن ب‚‚ا‬
‫مردم بپرهیزد و پاسخ دادن به آنان را به پس‚‚رش واگ‚‚ذار کن‚‚د‪ ،‬ت‚‚ا خج‚‚الت‬
‫‪4‬‬
‫نکشد و با ظهور این معجزه پاکدامنی او به اثبات برسد‪.‬‬

‫*برگشتن مریم با فرزندش به میان مردم و تهمتهای ناروا‬

‫خداون‚‚د متع‚‚ال در م‚‚ورد بازگش‚‚ت م‚‚ریم ب‚‚ا پس‚‚رش ب‚‚ه می‚‚ان م‚‚ردم‬
‫می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪          ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،11‬ص ‪.92‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪ .446‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ .117‬تفسیر قاسمی‪ ،‬ج ‪،11‬‬
‫ص ‪ .118‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.329‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬مریم‪.24 – 26 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪ 450‬به بعد‪ .‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 12‬به بعد‪.‬‬
‫‪97‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬نصاری ( مسیحیت)‬

‫‪          ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪    ‬‬
‫«مریم در حالی که فرزندش را برداش‪d‬ته ب‪d‬ود‪ ،‬او را پیش اق‪d‬وام خ‪d‬ود‬
‫برد‪ .‬آنان گفتند‪ :‬ای مریم! کار زشتی ک‪dd‬رده‌ای! (و در ت‪dd‬وبیخ او گفتن‪dd‬د‪):‬‬
‫ای خواهر هارون! نه پدر تو مرد بدی بود و نه مادرت زن بدکاره‌ای‬
‫(پس چطور مرتکب چنین کار زشتی شده‌ای) مریم (وق‪dd‬تی ک‪dd‬ه ش‪dd‬ک و‬
‫تردید و تهمتهای آنان را دید) به فرزندش اشاره کرده (و س‪dd‬خن گفتن‬
‫را به او حواله کرد‪ ،‬و آن‪d‬ان گم‪d‬ان کردن‪d‬د ک‪d‬ه م‪d‬ریم آن‪d‬ان را مس‪d‬خره‬
‫می‌کن‪d‬د پس) گفتن‪d‬د‪ :‬م‪d‬ا چگون‪d‬ه ب‪d‬ا ک‪d‬ودکی ک‪d‬ه در گه‪d‬واره اس‪d‬ت س‪d‬خن‬
‫بگوییم؟»‪.‬‬
‫در مورد ‪‬یا أخت هارون‪ ‬آراء مختلفی از مفسرین نقل ش‚‚ده اس‚‚ت‪،‬‬
‫عده‌ای «أخت» را به معنی شبیه گرفته‌اند‪ ،‬چ‚‚ون م‚‚ریم در عب‚‚ادت و بن‚‚دگی‬
‫کردن خدا به هارون شباهت داش‚‚ته اس‚‚ت‪ .‬ع‚ده‌ای ب‚‚ر این باورن‚‚د ک‚‚ه چ‚‚ون‬
‫مریم از نسل هارون برادر موسی (ع) ب‚‚وده اس‚‚ت‪ ،‬وی را خ‚‚واهر ه‚‚ارون‬
‫خطاب کرده‌اند‪ .‬برخی هم گفته‌اند که هارون ن‚ام م‚رد ص‚‚الحی ب‚وده ک‚ه در‬
‫میان آنان وجود داشته که مریم در زهد و بندگی با او مقایس‚‚ه می‌ش‚‚د (در‬
‫‪2‬‬
‫نتیجه او را بعنوان خواهر هارون مورد خطاب قرار داده‌اند)‪.‬‬

‫*عیسی (ع) در گهواره سخن می‌گوید و خود را بنده‌ی خدا می‌نامد‬

‫خداوند متعال به نقل از سخن عیسی (ع) خطاب به قوم مریم می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.   ‬‬
‫«عیس‪dd‬ی (ع) گفت‪ :‬من بن‪dd‬ده‌ی خ‪dd‬دایم‪ .‬کت‪dd‬اب (آس‪dd‬مانی انجی‪dd‬ل) را ب‪dd‬ه من‬
‫خواهد داد و مرا پیامبر خواهد کرد (و هر چ‪dd‬ه بخواه‪dd‬د ب‪dd‬ه من وحی‬
‫می‌کند) و مرا در هر کجا که باش‪dd‬م ش‪dd‬خص پ‪dd‬ر خ‪dd‬یر و برک‪dd‬تی (ب‪dd‬رای‬
‫دین خ‪d‬ود و دع‪d‬وت ب‪d‬دان) می‌نمای‪d‬د و م‪d‬را ب‪d‬ه نم‪d‬از خوان‪d‬دن و زک‪dd‬ات‬
‫دادن تا وقتی که زنده باشم سفارش می‌فرماید و (مرا توصیه می‌کن‪dd‬د)‬
‫به نیکی در ح‪d‬ق م‪d‬ادرم‪ .‬و م‪d‬را زورگ‪dd‬و ق‪d‬رار ن‪d‬داد ک‪dd‬ه (از اط‪d‬اعت و‬
‫بندگی او و نیکی ب‪d‬ه م‪d‬ادرم س‪d‬رباز زنم و در نتیج‪d‬ه) ب‪d‬دبخت ش‪d‬وم‪ .‬و‬
‫س‪dd‬الم (خ‪dd‬دا) ب‪dd‬ر من اس‪dd‬ت آن روز ک‪dd‬ه متول‪dd‬د ش‪dd‬دم و آن روز ک‪dd‬ه‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬مریم‪.27 – 29 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،9‬صص ‪ .459 – 461‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.118‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬مریم‪.30 – 34 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪98‬‬

‫می‌م‪dd‬یرم و آن روز ک‪dd‬ه زن‪dd‬ده و برانگیخت‪dd‬ه می‌ش‪dd‬وم‪ .‬این اس‪dd‬ت عیس‪dd‬ی‬

‫پسر مریم (با این صفات و ویژگیه‪dd‬ایی ک‪dd‬ه گذش‪d‬ت) این س‪dd‬خن راس‪d‬تین‬
‫درباره‌ی اوست‪ ،‬سخن راستینی که در آن شک و تردید می‌کنند»‪.‬‬
‫با توجه به این آیات اولین سخنی که عیسی (ع) بر زبان ران‚‚ده اس‚‚ت‪،‬‬
‫اقرار به بندگی خدا اس‚‚ت‪ .‬و ب‚‚ا این اق‚‚رار خ‚‚ود از ی‚‚ک ط‚‚رف پروردگ‚‚ار‬
‫خود را از داشتن فرزند منزه داشته و از طرف دیگر مادرش مریم را از‬
‫‪1‬‬
‫ظن و گمان‌های باطل قومش تبرئه کرده است‪.‬‬
‫ابن کثیر در تفسیر آیه‌ی ‪‬والسالم علّی یوَم ولدُت ‪ ...‬گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬این‬
‫آی‚‚ه داللت می‌کن‚‚د ب‚‚ر اینک‚‚ه عیس‚‚ی (ع) خ‚‚ود را بن‚‚ده‌ی خ‚‚دا و یکی از‬
‫آفریده‌های او می‌دانست که مانند بقیه‌ی بندگان خدا زندگی می‌کند و می‌میرد‬
‫و در قیامت برانگیخته می‌شود با این تفاوت که وی در طی این مراحل –‬
‫که برای دیگر بندگان بس‚‚یار دش‚‚وار اس‚‚ت – از س‚‚المتی کام‚‚ل برخ‚‚وردار‬
‫‪2‬‬
‫خواهد بود‪.‬‬

‫* عیسی (ع) در گهواره مردم را به بندگی خدا دعوت می‌کند‬

‫خداون‚‚د ب‚‚ه نق‚‚ل از آنچ‚‚ه عیس‚‚ی (ع) در گه‚‚واره ب‚‚ه ق‚‚وم م‚‚ریم گفت‪،‬‬
‫می‌فرماید‪:‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.‬‬
‫«و بدرستی که خداوند پروردگار من و پروردگ‪dd‬ار ش‪dd‬ما اس‪dd‬ت‪ ،‬پس او‬
‫را پرستش کنید‪ .‬این است راه راست (که هر کس از آن پ‪dd‬یروی کن‪dd‬د‪،‬‬
‫‪4‬‬
‫هدایت می‌یابد و هر کس با آن به مخالفت برخیزد‪ ،‬گمراه می‌شود)»‪.‬‬

‫* اختالف اهل کتاب در مورد عیسی (ع)‬

‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪ #n=tG÷z$$sù Ü>#t“ômF{$# .`ÏB öNÎhÏZ÷t/ ( ×@÷ƒuqsù tûïÏ‬‬
‫‪5‬‬
‫‪%©#Ïj9 (#rãxÿx. `ÏB ωpkô¶¨B BQöqtƒ ?LìÏàtã.‬‬
‫«گروهها (ی اهل کتاب در مورد حضرت عیس‪dd‬ی) ب‪dd‬ا هم دچ‪dd‬ار اختالف‬
‫نظر شدند‪ .‬و ای بر حال کافران در هنگامه‌ی روزی بزرگ»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ ،119‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.332‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.120‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬مریم‪.36 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.120‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬مریم‪.37 :‬‬
‫‪99‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬نصاری ( مسیحیت)‬

‫بع‚‚د از آنک‚‚ه مش‚‚خص ش‚‚د ک‚‚ه حض‚‚رت عیس‚‚ی (ع) بن‚‚ده‌ی خ‚‚دا و‬
‫فرستاده‌ی اوست و کلمه و روحی است از جانب خدا که به مریم القا ش‚‚ده‬
‫است‪ ،‬اهل کت‚‚اب دچ‚‚ار اختالف ش‚‚دند و عقای‚‚د گون‚‚اگونی را درب‚‚اره‌ی وی‬
‫اب‚‚راز داش‚‚تند‪ ،‬جمه‚‚ور یهودی‚‚ان او را فرزن‚‚د زن‚‚ا و س‚‚خن گفتن وی در‬
‫گهواره را سحر دانستند‪ ،‬عده‌ای دیگر بر این باور بودند که آنکه در گه‚‚واره‬
‫سخن گفته خدا بوده نه عیسی‪ ،‬عده‌ای هم او را پس‚ر خ‚دا خواندن‚د و ب‚رخی‬
‫هم معتق‚‚د ب‚‚ه تثلیث ش‚‚دند‪ ،‬بعض‚‚ی هم گفتن‚‚د‪ :‬عیس‚‚ی بن‚‚ده‌ی خ‚‚دا و فرس‚‚تاده‌ی‬
‫اوست‪ ،‬واین همان سخن حقی است که خداوند مؤمنان را به آن هدایت ک‚‚رده‬
‫است‪ ،‬و خداوند به جز این گروه‪ ،‬دیگ‚‚ر گروهه‚‚ا را ک‚‚ه در م‚‚ورد حض‚‚رت‬
‫عیسی دچار انحراف شده و بر خدا دروغ بسته و مدعی شده‌اند که خدا پسر‬
‫‪1‬‬
‫دارد به شدت تهدید کرده و به آنان تا روز قیامت مهلت داده است‪.‬‬

‫مبحث سوم‪:‬‬
‫عیسی (ع) پیامبر بنی‌اسرائیل‬
‫* رسالت عیسی (ع) در قرآن کریم‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪     ‬‬
‫«و (بی‪dd‬اد بی‪dd‬اور) هنگامیک‪dd‬ه عیس‪dd‬ی پس‪dd‬ر م‪dd‬ریم گفت‪ :‬ای بنی‌اس‪dd‬رائیل!‬
‫بدرس‪dd‬تی ک‪dd‬ه من فرس‪dd‬تاده‌ی خ‪dd‬دا ب‪dd‬ه س‪dd‬وی ش‪dd‬ما هس‪dd‬تم در ح‪dd‬الی ک‪dd‬ه‬
‫توراتی را که پیش از من آم‪dd‬ده اس‪dd‬ت‪ ،‬تص‪dd‬دیق می‌کنم و ب‪dd‬ه پی‪dd‬امبری‬
‫ک‪ddd‬ه بع‪ddd‬د از من می‌آی‪ddd‬د و ن‪ddd‬ام او احم‪ddd‬د اس‪ddd‬ت م‪ddd‬ژده می‌دهم‪( .‬ولی)‬
‫هنگامیکه (عیسی)‪ 3‬همراه ب‪dd‬ا معج‪dd‬زات روش‪dd‬ن و دالی‪dd‬ل متقن ب‪dd‬ه پیش‬
‫آنان آمد‪ ،‬گفتند‪ :‬این جادوی آشکاری است»‪.‬‬
‫در این آی‚‚ه تص‚‚ریح ش‚‚ده اس‚‚ت ب‚‚ه اینک‚‚ه عیس‚‚ی (ع) بعن‚‚وان پی‚‚امبر‬
‫بنی‌اسرائیل مبعوث شده است‪ .‬ولی عیس‚‚ی (ع) آن‚‚ان را ب‚‚ا «ی‚‚ا بنی‌اس‚‚رائیل»‬
‫مورد خطاب قرار داده است و مانند موسی (ع) «یا قومی» را بک‚‚ار ن‚‚برده‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.121‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬الصف‪.6 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬البته بعضی هم گفته‌اند‪ :‬زمانی که محمد (ص) با معجزات روش‚‚ن و دالی‚‚ل متقن پیش ایش‚‚ان‬
‫آمد‪.‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪100‬‬

‫است‪ ،‬چراکه عیسی (ع) فاقد پدر بوده و نسبتی با آنان نداشته است تا ق‚‚وم‬
‫‪1‬‬
‫او به حساب بیایند‪.‬‬
‫آلوس‚‚ی هم در این زمین‚‚ه گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬عیس‚‚ی (ع) در خط‚‚اب ب‚‚ه آن‌ه‚‚ا‬
‫تعبیر «یا قومی» را بکار نبرده است‪ ،‬چ‚ون از ج‚انب پ‚در نس‚بتی ب‚ا آن‚ان‬
‫‪2‬‬
‫نداشته است اگرچه مادرش مریم از همه‌ی آنان عالی نسب‌تر بوده است‪.‬‬
‫از آنجائیکه حضرت عیس‚‚ی (ع) مص‚‚دق ت‚‚ورات ب‚‚وده و م‚‚ژده‌ی آم‚‚دن‬
‫پیامبر خاتم به نام احمد را همانطور که در تورات ذک‚ر ش‚ده داده اس‚ت و‬
‫رسالت وی مخالفتی با تورات نداش‚ته و این خ‚ود بی‚انگر آن ب‚وده ک‚ه دین‬
‫او مؤّید تمام پیامبران گذشته و آینده ب‚‚وده اس‚‚ت‪ ،‬یهودی‚‚ان می‌بایس‚‚ت ب‚‚ه او‬
‫ایمان می‌آوردند ولی با وجود اینکه در گهواره به سخن آمد و با معج‚‚زات‬
‫مختلف مورد تأیید خداوند ق‚‚رار گ‚‚رفت‪ ،‬ب‚‚ه او ایم‚‚ان نیاوردن‚‚د بلک‚‚ه او را‬
‫‪3‬‬
‫تکذیب کردند و تالش نمودند که وی را به قتل برسانند‪.‬‬
‫حض‚‚رت عیس‚‚ی (ع) م‚‚ژده‌ی آم‚‚دن حض‚‚رت محم‚‚د (ص) را ب‚‚ا ن‚‚ام‬
‫«احمد» داده است و احمد یکی از نام‌های پیامبر گرامی اسالم است‪.‬‬
‫حسان (شاعر پیامبر) گفته است‪:‬‬
‫و الطّیبوَن علی المبارِک أحمد‬ ‫صّلی األله و من َیُح ّف بعرشه‬
‫«خداوند و فرشتگانی که عرش او را احاطه کرده‌اند و پاک‚‚ان ب‚‚ر ن‚‚ام‬
‫مبارک احمد صلوات و رحمت می‌فرستند»‪.‬‬
‫امام مالک و بخاری و مس‚‚لم و غ‚‚یر آن‚‚ان از جب‚‚یر بن مطعم روایت کرده‌ان‚‚د ک‚‚ه‬
‫پی‚امبر (ص) فرم‚ود‪« :‬إّن لی أس‪dd‬ماء‪ ،‬أن‪dd‬ا محم‪dd‬د‪ ،‬و أن‪dd‬ا أحم‪dd‬د‪ ،‬و أن‪dd‬ا الحاش‪dd‬ر ال‪d‬ذی‬
‫‪4‬‬
‫یحشر الناس علی قدمی‪ ،‬و أنا الماحی الذی یمحوهللا بی الکفرو أنا العاقب»‪.‬‬
‫«من نام‌های مختلفی دارم از جمله‪ :‬محمد‪ ،‬احمد‪ ،‬حاشر یعنی کس‚‚ی ک‚‚ه‬
‫دیگران بعد از او زنده می‌شوند‪ ،‬ماحی یعنی کسی ک‚‚ه خداون‚‚د ب‚‚ه وس‚‚یله‌ی‬
‫او کفر را نابود می‌کند‪ ،‬و عاقب یعنی کسی که پیامبری بعد از او نخواهد‬
‫آمد»‪.‬‬
‫* شریعت عیسی (ع) وکتاب انجیل‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ .524‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،18‬ص ‪ .83‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪،4‬‬
‫ص ‪.429‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج ‪ ،28‬ص ‪ .85‬تفسیر فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،14‬ص ‪.101‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج ‪ ،28‬ص ‪ .85‬تفسیر فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.101‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج ‪ ،28‬ص ‪ .86‬تفسیر فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،14‬ص ‪.101‬‬
‫‪101‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬نصاری ( مسیحیت)‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪.  ‬‬
‫«و به دنبال آنان (یعنی پی‪d‬امبران پیش‪d‬ين ک‪d‬ه ب‪d‬ه ت‪d‬ورات حکم می‌کردن‪d‬د)‬
‫عیسی پسر مریم را بر راه و روش ایشان فرستادیم که (ب‪dd‬ا گفت‪dd‬ار و‬
‫کردار خود) تصدیق کننده‌ی توراتی ب‪dd‬ود ک‪dd‬ه پیش از او فرس‪dd‬تاده ش‪dd‬ده‬
‫بود‪ .‬و به او کتاب انجیل دادیم ک‪d‬ه در آن ه‪d‬دایت و ن‪d‬وری اس‪d‬ت (ک‪d‬ه‬
‫آنان را از گمراهی در بینش و منش نجات می‌دهد) و تص‪d‬دیق کنن‪d‬ده‌ی‬
‫ت‪dd‬وراتی اس‪dd‬ت ک‪dd‬ه قب‪dd‬ل از آن ن‪dd‬ازل ش‪dd‬ده اس‪dd‬ت‪ ،‬و ب‪dd‬رای پرهیزک‪dd‬اران‬
‫هدایت و پند و اندرز است»‪.‬‬
‫عیسی (ع) از پیامبران بنی‌اسرائیل و ش‚ریعت او ت‚ورات ب‚ود‪ .‬مس‚یحیان‬
‫در انجیل‌های خود ازعیسی (ع) نقل می‌کنند که وی نیامده ب‚‚ود ک‚‚ه ش‚‚ریعت‬
‫تورات را نقض کند‪ ،‬بلکه آمده بود که آن را کامل کند و به خواست خ‚‚دا‬
‫‪2‬‬
‫احکام و آداب و اندرزهایی روحی را بر آن بیفزاید‪.‬‬

‫*نعمت‌های خدا بر عیسی و مادرش و معجزات او‬

‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.    ‬‬
‫«آنگاه که خداوند فرمود‪ :‬ای عیسی پسر م‪dd‬ریم! بی‪dd‬اد بی‪dd‬اور نعمت م‪dd‬را‬
‫که بر تو و مادرت ارزانی داشتم! زمانی ک‪dd‬ه بوس‪dd‬یله‌ی جبرئی‪dd‬ل ت‪dd‬و را‬
‫تقویت کردم (و بر اثر تأیید الهی بعنوان ک‪dd‬ودک) در گه‪dd‬واره ب‪dd‬ا م‪dd‬ردم‬
‫س‪dd‬خن می‌گف‪dd‬تی و در س‪dd‬ن می‪dd‬ان س‪dd‬الی (هم بعن‪dd‬وان پی‪dd‬امبر ب‪dd‬ا آن‪dd‬ان‬
‫صحبت می‌کردی) و (به ی‪d‬اد بی‪d‬اور) آنگ‪d‬اه ک‪d‬ه کت‪d‬اب (یع‪d‬نی خوان‪d‬دن ی‪d‬ا‬
‫نوش‪dd‬تن) و دانش راس‪dd‬تین و ت‪dd‬ورات و انجی‪dd‬ل‪ 4‬را ب‪dd‬ه ت‪dd‬و آم‪dd‬وختم‪ ،‬و‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬مائده‪.46 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.401‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬المائده‪.110 – 111 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪« .245‬تورات» به معنی نور و روشنایی است و از «َو َر ی الزند»‬
‫‪ -‬یعنی آتش از آتشدانه خارج شد – گرفته شده اس‚‚ت‪ .‬لف‚ظ «انجی‚ل» هم م‚‚أخوذ از «نج‚‚ل» ب‚ه‬
‫مع‚‚نی اص‚‚ل اس‚‚ت‪ ،‬و جم‚‚ع آن «أناجی‚‚ل» اس‚‚ت و چ‚‚ون کت‚‚اب انجی‚‚ل اص‚‚ل و اس‚‚اس علم و‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪102‬‬

‫آنگاه که به دستور من چیزی را ازگ‪dd‬ل ب‪dd‬ه ش‪dd‬کل پرن‪dd‬ده می‌س‪dd‬اختی و‬

‫در آن می‌دمی‪dd‬دی و ب‪dd‬ه فرم‪dd‬ان من پرن‪dd‬ده‌ای (زن‪dd‬ده) می‌ش‪dd‬د‪ ،‬و ک‪dd‬ور‬
‫مادرزاد ومبتال به بیماری پیسی را به فرمان من شفا می‌دادی‪ ،‬و (به‬
‫یاد بیاور) آنگاه را که مردگان را به فرمان من (زن‪dd‬ده می‌ک‪dd‬ردی و از‬
‫گور) بیرون می‌آوردی‪ ،‬و آنگاه که بنی‌اسرائیل را از تو منع ک‪dd‬ردم (و‬
‫نگذاشتم که تو را بکشند یا ب‪d‬دار بزنن‪d‬د) در آن زم‪d‬ان ک‪dd‬ه ب‪d‬رای آن‪d‬ان‬
‫معجزات می‌آوردی و کافراِن آنان می‌گفتند‪ :‬این ها جز جادوی آشکاری‬
‫نمی‌تواند باشد (و از جنس آیاتی که موسی آورده است نیس‪d‬ت) و (ب‪d‬ه‬
‫یاد بیاور) آنگاه را که (جمهور بنی‌اسرائیل تو را تکذیب ک‪dd‬رده بودن‪dd‬د)‬
‫به حواریون الهام کردم که به من و فرستاده‌ام (عیسی) ایمان بیاورید‪.‬‬
‫آنان (پذیرفتند و) گفتند‪ :‬ایمان آوردیم و گواه باش که ما تسلیم (اوام‪dd‬ر‬
‫تو) هستیم»‪.‬‬
‫منظ‚‚ور از «روح الق‚‚دس» فرش‚‚ته‌ی وحی‪ ،‬حض‚‚رت جبرئی‚‚ل اس‚‚ت ک‚‚ه‬
‫خداوند به وس‚‚یله‌ی وی پی‚‚امبران خ‚‚ود را م‚‚ورد تأیی‚‚د ق‚‚رار می‌ده‚‚د‪ ،‬ب‚‚دین‬
‫ترتیب که به وس‚‚یله او آن‚‚ان را آم‚‚وزش می‌ده‚‚د و در م‚‚واردی ک‚‚ه دچ‚‚ار‬
‫ضعف بشری می‌شوند آنان را تقویت می‌کند‪.‬‬
‫«الحوارّیون»‪ ،‬جمع ح‚‚واری اس‚‚ت‪ ،‬و ح‚‚واری انس‚‚ان‪ ،‬کس‚‚ی اس‚‚ت ک‚‚ه‬
‫‪1‬‬
‫محبت وی را در دل داشته باشد‪.‬‬
‫ی‌کنند و خدا او را به آسمان می‌برد‬
‫* یهودیان قصد کشتن عیسی را م ‌‬
‫خداوند متعال درباره‌ی یهودیان می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪           ‬‬
‫‪           ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.    ‬‬
‫«و (خداون‪dd‬د ب‪dd‬ر بنی‌اس‪dd‬رائیل خش‪dd‬م گ‪dd‬رفت) ب‪dd‬ه خ‪dd‬اطر اینک‪dd‬ه (از روی‬
‫استهزاء) می‌گفتند‪ :‬ما مس‪d‬یح‪ ،‬عیس‪d‬ی پس‪d‬ر م‪d‬ریم‪ ،‬پیامبرخ‪d‬دا را کش‪d‬تیم‪،‬‬
‫درحالی که نه او را کشتند و نه او را به دار آویختند (چنانک‪d‬ه ادع‪d‬ا‬
‫کرده‪ ،‬و در میان مردم شایع کرده بودند) ولیکن دچار اشتباه شدند (و‬
‫گمان کردند که عیسی را کشته و به دار آویخت ‌ه‌اند در ح‪dd‬الی ک‪dd‬ه کس‬
‫دیگری را به جای اوکشته بودند) و بي گمان کس‪dd‬انی ک‪dd‬ه درب‪dd‬اره‌ی او‬

‫حکمت است به این اسم نامگذاری شده است‪ .‬عده‌ای هم ب‚‚ر این باورن‚‚د ک‚‚ه لف‚‚ظ «انجی‚‚ل» از‬
‫«نجلُت الشییء» ‪ -‬یعنی آن را استخراج کردم – گرفته شده است‪ ،‬چون به وسیله‌ی انجیل علم‬
‫و حکمت استخراج می‌شود‪ .‬و فرزند را بدین خاطر «نجل» نامیده‌اند که از اص‚‚ل خ‚‚ود (یع‚‚نی‬
‫پدرش) پیدا شده است‪ .‬شاید هم لفظ «انجیل» از الفاظ معّربی باشد که نمونه‌ای در زبان ع‚‚ربی‬
‫برای آن نباشد‪ .‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.248‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬النساء‪.157 – 158 :‬‬
‫‪103‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬نصاری ( مسیحیت)‬

‫اختالف پیدا کردند‪ ،‬راجع ب‪dd‬ه او در ش‪dd‬ک و گمانن‪dd‬د و هیچ آگ‪dd‬اهی از‬
‫آن ندارند و تنه‪dd‬ا از ظن و گم‪d‬ان پ‪d‬یروی می‌کنن‪d‬د و (بای‪d‬د بدانن‪d‬د) ک‪dd‬ه‬
‫یقینًا او را نکشته‌اند بلکه خداون‪d‬د او را (از دس‪dd‬ت آن‪d‬ان نج‪d‬ات داد و‬
‫او را) پیش خود برده است و خداوند چیره و حکیم است»‪.‬‬
‫بنی‌اس‚‚رائیل خ‚‚ود اع‚‚تراف می‌کردن‚‚د ب‚‚ه اینک‚‚ه عیس‚‚ی (ع) را ب‚‚ه قت‚‚ل‬
‫رسانده‌اند و این بیانگر اوج وقاحت و بی‌شرمی و سرکش‚‚ی آن‚‚ان اس‚‚ت ک‚‚ه‬
‫نه تنها او را تکذیب کرده‌اند بلکه تالش کرده‌اند که او را بکش‚‚ند و اینک‚‚ه‬
‫در اینج‚‚ا عیس‚‚ی (ع) را‪ ،‬فرس‚‚تاده‌ی خ‚‚دا نامیده‌ان‚‚د از روی ایم‚‚ان و عقی‚‚ده‬
‫نبوده است بلک‚‚ه قص‚‚د اس‚‚تهزاء و مس‚‚خره داش‚‚ته‌اند‪ .1‬همانطوریک‚‚ه مش‚‚رکان‬
‫خطاب به پیامبر (ص) می‌گفتند‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪. ‬‬
‫«و گفتند‪ :‬ای کسی که قرآن بر تو ف‪dd‬رو فرس‪dd‬تاده ش‪dd‬ده اس‪dd‬ت! بی‌گم‪dd‬ان‬
‫تو دیوانه‌ای»‪.‬‬
‫در مورد تالش یهودی‚‚ان جهت کش‚‚تن حض‚‚رت عیس‚‚ی (ع) روایت ش‚‚ده‬
‫است‪ :‬با وجود اینکه خداوند معجزات زیادی را در اختیار عیس‚‚ی (ع) ق‚‚رار‬
‫داد‪ ،‬ولی یهودی‚‚ان ب‚‚ه او ایم‚‚ان نیاوردن‚‚د و وی را وادار کردن‚‚د ک‚‚ه ب‚‚ا‬
‫مادرش (به طور مخفیانه) درشهرهای مختلف به گردش بپردازد و م‚‚ردم را‬
‫به سوی خدا دعوت کن‚د‪ .‬ولی یهودی‚ان ب‚ه این هم اکتف‚ا نکردن‚د بلک‚ه تم‚ام‬
‫سعی و تالش خود را به خرج دادند تا او را به قتل برسانند و در نتیج‚‚ه‬
‫یک مرد یهودی را در مقابل هزینه‌ای هنگفت مأمور کردند که محل عیسی‬
‫(ع) را برای آنان پیدا کند‪ ،‬پس وی دس‚‚ت ب‚‚ه ک‚‚ار ش‚‚د و حض‚‚رت عیس‚‚ی‬
‫(ع) را تعقیب ک‚‚رد ت‚‚ا اینک‚‚ه ج‚‚ای او را پی‚‚دا ک‚‚رد و وی را ب‚‚ه یهودی‚‚ان‬
‫نش‚‚ان داد‪ .‬روایت ش‚‚ده اس‚‚ت ک‚‚ه شخص‚‚ی ک‚‚ه یهودی‚‚ان ب‚‚ه اش‚‚تباه ب‚‚ه ج‚‚ای‬
‫حضرت عیسی (ع) کشتند و ب‚ه دار آویختن‚د‪ ،‬همین ش‚خص م‚زدور یه‚ودی‬
‫‪3‬‬
‫بوده است‪.‬‬
‫با توجه به حدیث معراج که امام بخاری آن را روایت کرده و در آن‬
‫نقل شده است که پیامبر (ص) در ش‚‚ب مع‚‚راج حض‚‚رت عیس‚‚ی (ع) را در‬
‫آس‚مان دوم دی‚ده اس‚ت‪ ،‬حض‚‚رت عیس‚ی هم اکن‚ون زن‚ده و در آس‚مان دوم‬
‫قرار دارد و در آنجا خواهد ماند تا زمانی که خداوند او را به زمین ف‚‚رو‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬صص ‪ .573 – 574‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .571‬تفسیر المنار‪،‬‬
‫ج ‪ ،6‬ص ‪.18‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬الحجر‪.6 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.587‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪104‬‬

‫می‌فرس‚‚تد و وی آنط‚‚ور ک‚‚ه در روای‚‚ات آم‚‚ده اس‚‚ت دج‚‚ال را ب‚‚ه قت‚‚ل‬

‫‪1‬‬
‫می‌رساند‪.‬‬
‫خداوند در آیه‌ی دیگری در مورد به آسمان بردن حضرت عیس‚‚ی (ع)‬
‫می‌فرماید‪:‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.   ...‬‬
‫«(ب‪dd‬ه ی‪dd‬اد آوری‪dd‬د) هنگ‪dd‬امی را ک‪dd‬ه خ‪dd‬دا فرم‪dd‬ود‪ :‬ای عیس‪dd‬ی! من ت‪dd‬و را‬
‫می‌میرانم و به سوی خ‪d‬ویش ف‪d‬را می‌ب‪d‬رم و ت‪d‬و را از (پلی‪d‬دی) کس‪d‬انی‬
‫که کافر شده‌اند پاک می‌گردانم‪.»...‬‬
‫در تفسیر این آیه اختالف نظر زیادی وج‚‚ود دارد‪ ،‬ع‚‚ده‌ای از مفس‚‚ران‬
‫از جمله ضحاک و فراء بر این عقیده‌اند که در ‪‬إنی متوفّی ک و رافع‪dd‬ک‬
‫إلَّی ‪ ...‬تقدیم و تأخیر وجود دارد‪ ،‬چون واو عطف تنها برای جمع است و‬
‫موجب ترتیب نمی‌شود در این صورت معنی آیه چنین می‌ش‚ود‪« :‬من ت‚و را‬
‫به سوی خود فرا می‌برم و از کافران پاک می‌گردانم وتو را می‌میرانم بعد‬
‫از آنکه از آسمان فرود آمدی» همانطور که در آی‚‚ه‪  ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪       ‬‬
‫تقدیم و تأخیر روی داده و به معنی «و لو الکلمه سبقت من رّبک و أج‪dd‬ل‬
‫مسمی لکان لزامًا» است‪.‬‬
‫حسن و ابن جریج گفته‌اند‪« :‬متوفیک» یعنی تو را می‌گیریم و به آسمان‬
‫می‌ب‚‚ریم ب‚‚دون اینک‚‚ه م‚‚رده باش‚‚د‪ .‬ابن زی‚‚د هم ب‚‚ر این ب‚‚اور اس‚‚ت ک‚‚ه‬
‫«متوفیک» و «رافعک» به یک معنی به کار رفته‌اند و حضرت عیسی (ع)‬
‫هنوز نم‚‚رده اس‚‚ت‪ .‬ربی‚‚ع بن انس گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬منظ‚‚ور از «متوفی‚‚ک» خ‚‚واب‬
‫است یعنی تو را به خواب می‌بریم‪ ،‬چرا که خواب به م‚‚رگ ش‚‚باهت دارد‪.‬‬
‫همانطور ک‚‚ه خداون‚‚د فرم‚‚وده اس‚‚ت! ‪‬ه‪dd‬و ال‪dd‬ذی یتوف‪dd‬اکم باللی‪dd‬ل‪« ‬او کس‚‚ی‬
‫است که شما را به خواب می‌برد در شب»‪.‬‬
‫قرطبی هم گفته است‪ :‬صحیح آن است هم‚‚انطور ک‚‚ه حس‚‚ن و ابن زی‚‚د‬
‫گفت ‌ه‌اند‪ ،‬خداوند عیسی را (به صورت زنده) به آسمان فرا برده اس‚‚ت ب‚‚دون‬
‫اینک‚‚ه او را میران‚‚ده ی‚‚ا ب‚‚ه خ‚‚واب ب‚‚رده باش‚‚د‪ .‬این نظری‚‚ه از ابن عب‚‚اس‬
‫‪4‬‬
‫(رض) هم نقل شده و طبری و ضحاک هم آن را برگزیده‌اند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.287‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.55 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬طه‪.129 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،4‬صص ‪.99 – 100‬‬
‫‪105‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬نصاری ( مسیحیت)‬

‫* فرود آمدن عیسی (ع) بر زمین‬

‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪    .‬‬
‫«هر یک از اهل کتاب (اعم از یهودی و مسیحی) قب‪dd‬ل از م‪dd‬رگ خ‪dd‬ود‬
‫(و زمانی که در آس‪dd‬تانه‌ی م‪dd‬رگ ق‪dd‬رار می‌گیرن‪dd‬د و فرش‪dd‬ته‌ی م‪dd‬رگ را‬
‫مشاهده می‌کنند و زمان تکلیف به سر آمده و ایمان پذیرفته نمی‌شود)‬
‫به عیسی ایمان می‌آورد و در روز قیامت گواه بر آنان خواهد بود»‪.‬‬
‫برخی از مفسران بر این باورند که ضمیر ‪‬قبل موته‪ ‬به عیسی بر‬
‫می‌گ‚‚ردد‪ ،‬یع‚‚نی حض‚‚رت عیس‚‚ی قب‚‚ل از اینک‚‚ه بم‚‚یرد از آس‚‚مان ب‚‚ه زمین‬
‫می‌آی‚د و تم‚ام کس‚انی ک‚ه اه‚ل کتابن‚د و در آن زم‚ان وج‚ود دارن‚د ب‚ه او‬
‫ایم‚‚ان می‌آورن‚‚د‪ .‬چ‚‚ون روایت ش‚‚ده اس‚‚ت ک‚‚ه حض‚‚رت عیس‚‚ی (ع) در آخ‚‚ر‬
‫زمان به زمین فرود می‌آید و تمام اهل کتاب به او ایمان می‌آورن‚‚د و ی‚‚ک‬
‫امت را به ن‚‚ام «امت اس‚‚المی» تش‚‚کیل می‌دهن‚‚د و در هم‚‚ان زم‚‚ان خداون‚‚د‬
‫‪2‬‬
‫دجال را هم نابود می‌کند‪.‬‬
‫احادیث صحیحی هم درمورد ن‚‚زول حض‚‚رت عیس‚‚ی (ع) از آس‚‚مان ب‚‚ه‬
‫زمین وارد ش‚‚ده‌اند‪ ،‬ازجمل‚‚ه ح‚‚دیثی ک‚‚ه بخ‚‚اری روایت ک‚‚رده اس‚‚ت‪ :‬پی‚‚امبر‬
‫(ص) فرموده است‪« :‬و الذی نفسی بی‪dd‬ده لیوش‪dd‬کن أن ی‪dd‬نزل فیکم ابن م‪dd‬ریم‬
‫‪3‬‬
‫حکمًا عدًال فیکسر الصلیب و یقتل الخنزیرو یضع الجزیه»‪.‬‬
‫«قسم به کسی که جان من در دست اوست نزدیک اس‚‚ت ک‚‚ه (عیس‚‚ی)‬
‫پسر مریم در میان شما فرود آی‚‚د و ب‚‚ه عن‚‚وان داوری ع‚‚ادل و دادگ‚‚ر در‬
‫میان شما به داوری بپردازد و ص‚‚لیب‌ها را بش‚‚کند و خوک‌ه‚‚ا را بکش‚‚د و‬
‫جزیه را بردارد»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬النساء‪.158 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ .576‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.589‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.578‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪106‬‬

‫مبحث چهارم‪:‬‬
‫غلو و کفر مسیحیان در شأن عیسی (ع)‬
‫* معنی غلو در دین و حکم آن‬
‫خداوند متعال خطاب به اهل کتاب می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.  ...‬‬
‫«ای اهل کتاب! در دین خود غلو نکنید (و درباره‌ی عیسی راه اف‪dd‬راط‬
‫و تفریط را در پیش نگیرید) و درباره‌ی خدا جز حق نگویید (و برای‬
‫او شریک و همسر و فرزند قرار ندهید)»‪.‬‬
‫غلو به معنی گذشتن از حد (و افراط و تفریط) است‪ .‬یهودیان در مورد‬
‫عیسی (ع) دچار غلو شدند تا جائیکه مادرش مریم را به زنا و خود او را‬
‫به درغگویی متهم کردند‪ .‬مسیحیان هم در حق عیسی م‚‚رتکب غل‚‚و ش‚‚دند و‬
‫او را خدا و پروردگار خ‚ود ق‚‚رار دادن‚د‪ .‬ه‚ر گون‚ه اف‚‚راط و تفری‚ط ح‚رام‬
‫است و گاهی موجب کافر ش‚‚دن انس‚‚ان می‌گردن‚‚د همانطوریک‚‚ه مس‚‚یحیان ب‚‚ا‬
‫‪2‬‬
‫افراط در شأن عیسی و یهودیان با تفریط در حق او کافر شدند‪.‬‬

‫* غلو و کفر مسیحیان در شأن عیسی (ع)‬

‫مس‚‚یحیان ب‚‚ا غل‚‚و و اف‚‚راط در ش‚‚أن حض‚‚رت عیس‚‚ی (ع)‪ ،‬در واق‚‚ع‬
‫مرتکب کفر شدند‪ ،‬چون برخی از آنان عیسی را پسر خ‚‚دا نامیدن‚‚د‪ .‬خداون‚‚د‬
‫متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪     .‬‬
‫«و مسیحیان گفتند‪ :‬مسیح پسر خدا است»‪.‬‬
‫عده‌ای هم عیسی را خدای خود قرار دادند‪.‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪4‬‬
‫‪.‬‬
‫«بی‌گمان کافر شده‌اند کسانی که می‌گفتند خدا همان مس‪dd‬یح پس‪dd‬ر م‪dd‬ریم‬
‫است»‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫یعقوبیه که فرقه‌ای از مسیحیان هستند این سخن را گفته‌اند‪.‬‬
‫برخی هم گفتند‪ :‬عیسی یکی از سه خدااست‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬النساء‪.171 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.21‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬التوبه‪.30 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬المائده‪.72 :‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ ،249‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.63‬‬
‫‪107‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬نصاری ( مسیحیت)‬

‫‪1‬‬
‫‪        .‬‬
‫«بی‌گمان کافر شدند کسانی که ‌گفتند‪ :‬خدا یکی از سه خدا است»‪.‬‬
‫منظ‚‚ور آن‚‚ان از س‚‚ه خ‚‚دا‪ ،‬هللا‪ ،‬عیس‚‚ی و م‚‚ریم ب‚‚ود‪ .‬گروهه‚‚ایی از‬
‫‪2‬‬
‫مسیحیان از جمله ملکیان‪ ،‬یعقوبیان و نسطوریان چنین اعتقادی داشتند‪.‬‬
‫ُسدی و غیر اوگفته‌اند‪ :‬این آیه در مورد کسانی نازل شده که عیس‚‚ی و‬
‫م‚‚ادرش را ب‚‚ه هم‚‚راه خداون‚‚د متع‚‚ال‪ ،‬خ‚‚دای خ‚‚ود دانس‚‚ته و ب‚‚دین ت‚‚رتیب‬
‫خداوند متعال را یکی از سه خدا قرار می‌دادند‪ .‬در آی ‌ه‌ی دیگری نیز چ‚‚نین‬
‫آمده است‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.         ‬‬
‫«و (به یاد بیاور) آنگاه را که خدا می‌فرمای‪dd‬د‪ :‬این عیس‪dd‬ی پس‪dd‬ر م‪dd‬ریم!‬
‫آیا توبه م‪dd‬ردم گفته‌ای ک‪dd‬ه من و م‪dd‬ادرم را ب‪dd‬ه ج‪dd‬ز هللا تع‪dd‬الی‪ ،‬خ‪dd‬دای‬
‫خود قرار دهید؟ (عیس‪dd‬ی) گفت‪ :‬ت‪dd‬و را م‪dd‬نزه می‌دانم ک‪dd‬ه دارای ش‪dd‬ریک‬
‫وانباز باشی!»‪.‬‬
‫ابن کثیر در م‚‚ورد گفته‌ی ُس دی گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬این س‚‚خن در م‚‚ورد «هللا‬
‫‪4‬‬
‫ثالث ثالثه» از همه‌ی اقوال واضحتر است‪.‬‬
‫ابن کثیر همچنین در مورد آرا و نظرات مس‚‚یحیان در م‚‚ورد حض‚‚رت‬
‫عیسی – که اگرچه مختلفند ولی همه کفرآمیز هستند ‪ -‬می‌گوید‪ :‬مسیحیان ب‚‚ه‬
‫خاطر جهالت و نادانی‌شان ضوابطی را نمی‌شناسند و برای کفر و گم‚‚راهی‬
‫آنان حد و مرزی وج‚‚ود ن‚‚دارد‪ ،‬ع‚‚ده‌ای عیس‚‚ی را خ‚‚دا وع‚‚ده‌ای هم او را‬
‫شریک خدا می‌دانند‪ ،‬برخی هم او را پسر خدا می‌خوانند‪ .‬در واقع مس‚یحیان‬
‫گروههای مختلفی هستند که هر کدام از آن‌ها دارای آرا و نظری‚‚ات خ‚‚اص‬
‫‪5‬‬
‫خود هستند و اتفاق نظری با هم ندارند‪.‬‬

‫*عیسی (ع) بنی‌اسرائیل را به بندگی خدای یگانه دعوت می‌کند!‬

‫بدون شک دعوت عیسی (ع) مبتنی بر توحی‚د و یگان‚ه پرس‚تی ب‚وده اس‚ت‪،‬‬
‫امری که تمام پیامبران به خاطر آن مبعوث شده‌اند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬المائده‪.73 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ ،249‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،81‬تفس‚‚یر ش‚‚وکانی‪ ،‬ج ‪،2‬‬
‫ص ‪.63‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬المائده‪.116 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.81‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.591‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪108‬‬

‫‪         ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .‬‬
‫«م‪dd‬ا درمی‪dd‬ان ه‪dd‬ر مل‪dd‬تی پی‪dd‬امبری را فرس‪dd‬تادیم (و پی‪dd‬ام اص‪dd‬لی همه‌ی‬
‫پی‪dd‬امبران این ب‪dd‬وده اس‪dd‬ت) ک‪dd‬ه خ‪dd‬دا را بپرس‪dd‬تید و از ط‪dd‬اغوت دوری‬
‫کنید»‪.‬‬
‫در واقع هر آنچه غیر خ‚‚دا اس‚‚ت‪ ،‬آفری‚‚د ‌ه‌ی خ‚‚دا و بن‚‚ده‌ی او اس‚‚ت و‬
‫حضرت عیسی (ع) هنوز در گهواره بود که به این امر اعتراف کرد‪.‬‬
‫خداوند متعال به نقل از عیسی (ع) می‌فرماید‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.‬‬
‫‪   ‬‬
‫«(عیسی) گفت‪ :‬بدرستی که من بنده‌ی خدایم»‪.‬‬
‫خداوند همچنین به نقل از عیسی (ع) در دعوت بنی‌اسرائیل ب‚‚ه عب‚‚ادت‬
‫و بندگی خدا می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.       ‬‬
‫«و عیسی گفت‪ :‬این بنی‌اسرائیل! خدایی را بپرستید که پروردگار من و‬
‫پروردگار شما است‪ .‬بی‌گمان هر کس برای خدا شریک قرار دهد‪ ،‬خ‪dd‬دا‬
‫بهش‪ddd‬ت را ب‪ddd‬ر او ح‪ddd‬رام ک‪ddd‬رده و جایگ‪ddd‬اه او آتش دوزخ اس‪ddd‬ت‪ ،‬و‬
‫ستمکاران هیچ یاوری ندارند»‪.‬‬
‫حضرت عیسی (ع) در این آیه‪ ،‬بنی‌اسرائیل را به بندگی خدای یگانه‌ای‬
‫دعوت کرده است که پروردگار او و پروردگ‚‚ار آن‌ه‚‚ا اس‚‚ت و آن‚‚ان را از‬
‫شرک بر حذر داشته است و هیچ گونه تفاوتی میان خود و آنان در بندگی‬
‫خداوند قائ‚‚ل نش‚‚ده و خ‚‚ود را هم مانن‚‚د آن‚‚ان مخل‚‚وق خ‚‚دا و بن‚‚ده‌ی او ب‚‚ه‬
‫‪4‬‬
‫حساب آورده و خود را موظف دانسته است که تنها او را بندگی کند‪.‬‬
‫خداوند متعال در این باره همچنین می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪            ‬‬
‫‪            ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪5‬‬
‫‪    .‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬النحل‪.36 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬مریم‪.30 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬المائده‪.72 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ .663‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.63‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬المائده‪.116 – 117 :‬‬
‫‪109‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬نصاری ( مسیحیت)‬

‫«و (بیاد بیاور) آنگاه را که خداوند می‌گوید‪ :‬ای عیسی پسر م‪dd‬ریم! آی‪dd‬ا‬
‫ت‪dd‬و ب‪dd‬ه م‪dd‬ردم گفته‌ای ک‪dd‬ه ب‪dd‬ه ج‪dd‬ز هللا من و م‪dd‬ادرم را ن‪dd‬یز دو خ‪dd‬دای‬
‫دیگر بدانید؟ عیس‪dd‬ی می‌گوی‪dd‬د‪ :‬ت‪dd‬و را (از اینک‪dd‬ه ش‪dd‬ریک داش‪dd‬ته باش‪dd‬ی)‬
‫م‪dd‬نزه می‌دانم‪ .‬شایس‪dd‬ته‌ی من نیس‪dd‬ت ک‪dd‬ه چ‪dd‬یزی را ک‪dd‬ه ح‪dd‬ق من نیس‪dd‬ت‬
‫بگ‪dd‬ویم‪ .‬اگ‪dd‬ر آن را گفت‪dd‬ه باش‪dd‬م‪ ،‬بی‌گم‪dd‬ان ت‪dd‬و از آن آگ‪dd‬اهی‪ .‬ت‪dd‬و می‌دانی‬
‫آنچ‪dd‬ه در درون من اس‪dd‬ت ولی من از آنچ‪dd‬ه ب‪dd‬ر من پنه‪dd‬ان می‌داری‬
‫بی‌خ‪dd‬برم‪ ،‬زی‪dd‬را ت‪dd‬و دانن‪dd‬ده‌ی رازه‪dd‬ا و نهانیه‪dd‬ایی‪ .‬من ب‪dd‬ه آن‪dd‬ان چ‪dd‬یزی‬
‫نگفته‌ام مگر آنچه مرا به گفتن آن فرمان داده‌ای (و آن) اینکه (تنه‪dd‬ا)‬
‫خدا را بپرستید که پروردگار من و پروردگار شما است»‪.‬‬
‫حض‚‚رت عیس‚‚ی (ع) م‚‚أموریتی ک‚‚ه خداون‚‚د در قب‚‚ال بنی‌اس‚‚رائیل ب‚‚ر‬
‫عهده‌ی او گذاشته ب‚ه خ‚وبی انج‚ام داده و آن‚ان را ب‚ه بن‚دگی خ‚دای یگان‚ه‬
‫دعوت کرده و از تمام مظاهر شرک بر حذر داشته است‪.‬‬
‫* عیسی (ع) از دیدگاه قرآن کریم‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪...        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪           ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.       ‬‬
‫«عیسی مسیح پسر مریم تنها‪ ،‬فرستاده‌ی خداست و او واژه‌ی خداست‬
‫که آن را به م‪dd‬ریم رس‪dd‬اند و او روحی اس‪dd‬ت از ج‪dd‬انب خ‪dd‬دا‪ ،‬پس ب‪dd‬ه‬
‫خدا و پیامبرانش ایمان بیاورید و نگویید ک‪dd‬ه (خ‪dd‬دا) س‪dd‬ه ت‪dd‬ا اس‪dd‬ت (از‬
‫این سخن بیهوده) دست بردارید ک‪dd‬ه ب‪dd‬رای ش‪dd‬ما به‪dd‬تر اس‪dd‬ت‪ .‬خ‪dd‬دای ب‪dd‬ر‬
‫حق تنها یکی است و آن هللا است و او پاک و منزه اس‪d‬ت از اینک‪d‬ه‬
‫فرزندی داشته باشد‪ ،‬در حالی که آنچه که در آسمان‌ها و زمین اس‪dd‬ت‬
‫از آِن اوست و کافی است که خدا وکیل باشد»‪.‬‬
‫در این آیه خداوند عیسی مسیح را پسر مریم خوانده است‪ ،‬و این امر‬
‫الوهیت را از او نفی می‌کند‪ ،‬چ‚ون کس‚ی ک‚ه ب‚ه م‚ادرش نس‚بت داده ش‚ده‬
‫چگونه می‌تواند خدا باشد در حالی که خدا باید قدیم و غیر مخلوق و غ‚‚یر‬
‫‪2‬‬
‫محدث باشد‪.‬‬
‫در این آیه همچنین عیسی «کلمه‌ی خدا» نامیده شده اس‚‚ت‪ ،‬چ‚‚ون ب‚‚دون‬
‫پدر و بدون نطفه و تنها با گفتن واژه‌ی «ُک ْن » توسط خداون‚‚د متع‚‚ال آفری‚‚ده‬
‫ش‚‚ده اس‚‚ت‪ .‬و این در می‚‚ان عرب‌ه‚‚ا رس‚‚م اس‚‚ت ک‚‚ه اگ‚‚ر چ‚‚یزی از چ‚‚یز‬
‫دیگری صادر شد به نام آن نامگذاری ش‚‚ود و چ‚‚ون عیس‚‚ی (ع) ب‚‚ا واژه‌ی‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬النساء‪.171 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.20‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪110‬‬

‫«کن» که از خدا صادر شده آفری‚ده ش‚ده اس‚ت پس می‌ت‚وان او را «کلمه‌ی‬

‫‪1‬‬
‫خدا» نامید‪.‬‬
‫القای کلمه به مریم به این معنی است که خداوند کلمه‌ای را که عیسی‬
‫(ع) را با آن آفرید با دمیدن جبرئیل (ع) ب‚‚ه م‚‚ریم رس‚‚انید و عیس‚‚ی را در‬
‫‪2‬‬
‫(شکم) او قرار داد‪.‬‬
‫در مورد ‪‬و روح منه‪ ‬در آیه فوق اقوال مختلفی به شرح زی‚‚ر از‬
‫مفسران نقل شده است ک‚‚ه همه‌ی آن‌ه‚‚ا س‚‚خن باط‚‚ل مس‚‚یحیان را مب‚‚نی ب‚‚ر‬
‫اینکه عیسی (ع) جزئی از خدای متعال است‪ ،‬رد می‌کنند‪:‬‬
‫الف _ عیسی (ع) با دمیدن روح خدا یعنی جبرئیل (در م‚‚ادرش م‚‚ریم)‬
‫آفری‚‚‚ده ش‚‚‚ده اس‚‚‚ت‪ .‬این گ‚‚‚روه از مفس‚‚‚ران اس‚‚‚تدالل کرده‌ان‚‚‚د ب‚‚‚ه آیه‌ی‪‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.‬‬
‫«آنکه به گناه دامن نی‪dd‬الود و خ‪dd‬ود را پ‪dd‬اک نگهداش‪dd‬ت و م‪dd‬ا از روح‬
‫خود در او دمیدیم»‪.‬‬
‫عده‌ای هم در این آیه «روح» را ب‚‚ه مع‚‚نی خ‚‚ود دمی‚‚دن‪ ،‬یع‚‚نی دمی‚‚دن‬
‫جبرئیل در مریم به امر خداوند‪ ،‬گرفته‌اند‪.‬‬
‫ب _ عیسی (ع) بوسیله‌ی روحی از جانب خداوند که جبرئی‚ِل ملقب ب‚‚ه‬
‫«روح الق‚‚دس» اس‚‚ت م‚‚ورد تأیی‚‚د ق‚‚رار گرفت‚‚ه اس‚‚ت‪ .‬هم‚‚انطور ک‚‚ه خداون‚‚د‬
‫فرموده است ‪:‬و أّیدناه ب‪dd‬روح الق‪dd‬دس‪« .‬او را ب‪dd‬ه وس‪dd‬یله‌ی روح الق‪dd‬دس یع‪dd‬نی‬
‫جبرئیل مورد تأیید قرار دادیم»‪.‬‬
‫ج _ رشید رضا در تفسیر المنار بعد از ذکر دو قول فوق گفته است‪:‬‬
‫می‌توان گفت که هر دو قول فوق در م‚‚ورد «و روح من‚‚ه» ص‚‚ادق هس‚‚تند‪.‬‬
‫یعنی عیسی(ع) با دمی‚‚دن فرش‚‚ته‌ای ک‚‚ه از او ب‚‚ه «روح» و «روح الق‚‚دس»‬
‫تعبیر شده در مادرش مریم ک‚‚ه بم‚‚نزله‌ی تلقیح بین م‚‚رد و همس‚‚رش ب‚‚وده‪،‬‬
‫پدید آمده و در طول زندگی خود ب‚ه وس‚یله این روح یع‚نی جبرئی‚ل م‚ورد‬
‫تأیید قرار گرفته است‪ .‬از این روی‪ ،‬هم در زم‚‚ان ک‚‚ودکی و هم در زم‚‚ان‬
‫مردانگی روحانیت بر او غلبه داشته است‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ .‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،593‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.22‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ .593‬تفسیر قاسمی‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ .675‬تفسیر ابن عطی‚ه‪ ،‬ج ‪،4‬‬
‫ص ‪.301‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬التحریم‪.12 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬المائده‪ .110 :‬ترجمه‌ی آن گذشت‪.‬‬
‫‪111‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬نصاری ( مسیحیت)‬

‫ب‚‚دین ت‚‚رتیب واژه‌ی «روح» ب‚‚ر عیس‚‚ی (ع) اطالق ش‚‚ده اس‚‚ت‪ .‬و گوی‚‚ا‬
‫عیسی همان فرشته‌ای است که به سبب دمی‚‚دن او آفری‚‚ده ش‚‚ده و در ط‚‚ول‬
‫زندگی به وسیله‌ی او مورد تأیید خداوند قرار گرفته است‪ .‬هم‚‚انطور ک‚‚ه ب‚‚ه‬
‫منظور مبالغه ب‚‚ه ج‚‚ای اینک‚‚ه گفت‚‚ه ش‚‚ود فالنی ع‚‚ادل اس‚‚ت‪ ،‬گفت‚‚ه می‌ش‚‚ود‬
‫‪1‬‬
‫فالنی عدالت است‪.‬‬
‫د‪ -‬أبی بن کعب گفته است‪ :‬وقتی ک‚‚ه خداون‚‚د (در ازل) از فرزن‚‚دان آدم‬
‫عهد و پیمان گرفت‪ ،‬ارواح آن‚‚ان را آفری‚‚د و س‚‚پس آن‌ه‚‚ا را ب‚‚ه پش‚‚ت آدم‬
‫منتقل کرد و تنها روح عیسی را نزد خود نگه داشت‪ .‬وقتی که خواست او‬
‫را بیافریند‪ ،‬آن روح را به سوی مریم فرستاد و بدین ترتیب عیس‚‚ی از او‬
‫‪2‬‬
‫متولد شد‪ .‬از این روی خداوند فرمود‪ :‬و روح منه‪.‬‬
‫‍ه _ منظور از ‪‬و روح منه‪ ‬این اس‚‚ت ک‚‚ه خداون‚‚د روح عیس‚‚ی را‬
‫هم مانند دیگر ارواح‪ ،‬خود آفریده است‪ ،‬هم‚‚انطور ک‚‚ه منظ‚‚ور از ‪‬جمیع ‪ًd‬ا‬
‫من‪dd‬ه‪ ‬در آیه‌ی ‪‬و س ‪ّd‬خ ر لکم م‪dd‬ا فی الس‪dd‬موات و م‪dd‬ا فی اآلرض جمیع ‪ًd‬ا‬
‫منه‪ ‬این است که همه‌ی اینها آفریده‌ی خدایند‪ .‬و خداوند متع‚‚ال ب‚‚ه منظ‚‚ور‬
‫تکریم و گرامی داشت حضرت عیسی (ع) روح او را ب‚‚ه خ‚‚ود نس‚‚بت داده‬
‫است همانطوریکه ش‚‚تر حض‚‚رت ص‚‚الح را ب‚‚ه خ‚‚ود نس‚‚بت داده و فرم‚‚وده‬
‫‪3‬‬
‫است‪ :‬ناقه هللا‪.‬‬
‫و _ ‪‬و روح من‪dd‬ه‪ ‬یع‚‚نی رحم‚‚تی از ج‚‚انب خداون‚‚د‪ ،‬چ‚‚ون حض‚‚رت‬
‫عیسی (ع) رحمت خدا برای پ‚یروان خ‚ود ب‚وده اس‚ت‪ .‬و مقص‚‚ود از واژه‌ی‬
‫«روح» در آیه‌ی ‪ 4  ‬ن‚‚‚یز رحمت خداون‚‚‚د‬
‫‪5‬‬
‫است‪.‬‬
‫ز – حضرت عیسی روحی از جانب خدا نامیده شده است‪ ،‬چون روح‬
‫او از جانب خداوند و به وسیله‌ی قدرت او آفری‚‚ده ش‚‚ده اس‚‚ت ب‚‚دون اینک‚‚ه‬
‫‪6‬‬
‫جزئی از یک صاحب روح دیگر و نطفه‌ای از یک پدر زنده بوده باشد‪.‬‬

‫* مسأله‌ی آفرینش عیسی همچون آفرینش آدم است‬

‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،6‬صص ‪.82 – 83‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ .301‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.92‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،590‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.92‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬المجادله‪.22 :‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ .593‬احکام القرآن ابن عربی‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.517‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.593‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪112‬‬

‫‪           ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.     ‬‬
‫«مسأله‌ی (آفرینش) عیسی نزد خدا همچون مسأله‌ی (آفرینش) آدم است‬
‫که او را از خاک آفری‪dd‬د‪ ،‬س‪dd‬پس ب‪dd‬دو گفت‪ :‬پدی‪dd‬د آی! و او (بی‌درن‪dd‬گ)‬
‫پدید آمد»‪.‬‬
‫یع‚‚نی خ‚‚دایی ک‚‚ه توانس‚‚ته اس‚‚ت آدم را ب‚‚دون پ‚‚در و م‚‚ادر از خ‚‚اک‬
‫بیافریند‪ ،‬می‌تواند عیسی را هم بدون پدر بیافرین‚‚د‪ .‬خداون‚‚د در واق‚‚ع خواس‚‚ته‬
‫است قدرت خود را (به صورتهای مختلف) به نمایش بگذارد‪ ،‬آنگ‚‚اه ک‚‚ه آدم‬
‫را بدون پ‚در و م‚ادر آفری‚د‪ ،‬و ح‚وا را‪‬از جنس ن‚ر یع‚نی پهل‚وی آدم و‬
‫ب‚‚دون جنس م‚‚اده و عیس‚‚ی را از جنس م‚‚اده و ب‚‚دون جنس ن‚‚ر و بقی‚‚ه‬
‫‪2‬‬
‫انسان‌ها را از جنس نر و ماده آفرید‪.‬‬
‫* عیسی بنده‌ی خداست‬
‫آی‚‚ات مختلفی از ق‚‚رآن ک‚‚ریم از جمل‚‚ه آی‚‚ات زی‚‚ر عیس‚‚ی را بن‚‚ده و‬
‫آفری‚‚ده‌ی خ‚‚دا مع‚‚رفی کرده‌ان‚‚د ک‚‚ه هیچ س‚‚همی از ال‚‚وهیت و رب‚‚وبیت خ‚‚دا‬
‫ندارد‪:‬‬
‫الف‪           -‬‬
‫‪3‬‬
‫‪      .‬‬
‫«مسیح پسر م‪dd‬ریم پی‪dd‬امبری بیش نب‪dd‬ود ک‪dd‬ه پیش از او ن‪dd‬یز پی‪dd‬امبرانی‬
‫(آمده‌اند و) رفته‌اند‪ ،‬و مادرش زن بسیار راستگوئی است‪ .‬هم عیسی و‬
‫هم مادرش (چون انسان بودند) غذا می‌خوردند»‪.‬‬
‫یعنی عیسی خود مانن‚‚د تم‚‚ام پی‚‚امبران قب‚‚ل از خ‚‚ود پی‚‚امبری ب‚‚وده ک‚‚ه‬
‫خداوند آیات و معجزاتی را به او داده اس‚‚ت همچنانک‚‚ه ب‚‚ه دیگ‚‚ر پی‚‚امبران‬
‫داده است‪ ،‬و اگر او را بدون پدر آفریده‪ ،‬آدم را بدون پدر و مادر آفری‚‚ده‬
‫است‪ ،‬و مادرش هم مانند زنان راستگو و درستکار که ب‚‚ه پی‚‚امبران پیش‚‚ین‬
‫ایمان آورده‌اند‪ ،‬زنی راستگو و درستکار بوده اس‚‚ت‪ .‬س‚‚پس در نفی الوهی‚‚تی‬
‫که به عیس‚‚ی و م‚‚ادرش نس‚‚بت داده ش‚‚ده‪ ،‬خداون‚‚د می‌فرمای‚‚د ک‚‚ه آن‚‚ان ه‚‚ر‬
‫دوغذا می‌خورند و بدیهی اس‚‚ت کس‚‚ی ک‚‚ه غ‚‚ذا بخ‚‚ورد نمی‌توان‚‚د س‚‚همی از‬
‫‪4‬‬
‫ربوبیت و الوهیت داشته باشد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.59 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.367‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬المائده‪.75 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،1‬صص ‪ .664 – 665‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.64‬‬
‫‪113‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬نصاری ( مسیحیت)‬

‫‪        ‬‬ ‫ب ‪-‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪ ‬‬
‫«عیسی بنده‌ای بیش نیست که نعمت خود را بر او ارزانی داش‪d‬تیم (و‬
‫او را همچون آدم بدون سبب آفریدیم و ب‪dd‬دو ش‪dd‬رافت و ک‪dd‬رامت نب‪dd‬وت‬
‫را دادیم) و او را نمون‪dd‬ه و الگ‪dd‬و (و ع‪dd‬برتی) ب‪dd‬رای بنی‌اس‪dd‬رائیل ق‪dd‬رار‬
‫‪2‬‬
‫دادیم»‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ج – ‪.    ...‬‬
‫«(عیسی) گفت‪ :‬بدرستی که من بنده‌ی خدایم ‪.»...‬‬
‫حض‚‚رت عیس‚‚ی بع‚‚د از آنک‚‚ه متول‚‚د ش‚‚د و م‚‚ادرش او را ب‚‚ه می‚‚ان‬
‫بنی‌اس‚‚رائیل ب‚‚رد‪ ،‬اولین س‚‚خنی ک‚‚ه ب‚‚ر زب‚‚ان آورد این ب‚‚ود ک‚‚ه من بن‚‚ده‌ی‬
‫خ‚‚دایم‪ ،‬و نگفت من پس‚‚ر خ‚‚دایم آنگون‚‚ه ک‚‚ه مس‚‚یحیان درب‚‚اره‌ی او ادع‚‚ا‬
‫می‌کنند‪ ،‬چون این سخن باطلی اس‚‚ت و حض‚‚رت عیس‚‚ی (ع) ب‚‚ه ج‚‚ز س‚‚خن‬
‫حق چیز دیگری را بر زبان نمی‌آورد‪.‬‬
‫د ‪         -‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪4‬‬
‫‪.    ‬‬
‫«هرگز مسیح ابائی ندارد از اینکه بنده‌ای ب‪dd‬رای خ‪dd‬دا باش‪dd‬د (هم‪dd‬انطور‬
‫ک‪dd‬ه) فرش‪dd‬تگان مق‪dd‬رب ن‪dd‬یز از بن‪dd‬دگی او اب‪dd‬ائی ندارن‪dd‬د‪ ،‬و ه‪dd‬ر کس از‬
‫عبادت خدا امتناع ورزد و خود را بزرگ پن‪dd‬دارد‪ ،‬خداون‪dd‬د همگی آن‪dd‬ان‬
‫را (در روز قیامت) در پیشگاه خود گرد می‌آورد (و عادالن‪dd‬ه در می‪dd‬ان‬
‫‪5‬‬
‫آنان قضاوت می‌کند)»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬الزخرف‪.59 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.261‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬مریم‪.30 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬النساء‪.172 :‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.591‬‬
‫‪15‬‬

‫فصل‬
‫پنجم‬

‫صابئیان و مجوسیان‬
‫‪17‬‬

‫مبحث اول‪:‬‬
‫صابئیان‬
‫* صابئیان در قرآن و نظریات مفسران در مورد آنان‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬‬
‫«بدرس‪dd‬تی کس‪dd‬انی ک‪dd‬ه ایم‪dd‬ان آوردن‪dd‬د و کس‪dd‬انی ک‪dd‬ه یه‪dd‬ودی ش‪dd‬دند و‬
‫مسیحیان و صابئیان‪ ،‬هر کس به خ‪dd‬دا و روز آخ‪dd‬رت ایم‪dd‬ان بی‪dd‬اورد و‬
‫کردار نیک انجام دهد‪ ،‬پاداششان ن‪dd‬زد پروردگارش‪dd‬ان (محف‪dd‬وظ) اس‪dd‬ت و‬
‫نه ترسی بر آنان است و نه اندوهگین می‌شوند»‪.‬‬
‫مفسران در مورد «ص‚‚ابئیان» نظری‚‚ات مختلفی اب‚‚راز داش‚‚ته‌اند (ک‚‚ه ب‚‚ه‬
‫مهمترین آن‌ها اشاره خواهیم کرد)‪:‬‬
‫‪ -1‬تفس‪dd‬یر زمخش‪dd‬ری‪ :‬ص‚‚ابئیان ق‚‚ومی هس‚‚تند ک‚‚ه از آئین یه‚‚ودیت و‬
‫مسیحیت برگشته و فرشتگان را پرستش می‌کردن‚‚د‪ .‬واژه‌ی «ص‚‚بأ» ب‚‚ه مع‚‚نی‬
‫‪2‬‬
‫خارج شدن از دین است‪.‬‬
‫‪ -2‬تفسیر ابن عطیه‪ :‬صابئی در لغت به معنی کسی است ک‚‚ه از دی‚‚نی‬
‫برگشته و به دین دیگری گرویده است‪ .‬از این روی عرب‌ه‚‚ا ب‚‚ه کس‚‚ی ک‚‚ه‬
‫مس‚‚لمان می‌ش‚‚د می‌گفتن‚‚د‪« :‬ق‪dd‬د َص َبَأ» یع‚‚نی از دین خ‚‚ود خ‚‚ارج ش‚‚ده و دین‬
‫جدید را پذیرفته است‪ .‬و اما «صابئین» که در آیه بدان‌ها اشاره ش‚‚ده اس‚‚ت‪،‬‬
‫ُسدی گفته است‪ :‬آنان گروهی از اهل کت‚‚اب هس‚‚تند‪ .‬مجاه‚‚د گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬آن‚‚ان‬
‫قومی بی‌‌دین هستند که نه یهودی به حس‚‚اب می‌آین‚‚د و ن‚‚ه مس‚‚یحی‪ .‬ابن ابی‬
‫نجیح هم‌ گفته اس‚ت‪ :‬ص‚ابئیان ق‚ومی هس‚تند ک‚ه در موص‚ل ع‚راق س‚کونت‬
‫دارند و لفظ «ال إله أاّل هللا» را می‌گویند ولی بدان عم‚‚ل نمی‌کنن‚‚د و کت‚‚ابی‬
‫هم ندارن‚‚د‪ .‬حس‚‚ن بن ابی الحس‚‚ن و قت‚‚اده هم ب‚‚ر این باورن‚‚د ک‚‚ه ص‚‚ابئیان‬
‫ق‚‚‚ومی هس‚‚تند ک‚‚ه فرش‚‚تگان را می‌پرس‚‚تند و پنج نم‚‚از را رو ب‚‚ه قبل‚‚ه‬
‫می‌خوانند و زبور را تالوت می‌کنند‪ ،‬وقتی که زیاد بن ابی س‚‚فیان آن‚‚ان را‬
‫دید‪ ،‬خواست که جزیه را از آنان بردارد تا اینکه فهمید که آن‚‚ان فرش‚‚تگان‬
‫‪3‬‬
‫را پرستش می‌کنند (و در نتیجه از کار خود منصرف شد)‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬البقره‪.62 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.146‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،1‬صص ‪.327 – 328‬‬
 ‫‪18‬‬

‫‪ -3‬تفس‪dd‬یر آلوس‪dd‬ی‪ :‬ص‚‚ابئیان چن‚‚دین گ‚‚روه هس‚‚تند‪ ،‬گ‚‚روهی س‚‚تارگان و‬

‫گروهی بتان را می‌پرستند و هر کدام از این دو گروه ن‚‚یز خ‚‚ود دس‚‚ته‌های‬
‫مختلفی دارند که هر یک از آن‌ه‚ا دارای اعتق‚ادات و عب‚ادات خ‚اص خ‚ود‬
‫است‪ .‬امام ابوحنیف‚‚ه (رض) در م‚‚ورد آن‚‚ان می‌گوی‚‚د‪ :‬آن‚‚ان بت پرس‚‚ت نیس‚‚تند‬
‫بلک‚‚ه تنه‚‚ا س‚‚تارگان را تعظیم می‌کنن‚‚د همانگون‚‚ه ک‚‚ه کعب‚‚ه تعظیم می‌ش‚‚ود‪.‬‬
‫عده‌ای هم گفته‌ان‚‚د‪ :‬ص‚‚ابئیان موح‚‚دانی هس‚‚تند ک‚‚ه ب‚‚ه ت‚‚أثیر س‚‚تارگان اعتق‚‚اد‬
‫دارند و به بعض‚‚ی از پی‚‚امبران از جمل‚‚ه یح‚‚یی علی‚‚ه الس‚‚الم ایم‚‚ان دارن‚‚د‪.‬‬
‫برخی هم گفته‌اند‪ :‬صابئیان قومی هستند که ب‚‚ه خ‚‚دا اق‚‚رار می‌کنن‚‚د و زب‚‚ور‬
‫را می‌خوانند و فرشتگان را پرستش می‌کنند و رو به کعبه نم‚‚از می‌خوانن‚‚د‬
‫و در واقع از هر دینی چیزی را گرفته‌اند‪ .‬ام‚ا در م‚ورد ج‚واز ازدواج ب‚ا‬
‫آنان و خوردن ذبح آنان فقها با هم اختالف نظر دارند‪.‬‬
‫‪ -4‬تفسیر قرطبی‪ :‬اختالفی در این نیس‚‚ت ک‚‚ه یهودی‚‚ان و مس‚‚یحیان اه‚‚ل‬
‫کتاب هس‚‚تند‪ ،‬ل‚‚ذا هم ازدواج ب‚‚ا زن‚‚ان آن‚‚ان و هم خ‚‚وردن ذبح آن‚‚ان و هم‬
‫وضع جزی‚‚ه ب‚‚ر آن‚‚ان ج‚‚ایز اس‚‚ت‪ ،‬ولی در م‚‚ورد «ص‚‚ابئین» اختالف نظ‚‚ر‬
‫وجود دارد؛ ُس َدی و اس‚‚حاق بن راهوی‚‚ه گفته‌ان‚‚د‪ :‬ص‚‚ابئیان گ‚‚روهی از اه‚‚ل‬
‫کتاب هستند‪ .‬ابن منذر به نقل از ابن اسحاق گفته است‪ :‬خوردن ذبح آن‚‚ان و‬
‫ازدواج با زنان آنان اشکالی ندارد‪ .‬مجاهد و حسن بن ابی نجیح هم گفته‌ن‚‚د‪:‬‬
‫صابئیان قومی هستند که آئینش‚‚ان آم‚‚یزه‌ای اس‚‚ت از یه‚‚ودیت و مجوس‚‚یت و‬
‫خوردن ذبحشان جایز نیست‪ .‬حسن و قتاده هم آنان را قومی معرفی کرده‌ان‚د‬
‫که فرشتگان را می‌پرستند و رو به قبله نماز می‌خوانند و زب‚‚ور را تالوت‬
‫می‌کنند‪ .‬قرطبی بعد از نقل این اق‚‚وال گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬آنچ‚‚ه از م‚‚ذهب ص‚‚ابئیان‬
‫برمی‌آید این اس‚ت ک‚ه آن‚ان موح‚دانی هس‚تند ک‚ه ب‚ه ت‚أثیر س‚تارگان اعتق‚اد‬
‫دارن‚‚د‪ ،‬از این روی وق‚‚تی ک‚‚ه «الق‚‚ادر باهلل» در م‚‚ورد آن‚‚ان از ابوس‚‚عید‬
‫‪1‬‬
‫اصطخری سؤال کرد‪ ،‬به کافر بودن آنان فتوا داد‪.‬‬
‫‪ -5‬تفسیر ابن کث‪dd‬یر‪ :‬ام‚ا در م‚ورد ص‚‚ابئیان اختالف نظ‚ر وج‚ود دارد‪،‬‬
‫س‚‚فیان ث‚‚وری ب‚‚ه نق‚‚ل از مجاه‚‚د گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬ص‚‚ابئیان مل‚‚تی هس‚‚تند بین‬
‫مجوسیان و یهودیان و مسیحیان و دین (بخصوصی) ندارند‪ .‬ابوالعالیه‪ُ ،‬س دی‪،‬‬
‫ضحاک و اسحاق بن راهویه بر این عقیده‌اند که ص‚‚ابئیان گ‚‚روهی از اه‚‚ل‬
‫کتابن‚‚د ک‚‚ه زب‚‚ور را می‌خوانن‚‚د‪ ،‬از این روی ابوحنیف‚‚ه و اس‚‚حاق گفته‌ان‚‚د‪:‬‬
‫خوردن ذبح آنان و ازدواج با زنان آنان اشکالی ندارد‪ .‬از حس‚‚ن هم روایت‬
‫شده که می‌گفت‪ :‬صابئیان ملتی مانند مجوسیان هستند‪ .‬فخر رازی هم ب‚‚ر این‬
‫باور است که آنان قومی هستند که س‚‚تارگان را می‌پرس‚‚تند ب‚‚دین مع‚‚نی ک‚‚ه‬
‫خداوند ستارگان را قبله‌ی عبادت و دعا قرار داده و ی‚‚ا اینک‚‚ه ت‚‚دبیر ام‚‚ور‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،1‬صص ‪.434 – 435‬‬
‫‪119‬‬ ‫فصل پنجم‪ :‬صابئیان و مجوسیان‬

‫عالم را به آن‌ها واگذار کرده است‪ .‬سپس ابن کثیر گفته است‪ :‬ظ‚‚اهرترین و‬
‫قویترین این اقوال – خدا هم به‚‚تر می‌دان‚‚د – ق‚‚ول مجاه‚‚د و پ‚‚یروان او و‬
‫وهب بن منبه است که اعتقادشان بر این است که صابئیان ملتی هستند ک‚‚ه‬
‫نه بر دین یهودیان و مسیحیان و مجوس‚‚یان هس‚‚تند و ن‚‚ه ب‚‚ه آیین مش‚‚رکین‬
‫اعتقاد دارند بلکه بر فطرت خود باقی مانده و دین مشخصی ندارند ک‚‚ه از‬
‫آن پ‚‚یروی کنن‚‚د‪ .‬از این روی مش‚‚رکان‪ ،‬مس‚‚لمانان را «ص‚‚ابئی» می‌نامیدن‚‚د‬
‫‪1‬‬
‫بدین معنی که از تمام ادیان موجود در آن زمان خارج شده‌اند‪.‬‬
‫‪ -6‬تفسیر شوکانی‪ :‬صابئیان قومی هستند که ستارگان را می‌پرستند‪ ،‬عده‌ای‬
‫هم آن‚ان را گ‚روهی از مس‚یحیان ب‚ه حس‚اب آورده‌ان‚د ولی این غ‚یر ص‚‚حیح‬
‫است‪ ،‬چون آنان گروه معروفی هستند ک‚ه ب‚ه هیچ ی‚ک از ادی‚ان منتس‚ب ب‚ه‬
‫‪2‬‬
‫پیامبران بر نمی‌گردند‪.‬‬
‫از آنچه که مفسران در مورد ص‚‚ابئیان گفت‚‚ه و از پیش‚‚ینیان خ‚‚ود نق‚‚ل‬
‫کرده‌اند به روشنی در می‌یابیم که آنان شناختی کافی از اعتق‚‚ادات و دی‚‚انت‬
‫ص‚‚ابئیان نداش‚‚ته‌اند و ه‚‚ر چ‚‚ه گفته‌ان‚‚د از روی ح‚‚دس و گم‚‚ان و از روی‬
‫ظاهر عبادات و اوضاع و احوال آنان بوده است‪ ،‬چ‚‚ون اگ‚‚ر حقیقت دی‚‚انت‬
‫و معتقدات آنان را می‌شناختند‪ ،‬ت‚‚ا این ح‚‚د ب‚‚ا هم اختالف نظ‚‚ر نمی‌داش‚‚تند‪.‬‬
‫ولی آنچه برای ما روشن شده است این است که صابئیان نه اهل کتابن‚‚د و‬
‫ن‚ه گ‚روهی از اه‚ل کت‚اب و ق‚‚رآن ک‚ریم و س‚نت نب‚وی هم این مطلب را‬
‫تأیید می‌کنند‪.‬‬
‫‪ -1‬قرآن کریم‪:‬‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.        ‬‬
‫«این (قرآن) کتاب مبارک (و پر خیر و برکتی) است که ما آن را فرو‬
‫فرستاده‌ایم‪ ،‬پس از آن پ‪d‬یروی (و ب‪d‬دان عم‪d‬ل) کنی‪d‬د و (از مخ‪d‬الفت ب‪d‬ا‬
‫آن) بپرهیزی‪dd‬د باش‪dd‬د ك‪dd‬ه م‪dd‬ورد رحمت خ‪dd‬دا ق‪dd‬رار گیری‪dd‬د‪( .‬آن را ف‪dd‬رو‬
‫فرستاده‌ایم) تا نگویید کتاب تنها بر دو گروه پیش از ما فرو فرس‪dd‬تاده‬
‫شده است و ما از بحث و بررسی آن‌ها بی‌خبر بوده‌ایم»‪.‬‬
‫مفسران در تفسیر این دو آی‚‚ه نظ‚‚رات مختلفی را ب‚‚ه ش‚‚رح زی‚‚ر بی‚‚ان‬
‫داشته‌اند‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.104‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.423‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬األنعام‪.155 – 156 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪120‬‬

‫الف – تفسیر قرطبی‪ :‬خداوند در این دو آیه خطاب به اهل مک‚‚ه گفت‚‚ه‬
‫است‪ :‬ما قرآن را بر شما فرو فرستادیم ت‚‚ا نگویی‚‚د ک‚‚ه کتاب‌ه‚‚ای ت‚‚ورات و‬
‫‪1‬‬
‫انجیل بر یهودیان و مسیحیان نازل شده و کتابی بر ما نازل نشده است‪.‬‬
‫از تفسیر قرطبی چنین بر می‌آید ک‚‚ه منظ‚‚ور اه‚‚ل مک‚‚ه و دیگ‚‚ران از‬
‫اهل کتاب تنها یهودیان و مسیحیان بوده‌اند و سیاق آی‚‚ه هم بی‚‚انگر این ام‚‚ر‬
‫است‪ ،‬پس مفهوم «اهل کتاب» غیر یهودیان و مسیحیان از قبی‚ل ص‚ابئیان و‬
‫مجوسیان را در برنمی‌گیرد‪.‬‬
‫ب – تفسیر ابن کثیر‪ :‬علی بن ابی طلح‚‚ه از ابن عب‚‚اس روایت ک‚‚رده‬
‫است که در دو آیه‌ی فوق منظور از دو گروهی ک‚ه کت‚اب ب‚ر آن‚ان ن‚ازل‬
‫شده یهودیان و مسیحیان هستند‪ .‬مجاهد و ُسَدی و قتاده هم‪ ،‬چ‚‚نین گفته‌ان‚‚د‪ .‬و‬
‫منظور از ‪‬و إن کّنا عن دراستهم لغافلین‪ ‬این است ک‚‚ه م‚‚ا نمی‌فهمی‚‚دیم‬
‫که آنان چه می‌گفتند‪ ،‬چون زبان آنان با زبان ما تفاوت داشت و در نتیج‚‚ه‬
‫‪2‬‬
‫ما از آن‌ها غافل بودیم‪.‬‬
‫گفته‌ی مجاه‚‚‚د و همفک‚‚‚ران او هم نش‚‚‚ان می‌ده‚‚‚د ک‚‚‚ه منظ‚‚‚ور از دو‬
‫گروهی که کت‚‚اب ب‚‚ر آن‌ه‚‚ا ف‚‚رو فرس‚‚تاده ش‚‚ده اس‚‚ت‪ ،‬یهودی‚‚ان و مس‚‚یحیان‬
‫هستند و در اصطالح آنان تنها این دو گروه اهل کتاب به حس‚‚اب می‌آین‚‚د‪،‬‬
‫بنابراین‪ ،‬اهل کتاب شامل صابئیان و مجوس‚‚یان و امث‚‚ال آن‌ه‚‚ا نمی‌ش‚‚ود‪ .‬ب‚‚ه‬
‫همین دلیل تم‚‚ام مفس‚‚ران گفته‌ان‚‚د‪ :‬منظ‚‚ور از این دو گ‚‚روه تنه‚‚ا یهودی‚‚ان و‬
‫مسیحیان هستند و ابن عطیه در این مورد ادعای اجم‚‚اع مفس‚‚رین را ک‚‚رده‬
‫‪3‬‬
‫است‪.‬‬
‫ج – تفس‪dd‬یر فتح‌البی‪dd‬ان‪ :‬دراین آی‚‚ه تنه‚‚ا ب‚‚ه دو کت‚‚اب ن‚‚ازل ش‚‚ده ب‚‚ر‬
‫یهودیان و مسیحیان اشاره شده است‪ ،‬چون از می‚‚ان کتاب‌ه‚‚ای آس‚‚مانی‪ ،‬این‬
‫دو کتاب از لحاظ اشتمال بر احکام از همه مشهورتر بوده‌ان‚‚د و این داللت‬
‫می‌کند بر اینکه مجوسیان اهل کتاب نبوده‌اند‪ ،‬چون اگر آن‌ها هم اهل کت‚‚اب‬
‫می‌بودند‪ ،‬گروههایی که کتاب بر آن‌ها نازل شده است سه گروه می‌شدند نه‬
‫‪4‬‬
‫دو گروه‪ .‬ابن کمال این سخن را گفته است‪.‬‬
‫این آی‚‚ه همچ‚‚نین داللت می‌کن‚‚د ب‚‚ر اینک‚‚ه ص‚‚ابئیان هم اه‚‚ل کت‚‚اب ب‚‚ه‬
‫حساب نمی‌آیند‪ ،‬چون اگر آن‌ها هم اهل کتاب به حساب می‌آمدند‪ ،‬گروههایی‬
‫که کتاب بر آن‌ها نازل شده است بیش از دو گروه می‌بودند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،7‬صص ‪.143 – 144‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.192‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ .405‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪ .61‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪،8‬‬
‫ص ‪.204‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.281‬‬
‫‪121‬‬ ‫فصل پنجم‪ :‬صابئیان و مجوسیان‬

‫‪ -2‬سنت نبوی‪:‬‬
‫در سنت نبوی چیزی وارد نشده اس‚‚ت مب‚‚نی ب‚‚ر اینک‚‚ه ص‚‚ابئیان ج‚‚زو‬
‫اهل کتاب به حساب می‌آیند و یا اینکه مثل اهل کتاب بای‚‚د ب‚‚ا آن‌ه‚‚ا رفت‚‚ار‬
‫ش‚ود همانطوریک‚ه در م‚ورد مجوس‚یان وارد ش‚ده اس‚ت‪ .‬در ح‚الی ک‚ه اگ‚ر‬
‫صابئیان هم مثل مجوسیان بودند‪ ،‬در سنت نبوی به آن‌ه‚‚ا اش‚‚اره می‌ش‚‚د ب‚‚ه‬
‫اعتبار اینکه اه‚‚ل کت‚‚اب هس‚‚تند و ی‚‚ا ب‚‚ه اعتب‚‚ار اینک‚‚ه مانن‚‚د مجوس‚‚یان در‬
‫بعضی از احکام ملحق به اهل کتاب هستند‪.‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪122‬‬

‫مبحث دوم‪:‬‬
‫مجوسیان‬
‫* مجوسیان در قرآن کریم و نظریات مفسران در مورد آنان‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.          ‬‬
‫«به درستی که خداوند در روز قیامت میان کسانی که ایم‪dd‬ان آورده‌ان‪dd‬د‬
‫و کسانی که یهودی شده‌اند و میان صابئیان و مس‪dd‬یحیان و مجوس‪dd‬یان‬
‫و کسانی که مشرک ش‪dd‬ده‌اند داوری خواه‪dd‬د ک‪dd‬رد و مس‪ّd‬لمًا خداون‪d‬د ب‪d‬ر‬
‫هر چیزی شاهد و ناظر است»‪.‬‬
‫مفسران در مورد مجوسیان نظریات مختلفی به شرح زیر دارند‪:‬‬
‫‪ -1‬تفسیر قرطبی‪ :‬مجوسیان آتش پرستانی هس‚تند ک‚ه قائ‚ل ب‚ه دو اص‚ل‬
‫نور و ظلمت برای جهان هستی هستند‪ .‬قتاده گفته است‪ :‬ادیان پنج ت‚‚ا هس‚‚تند‬
‫‪2‬‬
‫که از آن‌ها چهارتا شیطانی و یکی رحمانی است‪.‬‬
‫‪ -2‬تفسیر ابن عطیه‪ :‬مجوسیان کسانی هس‚‚تند ک‚‚ه آتش و آفت‚‚اب و م‚‚اه را‬
‫‪3‬‬
‫می‌پرستند‪.‬‬
‫‪ -3‬تفسیر آلوسی‪ :‬مجوسیان با توجه به آنچ‚‚ه از قت‚‚اده نق‚‚ل ش‚‚ده اس‚‚ت‪،‬‬
‫قومی هستند که آفتاب و ماه و آتش را می‌پرستند‪ .‬ع‚‚ده‌ای هم آن‚‚ان را تنه‚‚ا‬
‫آفت‚‚اب پرس‚‚ت و م‚‚اه پرس‚‚ت خوانده‌ان‚‚د و ع‚‚ده‌ای دیگ‚‚ر آن‚‚ان را تنه‚‚ا آتش‬
‫پرست نامیده‌اند‪ .‬ب‚‚رخی هم گفته‌ان‚‚د‪ :‬مجوس‚‚یان ق‚‚ومی هس‚‚تند ک‚‚ه از مس‚‚یحیان‬
‫کن‚‚اره گرفت‚‚ه و لب‚‚اس پش‚‚مین پوش‚‚یده و راه ان‚‚زوا و گوش ‚ه‌گیری در پیش‬
‫گرفته‌اند‪ .‬برخی نیز بر این باورند که مجوسیان قومی هستند ک‚‚ه قس‚‚متی از‬
‫دین خود را از مسیحیت و قسمتی را هم از یهودیت گ‚‚رفت ‌ه و معتقدن‚‚د ک‚‚ه‬
‫جهان هس‚‚تی دارای دواص‚‚ل ن‚‚ور و ظلمت اس‚‚ت‪ .‬از کت‚‚اب «مل‪dd‬ل و نح‪dd‬ل»‬
‫(شهرس‪dd‬تانی) چ‚‚نین برمی‌آی‚‚د ک‚‚ه مجوس‚‚یان دارای طوای‚‚ف مختلفی هس‚‚تند و‬
‫آن‚‚ان قب‚‚ل از یهودی‚‚ان و مس‚‚یحیان وج‚‚ود داش‚‚ته‌اند و ب‚‚رخالف ص‚‚ابئیان از‬
‫کت‚‚اب و ش‚‚ریعت خ‚‚اص خ‚‚ود برخ‚‚وردار هس‚‚تند و آتش را تعظیم می‌کنن‚‚د‪.‬‬
‫همچنین در کتاب «ملل و نحل» آمده است که مجوسیان آتشکده‌های ف‚‚راوانی‬
‫دارن‚‚د‪ .‬اولین آتش‚‚کده‌ای ک‚‚ه «فری‪dd‬دون» آن را س‚‚اخت آتش‚‚کده‌ی ط‚‚وس و‬
‫آتشکده‌ی بخ‚اری ب‚ه ن‚ام «بردس‪dd‬ون» و آتش‚کده‌ی «کرک‪dd‬و» در سیس‚تان ب‚ود‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬الحج‪.17 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.23‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪.243‬‬
‫‪123‬‬ ‫فصل پنجم‪ :‬صابئیان و مجوسیان‬

‫مجوس‚‚یان در بخ‚‚اری آتش‚‚کده‌ی دیگ‚‚ری ن‚‚یز ب‚‚ه ن‚‚ام «قب‪dd‬اذان» داش‚‚تند و‬

‫«کیمرد» هم در بین ش‚یراز و اص‚‚فهان آتش‚کده‌ای را س‚اخته ب‚ود‪ .‬در دیگ‚ر‬
‫نواحی ایران نیز آتشکده‌های مختلفی وجود داشت‪ .‬تمام این آتشکده‌ها قب‚‚ل از‬
‫«زرتش‪dd‬ت» وج‚‚ود داش‚‚ته‌اند و «زرتش‪dd‬ت» آتش‚‚کده‌ی «بتس‪dd‬یا» را بن‚‚ا نه‚‚اد‪ .‬در‬
‫سرزمین روم (شرقی) و بر دروازه‌ه‚‚ای ش‚‚هر قس‚‚طنطنیه (اس‚‚تانبول کن‚‚ونی)‬
‫آتشکده‌ای بود که شاپور پسر اردشیر آن را ساخته بود و تا روزگار مهدی‬
‫(عباسی) باقی مانده بود‪« .‬بوران» دخ‚‚تر کس‚‚ری هم در ن‚‚زدیکی ش‚‚هر بغ‚‚داد‬
‫آتشکده‌ای به نام «باس‪dd‬فیثا» داشت و در هن‚‚د و چین هم آتش‚‚کده‌هایی وج‚‚ود‬
‫داشت‪ .‬در کتاب لغت صحاح آمده است‪« :‬مجوسّیه» ی‚‚ک آیین و کیش اس‚‚ت‪،‬‬
‫و «َم جوسی» منسوب به این آیین و کیش است و جمع آن «َم ُج وس» اس‚‚ت‪.‬‬
‫در کتاب قاموس هم آمده است‪« :‬مجوس» بر وزن صبور به معنی شخص‚‚ی‬
‫است ک‚‚ه گوش‌ه‚‚ای ک‚‚وچکی دارد و آیی‚‚نی را اب‚‚داع ک‚‚رده و م‚‚ردم را ب‚‚ه‬
‫سوی آن دعوت می‌کند و در واقع لفظ معّربی است ک‚‚ه از «مینح ک‪dd‬وش»‬
‫گرفته شده است‪ .‬ع‚‚ده‌ای هم «مج‪dd‬وس» را مع‚‚ّر ب «موک‪dd‬وش»‪ 1‬دانس‚‚ته‌اند ک‚‚ه‬
‫چون مجوسیان موهای سر خود را تا بناگوش دراز می‌کردند‪ ،‬این لف‚‚ظ ب‚‚ر‬
‫‪2‬‬
‫آنان اطالق شده است‪.‬‬
‫‪ -4‬تفسیر فتح البی‪d‬ان‪ :‬مجوس‚یان‪ ،‬کس‚انی هس‚تند ک‚ه آتش را می‌پرس‚تند و‬
‫معتقد به دو اصل نور و ظلمت برای جهان هستی هستند‪ .‬ع‚‚ده‌ای هم آن‚‚ان را‬
‫قومی می‌دانند ک‚ه آفت‚اب و م‚اه را می‌پرس‚تند‪ .‬ب‚رخی هم آن‚ان را گ‚روهی از‬
‫مسیحیان دانسته‌اند که از آنان کناره گرفته و جامه‌ی زه‚‚د را ب‚‚ه تن کرده‌ان‚‚د‪.‬‬
‫عده‌ای هم گفته‌اند‪ :‬مجوسیان کسانی هستند که قسمتی از دین یهود و قسمتی از‬
‫‪3‬‬
‫آیین مسیح را گرفته‌اند‪.‬‬
‫‪ -5‬تفسیر شوکانی‪ :‬شوکانی هم مجوسیان را آتش پرست و معتقد به دو‬
‫اصل نور و ظلمت برای جهان هستی معرفی کرده و س‚‚پس اق‚‚وال دیگ‚‚ری‬
‫‪4‬‬
‫که در مورد آنان گفته شده ذکر کرده است‪.‬‬
‫قول راجح آن است که مجوسیان جزو اهل کتاب به حساب نمی‌آیند ب‚‚ه‬
‫خاطر دالیلی که قبًال درمورد صابئیان ذکر ک‚‚ردیم و ن‚‚یز ب‚‚ه خ‚‚اطر اینک‚‚ه‬
‫صاحب تفسیر فتح البیان به نقل از «ابن کمال» در تفسیر آیه‌ی‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬در متن کتاب به همین صورت قید شده است ولی ظاهرًا «موگوش» بوده است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج ‪ ،17‬ص ‪.129‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪.25‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.443‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪124‬‬

‫‪      ‬‬

‫‪ 1   ‬گفته اس‚‚ت‪ :‬این آی‚‚ه داللت می‌‌کن‚‚د‬
‫بر اینکه مجوسیان جزو اهل کتاب محسوب نمی‌ش‚‚وند‪ ،‬چ‚‚را ک‚‚ه اگ‚‚ر ج‚‚زو‬
‫اهل کتاب به حساب می‌آمدند‪ ،‬اقوامی که کتاب بر آن‌ها نازل شده ب‚‚ود س‚‚ه‬
‫‪2‬‬
‫طائفه می‌بودند نه دو طایفه‪.‬‬
‫صاحب تفسیر فتح البیان بدون هیچ توضیح و تفسیری س‚‚خن ابن کم‚‚ال‬
‫را نقل ک‚رده اس‚ت‪ ،‬گ‚ویی ک‚ه آن را پس‚ندیده اس‚ت‪ ،‬ولی بای‚د دانس‚ت ک‚ه‬
‫مجوس‚‚یان در پ‚‚اره‌ای از احک‚‚ام ب‚‚ه اه‚‚ل کت‚‚اب یع‚‚نی یهودی‚‚ان و مس‚‚یحیان‬
‫ملحق می‌شوند‪ ،‬چراکه پیامبر (ص) در مورد آن‚‚ان فرم‚‚وده اس‚‚ت‪« :‬س‪ّd‬نوابهم‬
‫سّنه أهل الکتاب» یعنی همچون اهل کتاب با آنان (مجوسیان) رفتار کنید‪.‬‬
‫امام مالک هم در کت‚‚اب «موط‚‚أ» از جعف‚‚ر بن محم‚‚د و او از پ‚‚درش‬
‫نق‚‚ل ک‚‚رده ک‚‚ه عم‚‚ر بن خط‚‚اب (رض) در م‚‚ورد مجوس‚‚یان گفت‪ :‬نمی‌دانم‬
‫درم‚‚ورد آن‚‚ان چگون‚‚ه رفت‚‚ار کنم؟ عب‚‚دالرحمان بن ع‚‚وف گفت‪ :‬من گ‚‚واهی‬
‫می‌دهم که از پیامبر (ص) شنیدم که می‌فرمود‪« :‬سّنوابهم سّنه أهل الکتاب»‪.‬‬
‫ابن منذر گفته است‪ :‬منظور عمر بن خطاب (رض) از اینکه گفته است‬
‫نمی‌دانم با آن‌ها چه کار کنم تنها در مورد جزیه بوده است‪.‬‬
‫این س‚‚خن پی‚‚امبر (ص) داللت می‌کن‚‚د ب‚‚ر اینک‚‚ه مجوس‚‚یان اه‚‚ل کت‚‚اب‬
‫نبوده‌اند‪ ،‬و جمهور فقها هم بر این باورند‪ .‬ولی از امام ش‚‚افعی روایت ش‚‚ده‬
‫که مجوسیان اهل کت‚‚اب ب‚‚وده و کت‚‚اب خ‚‚ود را تحری‚‚ف کرده‌ان‚‚د و ظ‚‚اهرًا‬
‫امام شافعی (رح) به حدیث ضعیفی که از طریق ابوسعید بقال از ام‚‚ام علی‬
‫(رض) روایت شده‪ ،‬استناد کرده است‪ .‬ابن عطیه گفته است‪ :‬روایت ش‚‚ده ک‚‚ه‬
‫‪3‬‬
‫پیامبری به نام «زرتشت» در میان مجوسیان مبعوث شده است‪.‬‬
‫مجوس‚‚یان هم اکن‚‚ون در بعض‚‚ی از ن‚‚واحی ای‚‚ران وج‚‚ود دارن‚‚د ولی‬
‫تعدادشان زیاد نیست‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬األنعام‪ .155 – 156 :‬ترجمه‌ی آیه گذشت‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.281‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ح ‪ ،8‬ص ‪.111‬‬
 ‫فصل‬
‫ششم‬

‫مشرکان و دهریان‬
 ‫مبحث اول‪:‬‬
‫مشرکان‬
‫* توحید الوهیت‬
‫نخستین چیزی که پیامبر خاتم حض‚‚رت محم‚‚د (ص) و پی‚‚امبران پیش‚‚ین‬
‫مردم را به آن دعوت کرده‌اند‪ ،‬عبادت و بندگی خ‚‚دای یگان‚‚ه اس‚‚ت‪ .‬خداون‚‚د‬
‫متعال فرموده است‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.           ‬‬
‫«(این ق‪dd‬رآن) کت‪dd‬ابی اس‪dd‬ت ک‪dd‬ه آیه‌ه‪dd‬ای آن محکم گردی‪dd‬ده و از ج‪dd‬انب‬
‫خداون‪dd‬د حکیم و آگ‪dd‬اه ش‪dd‬رح و بی‪dd‬ان ش‪dd‬ده اس‪dd‬ت‪ .‬اینک‪dd‬ه ج‪dd‬ز خ‪dd‬دا را‬
‫نپرستید‪ ،‬بی‌گمان من از جانب خدا برای شما بیم دهنده و مژده دهنده‬
‫هستم»‪.‬‬
‫و این همان چیزی است که نوح قوم خود را بدان دعوت کرده است‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪     .‬‬
‫«و نوح را به سوی قومش فرستادیم (و ب‪dd‬ه آن‪dd‬ان گفت‪ ):‬بدرس‪dd‬تی من‬
‫برای شما بیم دهنده و بیان کنن‪dd‬ده هس‪dd‬تم‪( .‬همچ‪dd‬نین بدیش‪dd‬ان گفت‪ ):‬ک‪dd‬ه‬
‫به جز خداوند متعال کس دیگری رانپرستید»‪.‬‬
‫هود نیز ق‚‚وم خ‚‚ود را ب‚‚ه این ام‚‚ر دع‚‚وت ک‚‚رده اس‚‚ت‪ .‬خداون‚‚د متع‚‚ال‬
‫فرموده است‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪         ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.   ...‬‬
‫«و به سوی قوم ع‪d‬اد برادرش‪d‬ان ه‪d‬ود را فرس‪d‬تادیم‪ ،‬او گفت‪ :‬ای ق‪d‬وم‬
‫من! خدا را بپرستید که خدایی جز او را ندارید»‪.‬‬
‫درواقع خداوند متعال پیامبران خود را مبعوث ک‚رده اس‚ت ت‚ا امت‌ه‚ای‬
‫خود را به بندگی خدای یگانه و ترک معبودهای دیگر دعوت کنن‚‚د‪ .‬خداون‚‚د‬
‫متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ .‬‬
‫«در میان هر امتی پیامبری را مبعوث کرده‌ایم ک‪dd‬ه (ب‪dd‬ه آن‪dd‬ان بگوی‪dd‬د‪):‬‬
‫خدا را بپرستید و از طاغوت دوری کنید»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬هود‪.1 – 2 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬هود‪.25 – 26 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬هود‪.50 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬النحل‪.36 ،‬‬
 ‫* تنها خدای یگانه شایسته‌ی عبادت و بندگی است‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫«خداوند شما‪ ،‬خداوند یکت‪dd‬ا و یگان‪dd‬ه اس‪dd‬ت و ج‪dd‬ز او ک‪dd‬ه بخش‪dd‬اینده و‬
‫مهربان است هیچ خدای (بر حق) دیگری وجود ندارد»‪.‬‬
‫یعنی هیچ معبود به حق و شایستهي عبادت و بندگی وجود ندارد مگ‚‚ر‬
‫خدای یکتا و یگانه که بخشاینده و مهربان اس‚‚ت و مع‚‚نی «ال إل‪dd‬ه إاّل هللا»‬
‫نیز همین است‪ .‬و تن ندادن ب‚‚ه عب‚‚ادت و بن‚‚دگی غ‚‚یر خ‚‚دا توحی‚‚د ال‚‚وهیت‬
‫نامیده می‌شود‪.‬‬

‫*مفهوم عبادت‬
‫عبودیت در اصل به معنی خضوع و ذلت است و «طریق معّبد» یع‚نی‬
‫‪2‬‬
‫راهی که بر اثر رفت و آمد هموار شده است‪.‬‬
‫در تفسیر شوکانی هم آمده است که عبادت به معنی خضوع و فروتنی‬
‫‪3‬‬
‫است‪.‬‬
‫شیخ اإلسالم ابن تیمیه می‌گوید‪ :‬عبادت واژه‌ی ج‚‚امعی اس‚‚ت ک‚‚ه نه‚‚ایت‬
‫عشق به معبود و نهایت ذلت و فروتنی در برابر او را نشان می‌دهد‪ ،‬پس‬
‫اگر کسی در مقابل دیگری ازخ‚‚ود ذلت نش‚‚ان ده‚‚د ولی بغض و کینه‌ی او‬
‫را در دل داشته باشد و یا دیگری را دوست داشته باشد ولی در برابر او‬
‫ذلت و فروتنی نداشته باشد‪ ،‬عبادت کننده‌ی او به حساب نمی‌آید‪ .‬و در واقع‬
‫تنها خداوند متعال شایسته‌ی پرستش است‪ ،‬پس تنها باید نسبت ب‚ه او نه‚ایت‬
‫محبت و عشق و عالقه نشان داده شود و تنها در برابر او ذلت و فروتنی‬
‫صورت گیرد به طوری که اگر در برابر چیز دیگری ذلت نشان داده شود‬
‫‪4‬‬
‫و یا چیز دیگري دوست داشته شود باید تنها به خاطر خدا باشد و بس‪.‬‬
‫مظهر چنین عبادتی روی کردن به خدا است با دعا کردن و هر گونه‬
‫تعظیم قولی و عملی‪ ،‬خدایی که بر هر چیزی سلطه دارد و م‚‚افوق اس‚‚باب‬
‫است‪ ،‬چراکه خود به وجود آورنده‌ی اسباب ومتصرف در آن‌ها است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬البقره‪.163 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬راغب اصفهانی‪ ،‬مفردات الفاظ القرآن‪ ،‬ص ‪ 330‬و محمد بن ابوبکر رازی‪ ،‬مختار الصحاح‪،‬‬
‫ص ‪.173‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.138‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬ابن تیمیه‪ ،‬مجموعه فتاوی‪ ،‬ج ‪ ،15‬ص ‪.162‬‬
‫‪129‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬مشرکان و دهریان‬

‫* شرک در الوهیت‬
‫شرک در الوهیت عبارت است از اینکه انس‚‚ان عب‚‚ادت و بن‚‚دگی خ‚‚ود‬
‫را به پروردگارش اختصاص ندهد بلکه غیر خ‚‚دا را ن‚‚یز ش‚‚ریک او ق‚‚رار‬
‫دهد در حالیک‚ه خداون‚د ب‚ه او دس‚تور داده اس‚ت ک‚ه تنه‚ا خ‚دای یگان‚ه را‬
‫بندگی کند و فرموده است‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪       ‬‬
‫«و خدا را بندگی کنید و چیزی را شریک او قرار ندهید»‪.‬‬
‫شرک در الوهیت مبتنی بر این باور است که شخص مشرک می‌پندارد‬
‫خداوند در آفرینش هستی شریک داشته و یا کس دیگری او را یاری کرده‬
‫است و به خاطر نزدیکی به خدا و ش‚فاعت ک‚ردن در محض‚ر او‪ ،‬وی را‬
‫به انج‚‚ام دادن بعض‚‚ی از کاره‚‚ا وا داش‚‚ته و از انج‚‚ام دادن بعض‚‚ی دیگ‚‚ر‬
‫بازداش‚‚ته اس‚‚ت‪ .‬از این روی وق‚‚تی ک‚‚ه ش‚‚خص مش‚‚رک‪ ،‬خ‚‚دا را ب‚‚ه فری‚‚اد‬
‫می‌طلبد‪ ،‬آن کسی را که شریک خدا قرار داده و م‚‚ؤثر پنداش‚‚ته اس‚‚ت ن‚‚یز‬
‫ب‚ه هم‚راه خ‚دا ب‚ه فری‚اد می‌خوان‚د‪ ،‬و گ‚اهی هم ک‚ه (ب‚ه مص‚یبتی گرفت‚ار‬
‫می‌آید) و راهی برای دفع مضرت و جلب منفعت نمی‌یابد‪( ،‬خدا را فراموش‬
‫کرده و) تنها او را می‌خواند‪ .‬و این دع‚ا و ب‚ه فری‚اد طلبی‚دن هم‚انطور ک‚ه‬
‫در حدیث نبوی آمده است مخ و اصل عبادت است‪ .‬به عبارت دیگر ش‚‚رک‬
‫در الوهیت عبارت است از اینکه شخص مشرک قائل ب‚‚ه ن‚‚یرویی غی‚‚بی و‬
‫ماورای اسباب عادی برای برخی از مخلوقات باشد و به نفع آن‌ها امی‚‚دوار‬
‫و از ضرر آن‌ها ترس داشته باشد و در نتیجه آن‌ها را ب‚ه فری‚اد بطلب‚د و‬
‫در برابر آن‌ها ذلت نشان دهد‪ .‬خواه آن‌ه‚‚ا را ب‚‚ه ص‚‚ورت مس‚‚تقل‪ ،‬م‚‚ؤثر و‬
‫جالب منفعت بداند و یا آن‌ها را م‚‚ؤثر در اراده خداون‚‚د بدان‚‚د ب‚‚ه طوریک‚‚ه‬
‫اگر آن‌ها نمی‌بودند‪ ،‬خداوند آن ک‚‚ار را انج‚‚ام نمی‌داد‪ .‬پس عب‚‚ادت واقعی آن‬
‫است که انسان تنه‚ا ب‚ه خ‚دا روی بکن‚د و تنه‚ا او را بخوان‚د و ب‚ه فری‚اد‬
‫بطلب‚‚د در ح‚‚الی ک‚‚ه ش‚‚خص مش‚‚رک کس دیگ‚‚ری را ک‚‚ه می‌پن‚‚دارد دارای‬
‫قدرت غیبی و مؤثر در اراده‌ی خداوند اس‚‚ت ب‚‚ه فری‚‚اد می‌طلب‚‚د ت‚‚ا خداون‚‚د‬
‫‪2‬‬
‫بخاطر او کاری را برای وی انجام دهد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬النساء‪.40 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،355‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 277‬و ج ‪ ،7‬ص ‪.568‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪130‬‬

‫*توحید ربوبیت‬
‫«رّب » به معنی خالق و م‚‚دّبر و متص‚‚رف و مال‚‚ک و انج‚‚ام دهن‚‚ده و‬
‫اص‚‚الح کنن‚‚ده‌ی کاره‚‚ا اس‚‚ت‪« .‬رّب » همچ‚‚نین ب‚‚ه مع‚‚نی ت‚‚ربیت یع‚‚نی ایج‚‚اد‬
‫‪1‬‬
‫تدریجی چیزی تا رسیدن به حد کمال نیز آمده است‪.‬‬
‫تمام این معانی واژه‌ی «رّب » به طور مطلق و بدون نقص در خداون‚‚د‬
‫متعال وجود دارند ولی اثب‚‚ات این مع‚‚انی ب‚‚رای غ‚یر خ‚‚دا از مخلوق‚‚ات ب‚‚ه‬
‫یاری خدا و به اندازه‌ای متناسب با آن‌ها است‪ .‬و در واقع ثبوت این مع‚‚انی‬
‫برای مخلوقات مجازی است نه حقیقی‪.‬‬
‫از مقتض‚یات رب‚وبیت خداون‚د این اس‚ت ک‚ه خداون‚د ب‚ا ام‚ر و نهی و‬
‫قانونگذاری‪ ،‬بندگان خود را هدایت کن‚‚د و آن‚‚ان را ب‚‚ا روش‌ه‚‚ای زن‚‚دگی و‬
‫چگونگی عبادت و بندگی آشنا سازد‪ .‬و آن‚‚ان را بیه‚‚وده و ب‚‚دون ه‚‚دایت در‬
‫هستی رها نکند‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪     .‬‬
‫«آیا انسان (منکر خدا و قیامت) گمان می‌کند که بیهوده رها شود»‪.‬‬
‫منظور این است که بدون امر و نهی بیهوده ره‚ا ش‚وند هم‚انطور ک‚ه‬
‫‪3‬‬
‫امام شافعی و غیر او گفته‌اند‪.‬‬
‫امر ونهی در واقع همان ش‚‚ریعت‌هایی هس‚‚تند ک‚‚ه خداون‚‚د ب‚‚ر پی‚‚امبران‬
‫گرامی خود نازل کرده تا آن‌ها را به مردم برسانند‪.‬‬

‫* توحید ربوبیت امری فطری است‬

‫توحید ربوبیت امری فط‚ری اس‚ت و انس‚ان ب‚ر اس‚اس آن آفری‚ده ش‚ده‬
‫است‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪4‬‬
‫‪.‬‬
‫«این سرشتی است که خداوند انسان‌ها را بر (اساس) آن آفریده است‪،‬‬
‫سرشت خدا قابل تغییر نیست»‪.‬‬
‫منظور از فطرت‪ ،‬آفرینش و حالتی است که خداوند انسان را براس‚‚اس‬
‫آن آفریده و مقتضی شناخت خدا و ایمان به او است‪ .‬از این روی مشرکان‬
‫هم به وجود خداوند اعتراف کرده و ایم‚‚ان دارن‚‚د ب‚‚ه اینک‚‚ه خداون‚‚د متع‚‚ال‬
‫پروردگار‪ ،‬آفریدگار و مدّبر (هستی) است‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.102‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬القیامه‪.36 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.452‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬الروم‪.30 :‬‬
‫‪131‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬مشرکان و دهریان‬

‫‪       ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪   .‬‬
‫«و اگ‪dd‬ر از آن‪dd‬ان بپرس‪dd‬ی چ‪dd‬ه کس‪dd‬ی آس‪dd‬مان‌ها و زمین را آفری‪dd‬ده و‬
‫خورشید و ماه را مسخر کرده است؟ قطعًا خواهند گفت‪ :‬خدا»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪     .‬‬
‫«اگ‪dd‬ر از آن‪dd‬ان بپرس‪dd‬ی چ‪dd‬ه کس‪dd‬ی آن‪dd‬ان را آفری‪dd‬ده اس‪dd‬ت؟ ب‪dd‬دون ش‪dd‬ک‬
‫خواهند گفت‪ :‬خدا!»‪.‬‬
‫* شرک در ربوبیت‬
‫ش‚‚رک در رب‚‚وبیت عب‚‚ارت اس‚‚ت از اینک‚‚ه ش‚‚خص مش‚‚رک‪ ،‬آف‚‚رینش‬
‫هستی و تدبیر امور را همراه با خداوند ب‚‚ه کس دیگ‚‚ری هم نس‚‚بت داده و‬
‫به خود اجازه دهد که احکام دینی مربوط به عبادت خ‚‚دا و حالل و ح‚‚رام‬
‫را از غیر خدا یعنی از غیر کتابی که بر پیامبرانش ن‚‚ازل ش‚‚ده بگ‚‚یرد‪ .‬ب‚‚ا‬
‫این توجیه که وی به منظور خدا عالمتر اس‚‚ت‪ .‬و ب‚‚دین ت‚‚رتیب ش‚‚ریعتی را‬
‫که خداوند ب‚‚ه پی‚‚امبران خ‚‚ود وحی ک‚‚رده‪ ،‬ره‚‚ا می‌س‚‚ازد و احک‚‚ام حالل و‬
‫حرام را از غیر خدا می‌گیرد‪ .‬در بی‚‚ان همین مع‚‚نی خداون‚‚د متع‚‚ال فرم‚‚وده‬
‫است‪:3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪.        ‬‬
‫«به جز خدا علمای دینی و پارسایان خود راهم به خدائی گرفتند»‪.‬‬
‫به خدایی گرفتن آنان بدین معنی است که در امر به معاص‚‚ی و حالل‬
‫کردن آنچه که خدا حرام کرده و حرام ک‚ردن آنچ‚ه خ‚دا حالل ک‚رده اس‚ت‬
‫‪5‬‬
‫از آنان پیروی می‌کردند همانطور که ازاوامر خدایان اطاعت می‌شود‪.‬‬
‫امام احمد و ترمذی از عدی بن حاتم طائی روایت کرده‌اند که وی ب‚‚ه‬
‫مدین‚‚ه آم‚‚د و ب‚‚ر پی‚‚امبر (ص) وارد ش‚‚د درحالیک‚‚ه آیه‌ی ‪ ‬‬
‫‪.      ‬‬
‫را تالوت می‌کرد‪ .‬عدی گفت‪ :‬آنان (یعنی یهودیان و مسیحیان) علمای دینی و‬
‫پارسایان خود را پرستش نکرده‌ان‚‚د‪ .‬پی‚‚امبر (ص) فرم‚‚ود‪ :‬بل‚‚ه‪ ،‬آن‚‚ان حالل را‬
‫بر ایشان حرام و حرام را حالل کردند و آنان هم از ایشان پ‚‚یروی کردن‚‚د‬
‫‪6‬‬
‫و این خود عبادت و پرستش است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬العنکبوت‪.61 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬الزخرف‪.87 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.55‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬التوبه‪.31 :‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.264‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.348‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪132‬‬

‫*توحید ربوبیت مقتضی توحید الوهیت است‬

‫پی‚‚امبران الهی ب‚‚ر مش‚‚رکان اتم‚‚ام حجت ک‚‚رد ‌ه و گفته‌ان‚‚د ک‚‚ه توحی‚‚د‬
‫ربوبیت مقتضی توحی‚‚د ال‚‚وهیت اس‚‚ت‪ ،‬چراک‚‚ه عب‚‚ادت و بن‚‚دگی تنه‚‚ا ب‚‚رای‬
‫پروردگ‚‚ار یگان‚‚ه ج‚‚ایز اس‚‚ت و آی‚‚ات ق‚‚رآنی زی‚‚ادی در این م‚‚ورد وج‚‚ود‬
‫‪1‬‬
‫دارد‪.‬‬
‫از این روی قرآن کریم به مشرکان ی‚ادآوری می‌کن‚د ک‚ه رب‚وبیت تنه‚ا‬
‫به خدا اختصاص دارد و توحید ربوبیت خدا مستلزم توحید ال‚‚وهیت اوس‚‚ت‪.‬‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.        ‬‬
‫ی‌دهن‪dd‬د ک‪dd‬ه نمی‌توانن‪dd‬د چ‪dd‬یزی را‬ ‫«آیا چیزه‪dd‬ایی را ش‪dd‬ریک خ‪dd‬دا ق‪dd‬رار م ‌‬
‫بیافرینند‪ ،‬بلکه خودشان هم آفریده می‌شوند»‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.        ‬‬
‫«آیا کسی که می‌آفریند همچون کسی اس‪dd‬ت ک‪dd‬ه نمی‌آفرین‪dd‬د؟ آی‪dd‬ا ی‪dd‬ادآور‬
‫نمی‌شوید»‪.‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪4‬‬
‫‪.  ‬‬
‫«ای مردم مثلی زده شده است‪ ،‬پس ب‪dd‬دان گ‪dd‬وش ف‪dd‬را دهی‪dd‬د‪ .‬بي گم‪dd‬ان‬
‫کسانی را که به غ‪dd‬یر از خ‪dd‬دا می‌خوانی‪dd‬د‪ ،‬هرگ‪dd‬ز نمی‌توانن‪dd‬د مگس‪dd‬ی را‬
‫بیافرینند اگرچ‪d‬ه همگ‪d‬ان دس‪d‬ت ب‪d‬ه دس‪d‬ت هم‪d‬دیگر بدهن‪d‬د‪ .‬و اگ‪d‬ر مگس‬
‫چیزی را از آن‪dd‬ان بس‪dd‬تاند‪ ،‬نمی‌توانن‪dd‬د آن را ازاو ب‪dd‬از پس بگیرن‪dd‬د‪ .‬هم‬
‫ط‪dd‬الب (ک‪dd‬ه مگس اس‪dd‬ت) و هم مطل‪dd‬وب (ک‪dd‬ه بت‪dd‬ان س‪dd‬نگی و معب‪dd‬ودان‬
‫دروغین هستند) درمانده و ناتوانند»‪.‬‬
‫این آیات قرآنی یک حقیقت روشن را به مش‚‚رکین ی‚‚ادآوری می‌کنن‚‚د و‬
‫آن اینک‚‚‚ه چگون‚‚‚ه این معبوده‚‚‚ای (دروغین) را ک‚‚‚ه ع‚‚‚اجز و ناتوانن‚‚‚د و‬
‫نمی‌توانند چیزی را بیافرینند شریک خدا قرار داده و به هم‚‚راه او پرس‚‚تش‬
‫می‌کنند؟‬
‫ق‚‚رآن ک‚‚ریم مث‚‚ال واض‚‚حی ب‚‚رای مش‚‚رکین می‌زن‚‚د مب‚‚نی ب‚‚ر اینک‚‚ه‬
‫معبودهایی که آنان به جز خدا می‌خوانند و پرستش می‌کنند نمی‌توانن‚‚د ح‚‚تی‬
‫مگسی را بیافرینند و اگر مگس چیزی را از آنان بس‚‚تاند نمی‌توانن‚‚د آن را‬
‫از دست او برهانند پس چگونه عقل سلیم به آنان اج‚‚ازه می‌ده‚‚د ک‚‚ه چ‚‚نین‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.20‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬األعراف‪.191 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬النحل‪.17 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬الحج‪.73 :‬‬
‫‪133‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬مشرکان و دهریان‬

‫معبودهایی را عبادت کنند و آنان را با خدایی که تنها او آفرینن‚‚ده اس‚‚ت و‬

‫غیر از او همه آفریده و عاجز و ناتوان هستند‪ ،‬در ی‚‚ک رتب‚‚ه ق‚‚رار دهن‚‚د‬
‫‪1‬‬
‫و پرستش کنند‪.‬‬
‫قرآن کریم با مشرکان به ستیز برمی‌خیزد و ب‚‚ه آن‚‚ان ی‚‚ادآوری می‌کن‚‚د‬
‫که آنچه آنان به جز خدا می‌پرستند‪ ،‬درم‚‚الکیت آس‚‚مان‌ها و زمین ذره‌ای ب‚‚ا‬
‫خداوند مشارکت ندارند و خداوند کوچک‚‚ترین نی‚‚ازی ب‚‚ه ی‚‚اری آن‌ه‚‚ا ن‚‚دارد‪،‬‬
‫بنابراین باید از تم‚‚ام ان‚‚واع و اش‚‚کال ش‚‚رک دوری جوین‚‚د و تنه‚‚ا خ‚‚دا را‬
‫پرستش کنند‪ .2‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.      ‬‬
‫«بگو‪ :‬کسانی را بخوانید که به جز خدا (معبود خ‪dd‬ود) می‌پنداری‪dd‬د‪ .‬آن‌ه‪dd‬ا‬
‫در آسمان‌ها و زمین هیچ گونه مالکیت و مش‪dd‬ارکتی ندارن‪dd‬د و خداون‪dd‬د‬
‫از میان آنان یاور و پشتیبانی ندارد»‪.‬‬
‫* اشتباه در فهم معنی عبادت‬
‫قبًال آیاتی را ذکر کردیم ک‚‚ه در آن‌ه‚‚ا ب‚‚ه ص‚‚راحت ب‚‚ه عب‚‚ادت خ‚‚دای‬
‫یگانه و دوری از شرک بویژه شرک در عبادت دس‚‚تور داده ش‚‚ده ب‚‚ود‪ .‬در‬
‫همین راستا و عالوه بر آیات فوق خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪4‬‬
‫‪.    ‬‬
‫«پس هر کس خواهان دیدار پروردگار خویش است‪ ،‬باید ک‪dd‬ار شایس‪dd‬ته‬
‫انج‪dd‬ام ده‪dd‬د و در عب‪dd‬ادت و پرس‪dd‬تش پروردگ‪dd‬ارش کس‪dd‬ی را ش‪dd‬ریک‬
‫نسازد»‪.‬‬
‫ولی عده‌ی زیادی از مسلمانان معتقدند که منظور از «عب‪dd‬ادت» در این‬
‫آیات‪ ،‬تنها عبادت‌ها (و شعایر ویژه‌ای) از قبیل نماز و روزه و امث‚‚ال اینه‚‚ا‬
‫است که پیامبران با خود آورده‌ان‚‚د‪ ،‬چراک‚‚ه آن‚‚ان نمی‌دانن‚‚د ک‚‚ه دع‚‚وت انبی‚‚ا‬
‫مبتنی اس‚ت ب‚ر اختص‚اص تم‚ام ان‚واع (و مظ‚اهر) عب‚ادت از قبی‚ل دع‚ا و‬
‫ترس و امید داشتن و قربانی کردن به منظور تق‚‚رب جس‚‚تن ب‚‚ه خ‚‚داو نهی‬
‫از شریک قرار دادن غیر خ‚‚دا ب‚‚رای خ‚‚دا در ان‚‚واع این عبادت‌ه‚‚ا و ع‚دم‬
‫جواز انجام دادن این عبادت‌ها برای غیر خ‚‚دا خ‚‚واه فرش‚‚ته و انس‚‚ان و ی‚‚ا‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.469‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.324‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬السبأ‪.22 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬الکهف‪.110 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪134‬‬

‫سنگ و درخت باشد‪ ،‬چون ه‚‚ر آنچ‚‚ه غ‚‚یر خ‚‚دا اس‚‚ت شایس‚‚تگی هیچ ن‚‚وع‬
‫عبادتی را ندارد‪.‬‬
‫منش‚‚أ این اش‚‚تباه و کج فهمی غفلت از مفه‚‚وم الف‚‚اظ ق‚‚رآن در زب‚‚ان‬
‫عربی و کاربرد آن‌ها با لوازم معنی عرفی آن‌ها است‪.‬‬
‫واژه‌ی «إله» مثًال در لغت به مع‚‚نی مطل‚‚ق معب‚‚ود اس‚‚ت ن‚‚ه ب‚‚ه مع‚‚نی‬
‫خ‚‚الق و م‚‚دّبر ک‚‚ل هس‚‚تی ی‚‚ا قس‚‚متی از آن ک‚‚ه بخش‚‚ی از مع‚‚انی کلمه‌ی‬
‫«رّب » هس‚‚تند و مش‚‚رکان هم ب‚‚دان اع‚‚تراف دارن‚‚د بط‚‚وری ک‚‚ه هیچ گون‚‚ه‬
‫آفرینش و تدبیری را به خدایان خود نسبت نمی‌دهند و اگر آنان را به ج‚‚ز‬
‫خدا یا به همراه او عبادت می‌کنند و شریک او قرار می‌دهن‚‚د ب‚‚دین خ‚‚اطر‬
‫است که به واسطه‌ی این معبودها و شفاعت آن‚‚ان ب‚‚ه خداون‚‚د متع‚‚ال تق‚‚رب‬
‫جوین‚‚د‪ .‬از این روی مش‚‚رکان ع‚‚رب در ط‚‚واف خ‚‚ود می‌گفتن‚‚د‪« :‬لبی‪dd‬ک ال‬
‫شریک لک إال شریکًا هو لک تملکه و ما ملک» یعنی خدایا گوش بفرمان‬
‫تو هستیم که هیچ شریکی نداری به جز شریکی که متعلق ب‚‚ه ت‚‚و اس‚‚ت و‬
‫تو مالک او هستی درح‚‚الی ک‚‚ه او مال‚‚ک هیچ چ‚‚یز نیس‚‚ت‪ .‬ب‚‚ه همین دلی‚‚ل‬
‫قرآن کریم در آیات مختلف استدالل می‌‌کند که ب‚‚ه ج‚‚ز خ‚‚دایی ک‚‚ه خ‚‚الق و‬
‫مدبر است جایز نیست که چیز دیگری «اله» قرار بگ‚‚یرد و پرس‚‚تش ش‚‚ود‪.‬‬
‫بعضی از محققان همین نکته را مد نظر داشته‌اند که گفته‌ان‚د‪ :‬ق‚رآن ک‚ریم ب‚ا‬
‫توحید ربوبیتی که مشرکان به آن اعتراف می‌کنند برای اثب‚‚ات توحی‚‚د الوهی‚‚تی‬
‫‪1‬‬
‫که مشرکان منکر آن هستند استدالل می‌کند‪.‬‬
‫و این اشتباه است که «دعاء» را در بعض‚‚ی از آی‚‚ات ق‚‚رآن ب‚‚ه مع‚‚نی‬
‫عبادت و عبادت را هم به معنی روزه و نماز بگیریم و در نتیجه دع‚‚ا از‬
‫غیر خدا را جایز بدانیم‪ .‬چراکه خداوند متعال فرموده است‪:‬‬
‫‪       ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.   ‬‬ ‫‪  ‬‬
‫میخوانید‪ ،‬بندگانی همچ‪dd‬ون خ‪dd‬ود ش‪dd‬ما‬
‫کسانی که به فریاد ‌‬ ‫«به درستی‬
‫آنان را بخوانید و باید ب‪d‬ه ش‪dd‬ما پاس‪dd‬خ بدهن‪d‬د اگ‪dd‬ر راس‪d‬ت‬ ‫هستند‪ ،‬پس‬
‫می‌گویید»‪.‬‬
‫دعا در واقع مخ عبادت و رکن اساسی آن است‪ .‬پس توحید هیچ کس‚‚ی‬
‫صحیح نخواهد بود مگراینکه تنه‚‚ا از خ‚‚دا بخواه‚‚د و تنه‚‚ا او را بخوان‚‚د و‬
‫کس دیگری را به هم‚‚راه او نخوان‚‚د‪ ،‬هم‚‚انطور ک‚‚ه خداون‚‚د متع‚‚ال فرم‚‚وده‬
‫است‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪.110‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬األعراف‪.194 :‬‬
‫‪135‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬مشرکان و دهریان‬

‫‪1‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪     ‬‬
‫«کسی را به همراه خدا نخوانید»‪.‬‬
‫ولی بعضی از مفسران «دعا» را در مثل این آیات به معنی عبادت و‬
‫از قبیل تسمیه‌ی کل به اس‚‚م ج‚‚زء گرفته‌ان‚‚د و در نتیج‚‚ه بس‚‚یاری از م‚‚ردم‬
‫دچار اشتباه شده (و گفته‌اند‪ ):‬که انسان بنده‌ی غیر خدا نمی‌شود مگ‚‚ر اینک‚‚ه‬
‫برای غیر خدا نماز بخواند و روزه بگیرد‪ .‬و از نظر این‌ه‚‚ا توحی‚‚د خ‚‚دا و‬
‫اختصاص عبادت به او منافاتی ندارد با اینکه انسان غیر خدا را بخوان‚‚د و‬
‫او را به فریاد بطلبد و یا اینکه او را با خدا بخواند مادامی که برای غیر‬
‫‪2‬‬
‫خدا نماز نمی‌خواند و روزه نمی‌گیرد‪.‬‬

‫* تقّر ب جستن به خدا با عبادت کردن غیر او شرک است‬

‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.    ‬‬
‫«و کسانی که جز خدا سرپرستان و یاورانی را (برای خود) گرفته‌ان‪dd‬د‪،‬‬
‫(می‌گویند‪ ):‬ما آن‪d‬ان را نمی‌پرس‪dd‬تیم مگ‪dd‬ر بخ‪d‬اطر اینک‪d‬ه م‪d‬ا را ب‪d‬ه خ‪d‬دا‬
‫نزدیک گردانند»‪.‬‬
‫یعنی مشرکان معبودهای خود را اولیاء و سرپرس‚‚تان خ‚‚ود ق‚‚رار دادن‚‚د‬
‫و نسبت به آنان محبت ورزیدند و انواع عبادت‌ها انج‚‚ام دادن‚‚د و در براب‚‚ر‬
‫آن‌ها ذلت از خود نشان دادند و ب‚ه آن‌ه‚ا قس‚م خوردن‚د و ب‚ر ایش‚ان نظ‚ر‬
‫کردند ت‚ا آن‚ان را ب‚ه خ‚دا نزدی‚ک کنن‚د و در محض‚ر خداون‚د ب‚رای آن‚ان‬
‫شفاعت کنند همانطوریکه مقربان و درباریان ش‚‚اهان ب‚‚رای مردم‚‚ان دیگ‚‚ری‬
‫که خواستار شفاعت هستند‪ ،‬شفاعت می‌کنند‪.‬‬
‫مفسران در تفسیر آیه‌ی فوق آراء مختلفی دارن‚‚د ک‚‚ه در ذی‚‚ل آن‌ه‚‚ا را‬
‫ذکر می‌کنیم تا مسلمانان بدانند چه چیزی در دایره‌ی شرک قرار می‌گیرد تا‬
‫از آن دوری جویند‪:‬‬
‫‪ -1‬تفسیر ابن عطیه‪ :‬ابن عطیه در تفسیر این آیه «أولیاء» را به معنی‬
‫معبوده‚‚ا گرفت‚‚ه و گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬این س‚‚خن ش‚‚ایعی اس‚‚ت در می‚‚ان عرب‌ه‚‚او‬
‫بسیاری از آنان در عصر ج‚اهلی می‌گفتن‚د‪ :‬فرش‚تگان دخ‚تران خداین‚د و م‚ا‬
‫آنان را پرستش می‌کنیم ت‚‚ا م‚‚ا را ب‚‚ه خ‚‚دا نزدی‚‚ک گردانن‚‚د‪ .‬ع‚‚ده‌ای هم این‬
‫سخن را در مورد بت‌هایشان می‌گفتند‪ .‬مجاهد گفته اس‚ت‪ :‬ع‚ده‌ای از یهودی‚ان‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬الجن‪.18 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،9‬صص ‪.485 – 486‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬الزمر‪.3 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪136‬‬

‫این سخن را در مورد عزیر و عده‌ای از مس‚‚یحیان هم در م‚‚ورد حض‚‚رت‬

‫عیسی می‌گفتند‪ :‬و «زلفی» به معنی قربی است‪ .‬گویا گفته شده! «لیقِّر بونا إلی‬
‫‪1‬‬
‫هللا تقریبًا»‪.‬‬
‫‪ -2‬تفسیر قرط‪dd‬بی‪ :‬قرط‚بی در تفس‚یر آیه‌ی ف‚وق «أولی‪d‬اء» را ب‚ه مع‚نی‬
‫اصنام و بتها گرفته و به نقل از قتاده گفته است‪ :‬هر گاه به مش‚‚رکان گفت‚‚ه‬
‫می‌شد‪ :‬پروردگار و آفریدگار شما کیس‚‚ت و چ‚‚ه کس‚‚ی آس‚‚مان‌ها و زمین را‬
‫آفریده و آب را از آسمان فرو فرستاده اس‚‚ت؟ در پاس‚‚خ می‌گفتن‚‚د‪ :‬خ‚‚دا! پس‬
‫به آنان گفته می‌شد‪( .‬اگر چنین است) چرا بتها را می‌پرستید؟ می‌گفتند‪ :‬تا م‚‚ا‬
‫را به خدا نزدیک گردانند و برای م‚‚ا ن‚‚زد خ‚‚دا ش‚‚فاعت کنن‚‚د‪« .‬زلفی» (ب‚‚ه‬
‫‪2‬‬
‫معنی قربی است) یعنی «لیقّر بونا إلی َهللا تقریبًا»‪.‬‬
‫‪ -3‬تفسیر آلوسی‪« :‬أولیاء» در آیه‌ی مذکور عبارت اس‚ت از ه‚ر معب‚ود‬
‫باطلی همچون فرشتگان‪ ،‬عیسی و بتها‪ ،‬که مشرکان آنان را به هم‚‚راه خ‚‚دا‬
‫پرستش می‌کردند و می‌گفتند‪ :‬ما تنها بدین خاطر آن‚‚ان را می‌پرس‚‚تیم ک‚‚ه م‚‚ا‬
‫‪3‬‬
‫را به خدا نزدیک گردانند‪.‬‬
‫‪ -4‬تفس‪dd‬یر فتح‌البی‪dd‬ان‪ :‬کس‚‚انی ک‚‚ه عب‚‚ادت خ‚‚ود را ب‚‚رای خ‚‚دا خ‚‚الص‬
‫نگردانیده و آن را با عبادت غیر خ‚‚دا در هم آمیخته‌ان‚‚د‪ ،‬می‌گوین‚‚د‪ :‬م‚‚ا تنه‚‚ا‬
‫بدین خ‚‚اطر آن‚‚ان را پرس‚‚تش می‌ک‚‚نیم ک‚‚ه م‚‚ا را ب‚‚ه خ‚‚دا نزدی‚‚ک گردانن‚‚د‪.‬‬
‫ضمیر جمع در ‪‬نعبدهم‪ ‬به چیزهایی برمی‌گردد ک‚‚ه مش‚‚رکان می‌پرس‚‚تیدند‬
‫از قبیل فرشتگان‪ ،‬عیس‚‚ی و بته‚‚ا و منظ‚‚ور از «أولی‪dd‬اء» همین‌ه‚‚ا هس‚‚تند‪ .‬و‬
‫‪4‬‬
‫مقصود از «زلفی» آنطور که واحدی از مفسران نقل کرده شفاعت است‪.‬‬
‫‪ -5‬تفسیر ابن کثیر‪( :‬در این آی‚‚ه) خداون‚‚د از مش‚‚رکانی خ‚‚بر داده اس‚‚ت‬
‫که بتها را می‌پرستند و می‌گویند‪ :‬ما تنها بدین خاطر آنان را می‌پرس‚‚تیم ک‚‚ه‬
‫ما را به خدا نزدیک کنند‪ .‬و این بدین خاطر ب‚ود ک‚ه بت‌ه‚ایی را ب‚ه زعم‬
‫خ‚‚ود ب‚‚ه ش‚‚کل فرش‚‚تگان مق‚‚ّر ب درآورده بودن‚‚د و ب‚‚ه ج‚‚ای عب‚‚ادت خ‚‚ود‬
‫فرش‚‚تگان‪ ،‬آن بته‚‚ا را پرس‚‚تش می‌کردن‚‚د ت‚‚ا در م‚‚ورد پ‚‚یروزی و رزق و‬
‫روزی و مصائب دنیوی نزد خداوند برای آنان شفاعت بکنند‪ .‬اما آخ‚‚رت را‬
‫انکار می‌کردند و نسبت به آن کافر بودند‪ .‬قتاده‪ُ ،‬سدی و مال‚‚ک ب‚‚ه نق‚ل از‬
‫زی‚‚د بن أس‚‚لم و ابن زی‚‚د در م‚‚ورد ‪‬إال لیقّر بون‪dd‬ا إلی هللا زلفی‪ ‬گفته‌ان‚‚د‪:‬‬
‫یعنی تا برای ما شفاعت کنند و ما را به خدا نزدیک سازند‪ ،‬از این روی‬

‫‪1‬‬
‫ج ‪ ،12‬ص ‪.499‬‬ ‫ابن عطیه‪،‬‬ ‫‪ -‬تفسیر‬
‫‪2‬‬
‫‪ ،15‬ص ‪.233‬‬ ‫قرطبی‪ ،‬ج‬ ‫‪ -‬تفسیر‬
‫‪3‬‬
‫‪ ،23‬ص ‪.235‬‬ ‫آلوسی‪ ،‬ج‬ ‫‪ -‬تفسیر‬
‫‪4‬‬
‫ج ‪ ،12‬ص ‪.79‬‬ ‫فتح البیان‪،‬‬ ‫‪ -‬تفسیر‬
‫‪137‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬مشرکان و دهریان‬

‫مش‚‚رکان در دوره‌ی ج‚‚اهلیت هنگ‚‚ام حج در تل‚‚بیه‌ی خ‚‚ود می‌گفتن‚‚د‪ :‬لبی‪dd‬ک‬

‫الشریک لک إال شریکًا هو لک تملکه و ما ملک»‪.‬‬
‫و این شبهه‌ای است که مشرکان از قدیم األیام بر آن تکی‚‚ه ک‚‚رده و پی‚‚امبران‬
‫به سوی آنان آمده‌اند تا آن را رد کرده و از آن نهی کنند و مردم را به عبادت و‬
‫بندگی خدای یگانه‌‌ای که هیچ شریک و انبازی ن‚‚دارد دع‚‚وت کنن‚‚د و ب‚‚ه م‚‚ردم‬
‫بگویند که این شبهه ساخته و پرداخته‌ی خود مشرکان است و خداوند ن‚‚ه ب‚‚ه آن‬
‫اجازه داده و نه آن را پسندیده است بلکه از آن متنفر بوده و از آن نهی ک‚‚رده و‬
‫فرموده است‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪  ‬‬
‫«و در می‪dd‬ان ه‪dd‬ر ام‪dd‬تی پی‪dd‬امبری را مبع‪dd‬وث ک‪dd‬رده‌ایم ک‪dd‬ه (ب‪dd‬ه آن‪dd‬ان‬
‫بگوید‪ ):‬خدا را بپرستید و از طاغوت دوری کنید»‪.‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.     ‬‬
‫«ما قبل از تو هیچ پی‪dd‬امبری را نفرس‪dd‬تاده‌ایم مگ‪dd‬ر اینک‪dd‬ه ب‪dd‬ه او وحی‬
‫کرده‌ایم که هیچ معبود (بر ح‪dd‬ق و راس‪dd‬تینی) ج‪dd‬ز من نیس‪dd‬ت‪ .‬پس تنه‪dd‬ا‬
‫مرا پرستش کنید»‪.‬‬
‫(از ط‚‚رف دیگ‚‚ر) خداون‚‚د خ‚‚بر داده اس‚‚ت ک‚‚ه فرش‚‚تگان موج‚‚ود در‬
‫آسمان‌ها اعم از فرشتگان مقّر ب و غیر مقّر ب همه بندگان خاضع خدایند و‬
‫نزد او شفاعت نمی‌کنند مگر به اجازه‌ی او و برای کسانی که او می‌پس‚‚ندد‬
‫و نزد خداوند همچون امرا نزد پادشاهان نیستند که ب‚‚دون اج‚‚ازه‌ی آن‚‚ان در‬
‫‪3‬‬
‫آنچه که پادشاهان و پدرانشان دوست دارند نزد آنان شفاعت کنند‪.‬‬
‫چه زیبا و شیوا است سخن ابن کث‚‚یر در م‚‚ورد بی‚‚ان حقیقت ش‚‚رک و‬
‫آنچه که شخص مسلمان باید از آن پرهیز کند! خدا جزای خیرش دهاد!‬
‫‪ -6‬تفسیر قاسمی‪ :‬و الذین اتخذوا من دونه أولی‪dd‬اء‪ ‬یع‚‚نی محبت آن‚‚ان‬
‫را در دل گرفته‌اند تا از طری‚ق آن‚ان ب‚ه درگ‚اه خ‚دا تق‚رب جوین‚د و ن‚زد‬
‫خداوند به آنان توسل کنند‪ .‬در توجیه گم‚راهی خ‚ود می‌گوین‚د‪ :‬م‚ا تنه‚ا ب‚دین‬
‫خاطر آنان را می‌پرس‚‚تیم ک‚‚ه م‚‚ا را ب‚‚ه خ‚‚دا نزدی‚‚ک س‚‚ازند‪ .‬إن هللا یحکم‬
‫بینهم فیما هم فیه یختلفون‪ ‬یعنی آنگاه ک‚‚ه خداون‚‚د معبوده‚‚ای آن‚‚ان را ب‚‚ا‬
‫آن‚‚ان زن‚‚ده می‌کن‚‚د و ه‚‚ر عاب‚‚دی را ب‚‚ا معب‚‚ودش جم‚‚ع می‌کن‚‚د و ه‚‚ر‬
‫ب‚‚اطل‌گرایی را ب‚‚ا باطل‌گرای‚‚ان وارد جهنم و ه‚‚ر حق‌گ‚‚رایی را ب‚‚ه هم‚‚راه‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬النحل‪.36 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬األنبیاء‪.25 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.45‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪138‬‬

‫حق‌گرایان وارد بهشت می‌سازد‪ ،‬در آنچه ب‚‚ا هم اختالف داش‚‚ته‌اند‪ ،‬قض‚‚اوت‬
‫می‌کند‪.‬‬
‫‪‬إن هللا ال یهدی من هو کاذب کّفار‪ ‬یعنی خداوند کسی ک‚‚ه دروغگ‚‚و‬
‫‪1‬‬
‫و کافر باشد به راه نجات و محل نیکان نمی‌رساند‪.‬‬
‫‪ -7‬تفس‪dd‬یر ش‪dd‬وکانی‪ :‬کس‚‚انی ک‚‚ه عب‚‚ادت خ‚‚ود را ب‚‚رای خ‚‚دا خ‚‚الص‬
‫نگردانیده و آن را با عبادت غیر خدا در هم آمیخته‌ان‚‚د‪ ،‬می‌گوین‚‚د‪ :‬م‚‚ا اینه‚‚ا‬
‫رابندگی نمی‌کنیم مگر برای اینکه ما را به خدا نزدیک سازند‪ .‬ضمیر جم‚‚ع‬
‫در ‪‬نعب‪dd‬دهم‪ ‬ب‚‚ه چیزه‚‚ایی برمی‌گ‚‚ردد ک‚‚ه مش‚‚رکان می‌پرس‚‚تیدند از قبی‚‚ل‬
‫فرشتگان‪ ،‬عیسی و بتها‪ ،‬ومنظور از «أولیاء» همین‌ها هس‚‚تند‪ .‬و مقص‚‚ود از‬
‫‪‬إاّل لیقّر بونا إلی هللا زلفی‪ ‬همان گونه که واح‚‚دی از مفس‚‚ران نق‚‚ل ک‚‚رده‬
‫شفاعت است‪ .‬قتاده گفته است‪ :‬وقتی که به مشرکان گفته می‌شد‪ :‬پروردگ‚‚ار و‬
‫آفریدگار شما کیست؟ و چه کسی آس‚‚مان‌ها و زمین را آفری‚‚ده و آب را از‬
‫آسمان فرو فرستاده است؟ در پاسخ می‌گفتند‪ :‬خدا! پس به آن‚‚ان گفت‚‚ه می‌ش‚‚د‪:‬‬
‫(اگر چنین است) چرا بته‚ا را پرس‚تش می‌کنی‚د؟ می‌گفتن‚د‪ :‬ت‚ا م‚ا را ب‚ه خ‚دا‬
‫نزدیک سازند و برای ما نزد خدا ش‚فاغت کنن‚د‪ .‬و «ال‪d‬زلفی» اس‚م و جانش‚ین‬
‫مصدر است و گویا گفته شده «إال لیقربونا إلی الله تقریبًا»‪.‬‬
‫‪‬إن هللا یحکم بینهم‪ ‬یع‚نی خداون‚د در روز قی‚امت می‚ان ص‚احبان‬
‫ادیان قضاوت می‌کن‚‚د و ج‚‚زای ه‚‚ر کس را ب‚‚ه آنچ‚‚ه ک‚‚ه مس‚‚تحق آن‬
‫است می‌دهد‪ .‬إن هللا الیه‪dd‬دی من ه‪dd‬و ک‪dd‬اذب کّف ار‪ ‬یع‚نی خداون‚د توفی‚ق‬
‫هدایت به دین خود و راهیابی به حق را به کسی ک‚‚ه دروغگ‚‚و اس‚‚ت‬
‫و گمان می‌کند که خدایان (دروغین) او را ب‚‚ه خ‚‚دا نزدی‚‚ک می‌کنن‚‚د و‬
‫نیز به کسی که با اتخاذ خدایان و شریک قرار دادن آن‚‚ان ب‚‚رای خ‚‚دا‬
‫‪2‬‬
‫کافر شده است‪ ،‬نمی‌دهد‪.‬‬
‫مبحث دوم‪:‬‬
‫دهریان‬
‫* دهریان در قرآن و نظریات مفسران در مورد آنان‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪           ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.  ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر قاسمی‪ ،‬ج ‪ ،14‬صص ‪.195 – 196‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.449‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬الجاثیه‪24 :‬‬
‫‪139‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬مشرکان و دهریان‬

‫«(منکران رستاخیز) می‌گویند‪ :‬حیاتی جز همین زندگی دنیایی که در آن‬

‫به سر می‌بریم وجود ندارد‌‪ .‬می‌میریم و زن‪dd‬ده می‌ش‪dd‬ویم و ج‪dd‬ز روزگ‪dd‬ار‬
‫ما را هالک نمی‌سازد‪ ،‬آنان بدانچه می‌گویند علم و آگاهی ندارند بلک‪dd‬ه‬
‫تنها گمان می‌برند و تخمین می‌زنند»‪.‬‬
‫دهریان‪ ،‬آخرت را انکار می‌کنن‚‚د و در نتیج‚‚ه آن‚‚ان هم مانن‚‚د مش‚‚رکان‬
‫عرب هستند و مفسران در مورد آنان نظرات مختلفی را ابراز داشته‌اند ک‚‚ه‬
‫به برخی از آنها اشاره می‌کنیم‪:‬‬
‫تفسیر ابن کثیر‪ :‬خداوند متعال از قول کافران دهری و مشرکان ع‚‚رب‬
‫که در انکار معاد با هم تواف‚ق دارن‚د می‌فرمای‚د‪ :‬و ق‪d‬الوا م‪dd‬ا هی إالحیاتن‪dd‬ا‬
‫الدنیا نموت و نحیا‪ ‬یعنی بجز زندگی این دنیا حیات دیگری وجود ن‚‚دارد‬
‫ک‚‚ه ع‚‚ده‌ای می‌میرن‚‚د و ع‚‚ده‌ای زن‚‚دگی می‌کنن‚‚د و مع‚‚اد و قی‚‚امتی در ک‚‚ار‬
‫نیست‪ .‬و این سخنی است که هم مشرکان عرب منکر مع‚اد آن را می‌گوین‚د‬
‫و هم فالسفه‌ی خداشناسی که مبدأ و معاد را انکار می‌کنن‚‚د‪ .‬و هم فیلس‚‚وفان‬
‫دهری که منکر وجود خداین‚‚د و ب‚‚ر این باورن‚‚د ک‚‚ه در ط‚‚ول ه‚‚ر س‚‚ی و‬
‫شش ه‚زار س‚ال ه‚ر چ‚یز ب‚ه ص‚‚ورت اولیه‌ی خ‚ود ب‚ر می‌گ‚ردد و چ‚نین‬
‫پنداشته‌اند که این فرایند بارها تکرار شده و تا ابد هم تکرار خواهد ش‚‚د و‬
‫ب‚ا این س‚خن خ‚ود‪ ،‬در واق‚ع ب‚ا معق‚ول ب‚ه س‚تیزه برخواس‚ته و منق‚ول را‬
‫تک‚‚ذیب کرده‌ان‚‚د‪ ،‬از این روی گفته‌ان‚‚د‪ :‬بج‚‚ز روزگ‚‚ار چ‚‚یزی م‚‚ا را هالک‬
‫نمی‌سازد‪ .‬ولی خداوند در رد این پندار باطل آن‚‚ان گفت‚‚ه اس‚‚ت ک‚‚ه آن‚‚ان این‬
‫سخن را از روی علم و آگاهی نگفته‌اند بلکه تنها از روی ح‚‚دس و گم‚‚ان‬
‫آن را بر زبان جاری ساخته‌اند‪ .‬اما حدیثی ک‚‚ه بخ‚‚اری و مس‚‚لم ب‚‚ه نق‚‚ل از‬
‫ابوهریره (رض) روایت کرده‌اند مبنی بر اینکه پیامبر(ص) فرموده است‪« :‬به‬
‫دهر و روزگار ناسزا نگوئید چون خداوند همان دهر است» ام‚‚ام ش‚‚افعی و‬
‫ابوعبیده در تفسیر آن گفته‌اند‪ :‬عربها در دوره‌ی جاهلی وقتی که به مصیبتی‬
‫گرفتار می‌ش‚‚دند می‌گفتن‚‚د‪ :‬ای ناک‚‚امی روزگ‚‚ار‪ :‬و آن گرفتاریه‚‚ا را ب‚‚ه ده‚‚ر‬
‫نسبت می‌دادند و به آن ناسزا می‌گفتند‪ .‬در حالی که فاعل اص‚‚لی آن‌ه‚‚ا خ‚‚دا‬
‫بود و گویا آنان به خاطر گرفتاری به آن مصیبتها به خ‚دا ناس‚زا می‌گفتن‚د‪.‬‬
‫از این روی پیامبر(ص) از ناسزا گفتن به دهر و روزگار نهی کرده است‪،‬‬
‫چون خداوند همان دهری است که مدنظر مش‚‚رکان ب‚‚وده و آن مش‚‚کالت و‬
‫‪1‬‬
‫مصائب را به آن نسبت می‌دادند‪.‬‬
‫تفسیر قرطبی‪ :‬این سخن دهریان در واقع انکار آخ‚‚رت و تک‚‚ذیب زن‚‚ده‬
‫شدن بعد از مرگ و ابطال جزای اعمال است‪ .‬نم‪dd‬وت و نحی‪dd‬ا‪ ‬یع‚‚نی م‚‚ا‬
‫می‌میریم و فرزندان ما زنده می‌شوند‪ .‬بعضی هم گفته‌اند‪ :‬یعنی بعضی از م‚‚ا‬
‫می‌میرند و بعضی دیگر زنده می‌شوند‪ .‬برخی هم بر این باورند ک‚‚ه در این‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.150‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪140‬‬

‫قسمت آیه تقدیم و ت‚‚أخیر وج‚‚ود دارد و در اص‚‚ل «نحی‪dd‬ا و نم‪dd‬وت» ‪ -‬زن‚‚ده‬
‫می‌شویم و می‌میریم – بوده است‪ .‬و ما یهلکنا إال الدهر‪ ‬مجاهد‪ ،‬دهر را‬
‫به معنی سالها و روزگار و قتاده به معنی عمر گرفته اس‚‚ت ولی در واق‚‚ع‬
‫گفته‌ی هر دو به یک معنی است‪.‬‬
‫ابن عیین‚‚ه گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬م‚‚ردم در عص‚‚ر ج‚‚اهلی می‌گفتن‚‚د‪ :‬این ده‚‚ر و‬
‫روزگ‚‚ار اس‚‚ت ک‚‚ه م‚‚ا را هالک می‌کن‚‚د و هم‚‚ان اس‚‚ت ک‚‚ه م‚‚ا را زن‚‚ده‬
‫می‌گردان‚‚د و م‚‚ا را می‌میران‚‚د‪ ،‬و در نتیج‚‚ه این آی‚‚ه ن‚‚ازل ش‚‚د‪ .‬مش‚‚رکان‬
‫گروههای مختلفی داش‚‚تند‪ ،‬گ‚‚روهی همین دهری‚‚ان بودن‚‚د‪ ،‬و ع‚‚ده‌ای از آن‚‚ان‬
‫بودن‚‚د ک‚‚ه ب‚‚ه وج‚‚ود آفری‚‚دگار هس‚‚تی ایم‚‚ان داش‚‚تند ولی مع‚‚اد را انک‚‚ار‬
‫می‌کردند‪ ،‬عده‌ای هم نسبت به معاد شک و تردی‚‚د داش‚‚تند ولی بط‚‚ور قط‚‚ع‬
‫آن را انکار نمی‌کردند‪ .‬در میان مس‚لمانان هم گروهه‚ایی پدی‚د آمدن‚د ک‚ه از‬
‫ترس مسلمانان نمی‌توانستند معاد را انکار کنند و در نتیجه به تأوی‚‚ل دس‚‚ت‬
‫می‌زدند و می‌گفتند‪ :‬مع‚اد تنه‚ا مع‚اد روح‚انی اس‚ت ن‚ه جس‚مانی و ب‚ه زعم‬
‫آنان ثواب و عق‚‚اب خی‚‚االتی اس‚‚ت ک‚‚ه ب‚‚رای ارواح روی می‌ده‚‚د‪ .‬ش‚‚ر این‬
‫گروه از شر همه‌ی کفار بدتر اس‚‚ت‪ ،‬چ‚‚را ک‚‚ه اینه‚‚ا ح‚‚ق را می‌پوش‚‚انند و‬
‫مس‚‚لمانان را ف‚‚ریب می‌دهن‚‚د ولی مش‚‚رکانی ک‚‚ه آش‚‚کارا م‚‚رتکب ش‚‚رک‬
‫‪1‬‬
‫می‌شوند‪ ،‬مسلمانان از آنان دوری می‌کنند‪.‬‬
‫تفسیر ابن عطیه‪ :‬و قالوا ما هی إالحیاتن‪dd‬ا ال‪dd‬دنیا‪‬منکران رس‚‚تاخیز‬
‫می‌گفتند‪ :‬در هستی حیاتی بجز آنچ‚‚ه ک‚‚ه م‚‚ا در آن ب‚‚ه س‚‚ر می‌ب‚‚ریم وج‚‚ود‬
‫ندارد و از آخرت و معاد خبری نیست‪ .‬نم‪dd‬وت و نحی‪dd‬ا‪ ‬گ‚‚روهی گفته‌ان‚‚د‪:‬‬
‫یع‚‚نی م‚‚ا قب‚‚ل از آنک‚‚ه ب‚‚ه وج‚‚ود بی‚‚اییم م‚‚رده ب‚‚ودیم و س‚‚پس زن‚‚ده ش‚‚دیم‪.‬‬
‫گروهی گفته‌اند‪ :‬در اصل «نحیا و نموت» با تقدیم و تأخیر بوده اس‚ت یع‚نی‬
‫زنده می‌شویم و می‌میریم‪ .‬و ما یهلکنا إال الدهر‪ ‬یعنی تنها دهر و مرور‬
‫زم‚‚ان م‚‚ا را هالک می‌س‚‚ازد‪ .‬خداون‚‚د در ادام‚‚ه فرم‚‚وده اس‚‚ت‪ :‬این س‚‚خن‬
‫مشرکان ظن و گمان و تخمینی بیش نیست ک‚‚ه ب‚‚ر اث‚‚ر آن م‚‚رتکب ش‚‚رک‬
‫شده‌اند‪ .‬عرب‌ها دهر و زمان را به یک معنی بکار می‌برن‚‚د‪ .‬از پی‚‚امبر(ص)‬
‫روایت شده است که فرموده اس‚ت‪« :‬ب‚ه ده‚ر ناس‚زا نگویی‚د‪ ،‬چ‚را ک‚ه خ‚دا‬
‫هم‚‚ان ده‚‚ر اس‚‚ت»‪ .‬در ح‚‚دیث دیگ‚‚ری ک‚‚ه احم‚‚د و بخ‚‚اری و مس‚‚لم آن را‬
‫روایت کرده‌اند و پیامبر(ص) به نقل از خداوند فرم‚‚وده اس‚‚ت‪« :‬انس‚‚ان‌ها ب‚‚ه‬
‫دهر ناسزا می‌گویند در حالی ک‚‚ه من خ‚‚ود ده‚‚ر هس‚‚تم و ش‚‚ب و روز ب‚‚ه‬
‫دست من اس‚‚ت»‪ .‬این ح‚‚دیث ب‚‚دین مع‚‚نی اس‚‚ت ک‚‚ه خداون‚‚د در واق‚‚ع هم‚‚ان‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،16‬صص ‪.171-172‬‬
‫‪141‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬مشرکان و دهریان‬

‫کسی است که آنچه را که مشرکان به دهر نس‚‚بت داده و در نتیج‚‚ه ب‚‚ه آن‬
‫‪1‬‬
‫ناسزا گفته‌اند‪ ،‬انجام داده است‪.‬‬
‫تفسیر فتح البیان‪ :‬و قالوا ما هی إالحیاتنا الدنیا‪‬یعنی منکران معاد‬
‫گفتند‪ :‬زندگی جز آنچه ما در آن ب‚‚ه س‚‚ر می‌ب‚‚ریم نیس‚‚ت‪ .‬نم‪dd‬وت و نحی‪dd‬ا‪‬‬
‫یعنی در همین دنیا مرگ و زندگی به سراغ ما می‌آی‚‚د و بع‚‚د از این دنی‚‚ا‬
‫حیات دیگری وجود ندارد‪ .‬برخی هم گفته‌اند‪ :‬یع‚‚نی م‚‚ا می‌م‚‚یریم و فرزن‚‚دان‬
‫ما زنده می‌شوند‪ .‬ولی در هر صورت منظور از این س‚‚خن‪ ،‬انک‚‚ار مع‚‚اد و‬
‫تکذیب آخرت است‪ .‬و م‪dd‬ا یهلکن‪dd‬ا إال ال‪dd‬دهر‪ ‬یع‚‚نی بج‚‚ز گذش‚‚ت روزگ‚‚ار‬
‫چیز دیگری ما را هالک نمی‌سازد‪« .‬ده‚‚ر» در اص‚‚ل ب‚‚ه مع‚‚نی م‚‚دت بق‚‚ای‬
‫جهان هستی است و از «َدَه َر ُه» یع‚‚نی ب‚‚ر او غلب‚‚ه پی‚‚دا ک‚‚رد‪ ،‬گرفت‚‚ه ش‚‚ده‬
‫است‪.‬‬
‫منکران زنده شدن بعد از مرگ چ‚نین می‌پنداش‚تند ک‚ه گذش‚ت روزگ‚ار‬
‫در نابودی جان‌ها مؤثر است و فرشته‌ی م‚‚رگ و قبض ارواح ب‚‚ه اج‚‚ازه‌ی‬
‫خدا را انکار می‌کردند و هر حادثه‌ای را به دهر و زمان نس‚‚بت می‌دادن‚‚د‪.‬‬
‫‪‬و م‪dd‬الهم ب‪dd‬ذلک من علم إن هم إال یظّن ون‪ ‬یع‚‚نی آنچ‚‚ه ک‚‚ه مش‚‚رکان‬
‫می‌گفتند مبنی بر نسبت دادن حوادث ب‚‚ه حرک‚‚ات افالک و گذش‚‚ت روزگ‚‚ار‬
‫‪2‬‬
‫از روی علم و آگاهی نبود بلکه تنها از روی ظن و گمان سخن می‌گفتند‪.‬‬
‫تفسیر شوکانی‪ :‬و قالوا ما هی إالحیاتن‪dd‬ا ال‪dd‬دنیا‪ ‬یع‚‚نی زن‚‚دگی چ‚‚یزی‬
‫جز آنچه که ما در آن به سر می‌ب‚‚ریم نیس‚‚ت‪  .‬نم‪dd‬وت و نحی‪dd‬ا‪ ‬یع‚‚نی در‬
‫همین زندگی دنیا ب‚‚ا م‚‚رگ و زن‚‚دگی مواج‚‚ه می‌ش‚‚ویم و بع‚‚د از این دنی‚‚ا‪،‬‬
‫زندگی دیگری وجود ندارد‪ .‬عده‌ای هم گفته‌اند‪ :‬یعنی ما می‌م‚‚یریم و فرزن‚‚دان‬
‫م‚‚ا زن‚‚ده می‌ش‚‚وند‪ .‬ب‚‚رخی دیگ‚‚ر گفته‌ان‚‚د‪ :‬یع‚‚نی م‚‚ا (نخس‚‚ت) نطفه‌ی م‚‚رده‌ای‬
‫خواهیم شد و بعد از آن زنده می‌شویم‪ .‬برخی هم بر این باورند که در این‬
‫قسمت آیه تقدیم و تأخیر وجود دارد‪ ،‬یعنی زنده می‌ش‚‚ویم و می‌م‚‚یریم‪ ،‬ولی‬
‫در هر صورت منظور مشرکان از این سخن انکار مع‚‚اد و تک‚‚ذیب آخ‚‚رت‬
‫بوده است‪ .‬و ما یهلکنا إال الدهر‪ ‬دهر یعنی گذشت روزگار‪ .‬مجاه‚‚د ده‚‚ر‬
‫را به معنی سالها و اّیام و قتاده آن را به معنی عمر گرفت‚‚ه اس‚‚ت‪ .‬قط‚‚رب‬
‫گفته اس‚ت‪ :‬یع‚نی چ‚یزی ج‚ز م‚رگ م‚ا را ن‚ابود نمی‌کن‚د‪ .‬عکرم‚ه هم گفت‚ه‬
‫است‪ :‬یعنی بجز خداوند چیزی ما را نابود نمی‌کند‪ .‬و مالهم ب‪dd‬ذلک من علم‬
‫إن هم إال یظّن ون‪ ‬یع‚‚نی مش‚‚رکان این س‚‚خن را از روی علم ب‚‚ه حقیقت‬
‫‪3‬‬
‫نگفته‌اند بلکه تنها از روی ظن و گمان آن را بر زبان جاری ساخته‌اند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،13‬صص ‪.317-318‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر فتح‌البیان‪ ،‬ج ‪ ،12‬صص ‪.429-430‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪.9‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪142‬‬

‫* حجت منکران معاد و رد آن‬

‫دهریان همانطور که گفتیم معاد را انکار می‌کنن‚‚د و ق‚‚رآن ک‚‚ریم حجت‬
‫آنان را ذکر کرده و فرموده است‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.       ‬‬
‫«زمانی که آیات روشن ما (که داللت می‌کنند بر اینکه خداون‪d‬د بن‪d‬دگان‬
‫خود را در قیامت زنده می‌کند) بر آنان خوانده می‌شود‪ ،‬دلیلی ج‪dd‬ز این‬
‫ندارند که می‌گویند‪ :‬اگ‪d‬ر راس‪d‬ت می‌گویی‪d‬د پ‪d‬دران م‪d‬ا را (زن‪d‬ده کنی‪d‬د و)‬
‫بیاورید‪( .‬سپس خداوند ب‪dd‬ه پی‪dd‬امبر(ص) دس‪dd‬تور می‌ده‪dd‬د در مقاب‪dd‬ل انک‪dd‬ار‬
‫معاد به آنان) بگو‪ :‬خداوند شما را (در دنیا) زنده می‌کند سپس (بعد از‬
‫فرا رسیدن اجلت‪dd‬ان) ش‪dd‬ما را می‌میران‪dd‬د‪ .‬س‪dd‬پس ب‪dd‬دون تردی‪dd‬د ش‪dd‬ما را در‬
‫روز قیامت گرد می‌آورد (چون کسی که قادر بوده است برای نخستین‬
‫ب‪dd‬ار انس‪ddd‬ان را بیافرین‪dd‬د‪ ،‬می‌توان‪dd‬د دوب‪dd‬اره او را برگردان‪dd‬د‪ .‬و حکمت‬
‫خداوند نیز مقتضی این گردآوری است تا به ه‪dd‬ر کس ج‪dd‬زای اعم‪dd‬الش‬
‫را بدهد) ولی بیشتر مردم نمی‌دانند»‪.‬‬
‫خداوند سخن مشرکان را حجت نامیده اگرچ‚‚ه حجت نب‚‚وده اس‚‚ت‪ ،‬چ‚‚را‬
‫که آنان س‚خن خ‚ود را همچ‚ون کس‚ی ک‚ه حجت خ‚ود را اظه‚ار و ب‚ه آن‬
‫استدالل می‌کند ابراز داشته‌اند‪ .‬و یا اینکه اطالق حجت بر سخن آن‚‚ان مج‚‚از‬
‫و از روی تهکم و استهزاء بوده است گویا گفته شده است که آن‚‚ان حج‚‚تی‬
‫‪2‬‬
‫جز آنچه که حجت نیست ندارند یعنی آنان اصًال هیچ حجتی ندارند‪.‬‬
‫* انکار معاد کفر است‬
‫از آیات و اقوال مفسرین که در رابطه با دهریان و انکار معاد توسط‬
‫آنان گذشت درمی‌یابیم که آنچه آنان گفته و بدان معتقد بوده‌ان‚‚د کف‚‚ر ص‚‚ریح‬
‫و با اصول ایمان در تضاد است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬الجاثیه‪.26-27 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،4‬صص ‪ .291-292‬تفسیر فتح‌البیان‪ ،‬ج ‪ ،12‬صص ‪ .430-432‬تفسیر‬
‫قاسمی‪ ،‬ج ‪ ،14‬ص ‪.295‬‬
 ‫فصل‬
‫هفتم‬

‫اسالم‬
 ‫مبحث اول‪:‬‬
‫تعریف اسالم و بیان حقیقت و مقتضیات آن‬
‫* تعریف اسالم و بیان حقیقت آن‬
‫اس‚‚الم عب‚‚ارت اس‚‚ت از خض‚‚وع و تس‚‚لیم و فرم‚‚انبرداری در براب‚‚ر‬
‫پروردگ‚‚ار جهانی‚‚ان‪ .‬لف‚‚ظ اس‚‚الم و مش‚‚تقات آن در ق‚‚رآن ک‚‚ریم هم ب‚‚ه همین‬
‫معنی ب‚‚ه ک‚‚ار رفته‌ان‚‚د‪ .‬و این مع‚‚نی در واق‚‚ع ق‚‚وام حقیقت و ج‚‚وهر اس‚‚الم‬
‫است‪ .‬در ذیل بعضی از آیات قرآن که معنی اسالم را بی‚‚ان می‌کنن‚‚د و ن‚‚یز‬
‫اقوال مفسرین در مورد آنها را ذکر می‌کنیم‪:‬‬
‫‪      _1‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.   ...‬‬
‫«و (به یاد بیاورید) آنگاه را ک‪d‬ه اب‪d‬راهیم و اس‪d‬ماعیل پایه‌ه‪d‬ای خ‪d‬انه‌ی‬
‫کعب‪dd‬ه را ب‪dd‬اال می‌بردن‪dd‬د (و دس‪dd‬ت دع‪dd‬ا ب‪dd‬ه س‪dd‬وی خ‪dd‬دا برداش‪dd‬ته و‬
‫می‌گفتن‪dd‬د‪ ):‬پروردگ‪dd‬ارا! از م‪dd‬ا بپ‪dd‬ذیر؛ بی‌گم‪dd‬ان ت‪dd‬و ش‪dd‬نوا و دان‪dd‬ا هس‪dd‬تی‪.‬‬
‫پروردگارا! و ما را تسلیم و فرمانبردار خود قرار ده»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫گفته می‌شود‪« :‬أْس َلم له و استسلم» یعنی خاضع و فرمانبردار شد‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫مسلم و مستسلم به یک معنی یعنی مطی‚ع و خاض‚ع ب‚ه ک‚ار رفته‌ان‚د ‪.‬‬
‫ابن جریر طبری در تفسیر ‪‬و اجعلنا مسلمین لک‪ ‬گفته اس‚‚ت‪ :‬یع‚‚نی م‚‚ا‬
‫را تسلیم امر خود و مطیع فرمان خ‚‚ود ق‚‚رار ب‚‚ده بطوریک‚‚ه هیچ کس‚‚ی را‬
‫‪4‬‬
‫شریک طاعت تو نگردانیم‪.‬‬
‫‪ _2‬خداوند درباره‌ی گفتگوی خود با ابراهیم می‌فرماید‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪5‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫«آنگ‪dd‬اه ک‪dd‬ه پروردگ‪dd‬ارش ب‪dd‬ه او گفت‪ :‬مطی‪dd‬ع و فرم‪dd‬انبردار ب‪dd‬اش! گفت‪:‬‬
‫تسلیم و فرمانبردار پروردگار جهانیان گشتم»‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫«أْسلم» یعنی مطیع خدا باش! و خود را برای او خالص گردان!‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬البقره‪.127-128 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر قاسمی‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.256‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.469‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.183‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬البقره‪.131 :‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ -‬تفسیر قاسمی‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.132‬‬
‫در تفسیر فتح البیان هم «أْسلم» به معنی فرم‚‚انبرداری و اط‚‚اعت بک‚‚ار‬
‫‪1‬‬
‫رفته است‪.‬‬
‫ابن کث‚‚یر هم در تفس‚‚یر این آی‚‚ه گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬خداون‚‚د در این آی‚‚ه ب‚‚ه‬
‫ابراهیم دستور اخالص و تسلیم و فرمانبرداری را داده و ابراهیم هم آن را‬
‫‪2‬‬
‫اجابت کرده است‪.‬‬
‫‪         _3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪       .‬‬
‫«آری‪ ،‬هرکس خالصانه خود را تسلیم خدا کن‪dd‬د در ح‪dd‬الی ک‪dd‬ه نیکوک‪dd‬ار‬
‫است‪ ،‬پاداش او نزد پروردگارش خواهد بود و نه بیمی بر آنان اس‪dd‬ت‬
‫و نه اندوهگین خواهند گردید»‪.‬‬
‫در تفسیر المنار چنین آمده است‪ :‬تسلیم وجه به خدا به معنی تنها روی‬
‫ک‚‚ردن ب‚‚ه او و تنه‚‚ا عب‚‚ادت ک‚‚ردن او اس‚‚ت ولی خداون‚‚د متع‚‚ال در اینج‚‚ا‬
‫ب‚‚رای تس‚‚لیم قلب و ص‚‚حت اراده تعب‚‚یر «اس‚‚الم الوج‚‚ه» را بک‚‚ار ب‚‚رده‬
‫هم‚‚انطور ک‚‚ه در ج‚‚ایی دیگ‚‚ر ب‚‚ه نق‚‚ل از حض‚‚رت اب‚‚راهیم تعب‚‚یر «توجی‚‚ه‬
‫الوجه» را بکار برده و فرموده است‪:4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪.       ...‬‬
‫«بی‌گم‪dd‬ان من رو ب‪dd‬ه س‪dd‬وی کس‪dd‬ی می‌کنم ک‪dd‬ه آس‪dd‬مان‌ها و زمین را‬
‫آفریده است ‪»...‬‬
‫* شرط تسلیم شدن در برابر خدا اختیاری بودن آن است‬
‫گفتیم که «اسالم» در ق‚رآن ک‚ریم ب‚ه مع‚نی خض‚وع و فرم‚انبرداری و‬
‫تسلیم در برابر پروردگار جهانیان به ک‚ار رفت‚ه اس‚ت ولی این تس‚لیم ش‚دن‬
‫بای‚‚د ارادی و اختی‚‚اری باش‚‚د‪ ،‬چ‚‚را ک‚‚ه تس‚‚لیم اجب‚‚اری و ب‚‚دون اختی‚‚ار در‬
‫برابر خداوند که در واقع تسلیم در برابر سنت کونی او به حس‚‚اب می‌آی‚‚د‪،‬‬
‫امری عام است و همه‌ی مخلوق‚‚ات را در ب‚‚ر می‌گ‚‚یرد و پ‚‚اداش و ع‚‚ذابی‬
‫در بر ندارد‪ .‬چون هر آفریده‌ای در وجود و بق‚‚ا و فن‚‚ای خ‚‚ود تس‚‚لیم س‚‚نت‬
‫کونی خداوند است و انسان هم در این تسلیم اجباری مانن‚‚د بقیه‌ی مخلوق‚‚ات‬
‫است‪ ،‬ولی خضوع و تسلیم اختی‚‚اری در براب‚‚ر پروردگ‚‚ار جهانی‚‚ان‪ ،‬ج‚‚وهر‬
‫اسالم و حقیقت آن است‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر فتح‌البیان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.286‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.285‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬البقره‪.112 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیرالمنار‪ ،‬ج ‪ ،1‬صص ‪.425-426‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬األنعام‪.79 :‬‬
‫‪147‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬اسالم‬

‫‪         ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪    ‬‬
‫«آیا بجز دین خدا (که اسالم است) را می‌جویند در حالی که آن‪dd‬ان ک‪dd‬ه‬
‫در آسمان‌ها و زمینند از روی اختیار ی‪dd‬ا از روی اجب‪dd‬ار در براب‪dd‬ر او‬
‫تسلیمند و به سوی او بازگردانده می‌شوند»‪.‬‬
‫شعبی در تفسیر این آیه گفته اس‚‚ت‪ :‬این آی‚‚ه بی‚‚انگر آن اس‚‚ت ک‚‚ه تم‚‚ام‬
‫بشریت مطیع و فرمانبردار خدایند و به قدرت او معترفند اگرچه بعضی از‬
‫‪2‬‬
‫آنان الوهیت را به غیر خدا نسبت می‌دهند‪.‬‬
‫امام ابن کث‚‚یر در تفس‚‚یر این آی‚‚ه گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬یع‚‚نی ه‚‚ر کس‚‚ی ک‚‚ه در‬
‫آسمان‌ها و زمین است از روی اختیار یا از روی اجبار در براب‚‚ر خداون‚‚د‬
‫تسلیم گردیده‌اند‪ .‬پس انسان مؤمن ب‚‚ا قلب و جس‚‚م خ‚‚ود تس‚‚لیم خداون‚‚د اس‚‚ت‬
‫ولی شخص کافر از روی اجبار تسلیم خداوند است‪ ،‬چرا که تحت س‚‚لطه‌ی‬
‫عظیم خداوند قرار دارد‪ ،‬سلطه‌ای که هیچ کس را یارای مخ‚الفت ب‚ا آن ی‚ا‬
‫‪3‬‬
‫ممانعت از آن نیست‪.‬‬
‫پس اگر اسالم عبارت است از تسلیم و خضوع قلبی در برابر خداون‚‚د‬
‫متعال‪ ،‬مظهر و اثر این تسلیم هم فرمانبرداری از ش‚‚ریعت خ‚‚دا و اط‚‚اعت‬
‫از اوامر و اجتناب از نواهی الهی است‪ .‬مفسرانی که آرای آن‚‚ان در تفس‚‚یر‬
‫آیات فوق نقل کردیم نیز همین نکته را مدنظر داشته‌اند‪.‬‬
‫حضرت جبرئیل هم وقتی از پی‚‚امبر(ص) در م‚‚ورد اس‚‚الم س‚‚ؤال ک‚‚رد‪،‬‬
‫پی‚‚امبر(ص) در پاس‚‚خ فرم‚‚ود‪« :‬اإلس‪dd‬الم أن تش‪dd‬هد أن ال إل‪dd‬ه إال هللا و أن‬
‫محمدًا رسوَل هللا و تقیم الص‪d‬اله و ت‪d‬ؤتی الزک‪d‬اه و تص‪d‬وم رمض‪d‬ان و تحج‬
‫البیت إن استطعت إلیه سبیًال»‪.‬‬
‫«اسالم آن است که گواهی بدهی ک‚‚ه هیچ معب‚‚ود راس‚‚تینی ب‚‚ه ج‚‚ز هللا‬
‫وجود ندارد‪ ،‬و محمد فرستاده‌ی خدا است‪ ،‬و نم‚‚از را بپ‚‚ا داری و روزه‌ی‬
‫رمض‚‚‚ان را بگ‚‚‚یری و حج خ‚‚‚انه‌ی خ‚‚‚دا را در ص‚‚‚ورت توان‚‚‚ایی بج‚‚‚ای‬
‫بیاوری»‪.‬‬
‫یعنی انجام دادن این کاره‚‚ا از مظ‚‚اهر تس‚‚لیم قل‚‚بی در براب‚‚ر خ‚‚دا ب‚‚ه‬
‫حساب می‌آیند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.83 ،‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.200‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.358‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪148‬‬

‫* دین نزد خداوند اسالم است‬

‫از آنجائیک‚‚‚‚ه ج‚‚‚‚وهر و حقیقت اس‚‚‚‚الم‪ ،‬تس‚‚‚‚لیم در براب‚‚‚‚ر خ‚‚‚‚دا و‬
‫فرم‚‚انبرداری از اوام‚‚ر اوس‚‚ت‪ ،‬دین م‚‚ورد پس‚‚ند خداون‚‚د همین دین اس‚‚الم‬
‫است‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪     .‬‬
‫«بیگمان دین (حق و موردپسند) در پیشگاه خداوند اسالم است»‪.‬‬
‫اسالم با این معنی و باتوجه به جوهر و حقیقت آن‪ ،‬دین تمام پیامبران‬
‫اس‚‚ت و اختالف آن‚‚ان تنه‚‚ا در شریعت‌هایش‚‚ان ب‚‚وده اس‚‚ت‪ .‬خداون‚‚د متع‚‚ال‬
‫می‌فرماید‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.‬‬
‫‪    ‬‬
‫«برای هرکدام از شما شریعت و برنامه‌ای را قرار دادیم»‪.‬‬
‫پیامبر(ص) هم فرموده است‪« :‬إنا معاشر األنبیاء دیننا واحد» یعنی «دین‬
‫ما پیامبران یکی است»‪.‬‬
‫این وح‚‚دت دی‚‚نی در واق‚‚ع هم‚‚ان تس‚‚لیم در براب‚‚ر خ‚‚دا و مظه‚‚ر آن‬
‫اطاعت از شریعت او است‪ ،‬چون تم‚ام پی‚امبران آمده‌ان‚د ک‚ه این حقیقت را‬
‫به امتهای خود بگویند که باید در برابر خدا تس‚لیم ش‚وند و از ش‚ریعت او‬
‫اطاعت کنند و این تسلیم آنان باید خالصانه و تنها برای خدا باشد نه ب‚رای‬
‫کس دیگری‪.‬‬
‫شیخ‌اإلس‚‚الم ابن تیمی‚‚ه در این ب‚‚اره می‌گوی‚‚د‪ :‬اس‚‚الم بعن‚‚وان دی‚‚نی ک‚‚ه‬
‫خداوند تمام کتاب‌های خود را برای (تبیین) آن نازل ک‚‚رده و تم‚‚ام پی‚‚امبران‬
‫خ‚ود را ب‚رای (تبلی‚غ) آن فرس‚تاده‪ ،‬عب‚ارت اس‚ت از اینک‚ه انس‚ان تنه‚ا در‬
‫برابر خدای یگان‚ه تس‚لیم ش‚ود و بن‚د ‌ه‌ی ک‚املی ب‚رای خ‚دا گ‚ردد بطوریک‚ه‬
‫خالصانه تنها او را پرستش کند و تنها در براب‚‚ر او تس‚‚لیم ش‚‚ود‪ .‬اس‚‚الم در‬
‫واقع در بر گیرنده‌ی دو معنی اساسی است‪:‬‬
‫‪ _1‬فرمانبرداری از خدای یگانه و تسلیم در برابر او‪.‬‬
‫‪ _2‬اخالص در این فرمانبرداری و تسلیم‪ ،‬بطوری که این فرمانبرداری‬
‫و تسلیم تنها برای خدای یگانه باشد‪.‬‬
‫اسالم‪ ،‬دو متض‚اد هم دارد‪ ،‬یکی تک‚بر و دیگ‚ری ش‚رک‪ ،‬چ‚ون کس‚ی‬
‫که از عبادت ک‚ردن خ‚دا ک‚بر می‌ورزد و از پرس‚تش او س‚ر ب‚از می‌زن‚د‬
‫نمی‌تواند بنده‌ای تسلیم شده در برابر خدا ب‚‚ه حس‚‚اب آی‚‚د‪ .‬همچ‚‚نین کس‚‚ی ک‚‚ه‬
‫عالوه بر پرستش خداوند غیر او را هم پرستش می‌کند‪ ،‬بنده‌ی مخلص خ‚‚دا‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.19 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬المائده‪.48 :‬‬
‫به حساب نمی‌آید‪ ،‬چون ب‚رای او ش‚ریک ق‚‚رار داده اس‚ت‪ .‬در واق‚‚ع عن‚وان‬
‫‪1‬‬
‫اسالم موردپسند خداوند شعار «ال إله إال هللا» است‪.‬‬
‫* بجز اسالم دین دیگری پذیرفته نخواهد شد‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.‬‬‫‪  ‬‬
‫«ه‪d‬رکس بج‪d‬ز (آئین و ش‪d‬ریعت) اس‪d‬الم‪ ،‬آیی‪d‬نی برگزین‪d‬د‪ ،‬از او پذیرفت‪d‬ه‬
‫نمی‌شود و او در آخرت در زمره‌ی زیانکاران خواهد بود»‪.‬‬
‫آلوسی در تفسیر این آیه گفته است‪ :‬عده‌ای اسالم را به معنی توحی‚‚د و‬
‫فرم‚‚انبرداری و ع‚‚ده‌ای هم آن را ب‚‚ه مع‚‚نی ش‚‚ریعت حض‚‚رت محم‚‚د(ص)‬
‫گرفته‌اند‪ .‬یعنی کسانی که بعد از بعثت پیامبر اسالم(ص) از غیر ش‚‚ریعت او‬
‫پیروی کنند‪ ،‬از آنان پذیرفته نمی‌شود‪ .‬یعنی خداوند نه آن را می‌پسندد و ن‚‚ه‬
‫به آنان پاداش می‌دهد‪ .‬پس این گفته‌ی خداوند که می‌فرماید‪Ð :‬فلن یقب‪dd‬ل من‪dd‬ه‬
‫‪3‬‬
‫‪ Ñ‬پذیرش هر دینی که برخالف السالم باشد‪ ،‬نفی می‌کند‪.‬‬
‫در توضیح سخن آلوسی ک‚‚ه «اس‚‚الم» را ی‚‚ک ب‚‚ار ب‚‚ه مع‚‚نی توحی‚‚د و‬
‫فرمانبرداری و بار دیگر به معنی شریعت حضرت محمد(ص) گرفت‚ه اس‚ت‪،‬‬
‫باید گفت که آیه‌ی ‪Ð‬و من یبتغ غیراإلسالم دینًا فلن یقبل منه‪ Ñ‬بر هر دو‬
‫ق‚‚ول ص‚‚دق می‌کن‚‚د‪ ،‬چ‚‚را ک‚‚ه ج‚‚وهر اس‚‚الم و حقیقت آن مبت‚‚نی ب‚‚ر تس‚‚لیم‬
‫خالصانه در برابر خداوند است و مظهر این تس‚‚لیم هم اط‚‚اعت از ش‚‚ریعت‬
‫خ‚‚دا یع‚‚نی ام‚‚ر و نهی او اس‚‚ت‪ .‬پس اگ‚‚ر انس‚‚ان از تس‚‚لیم در براب‚‚ر خ‚‚دا‬
‫خ‚‚ودداری کن‚‚د‪ ،‬هیچ عملی از او پذیرفت‚‚ه نمی‌ش‚‚ود و در روز قی‚‚امت هم‬
‫ج‚‚زو زیانک‚‚اران خواه‚‚د ب‚‚ود‪ .‬اگ‚‚ر انس‚‚ان از اط‚‚اعت از ش‚‚ریعت خداون‚‚د‪،‬‬
‫شریعتی ک‚ه ب‚ه پی‚امبرش محم‚د(ص) وحی ک‚رده اس‚ت‪ ،‬خ‚ودداری کن‚د‪ ،‬در‬
‫واقع از تسلیم شدن در برابر خدا سر ب‚‚از زده اس‚‚ت‪ ،‬چ‚‚را ک‚‚ه از ام‚‚ر و‬
‫دستور خدا مبنی بر اطاعت از پیامبر و شریعتی که از جانب پروردگارش‬
‫آورده است‪ ،‬سرپیچی کرده است‪.‬‬
‫* اطالق اسالم بر دین حضرت محمد(ص)‬
‫لفظ «اسالم» به دینی که خداوند بر پیامبرش حض‚‚رت محم‚‚د(ص) ن‚‚ازل‬
‫کرده است‪ ،‬اختصاص پیدا کرده است‪ ،‬بطوری که لفظ اس‚الم ب‚ا این مع‚نی‬
‫و بر این اساس تنها بر این دین اطالق می‌گردد و تنها این دین اس‚‚ت ک‚‚ه‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬شیخ‌اإلسالم ابن تیمیه‪ ،‬مجموع فتاوی‪ ،‬ج ‪ ،7‬صص ‪ 623‬و ‪.635-636‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.85 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.215‬‬
‫موردپس‚‚ند و پ‚‚ذیرش خداون‚‚د ق‚‚رار می‌گ‚‚یرد و تنه‚‚ا فرم‚‚انبرداری از آن و‬
‫پ‚‚یروی ک‚‚ردن از دس‚‚تورات آن مظه‚‚ر تس‚‚لیم ص‚‚حیح در براب‚‚ر پروردگ‚‚ار‬
‫جهانیان به حساب می‌آید‪.‬‬
‫لفظ اسالم در آیه‌ی زیر به همین معنی خاص به کار رفته است‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪   .‬‬
‫«امروز دینتان را برایتان کامل کردیم و نعمت خ‪dd‬ود را ب‪dd‬ر ش‪dd‬ما تم‪dd‬ام‬
‫نمودیم و اسالم را به عنوان دین شما پسندیدیم»‪.‬‬
‫بنابراین تسلیم واقعی در برابر خداوند تنها با اطاعت از این دی‚‚نی ک‚‚ه‬
‫خداوند بر حضرت محمد(ص) نازل کرده است‪ ،‬تحقق می‌یابد و این امر هم‬
‫در گ‚‚رو پ‚‚یروی ک‚‚ردن از اوام‚‚ر و ن‚‚واهی‌ای اس‚‚ت ک‚‚ه ش‚‚ریعت اس‚‚المی‬
‫راتشکیل می‌دهند‪.‬‬
‫* مقتضیات اسالم‬
‫‪ -1‬اطاعت از تمام احکام شریعت اسالمی‬
‫از آنج‚ائی ک‚ه اس‚الم‪ ،‬ب‚ا تس‚لیم ش‚دن در براب‚ر خ‚دا تحق‚ق می‌یاب‚د و‬
‫مظهر این تسلیم‪ ،‬پیروی از شریعت الهی است و این مظه‚‚ر بع‚‚د از بعثت‬
‫پیامبر گرامی اس‚‚الم(ص) تنه‚‚ا ب‚‚ا پ‚‚یروی ک‚‚ردن از ش‚‚ریعت اس‚‚المی تحق‚‚ق‬
‫می‌یابد‪ ،‬پس الزمه‌ی این امر‪ ،‬اطاعت از تمام احکام شریعت اسالمی است‪.‬‬
‫و چون یکی از ویژگی‌های شریعت اسالمی ش‚‚مولیت آن اس‚‚ت ب‚‚دین مع‚‚نی‬
‫ک‚ه در تم‚ام زمینه‌ه‚ای زن‚دگی بش‚ری احک‚ام خ‚اص خ‚ود را دارد‪ ،‬انس‚ان‬
‫مسلمان باید در تمام عرصه‌های زندگی خود و در ارتب‚‚اط خ‚‚ود ب‚‚ا خ‚‚دا و‬
‫خلق خدا از احک‚‚ام ش‚‚ریعت اس‚‚المی پ‚‚یروی کن‚‚د و نبای‚‚د در هیچ زمینه‌ای‬
‫فکری و اعتقادی باشد یا گفتاری و کرداری‪ ،‬فعل باشد یا ترک‪ ،‬أخذ باش‚‚د‬
‫یا عطا‪ ،‬اقدام باش‚‚د ی‚‚ا بازگش‚‚ت‪ ،‬محبت باش‚‚د ی‚‚ا ک‚‚راهت و ب‚‚االخره ه‚‚دف‬
‫باشد یا وسیله‪ ،‬از احکام شریعت اسالمی خارج شود‪.‬‬
‫در واقع در زندگی انسان مسلمان هیچ گوشه‌ای وج‚ود ن‚دارد ک‚ه در آن‬
‫به دور از احکام شرعی عمل کند‪ .‬بلکه باید در تمام وجود و هستی و تم‚‚ام‬
‫تصرفات خود از احکام شرعی اطاعت کند و اگر ب‚‚ه خ‚‚ود اج‚‚ازه ده‚‚د ک‚‚ه‬
‫در یکی از زمینه‌های زندگی از دایره‌ی شریعت اسالمی خارج شود‪ ،‬مشمول‬
‫مضمون این آیه می‌شود که خداوند می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪         ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬المائده‪.3 :‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪  .‬‬
‫«آیا به بخشی از کتاب (آسمانی) ایمان می‌آورید و به بخش دیگر کفر‬
‫می‌ورزید؟ برای کسی از شما که چنین کند جز خواری و رس‪d‬وایی در‬
‫این جه‪dd‬ان نیس‪dd‬ت و در آخ‪dd‬رت ب‪dd‬ه س‪dd‬خت‌ترین ع‪dd‬ذاب برگش‪dd‬ت داده‬
‫می‌شوند و خداوند از آنچه انجام می‌دهید‪ ،‬غافل نیست»‪.‬‬
‫نمی‌توان گفت که چون این آی‚‚ه در م‚‚ورد بنی‌اس‚‚رائیل ن‚‚ازل ش‚‚ده (پس‬
‫شامل حال مسلمانان نمی‌شود) چون افعال زشتی که بنی‌اسرائیل مرتکب ش‚‚ده‬
‫و خداوند آنها را مورد نکوهش قرار داده اس‚‚ت‪ ،‬اگ‚‚ر ش‚‚خص مس‚‚لمانی هم‬
‫مرتکب آنها بشود‪ ،‬بصورت مذموم ب‚‚اقی خواهن‚‚د مان‚‚د‪ .‬ب‚‚ویژه اگ‚‚ر این ک‚‚ار‬
‫زشت آنان عم‚ل ب‚ه بخش‚ی از ش‚ریعت الهی و ت‚رک بخش دیگ‚ری از آن‬
‫باشد‪ ،‬چون این کار با جوهر اسالم که مبتنی بر تسلیم همه‌جانبه در براب‚‚ر‬
‫خدا و مظهر آن که اطاعت مطلق از شریعت الهی است در تضاد است‪.‬‬
‫‪ -2‬اطاعت بدون قید و شرط و با رضایت کامل از شریعت الهی‬
‫یکی از مستلزمات تسلیم در برابر خداوند متع‚‚ال ک‚‚ه ج‚‚وهر اس‚‚الم را‬
‫تشکیل می‌دهد‪ ،‬اطاعت بدون قید و ش‚‚رط و ب‚‚ا رض‚‚ایت کام‚‚ل از ش‚‚ریعت‬
‫الهی است‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.  ‬‬
‫«نه! به پروردگارت قسم که آنان ایمان نمی‌آورند تا زم‪dd‬انی ک‪dd‬ه ت‪dd‬و را‬
‫در اختالف‪dd‬ات و درگیری‌ه‪dd‬ایی ک‪dd‬ه در می‪dd‬ان آن‪dd‬ان روی داده اس‪dd‬ت‪ ،‬ب‪dd‬ه‬
‫داوری نطلبن‪dd‬د و س‪dd‬پس ماللی از داوری ت‪dd‬و در دل نداش‪dd‬ته و ک‪dd‬امًال‬
‫تسلیم (قضاوت) تو باشند»‪.‬‬

‫‪ -3‬تقدیم آنچه که خدا دوست دارد بر آنچه که نفس دوست دارد‪:‬‬

‫یکی دیگر از مقتضیات تسلیم در برابر خ‚‚دا و پ‚‚یروی از ش‚‚ریعت او‬
‫بعنوان مظهر این تسلیم این است که انسان مسلمان آنچه را ک‚ه خداون‚د ب‚ه‬
‫آن امر کرده و آن را دوس‚‚ت دارد‪ ،‬ب‚‚ر آنچ‚‚ه ک‚‚ه خ‚‚ود دوس‚‚ت دارد مق‚‚دم‬
‫بدارد اگرچه آنچه که خود دوست دارد مباح باشد‪ ،‬چون اگر مباح ب‚‚ا آنچ‚‚ه‬
‫که خ‚‚دا ب‚‚ه آن دس‚‚تور داده و آن را دوس‚‚ت دارد در تض‚‚اد ق‚‚رار بگ‚‚یرد‪،‬‬
‫واجب است که آنچه را که خدا دوست دارد و بدان امر ک‚‚رده اس‚‚ت مق‚‚دم‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬البقره‪.85 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬النساء‪.65 :‬‬
‫شود‪ .‬و هر آنچ‚ه ک‚ه خ‚دا ب‚ه آن ام‚ر ک‚رده‪ ،‬آن را دوس‚ت دارد‪ .‬چ‚را ک‚ه‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.       ‬‬
‫«بگو‪ :‬اگر پدران و فرزندان و ب‪dd‬رادران و همس‪dd‬ران و ق‪dd‬وم و ق‪dd‬بیله‌ی‬
‫ش‪dd‬ما‪ ،‬و ام‪dd‬والی ک‪dd‬ه بدس‪dd‬ت آورده‌ای‪dd‬د و تج‪dd‬ارتی ک‪dd‬ه از بی‌رونقی آن‬
‫می‌ترس‪dd‬ید و من‪dd‬ازلی ک‪dd‬ه آنه‪dd‬ا را می‌پس‪dd‬ندید‪ ،‬در نظرت‪dd‬ان از خ‪dd‬دا و‬
‫پیامبرش و جهاد در راه او محبوب‌تر باشد‪ ،‬منتظر باشید تا خ‪dd‬دا ک‪dd‬ار‬
‫خود را می‌کند (و عذاب خویش را ف‪d‬رو می‌فرس‪d‬تد) خداون‪d‬د فاس‪d‬قان را‬
‫هدایت نمی‌کند»‪.‬‬

‫مبحث دوم‪:‬‬
‫اسالم همان دین حق و راستین است‬
‫* عنوان اسالم و مضمون آن‬
‫عنوان اسالم و شعار پیروان آن و اولین چ‚‚یزی ک‚‚ه ی‚‚ک مس‚‚لمان ب‚‚ر‬
‫زب‚‚ان خ‚‚ود ج‚‚اری می‌کن‚‚د این اس‚‚ت ک‚‚ه «گ‚‚واهی می‌ده‚‚د ک‚‚ه هیچ معب‚‚ود‬
‫راستینی وجود ندارد بجز هللا و محمد فرستاده‌ی خداس‚‚ت»‪ .‬این کلمه‌ی طیب‚‚ه‬
‫و این ش‚‚هادت راس‚‚تین تم‚‚ام مع‚‚انی اس‚‚الم ب‚‚ه مع‚‚نی خ‚‚اص آن را در ب‚‚ر‬
‫می‌گ‚‚یرد‪ .‬اس‚‚المی ک‚‚ه ب‚‚ه مع‚‚نی هم‚‚ان دی‚‚نی اس‚‚ت ک‚‚ه خداون‚‚د ب‚‚ر بن‚‚ده و‬
‫فرستاده‌ی خود محمد(ص) فرو فرستاده اس‚‚ت‪ .‬اس‚‚المی ک‚‚ه مبت‚‚نی ب‚‚ر م‚‚دلول‬
‫این شهادت حقه است‪ .‬شهادتی که شامل ایمان به خدا بعنوان معبود راستینی‬
‫که هیچ معب‚‚ود راس‚‚تین دیگ‚‚ری بج‚‚ز او وج‚‚ود ن‚‚دارد‪ ،‬و عب‚‚ادت و بن‚‚دگی‬
‫کردن او به هم‚‚ان ص‚‚ورت ک‚‚ه خ‚‚ود تش‚‚ریع ک‚‚رده و بی‚‚ان نم‚‚وده اس‚‚ت و‬
‫ایمان به رسالت حضرت محمد(ص) و ل‚‚زوم پ‚‚یروی از دین او ک‚‚ه در ب‚‚ر‬
‫گیرنده‌ی شریعتی است که خداوند در قرآن و سنت به او وحی کرده است‪،‬‬
‫می‌شود‪.‬‬

‫* دالیلی بر این که اسالم همان دین حق و راستین است‬

‫اس‚‚الم ب‚‚ه مع‚‚نی خ‚‚اص آن یع‚‚نی ب‚‚ه مع‚‚نی دی‚‚نی ک‚‚ه ب‚‚ر حض‚‚رت‬
‫محمد(ص) نازل شده است‪ ،‬همان دینی است که پ‚‚یروی ک‚‚ردن از آن واجب‬
‫است‪ ،‬چرا که پیروی کردن از آن تنها مظهر ص‚ادق تس‚لیم راس‚تین انس‚ان‬
‫در برابر پروردگار جهانیان است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬التوبه‪.24 :‬‬
‫دالیل زیادی ب‚ر حق‚انیت اس‚الم و مقتض‚‚یات آن وج‚ود دارد‪ ،‬از جمل‚ه‬
‫دالیل اثب‚‚ات نب‚‚وت حض‚‚رت محم‚‚د(ص)‪ ،‬چ‚‚ون اثب‚‚ات نب‚‚وت وی ب‚‚ه مع‚‚نی‬
‫اثبات اسالمی است که از جانب پروردگارش آورده است‪.‬‬
‫یکی از دالیل اثبات نبوت حضرت محم‚‚د(ص) س‚‚یره‌ی پ‚‚اک او از والدت‬
‫تا وفات است‪ .‬پیامبری که دارای چنین سیره‌ی پاکی بوده که معاصران وی هم ب‚‚دان‬
‫اعتراف کرده‌اند‪ ،‬نمی‌تواند شخص‚‚ی دروغگ‚‚و باش‚‚د و چیزه‚‚ای دروغین را ب‚‚ه خ‚‚دا‬
‫نسبت دهد‪ .‬و همین دلیل برای خردمن‚‚دان پ‚‚اک فط‚‚رت ک‚‚افی اس‚‚ت (ک‚‚ه ب‚‚ه حق‚‚انیت‬
‫رسالت او پی ببرند‪ ).‬خدیجه همسر پیامبر(ص) هم وقتی که برای اولین بار وحی بر‬
‫پیامبر نازل شد و جریان را برای وی تعریف کرد‪ ،‬به سیره‌ی پاک او اس‚‚تدالل ک‚‚رد‬
‫و گفت‪ :‬به خدا قسم هرگز خداوند ت‚و را رس‚وا نمی‌کن‚د‪ ،‬چ‚را ک‚ه ص‚‚له رحم را بج‚ا‬
‫می‌آوری‪ ،‬بار دیگران را بر دوش می‌گیری‪ ،‬به مستمندان کمک می‌ک‚‚نی‪ ،‬مهم‚‚ان را‬
‫‪1‬‬
‫گرامی می‌داری و دیگران را در مقابل مصائب و مشکالت یاری می‌کنی و ‪. ...‬‬
‫یکی دیگ‚‚ر از دالی‚‚ل اثب‚‚ات نب‚‚وت حض‚‚رت محم‚‚د(ص) همین ش‚‚ریعت‬
‫عظیمه‌ای است که محال است شخص‚‚ی درس ناخوان‚‚ده ک‚‚ه در آن ج‚‚امعه‌ی‬
‫ع‚‚ربی دوره ج‚‚اهلی زن‚‚دگی ک‚‚رده اس‚‚ت بتوان‚‚د آن را بی‚‚اورد‪ .‬و اگ‚‚ر وحی‬
‫الهی نمی‌بود نه پیامبر و نه غیر او هر چقدر هم از رش‚‚د عقلی و فک‚‚ری‬
‫برخ‚‚‚وردار بودن‚‚‚د نمی‌توانس‚‚‚تند چ‚‚‚نین ش‚‚‚ریعتی را بیاورن‚‚‚د‪ .‬حقوق‚‚‚دانان و‬
‫جامعه‌شناسان و دیگر اندیشمندان بخوبی این دلیل را درک می‌کنند‪.‬‬
‫* اعجاز قرآن بزرگترین دلیل‬
‫بزرگترین دلیل بر نبوت و رس‚‚الت حض‚‚رت محم‚‚د(ص) ق‚‚رآن عظیم و‬
‫اعجاز آن است که هم‌اکنون در اختیار ما ق‚‚رار دارد‪ .‬ق‚‚رآن ک‚‚ریم معج‚‚زه‌ی‬
‫جاودانی است که حضرت محمد(ص) در دوران حی‚‚ات خ‚‚ود آن را دری‚‚افت‬
‫کرده و بعد از وفات او و تا روزگار ما هم بصورت معجزه باقی مانده و‬
‫هر کسی را که در مورد رسالت حض‚‚رت محم‚‚د(ص) ش‚‚ک دارد ی‚‚ا ایج‚‚اد‬
‫شک می‌کند‪ ،‬به مبارزه می‌طلبد‪ .‬وجه تمایز معجزه‌ی قرآن با دیگر معجزات‬
‫پیامبر(ص) و معجزات پیامبران قب‚‚ل از او در این اس‚‚ت ک‚‚ه ق‚‚رآن در ه‚‚ر‬
‫زمان و مکانی و تا روزی که خداوند خود زمین و هر آنچه که ب‚‚ر روی‬
‫آن است به ارث می‌برد‪ ،‬ق‚‚ائم و پابرج‚ا می‌مان‚د‪ ،‬و این‪ ،‬گ‚واهی اس‚ت ب‚ر‬
‫صدق نبوت حضرت محمد(ص) و بر صدق شهادتین‪.‬‬
‫قرآن چه نوع معجزه‌ای است و چگون‚ه ب‚ر نب‚وت حض‚رت محم‚د(ص) داللت‬
‫می‌کند؟‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬صفی‌الرحمن مبارکفوری‪ ،‬الرحیق المختوم‪ ،‬ص ‪ .265‬د‪ .‬محمدبن محمد أبوشیبه‪ ،‬السیره النبویه‬
‫فی أضواء القرآن و السنه‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.261‬‬
‫کسانی که از حوادث تاریخ اسالم آگاهی دارن‚‚د ب‚‚ه خ‚‚وبی می‌دانن‚‚د ک‚‚ه‬
‫اهل مکه و بویژه قریشیان در برابر نخستین دعوت اسالمی مقاومت شدیدی‬
‫از خود نشان دادند و با اش‚‚کال مختل‚‚ف ب‚‚ه اعم‚‚ال خش‚‚ونت‌آمیز و اذیت و‬
‫آزار کس‚‚انی ک‚‚ه مس‚‚لمان می‌ش‚‚دند پرداختن‚‚د و ب‚‚ر انک‚‚ار نب‚‚وت حض‚‚رت‬
‫محمد(ص) اصرار ورزیدند و آسمانی بودن ق‚‚رآن ک‚ریم را انک‚ار کردن‚د‪ .‬از‬
‫جمله حوادثی که میان پیامبر(ص) و ق‚‚ریش و دیگ‚‚ر مخالف‚‚ان وی روی داد‬
‫این بود که پیامبر(ص) با قرآن کریم آنان را به مبارزه طلبید و ب‚‚ه دس‚‚تور‬
‫خداوند به آنان گفت‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪. ‬‬
‫«بگو‪ :‬اگر همه‌ی مردم و جنیان گرد هم آیند و متفق شوند بر اینک‪dd‬ه‬
‫همانند این ق‪dd‬رآن را بیاورن‪dd‬د‪ ،‬نمی‌توانن‪dd‬د همانن‪dd‬د آن را بیاورن‪dd‬د اگرچ‪dd‬ه‬
‫برخی از آنان پشتیبان برخی دیگر شوند»‪.‬‬
‫مخالف‚‚ان در براب‚‚ر این تح‚‚دی س‚‚اکت ش‚‚دند و از شکس‚‚تن و ی‚‚ا پاس‚‚خ‬
‫دادن به آن ناتوان ماندند‪ .‬بار دیگر پیامبر(ص) آنان را ب‚‚ه مب‚‚ارزه طلبی‚‚د و‬
‫به فرمان خداوند به آنان گفت‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪. ‬‬
‫«یا می‌گویند‪( :‬محمد خ‪d‬ودش ق‪d‬رآن را ت‪d‬ألیف ک‪dd‬رده اس‪dd‬ت و) آن را ب‪d‬ه‬
‫دروغ به خدا نسبت می‌دهد‪ :‬بگو ش‪dd‬ما هم ده س‪dd‬وره‌ی دروغین همانن‪dd‬د‬
‫آن را بیاورید و غیر از خدا هر کس را که می‌توانید دعوت کنید اگر‬
‫راستگوئید»‪.‬‬
‫مخالفان این بار هم از روی ناتوانی ساکت شدند و پیامبر(ص) ب‚‚از هم‬
‫آنان را به مبارزه طلبید و به آنان گفت‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.       ‬‬
‫«و اگر در م‪d‬ورد آنچ‪d‬ه ب‪d‬ر بن‪d‬ده‌ی خ‪d‬ود ن‪d‬ازل ک‪dd‬رده‌ایم دچ‪d‬ار ش‪dd‬ک و‬
‫تردید شده‌اید‪ ،‬سوره‌ای همانند آن را بیاوری‪dd‬د و گواه‪dd‬ان خ‪dd‬ود را بج‪dd‬ز‬
‫خدا فرا خوانید اگر راستگویید‪ .‬و اگر نتوانستید چنین کنید – و هرگ‪dd‬ز‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬اإلسراء‪.88 ،‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬هود‪.13 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬البقره‪.23-24 :‬‬
 ‫نخواهید توانست – پس خود را از آتشی که اف‪dd‬روزینه‌ی آن انس‪dd‬ان و‬
‫سنگ است و برای کافران آماده گشته است‪ ،‬بدور دارید»‪.‬‬
‫نتیجه‌ی این تحدی مکرر پیامبر(ص) با قریش و دیگر مخالفان‪ ،‬این شد‬
‫که مخالفان از شکستن این تحدی و یا تالش برای شکستن آن ناتوان ماندند‬
‫و دی‚‚واروار س‚‚اکت ش‚‚دند و راهه‚‚ای دیگ‚‚ری را ب‚‚رای جلوگ‚‚یری ازدع‚‚وت‬
‫اسالمی در پیش گرفتند و با دروغ و اف‚‚ترا و ب‚‚ا ق‚‚درت و ایج‚‚اد رعب و‬
‫وحش‚‚ت خواس‚‚تند م‚‚ردم را از راه خ‚‚دا ب‚‚از دارن‚‚د و ب‚‚ه م‚‚ردم س‚‚فارش‬
‫می‌کردند که به قرآن کریم گوش فرا ندهند تا از آن مت‚‚أثر نگردن‚‚د‪ .‬خداون‚‚د‬
‫متعال در مورد این روش آنان می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.    ‬‬
‫«کافران گفتند‪ :‬به این ق‪dd‬رآن گ‪dd‬وش ف‪dd‬را ندهی‪dd‬د و در آن یاوه‌س‪dd‬رایی و‬
‫ایجاد س‪d‬ر و ص‪d‬دا کنی‪d‬د ت‪d‬ا (م‪d‬ردم آن را نش‪d‬نوند و مج‪d‬ال اندیش‪d‬ه در‬
‫مفاهیم آن را نیابند و) شما پیروز گردید»‪.‬‬
‫قرآن کریم مخالفان اسالم و منک‚‚ران نب‚‚وت حض‚‚رت محم‚‚د(ص) را ب‚‚ه‬
‫مبارزه طلبیده و از آنان خواسته است ک‚ه مث‚ل این ق‚‚رآن را بیاورن‚د‪ ،‬ولی‬
‫آنان نتوانستند‪ .‬سپس از آنان خواست که ده س‚وره‌ی مث‚ل ق‚‚رآن را بیاورن‚د‪،‬‬
‫باز هم نتوانستند‪ .‬سپس از آنان خواست که یک سوره مثل قرآن را بیاورند‬
‫– در حالی که قبًال به آنان خبر داده بود که نخواهند توانس‚‚ت – ولی ب‚‚از‬
‫هم عاجز و ناتوان شدند‪ .‬این تحدی و ن‚‚اتوانی مخالف‚‚ان از ابط‚‚ال آن داللت‬
‫می‌کند بر صدق م‚‚دعای پی‚‚امبر(ص) مب‚‚نی ب‚‚ر اینک‚‚ه وی فرس‚‚تاده‌ی خ‚‚دا و‬
‫مخالف‚‚ان وی ب‚‚اطل‌گرا و دروغگ‚‚و هس‚‚تند‪ .‬ولی بای‚‚د دانس‚‚ت ک‚‚ه این تح‚‚دی‬
‫زمانی بر این امر داللت می‌کند که دارای تمام شروط تحدی باشد‪.‬‬
‫* شروط تحّدی‬
‫تحدی کردن به هر ادعایی که انسان خود م‚‚دعی آن اس‚‚ت ی‚‚ا دیگ‚‚ران‬
‫بدو نسبت می‌دهند باید دارای شروط زیر باشد‪:‬‬
‫‪ _1‬موضوع تحدی باید در تخصص کسانی باشد که مورد تح‚‚دی واق‚‚ع‬
‫می‌شوند بطوری که در آن موضوع چیره‌دست و معروف باشند‪ .‬مث‚‚ل اینک‚‚ه‬
‫یک کشتی‌گیر‪ ،‬کشتی‌گیران دیگر را به مبارزه بطلبد و مدعی شود ک‚‚ه وی‬
‫تنها قهرمان کشتی است و اگر کسی در این ب‚‚اره ش‚‚ک دارد بیای‚‚د ب‚‚ا وی‬
‫کشتی بگیرد‪ .‬موضوع تحدی در اینجا کشتی گ‚‚رفتن اس‚‚ت‪ ،‬و کش‚‚تی گ‚‚رفتن‬
‫در تخصص کشتی‌‌گیرانی است ک‚‚ه م‚‚ورد تح‚‚دی واق‚‚ع ش‚‚ده‌اند‪ .‬پس اگ‚‚ر این‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬فصلت‪.26 :‬‬
‫کش‚‚تی‌گیران در براب‚‚ر ش‚‚خص م‚‚دعی ن‚‚اتوان بمانن‚‚د‪ ،‬دیگ‚‚ران بطری‚‚ق اولی‬
‫ناتوان خواهند ماند‪.‬‬
‫‪ _2‬کسانی که مورد تحّد ی واقع می‌شوند باید بر ابط‚‚ال ادع‚‚ای ش‚‚خص‬
‫تحّد ی کننده و شکستن تحّد ی او کامًال حریص باشند‪ .‬پس ب‚رای تح‚ّد ی س‚الم‬
‫و منتج به نتیجه تنها تحقق شرط اول کافی نیس‚‚ت‪ ،‬چ‚‚را ک‚‚ه گ‚‚اهی کس‚‚انی‬
‫که مورد تحّد ی واق‚ع می‌ش‚وند‪ ،‬رغب‚تی ب‚رای ابط‚ال ادع‚ای ش‚خص تح‚دی‬
‫کننده ندارند و در نتیج‚‚ه س‚‚کوت را اختی‚‚ار می‌کنن‚‚د و ب‚‚ه تح‚‚دی او پاس‚‚خ‬
‫نمی‌دهند‪ ،‬بنابراین سکوت آنان نه ب‚‚ر ن‚‚اتوانی آن‚‚ان داللت می‌کن‚‚د و ن‚‚ه ب‚‚ر‬
‫صدق ادعای شخص تحدی‌کننده‪ .‬مثل اینکه در میان کش‚‚تی‌گیران کس‚‚ی باش‚‚د‬
‫که بتواند تحدی کشتی‌گیر مبارزه‌طلب را بشکند و بر او غلبه یابد ولی این‬
‫کار را انجام نده‚‚د چ‚‚ون رغب‚‚تی ب‚‚ه آن ن‚‚دارد بخ‚‚اطر اینک‚‚ه پس‚‚ر ش‚‚خص‬
‫تحدی کننده و یا برادر و یا دوست اوست و ی‚‚ا اینک‚‚ه او را کم‚‚تر از آن‬
‫می‌بیند که به تحدی او پاسخ دهد‪.‬‬
‫‪ _3‬نباید مانعی بر سر راه پاسخگویی ب‚‚ه تح‚‚دی وج‚‚ود داش‚‚ته باش‚‚د و‬
‫تحّد ی‌شدگان نباید ترس این را داشته باشند که اگر به تحدی پاسخ بگویند و‬
‫ادعای شخص تحّد ی‌کننده را باطل کنند‪ ،‬مورد مؤاخذه‌ی وی قرار می‌گیرن‚‚د‪.‬‬
‫پس برای تحدی سالم تنه‚‚ا تحق‚ق ش‚‚رط اول و دوم ک‚‚افی نیس‚‚ت بلک‚‚ه بای‚‚د‬
‫شرط سوم هم تحقق پیدا بکند‪ .‬بنابراین اگر رئیس حکومتی زوردار مخالف‚‚ان‬
‫خود را به مبارزه بطلبد و مدعی شود ک‚‚ه وی تنه‚‚ا ش‚‚خص م‚‚ورد اعتم‚‚اد‬
‫مردم است و م‚ردم تنه‚ا او را انتخ‚اب خواهن‚د ک‚رد و اگ‚ر کس‚ی در این‬
‫مورد تردید دارد‪ ،‬بیاید و خود را برای ریاس‚‚ت جمه‚‚وری کاندی‚‚د کن‚‚د‪ ،‬در‬
‫این صورت اگر مردم سکوت کردند و هیچ‌کس از ترس مؤاخذه‌ی او خ‚‚ود‬
‫را کاندی‚‚د نک‚‚رد‪ ،‬این س‚‚کوت و کاندی‚‚د نش‚‚دن ب‚‚ر ثب‚‚وت تح‚‚دی و ص‚‚دق‬
‫مدعای شخص تحدی‌کننده داللت نمی‌کند‪.‬‬
‫* قرآن کریم و شروط تحدی‬
‫تمام شروطی که ب‚‚رای تح‚‚دی ذک‚‚ر ک‚‚ردیم‪ ،‬در تح‚‚دی ق‚‚رآن ک‚‚ریم در‬
‫برابر مخالفان وجود دارد‪.‬‬
‫‪ _1‬در رابط‚‚ه ب‚‚ا ش‚‚رط اول و اینک‚‚ه موض‚‚وع تح‚‚دی در تخص‚‚ص‬
‫تحدی‌شدگان باشد‪ ،‬معروف است که قریش و دیگر عرب‌ه‚‚ا در فص‚‚احت و‬
‫بالغت و آشنایی با زب‚‚ان ع‚‚ربی ش‚‚هره بودن‚‚د و در خطاب‚‚ه و نظم و ن‚‚ثر‬
‫ع‚‚ربی ی‚‚د ط‚‚والئی داش‚‚تند و مج‚‚امع ادبی را ب‚‚رای انتخ‚‚اب به‚‚ترین ش‚‚عر‬
‫برگزار می‌کردند‪ .‬از این روی خداوند متعال قرآن کریم را به زب‚‚ان ع‚‚ربی‬
‫و به زبان خودشان نازل کرد‪ .‬پس اگر خداوند متعال با قرآن کریم آنان را‬
‫مورد تحدی قرار داده‪ ،‬در واق‚‚ع آن‚‚ان را ب‚‚ا چ‚‚یزی ک‚‚ه در تخص‚‚ص آن‚‚ان‬
‫است و در آن مهارت دارند مورد تحدی قرار داده اس‚‚ت‪ .‬ب‚‚دین‌ترتیب ش‚‚رط‬
‫اول تحدی‪ ،‬در تحدی قرآن در برابر مخالفان تحقق پیدا کرده است‪.‬‬
‫‪ _2‬در تحدی قرآن کریم با مخالفان شرط دوم تحدی هم وج‚‚ود داش‚‚ت‪،‬‬
‫چرا که مخالفان رغبت کافی برای ابطال دعوت پی‚‚امبر(ص) و نفی رس‚‚الت‬
‫او را داشتند و کسانی که کم‚‚ترین اطالعی از ت‚‚اریخ اس‚‚الم دارن‚‚د ب‚‚ر این‬
‫امر واقفند‪ ،‬چون پرواضح است که قریش دعوت پیامبر(ص) را نپذیرفتن‚‚د و‬
‫به طرق مختلف سعی در ابط‚‚ال آن و جلوگ‚‚یری از گروی‚‚دن م‚‚ردم ب‚‚ه آن‬
‫را داشتند‪ .‬نخست از راه ترغیب و تشویق وارد شدند و به ابوطالب پیشنهاد‬
‫کردند ک‚‚ه ب‚‚رادرزاده‌اش محم‚‚د(ص) را از ادامه‌ی دع‚‚وتش ب‚‚از دارد ت‚‚ا در‬
‫مقابل‪ ،‬آن قدر مال و ثروت در اختیارش قرار بدهند ک‚‚ه ثروتمن‚‚دترین آنه‚‚ا‬
‫شود و ریاست خود را به وی واگذار کنند تا در میان آنان صاحب ق‚‚درت‬
‫شود‪ ،‬ولی پیامبر(ص) همه‌ی این پیشنهادات را رد کرد‪ .‬س‚‚پس قریش‚‚یان‪ ،‬راه‬
‫تهدید و اذیت و آزار و محاصره‌ی اقتصادی پیامبر(ص) و پیروان مسلمانش‬
‫را در پیش گرفتند‪ ،‬همراه با اینها به دروغ‌پردازی و اف‚‚ترا و متهم س‚‚اختن‬
‫پیامبر به س‚‚حر و جن‚‚ون پرداختن‚‚د و ش‚‚روع ب‚‚ه تع‚‚ذیب جس‚‚مانی مس‚‚لمانان‬
‫کردند تا اینکه عده‌ای از مسلمانان بر اثر شکنجه‌های آنان جان خود را از‬
‫دست دادند و عده‌ای هم دو بار به حبشه مهاجرت کردند‪ .‬همه‌ی اینها بطور‬
‫قطع داللت می‌کنند بر اینک‚‚ه قریش‚‚یان رغبت و ح‚‚رص ک‚‚افی ب‚‚رای ابط‚‚ال‬
‫دعوت اسالمی را داشته‌اند‪.‬‬
‫‪ _3‬شرط سوم تحدی هم در تحدی قرآن کریم با مخالفان وجود داش‚‚ت‪،‬‬
‫چرا ک‚‚ه از ح‚‚وادث ت‚‚اریخ اس‚‚الم بخ‚‚وبی برمی‌آی‚‚د ک‚‚ه در مک‚‚ه ق‚‚درت در‬
‫دست مشرکان بود و پیامبر(ص) و مسلمانان مستض‚عفانی بودن‚د ک‚ه به‚ره‌ای‬
‫از قدرت نداشتند و حتی عده‌ای از آنان همانطور که قبًال گفتیم ب‚‚ه منظ‚‚ور‬
‫فرار از اذیت و آزار قریش‪ ،‬مکه را به مقصد حبشه ترک کردند تا اینکه‬
‫ب‚‚االخره پی‚‚امبر(ص) هم ب‚‚ه هم‚‚راه دیگ‚‚ر مس‚‚لمانان ب‚‚ه ش‚‚هر مدین‚‚ه هج‚‚رت‬
‫کردن‚‚د‪ .‬این ام‚‚ر داللت می‌کن‚‚د ب‚‚ر این ک‚‚ه م‚‚انعی ب‚‚ر س‚‚ر راه ق‚‚ریش و‬
‫مشرکان وجود نداشته ک‚ه آن‚ان را از پاس‚خگویی ب‚ه تح‚دی ق‚‚رآن و اثب‚ات‬
‫مدعایشان مبنی بر اینکه قرآن از طرف خداوند نازل نشده و محمد(ص) هم‬
‫فرستاده‌ی خدا نبوده است‪ ،‬باز دارد‪.‬‬

‫* نتیجه‌ی تحّدی قرآن‬

‫ن‚‚تیجه‌ی تح‚‚دی ق‚‚رآن ک‚‚ریم ب‚‚ا مش‚‚رکان‪ ،‬ن‚‚اتوانی آن‚‚ان از شکس‚‚تن این‬
‫تحدی و ابطال آن بود‪ .‬و این ناتوانی آنان – با وجود تمام شروط تحّد ی –‬
‫داللت می‌کند بر صدق مدعای پیامبر(ص) مبنی بر اینکه وی فرستاده‌ی خدا‬
‫و قرآن کریم کت‚‚اب ن‚‚ازل ش‚‚ده‌ی خ‚‚دا ب‚‚ر اوس‚‚ت‪ .‬بن‚‚ابراین ب‚‚ر ه‚‚ر انس‚‚انی‬
‫واجب است که به نبوت حضرت محم‚‚د(ص) و ب‚‚ه ه‚‚ر آنچ‚‚ه ک‚‚ه در ق‚‚رآن‬
‫کریم و سنت پ‚اک نب‚وی وارد ش‚ده اس‚ت‪ ،‬ایم‚ان بی‚اورد و از ش‚ریعت او‬
‫پیروی کند‪.‬‬

‫* استمرار تحّدی قرآن کریم‬

‫تحّد ی قرآن با مخالفان پیوسته ادام‚‚ه داش‚‚ته و هم‌اکن‚‚ون هم وج‚‚ود دارد‬
‫و تا قیامت هم ادامه پیدا خواهد کرد و ه‚‚ر کس‚‚ی را ک‚‚ه در م‚‚ورد نب‚‚وت‬
‫حضرت محمد(ص) و آسمانی بودن قرآن کریم شک و تردید داشته باشد ب‚‚ه‬
‫مب‚‚ارزه می‌طلب‚‚د‪ .‬و این دلی‚‚ل واض‚‚حی اس‚‚ت ب‚‚ر اثب‚‚ات نب‚‚وت حض‚‚رت‬
‫محمد(ص) و عموم رسالت او هم‚‚انطور ک‚‚ه ق‚‚رآن ک‚‚ریم ب‚‚ا دالی‚‚ل ق‚‚اطع و‬
‫غیرقاب‚ل انک‚اری آن را بی‚ان ک‚رده اس‚ت‪ .‬پس اگ‚ر اعج‚از ق‚‚رآن در ط‚ول‬
‫ق‚‚رون مت‚‚والی از عص‚‚ر پی‚‚امبر(ص) ت‚‚اکنون پابرج‚‚ا مان‚‚ده و در این م‚‚دت‬
‫اسالم با دشمنان و معاندان و ک‚افران مختل‚ف و دارای عقای‚د و اندیش‚ه‌های‬
‫باطل مواجه شده و هرچه در توان داشته‌اند صرف ضربه زدن به اسالم و‬
‫ایجاد شک و تردید در آن و آلوده کردن افک‚‚ار و عقای‚‚د آن کرده‌ان‚‚د‪ ،‬ولی‬
‫تاکنون کسی به خود جرأت نداده است که به تحدی قرآن پاس‚‚خ ده‚‚د و آن‬
‫را ابطال کند‪ .‬بنابراین اعجاز قرآن که صدق آن در ط‚‚ول بیش از چه‚‚ارده‬
‫ق‚‚رن ب‚‚ه اثب‚‚ات رس‚‚یده اس‚‚ت‪ ،‬ق‚‚وی‌ترین دلی‚‚ل ب‚‚ر ص‚‚دق نب‚‚وت حض‚‚رت‬
‫محمد(ص) و صدق آنچه که از طرف پروردگارش آورده اس‚‚ت‪ ،‬ب‚‚ه حس‚‚اب‬
‫می‌آید‪.‬‬

‫* حفظ قرآن توسط خداوند و نظریات مفسران در مورد آن‬

‫خداوند متعال‪ ،‬قرآن کریم را بعنوان کالم خود بر حض‚‚رت محم‚‚د(ص)‬
‫ن‚‚ازل ک‚‚رده و خ‚‚ود حف‚‚ظ آن را برعه‚‚ده گرفت‚‚ه اس‚‚ت و در نتیج‚‚ه دس‚‚ت‬
‫تحریف‌کنندگان و باطل‌گرایان از آن کوتاه گردیده است‪ ،‬چرا که چ‚‚یزی ک‚‚ه‬
‫خداوند خود حف‚‚ظ آن را برعه‚‚ده گرفت‚‚ه باش‚‚د‪ ،‬ب‚‚دون ش‚‚ک محف‚‚وظ خواه‚‚د‬
‫ماند‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.        ‬‬
‫«ما خود قرآن را فرستاده‌ایم و خود نیز حافظ و نگهدار آن هستیم»‪.‬‬
‫مفسران در تفسیر آیه‌ی فوق نظرات مختلفی دارند ک‚‚ه نخس‚‚ت ب‚‚ه آنه‚‚ا‬
‫اشاره می‌کنیم و سپس به امکان عملی محفوظ مان‚‚دن ق‚‚رآن و وس‚‚ایل حف‚‚ظ‬
‫آن می‌پردازیم‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬الحجر‪.9 :‬‬
‫‪ _1‬تفسیر زمخشری‪ :‬این آیه در رد انک‚‚ار و اس‚‚تهزای مش‚‚رکان اس‚‚ت‬
‫ک‚‚ه خط‚‚اب ب‚‚ه پی‚‚امبر(ص) می‌گفتن‚‚د‪     :‬‬
‫‪« 1   ‬ای کسی که قرآن بر او نازل شده است» و از‬
‫نس‚‚بت دادن آن ب‚‚ه خ‚‚دا خ‚‚ودداری می‌کردن‚‚د‪ .‬از این روی خداون‚‚د متع‚‚ال‬
‫می‌فرماید‪ :‬إنا نحن نزلنا ال‪dd‬ذکر‪ ‬و با ق‚‚اطعیت تم‚‚ام تأکی‚‚د می‌کن‚‚د ک‚‚ه وی‬
‫خود ن‚‚ازل کنن‚‚ده‌ی ق‚‚رآن ب‚‚ر پی‚‚امبر(ص) ب‚‚وده و جبرئی‚‚ل را در ح‚‚الی ک‚‚ه‬
‫نگهبانانی را در اطراف او گماشته ت‚‚ا از ش‚‚یاطین محف‚‚وظ بمان‚‚د ب‚‚ه س‚‚وی‬
‫محمد(ص) فرستاده است و او خود برخالف دیگر کتاب‌های آسمانی حف‚‚ظ و‬
‫نگه‚‚داری ق‚‚رآن را از هرگون‚‚ه زی‚‚اد و نقص‚‚ان و از هرگون‚‚ه تحری‚‚ف و‬
‫تبدیلی برعهده گرفته است‪ ،‬چون خداوند متعال حفظ کتاب‌های آسمانی پیشین‬
‫را خود بر عهده نگرفته بلکه حفظ آن‌ه‚‚ا را ب‚‚ه روحانی‚‚ان و علم‚‚ای دی‚‚نی‬
‫سپرده است که آنان هم دچار اختالف شده و مرتکب تحریف در کتاب‌ه‚‚ای‬
‫آسمانی گردیده‌اند‪ ،‬ولی حفظ قرآن را به دیگ‚‚ران واگ‚‚ذار نک‚‚رده بلک‚‚ه خ‚‚ود‬
‫‪2‬‬
‫عهده‌دار حفظ آن شده است‪.‬‬
‫‪ _2‬تفسیر ابن عطیه‪ :‬ضمیر «له» در آیه به قرآن برمی‌گ‚‚ردد‪ .‬یع‚‚نی م‚‚ا‬
‫قرآن را از اینکه همچون دیگر کتاب‌های آسمانی دچار تغییر و تبدیل ش‚‚ود‬
‫حفظ می‌کنیم‪ .‬عده‌ای هم گفته‌اند‪ :‬یعنی با ذخیره شدن قرآن در سینه‌های مردم‬
‫‪3‬‬
‫آن را حفظ می‌کنیم‪.‬‬
‫‪ _3‬تفس‪dd‬یر قرط‪dd‬بی‪ :‬خداون‚‚د خ‚‚ود حف‚‚ظ ق‚‚رآن را برعه‚‚ده گرفت‚‚ه و در‬
‫نتیجه تاکنون نیز محفوظ مانده است‪ ،‬در حالی ک‚‚ه خداون‚‚د در م‚‚ورد دیگ‚‚ر‬
‫کتاب‌های آسمانی فرموده است‪« 4    :‬به سبب چ‪dd‬یزی ک‪dd‬ه‬
‫بدانان سپرده شده بود تا آن را حفظ کنن‪dd‬د» و حفظ آن را ب‚‚ه علم‚‚ای دی‚‚نی اه‚‚ل‬
‫‪5‬‬
‫کتاب واگذار کرده است که آنان هم دست به تبدیل و تغییر آن زده‌اند‪.‬‬
‫امام قرطبی حادثه‌ی مستندی را ذکر کرده است که خالصه‌ی آن ب‚‚دون‬
‫ذک‚‚ر س‚‚ند راوی‚‚ان آن چ‚‚نین اس‚‚ت‪ :‬شخص‚‚ی یه‚‚ودی مس‚‚لمان ش‚‚د و م‚‚أمون‬
‫(خلیفه‌ی عباس‚‚ی) از علت اس‚‚الم آوردن او س‚‚ؤال ک‚‚رد‪ .‬در پاس‚‚خ گفت‪ :‬من‬
‫دوست داشتم که این ادیان (سه گانه) را امتحان کنم‪ ،‬پس ب‚ه س‚راغ ت‚ورات‬
‫رفتم و سه نسخه از آن را نوشتم و چیزهایی را به آن افزودم و چیزهایی‬
‫را کم کردم و آن را به کنیسه ب‚‚ردم و آن‌ه‚‚ا را از من خریدن‚‚د‪ .‬س‚‚پس ب‚‚ه‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬الحجر‪.6 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.572‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،8‬صص ‪.284-285‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬المائده‪.44 ،‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪.5‬‬
‫طرف انجیل رفتم و س‚‚ه نس‚‚خه از آن را نوش‚‚تم و چیزه‚‚ایی را از آن کم‬
‫و زیاد ک‚ردم و آن را ب‚ه کلیس‚ا ب‚ردم و همه‌ی آنه‚ا را از من خریدن‚د و‬
‫در پایان قرآن را انتخاب کردم و سه نس‚‚خه را ب‚‚ا ح‚‚ذف و اض‚‚افه از آن‬
‫نوشتم و آن را به بازار کاغذفروشان بردم‪ ،‬و آنها را مورد بررس‚‚ی ق‚‚رار‬
‫دادند‪ .‬چون فهمیدند ک‚‚ه ح‚‚ذف و اض‚‚افه در آن‌ه‚‚ا روی داده اس‚‚ت‪ ،‬آنه‚‚ا را‬
‫پ‚‚رت کردن‚‚د و از من نخریدن‚‚د‪ ،‬از این روی من دری‚‚افتم ک‚‚ه ق‚‚رآن کت‚‚اب‬
‫‪1‬‬
‫محفوظی است و در نتیجه مسلمان شدم‪.‬‬
‫‪ _4‬تفسیر شوکانی‪ :‬وقتی که کفار‪ ،‬پیامبر(ص) را به تمس‚‚خر گرفتن‚‚د و‬
‫خطاب به وی گفتند‪       :‬‬
‫‪« .2 ‬ای کسی که قرآن بر او نازل شده است! ب ‌‬
‫ی‌گمان ت‪dd‬و دی‪dd‬وانه‌ای!»‪،‬‬
‫خداوند این سخن آنان را محکوم کرد و فرم‚‚ود‪ :‬إن‪dd‬ا ل‪dd‬ه لح‪dd‬افظون‪ ‬و م‚‚ا‬
‫‪3‬‬
‫خود آن را از هر گونه تحریف و افزایش و نقصانی حفظ می‌کنیم‪.‬‬
‫‪ _5‬تفسیر آلوسی‪ :‬چون مشرکان نزول قرآن از جانب خداوند بر پیامبر‬
‫را انکار کرده و پیامبر را به مسخره گرفتند‪ ،‬خداون‚‚د در رد آن‚‚ان فرم‚‚ود‪:‬‬
‫«ما خود این ق‚رآن را ک‚ه مش‚رکان منک‚ر آن و منک‚ر ن‚زول آن ب‚ر ش‚ما‬
‫شده‌اند‪ ،‬نازل کرده‌ایم و ما خود آن را از هر گزند و از هرگون‚‚ه تحری‚‚ف‬
‫و افزایش و نقصانی حفظ می‌کنیم بطوری ک‚ه ح‚تی اگ‚ر پ‚یرمرد ب‚ا ابه‚تی‬
‫نقطه‌ای از آن را تغی‚‚‚یر ده‚‚‚د‪ ،‬کودک‚‚‚ان س‚‚‚خن او را رد ک‚‚‚رده و ب‚‚‚ه او‬
‫‪4‬‬
‫می‌گویند که صحیح آن‪ ،‬چنین است‪.‬‬
‫‪ _6‬تفسیر فتح‌البیان‪ :‬قرآن کریم از هرگونه تحریف و تغییر و هرگون‚‚ه‬
‫افزایش و نقصانی محفوظ است و هیچ کس نمی‌تواند ح‚‚رف ی‚‚ا کلمه‌ای ب‚‚ر‬
‫آن بیفزاید یا از آن کم کند‪ .‬این ویژگی تنها به قرآن کریم اختص‚‚اص دارد‪،‬‬
‫‪5‬‬
‫چون بعضی از دیگر کتاب‌های آسمانی دچار تحریف و تغییر شده‌اند‪.‬‬
‫* امکان عملی محفوظ ماندن قرآن کریم‬
‫از دالیل امکان عملی محفوظ ماندن قرآن ک‚‚ریم از هرگون‚‚ه اف‚‚زایش و‬
‫نقصان و تحریف و تبدیلی‪ ،‬حفظ آن در سینه‌ها است‪ ،‬چرا که ب‚‚ا حف‚‚ظ آن‬
‫در سینه‌ها هرگونه تالشی جهت تحری‚‚ف ق‚‚رآن ح‚‚تی ب‚‚ا زی‚‚اد ک‚‚ردن ی‚‚ا کم‬
‫کردن یک حرف به آسانی کش‚‚ف می‌ش‚‚ود‪ .‬و این خاص‚‚یت را خداون‚‚د خ‚‚ود‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،10‬صص ‪.5-6‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬الحجر‪.6 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.122‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج ‪ ،14‬صص ‪.15-16‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬تفسیر فتح‌البیان‪ ،‬ج ‪ ،7‬صص ‪.148-149‬‬
‫به قرآن کریم داده است که برخالف دیگ‚‚ر کتاب‌ه‚‚ای آس‚‚مانی‪ ،‬حف‚‚ظ ک‚‚ردن‬
‫آن آسان شده است‪ .‬قرآن کریم خود به این نکته اشاره کرده و مفس‚‚ران هم‬
‫بدان تصریح کرده‌اند‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.        ‬‬
‫«ما قرآن را برای ذکر (پند گرفتن یا حفظ کردن) آسان س‪dd‬اخته‌ایم‪ ،‬آی‪d‬ا‬
‫عبرت گیرنده‌ای هست؟»‬
‫قرط‚‚بی در تفس‚‚یر این آی‚‚ه گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬یع‚‚نی م‚‚ا ق‚‚رآن را ب‚‚رای حف‚ظ‬
‫کردن آسان ساخته‌ایم و کس‚‚ی ک‚‚ه بخواه‚‚د آن را حف‚‚ظ کن‚‚د ی‚‚اری می‌ک‚‚نیم‪.‬‬
‫آیاکسی هست که خواستار حفظ کردن آن باشد ت‚‚ا او را ی‚‚اری دهیم؟ س‚‚عید‬
‫بن جبیر گفته است‪ :‬هیچ کدام از کتاب‌های آس‚‚مانی بص‚‚ورت حفظی خوان‚‚ده‬
‫نمی‌شوند مگر قرآن کریم‪ .‬برخی هم گفته‌اند‪ :‬بنی‌اس‚‚رائیل نمی‌توانس‚‚تند ت‚‚ورات‬
‫را از حفظ بخوانند بجز موسی و هارون و یوشع بن نون و عزیر (ص)‪.‬‬
‫ولی خداوند متعال حفظ قرآن کریم را بر امت اسالمی آس‚‚ان ک‚‚رده ت‚‚ا‬
‫آنچه را که در آن است به یاد بیاورند‪ .‬فه‪dd‬ل من م‪ّdd‬دکر‪ ‬یع‚‚نی آی‚‚ا تالوت‬
‫‪2‬‬
‫کننده‌ای هست که آن را تالوت کند‪.‬‬
‫ابن عطیه در تفسیر خود گفت‚‚ه اس‚‚ت‪‌ :‬یّس رنا الق‪dd‬رآن‪ ‬یع‚‚نی ق‚‚رآن را‬
‫آسان و نزدیک (به ذهن) کردیم‪ .‬الذکر‪‬یعنی حفظ کردن و از بر کردن‪.‬‬
‫ابن جبیر گفته است‪ :‬از می‚‚ان کتاب‌ه‚‚ای آس‚‚مانی بج‚‚ز ق‚‚رآن ک‚‚ریم هیچ‬
‫کتابی حفظ نشده است‪ .‬ابن عطی‚‚ه در ادام‚‚ه گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬ق‚‚رآن ک‚‚ریم ب‚‚ا نظم‬
‫زیب‚‚ا و مف‚‚اهیم ع‚‚الیش ب‚‚ه قلب‌ه‚‚ای (س‚‚لیم) می‌چس‚‚بد و ب‚‚ا خرده‚‚ای س‚‚الم‬
‫‪3‬‬
‫درمی‌آمیزد و در نتیجه حفظ کردن آن آسان است‪.‬‬
‫یکی از آثار و برکات حفظ آس‚‚ان ق‚‚رآن ک‚‚ریم این اس‚‚ت ک‚‚ه هم‌اکن‚‚ون‬
‫ه‚‚زاران مس‚‚لمان اعم از ک‚‚ودک و بزرگس‚‚ال آن را حف‚‚ظ می‌کنن‚‚د و ب‚‚دین‬
‫ترتیب هرگونه تالش جهت تحریف قرآن و کم و زیاد کردن آن به حم‚‚د و‬
‫س‚‚پاس خداون‚‚د ب‚‚زودی کش‚‚ف می‌ش‚‚ود‪ .‬ب‚‚ه ی‚‚اد دارم ک‚‚ه در دهه‌ی شص‚‚ت‬
‫میالدی یهودیان تالش کردند که با زیاد ک‚‚ردن ی‚‚ا کم ک‚‚ردن الف‚‚اظی‪ ،‬ق‚‚رآن‬
‫را تحری‚‚ف کنن‚‚د و ه‚‚زاران نس‚‚خه از ق‚‚رآن تحری‚‚ف ش‚‚ده را چ‚‚اپ و در‬
‫آفریق‚ا توزی‚ع کردن‚د‪ ،‬ولی ب‚زودی این دسیس‚ه‌ی آن‚ان کش‚ف ش‚د و علم‚ای‬
‫األزهر فتوایی صادر کردند و ضمن مش‚‚خص ک‚‚ردن جاه‚‚ای تحری‚‚ف ش‚‚ده‪،‬‬
‫دستور دادند که تم‚‚ام نس‚‚خه‌های ق‚‚رآن تحری‚‚ف ش‚‚ده (جمع‌آوری و) س‚‚وزانده‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬القمر‪.17 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،17‬ص ‪.134‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،14‬ص ‪.153‬‬
‫ش‚‚وند‪ .‬ب‚‚دین ت‚‚رتیب خداون‚‚د متع‚‚ال این دسیس‚ه‌ی ش‚‚وم یهودی‚‚ان را برط‚‚رف‬
‫ساخت و نیرنگ نیرنگ‌بازان تنها به خودشان باز می‌گردد!‪.‬‬
‫* انکار نبوت حضرت محمد(ص) از روی نادانی و عناد‬
‫باتوج‚‚ه ب‚‚ه اعج‚‚از ق‚‚رآن ک‚‚ریم و داللت ق‚‚اطع آن ب‚‚ر نب‚‚وت حض‚‚رت‬
‫محم‚‚د(ص)‪ ،‬انک‚‚ار پی‚‚امبری او‪ ،‬ن‚‚ادانی و عن‚‚اد و ب‚‚ه س‚‚خره گ‚‚رفتن خ‚‚رد‬
‫بشری به حساب می‌آید‪ .‬از این روی چنین اف‚‚رادی اوًال در زم‚‚ره‌ی ک‚‚افران‬
‫سرکش به شمار می‌آیند و جاودانه در آتش جهنم می‌مانند و ثانی‚ًا ب‚‚ا انک‚‚ار‬
‫نبوت حضرت محمد(ص) راهی برای ایمان به دیگر پیامبران نخواهند داشت‬
‫مگر از طریق تقلید محض از نیاک‚ان‪ .‬چ‚ون کس‚ی ک‚ه وج‚ود آفت‚اب را در‬
‫آسمان صاف و بدون ابر و در حالی که به آن نگاه می‌کن‚‚د‪ ،‬انک‚‚ار نمای‚‚د‪،‬‬
‫راهی ب‚‚رای ایم‚‚ان آوردن ب‚‚ه وج‚‚ود س‚‚تاره‌ای ک‚‚ه آن را نمی‌بین‚‚د‪ ،‬نخواه‚‚د‬
‫‪1‬‬
‫داشت‪ ،‬و اگر بدان ایمان بیاورد دچار نوعی تناقض خواهد شد‪.‬‬

‫* اثبات نبوت حضرت محمد(ص) در واقع اثبات نبوت پیامبران پیشین است‬
‫اثبات نب‚وت حض‚‚رت محم‚د(ص) از طری‚ق اعج‚از ق‚‚رآن ک‚ریم‪ ،‬نب‚وت‬
‫پیامبران پیشین را نیز به اثبات می‌رساند‪ ،‬چرا که نام بعضی از آنان مانند‬
‫موسی و عیسی در قرآن آمده و چون قرآن کالم خ‚‚دا اس‚‚ت پس ه‚‚ر آنچ‚‚ه‬
‫که در آن آمده است از جمل‚ه ایم‚ان ب‚ه پی‚امبران م‚ذکور در آن ب‚ه اثب‚ات‬
‫می‌رسد‪ .‬و بدین خاطر این را گفتیم که دلیل قاطع دیگری برای اثبات نبوت‬
‫پیامبران قبل از حض‚‚رت محم‚‚د(ص) ن‚‚داریم‪ .‬پس اگ‚‚ر کس‚‚ی نب‚‚وت حض‚‚رت‬
‫محمد(ص) را انکار کند و به نبوت دیگر پیامبران از جمله حضرت موس‚‚ی‬
‫و عیسی(ع) ایمان بیاورد‪ ،‬در واقع دچار تناقض ش‚ده و بهان‚ه را ب‚ه دس‚ت‬
‫منکران اصل نب‚‚وت داده اس‚‚ت‪ .‬از این روی کف‚ر ورزی‚‚دن ب‚‚ه رس‚‚الت ه‚‚ر‬
‫کدام از پیامبران الهی‪ ،‬کفر به رسالت حضرت محمد(ص) به حساب می‌آید‪،‬‬
‫چ‚‚را ک‚‚ه این ک‚‚ار متض‚‚من تک‚‚ذیب ب‚‚رخی از مف‚‚اهیم ق‚‚رآن از جمل‚‚ه ن‚‚ام‬
‫پیامبرانی ک‚ه در آن آم‚ده اس‚ت‪ ،‬می‌باش‚د‪ .‬ب‚ه همین دلی‚ل یکی از اعتق‚ادات‬
‫مسلمانان‪ ،‬ایمان به تمام انبی‚اء الهی اس‚ت‪ .‬خداون‚د متع‚ال می‌فرمای‚د‪ :‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.  ...‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬چون معجزات پیامبران پیشین مقطعی بوده و در ح‚‚ال حاض‚‚ر عی‚‚نیت ندارن‚‚د در ح‚‚الی ک‚‚ه‬
‫قرآن کریم بعنوان معجزه‌ی جاودان پیامبر گرامی اسالم(ص) هرگ‚‚ز عی‚‚نیت خ‚‚ود را از دس‚‚ت‬
‫نمی‌دهد و همواره بعنوان یک معجزه مطرح خواهد بود (مترجم)‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬البقره‪.285 :‬‬
 ‫دارد به آنچ‪dd‬ه از س‪dd‬وی پروردگ‪dd‬ارش ب‪dd‬ر‬ ‫«فرستاده‌ی خدا (محمد) ایمان‬
‫(نیز) بدان باور دارن‪dd‬د‪ .‬همگی ب‪dd‬ه خ‪dd‬دا و‬ ‫او نازل شده است و مؤمنان‬
‫و پیامبرانش ایم‪dd‬ان آورده (و می‌گوین‪dd‬د‪):‬‬ ‫فرشتگان او و کتاب‌های وی‬
‫فرق نمی‌گذاریم ‪.»...‬‬ ‫میان هیچ‌کدام از پیامبران او‬
‫یعنی ب‚ه همه‌ی پی‚امبران ایم‚ان می‌آوریم ب‚دون اینک‚ه مانن‚د یهودی‚ان و‬
‫مسیحیان میان آنان فرق بگذاریم و ب‚‚ه ع‚‚ده‌ای ایم‚‚ان بی‚‚اوریم و ب‚‚ه ع‚‚ده‌ای‬
‫‪1‬‬
‫دیگر کفر بورزیم‪.‬‬

‫* اسالم خاتم ادیان آسمانی است‬

‫اس‚‚الم ب‚‚ه مع‚‚نی خ‚‚اص خ‚‚ود یع‚‚نی ب‚‚ه مع‚‚نی دی‚‚نی ک‚‚ه ب‚‚ر حض‚‚رت‬
‫محمد(ص) نازل شده است‪ ،‬خ‚اتم ادی‚ان آس‚مانی محس‚وب می‌ش‚ود‪ ،‬چ‚را ک‚ه‬
‫خداوند متعال ‌فرموده است‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.   ‬‬
‫«محمد پدر هیچ ی‪dd‬ک از م‪dd‬ردان ش‪dd‬ما نب‪dd‬وده‪ ،‬بلک‪dd‬ه فرس‪dd‬تاده‌ی خ‪dd‬دا و‬
‫آخرین پیامبران است و خداوند به هر چیزی آگاه است»‪.‬‬
‫این آیه داللت می‌کند بر اینکه اسالم آخرین ادی‚‚ان آس‚‚مانی اس‚‚ت‪ ،‬چ‚‚را‬
‫که فرو فرستادن دین از جانب خداوند مستلزم وجود پیامبری است ک‚‚ه دین‬
‫بر او نازل شود و چون بعد از حضرت محم‚‚د(ص) پی‚‚امبری نخواه‚‚د آم‚‚د‪،‬‬
‫پس دین جدیدی هم از جانب پروردگ‚‚ار جهانی‚‚ان نخواه‚‚د آم‚‚د‪ .‬بن‚‚ابراین ه‚‚ر‬
‫کس بعد از حض‚‚رت محم‚‚د(ص) ادع‚‚ای نب‚‚وت بکن‚‚د‪ ،‬ک‚‚افر و دروغگ‚‚و ب‚‚ه‬
‫حساب می‌آی‚د‪ .‬و اگ‚ر ش‚خص مس‚لمانی چ‚نین ادع‚ایی بکن‚د‪ ،‬مرت‚د می‌ش‚ود‪،‬‬
‫چون با ادعای خود در واقع نص آیه فوق و دیگر آیاتی که بر ختم نب‚‚وت‬
‫داللت می‌کنند انکار کرده است‪.‬‬
‫اسالم به عن‚‚وان آخ‚‚رین دین آس‚‚مانی درنظ‚‚ر گرفت‚‚ه ش‚‚ده اس‚‚ت‪ ،‬چ‚‚ون‬
‫دینی کامل و جوابگوی تمام نیازهای بشری است‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.   ً‬‬
‫«ام‪dd‬روز دین ش‪dd‬ما را برایت‪dd‬ان کام‪dd‬ل ک‪dd‬ردیم و نعمت خ‪dd‬ود را ب‪dd‬ر ش‪dd‬ما‬
‫تمام کردیم و اسالم را بعنوان دین شما پسندیدیم»‪.‬‬
‫پس ب‚‚ا وج‚‚ود دین کام‚‚ل اس‚‚الم ک‚‚ه جوابگ‚‚وی تم‚‚ام نیازه‚‚ای ج‚‚امعه‌ی‬
‫بشری است‪ ،‬نیازی به پیامبری جدید نخواهد بود که خداوند دین جدی‚‚دی را‬
‫بر او نازل کند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر فتح البیان‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.162‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬األحزاب‪.40 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬المائده‪.3 :‬‬
 ‫مبحث سوم‪:‬‬
‫رابطه‌ی اسالم با ادیان دیگر‬
‫* ادیان آسمانی و ادیان ساختگی‬
‫منظور از ادی‚‚ان آس‚‚مانی‪ ،‬ادی‚‚انی اس‚‚ت ک‚‚ه در اص‚‚ل مبت‚‚نی ب‚‚ر وحی‬
‫الهی بوده‌ان‚د‪ ،‬مانن‚د آئین‌ه‚ای یه‚ودیت و مس‚یحیت ک‚ه خداون‚د آن‌ه‚ا را ب‚ر‬
‫موسی و عیسی(ع) بعنوان پیامبران برگزیده‌ی خ‚‚ود ن‚‚ازل ک‚‚رده ت‚‚ا آن‚‚ان هم‬
‫آن را به مردم ابالغ کنند‪.‬‬
‫منظ‚ور از ادی‚ان س‚اختگی‪ ،‬ادی‚انی اس‚ت ک‚ه انس‚ان خ‚ود آن را س‚اخته‬
‫است تا از طریق آن خدا را پرستش کن‚د‪ .‬مانن‚د مش‚رکانی ک‚ه ذک‚ر آن‌ه‚ا و‬
‫ذک‚ر بعض‚‚ی از معتقداتش‚ان در ق‚‚رآن آم‚ده و ب‚رای خ‚ود عقای‚د‪ ،‬عب‚ادات و‬
‫قوانی‚‚نی خ‚‚اص وض‚‚ع کرده‌ان‚‚د ک‚‚ه خداون‚‚د هیچ حجت و بره‚‚انی را ب‚‚رای‬
‫مشروعیت آن‌ها نازل نکرده است‪.‬‬
‫* رابطه‌ی اسالم با ادیان ساختگی‬
‫اسالم هیچ رابطه‌ای با ادیان ساختگی ندارد ج‚‚ز اینک‚‚ه آن‌ه‚‚ا را انک‚‚ار‬
‫کند و آن‌ها را باطل بداند و از آن‌ه‚‚ا ت‚‚بری جوی‚‚د‪ ،‬چ‚‚را ک‚‚ه خداون‚‚د تم‚‚ام‬
‫پیامبران خود را فرستاده است تا مردم را از ادیان س‚‚اختگی ب‚‚از دارن‚‚د و‬
‫آنان را به آیین راس‚‚تین خ‚‚دا ک‚‚ه مبت‚‚نی ب‚‚ر عب‚‚ادت و بن‚‚دگی خ‚‚دای یگان‚‚ه‬
‫است دعوت کنند‪ ،‬عبادتی ک‚‚ه خداون‚‚د خ‚‚ود کیفیت و ان‚‚واع آن را مش‚‚خص‬
‫کرده است‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .‬‬
‫«در می‪dd‬ان ه‪dd‬ر مل‪dd‬تی پی‪dd‬امبری را فرس‪dd‬تاده‌ایم (ت‪dd‬ا ب‪dd‬ه ملت‌ه‪dd‬ای خ‪dd‬ود‬
‫بگویند‪ ):‬که خدا را بپرستید و از طاغوت دوری کنید»‪.‬‬
‫‌«ط‪dd‬اغوت» در لغت ب‚‚ر ه‚‚ر آنچ‚‚ه ک‚‚ه ج‚‚ز خ‚‚دا پرس‚‚تش ش‚‚ود اطالق‬
‫می‌گردد‪ ،‬خواه انسانی باشد که به این کار رض‚‚ایت داده اس‚‚ت و ی‚‚ا س‚‚نگ‬
‫‪2‬‬
‫و چوب باشد‪.‬‬
‫پس رسالت تمام پیامبران الهی این بوده اس‚‚ت ک‚‚ه م‚‚ردم را ب‚‚ه بن‚‚دگی‬
‫خدای یگانه فرا بخوانن‚‚د و آن‚‚ان را از بن‚‚دگی غ‚‚یر خ‚‚دا اعم از ش‚‚یطان و‬
‫ک‚‚اهن و بت و از ه‚‚ر کس‚‚ی ک‚‚ه آن‚‚ان را ب‚‚ه گم‚‚راهی دع‚‚وت کن‚‚د‪ ،‬دور‬
‫‪3‬‬
‫سازند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬النحل‪.36 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪.413‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر فتح‌البیان‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.240‬‬
 ‫* رابطه‌ی اسالم با ادیان آسمانی‬
‫ادیان آسمانی که آخ‚‚رین آن‌ه‚‚ا اس‚‚الم اس‚‚ت‪ ،‬ادی‚‚انی هس‚‚تند ک‚‚ه خداون‚‚د‬
‫آن‌ها را بر پیامبران خود نازل کرده است تا آنها را به مردم ابالغ کنند و‬
‫مردم به آن‌ها عمل نمایند‪ .‬و در واقع خداوند پیامبران خود را مبعوث کرده‬
‫است تا دین وی را به مردم برسانند‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪. ‌       ‬‬
‫«هیچ ملتی نبوده است که بیم‌دهنده‌ای به میان‌شان نیامده باشد»‪.‬‬
‫ادیان آسمانی همه از ی‚‚ک منب‚‚ع سرچش‚‚مه گرفت‚‚ه و از ط‚‚رف خداون‚‚د‬
‫آمده‌اند و همه مبتنی بر تسلیم در برابر پروردگار جهانیان هستند‪ .‬مظهر این‬
‫تسلیم‪ ،‬اطاعت و فرمانبرداری از شریعتی است که خداوند به پیامبران خ‚‚ود‬
‫وحی کرده است تا آن را به م‚‚ردم ابالغ کنن‚‚د‪ .‬بن‚‚ابراین دین تم‚‚ام پی‚‚امبران‬
‫یکی است همانطور که پیامبر(ص) فرموده است‪« :‬إن‪dd‬ا معاش‪dd‬ر األنبی‪dd‬اء دینن‪dd‬ا‬
‫واحد» یعنی دین ما پیامبران یکی است‪.‬‬
‫در بیان همین معنا همانطور که قبًال بیان کردیم خداوند فرموده است‪‌:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪    .‬‬
‫عالوه بر این ادیان آسمانی در اصول دین و مس‚‚ایل اعتق‚‚ادی از قبی‚‚ل‬
‫ایمان به خدا‪ ،‬تنها بندگی کردن او‪ ،‬اخالص برای او‪ ،‬ایمان به روز قیامت‬
‫و آماده شدن ب‚‚رای آن بوس‚‚یله اعم‚‚ال نی‚‚ک و مش‚‚روع و دوری از ان‚‚واع‬
‫شرک و صورت‌های مختلف آن نیز با هم اتف‚‚اق و اش‚‚تراک دارن‚‚د‪ .‬در این‬
‫مورد آیات مختلفی از قرآن کریم وارد شده‌اند از جمله‪:‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪     3.      ‬‬
‫‪     .4.   ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪5‬‬
‫‪  .‬‬
‫«خداون‪dd‬د آیی‪dd‬نی را ب‪dd‬رای ش‪dd‬ما بی‪dd‬ان داش‪dd‬ته اس‪dd‬ت ک‪dd‬ه آن را ب‪dd‬ه ن‪dd‬وح‬
‫توصیه کرده است‪ ،‬آیینی ک‪dd‬ه م‪dd‬ا ب‪dd‬ه ت‪dd‬و وحی ک‪dd‬رده و ب‪dd‬ه اب‪dd‬راهیم و‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬فاطر‪.24 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.19 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬إالنبیاء‪ .25 :‬ترجمه‌ی آن گذشت‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬النحل‪ – 36 :‬ترجمه‌ی آن گذشت‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬الشوری‪.13 :‬‬
 ‫موس‪dd‬ی و عیس‪dd‬ی س‪dd‬فارش نم‪dd‬وده‌ایم ک‪dd‬ه دین را بپ‪dd‬ا داری‪dd‬د و در آن‬
‫تفرقه نکنید و اختالف نورزید»‪.‬‬
‫یعنی خداوند دین نوح و محمد و ابراهیم و موس‚ی و عیس‚ی را ب‚رای‬
‫شما (مؤمن‚‚ان) بی‚‚ان ک‚‚رده اس‚‚ت‪ .‬س‚‚پس خداون‚‚د این دین مش‚‚ترک می‚‚ان تم‚‚ام‬
‫پیامبران را به اق‚‚امه‌ی دین و خ‚ودداری از تفرق‚‚ه و اختالف در آن تفس‚یر‬
‫کرده است‪ .‬منظور از اقامه‌ی دین‪ ،‬اقامه‌ی دین اسالم یعنی توحید و اطاعت‬
‫از خدا و ایم‚‚ان ب‚‚ه پی‚‚امبران و کتاب‌ه‚‚ای آس‚‚مانی و روز قی‚‚امت و دیگ‚‚ر‬
‫چیزهایی است ک‚‚ه انس‚‚ان بوس‚‚یله‌ی ایم‚‚ان آوردن ب‚‚ه آنه‚‚ا مس‚‚لمان می‌ش‚‚ود‪.‬‬
‫منظور از دین مشترک در اینج‚‚ا ش‚‚ریعت و ق‚‚وانین و مق‚رراتی نیس‚‚ت ک‚‚ه‬
‫برحسب اوضاع و احوال جوامع مختلف متفاوت است‪ ،‬همانطور که خداون‚‚د‬
‫‪2‬‬
‫متعال فرموده است‪    . :1‬‬
‫بنابراین ادیان آسمانی در منشأ‪ ،‬اصول اعتقادی ایمان و مقاصد عمومی‬
‫تشریع یکی هستند ولی در احکام عملی و تفص‚‚یالت ج‚‚زئی ک‚‚ه تنظیم‌کنن‚‚ده‬
‫روابط افراد با آفریدگارشان و نیز با یک‚‚دیگر اس‚‚ت‪ ،‬ب‚‚ا هم اختالف دارن‚‚د‪.‬‬
‫از این روی خداوند متعال فرموده است‪    :‬‬
‫‪ .‬و نیز فرموده است‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪     ‬‬
‫«سپس ما ت‪d‬و را ب‪d‬ر ش‪d‬ریعت و راه روش‪d‬نی از دین ق‪d‬رار دادیم‪ ،‬پس‬
‫از این شریعت پیروی کن و از هوا و هوسهای کس‪dd‬انی ک‪dd‬ه نمی‌دانن‪dd‬د‬
‫پیروی مکن»‪.‬‬
‫شریعت همانطور که ابن جری‚‚ر ط‚‚بری از قت‚‚اده روایت ک‚‚رده عب‚‚ارت‬
‫است از واجبات‪ ،‬حدود‪ ،‬امر و نهی و بط‚‚ورکلی احک‚‚ام عملی تنظیم کنن‚‚ده‬
‫‪4‬‬
‫اعمال افراد‪.‬‬
‫در واقع چنین احکامی هستند که گاهی بوسیله شریعت‌های بعد از خود‬
‫نسخ می‌شوند و گاهی هم حکم آنه‚‚ا ب‚‚اقی می‌مان‚‚د و در ش‚‚ریعت‌های بع‚‚دی‬
‫هم مشروع می‌گردد‪ .‬مانند حکم قصاص که در شریعت تورات وجود داش‚‚ته‬
‫و س‚‚پس در ق‚‚رآن ک‚‚ریم هم ب‚‚رای امت حض‚‚رت محم‚‚د(ص) مش‚‚روع ش‚‚ده‬
‫است‪.‬‬
‫بطورکلی در مورد رابطه‌ی اسالم با ادیان آسمانی می‌توان موارد زی‚‚ر‬
‫را در نظر گرفت‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.235‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬المائده‪ .48 :‬ترجمه‌ی آن گذشت‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬الجاثیه‪.18 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.414‬‬
‫‪ _1‬وحدت منبع و منشأ‪ :‬منشأ تمام ادیان آسمانی و از جمله اسالم یکی‬
‫است‪ ،‬چرا که همه‌ی آنه‚ا از ج‚انب خ‚دا آم‚ده و تنه‚ا خ‚دا احک‚ام آنه‚ا را‬
‫وضع کرده است و وظیفه‌ی پیامبران در این می‚‚ان این ب‚‚وده اس‚‚ت ک‚‚ه این‬
‫ادیان را به مردم برسانند‪.‬‬
‫‪ _2‬وحدت اصول و مقاصد عمومی‪ :‬تمام ادی‚‚ان آس‚‚مانی در دع‚‚وت ب‚‚ه‬
‫اصول اعتقادی همچون ایمان به خ‚‚دا و روز آخ‚‚رت و دوری از ش‚‚رک و‬
‫اختصاص دادن عبادت و بندگی به خدا مشابه یکدیگرند هم‚‚انطوری ک‚‚ه در‬
‫مقاصد عمومی تشریع از قبیل تزکی‚‚ه نفس از راه اعم‚‚ال ص‚‚الح و ح‚‚رص‬
‫بر هدایت م‚‚ردم ب‚‚ه راه راس‚‚ت و ف‚‚راهم ک‚‚ردن خ‚‚یر و نیکی برایش‚‚ان در‬
‫‪1‬‬
‫دنیا و سعادت و خوشبختی در آخرت‪ ،‬با همدیگر شباهت دارند‪.‬‬
‫‪ _3‬اسالم ناسخ دیگر ادیان است‪ :‬یعنی احکام شرعی تنظیم‌کننده رواب‚‚ط‬
‫افراد با یکدیگر و با آفریدگارشان که بر حضرت محم‚‚د(ص) ن‚‚ازل ش‚‚ده‌اند‪،‬‬
‫احکام شرعی ادیان پیش‚‚ین را نس‚‚خ ک‚‚رده اس‚‚ت بط‚‚وری ک‚‚ه بع‚‚د از آم‚‚دن‬
‫اسالم تنها باید از احکام شرعی و اصول اعتق‚‚ادی و ایم‚‚انی وارد ش‚‚ده در‬
‫اسالم پیروی کرد‪ ،‬اگرچ‚‚ه همین اص‚‚ول اعتق‚‚ادی در ادی‚‚ان پیش‚‚ین هم وارد‬
‫شد ‌ه باشند‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪    .‬‬
‫«کتاب (قرآن) را به حق بر تو نازل کردیم که تصدیق‌کننده‌ی کتاب‌های‬
‫پیشین و شاهد و حافظ آن‌ه‪dd‬ا اس‪dd‬ت‪ ،‬پس می‪dd‬ان آن‪dd‬ان طب‪dd‬ق آنچ‪dd‬ه خ‪dd‬دا‬
‫نازل کرده است داوری کن و از امیال و آرزوهای آن‪dd‬ان پ‪dd‬یروی مکن‬
‫که در این صورت از حقی که برای تو آمده اس‪dd‬ت منح‪dd‬رف می‌ش‪dd‬وی‪.‬‬
‫برای هر ملتی شریعت و برنامه‌ای قرار داده‌ایم»‪.‬‬
‫یع‚‚نی ب‚‚ا ن‚‚ازل ک‚‚ردن ق‚‚رآن ب‚‚ر ت‚‚و دین را کام‚‚ل ک‚‚رده‌ایم پس می‚‚ان‬
‫پیروان دیگر ادیان همانند مسلمانان با احکامی که ب‚‚ر ت‚‚و ن‚‚ازل ش‚‚ده اس‚‚ت‬
‫حکم کن نه با احکامی که برای امت‌های پیشین نازل شده اس‚‚ت‪ ،‬چ‚‚را ک‚‚ه‬
‫‪3‬‬
‫شریعت اسالمی ناسخ تمامی شریعت‌های پیشین است‪.‬‬
‫‪ _4‬احکام شرعی اسالم که بر حض‚‚رت محم‚‚د(ص) ن‚‚ازل ش‚‚ده‌اند هم‚‚ه‬
‫مبتنی بر وحی الهی هستند و از ادیان و شریعت‌های پیشین گرفته نش‚‚ده‌اند‪،‬‬
‫چرا که پیامبر(ص) تنها از چیزی پیروی می‌کند ک‚‚ه از ج‚‚انب پروردگ‚‚ارش‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،5‬صص ‪ 36‬و ‪ 144‬و ج ‪ ،6‬ص ‪.417‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬المائده‪.48 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.412‬‬
‫به وی وحی شده است و مسلمانان هم تنها از آنچه که به پیامبر(ص) وحی‬
‫شده است پیروی می‌نمایند‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪        .‬‬
‫«بگ‪dd‬و‪ :‬من تنه‪dd‬ا از آنچ‪dd‬ه ک‪dd‬ه از ط‪dd‬رف پروردگ‪dd‬ارم ب‪dd‬ه من وحی ش‪dd‬ده‬
‫پیروی می‌کنم»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪       ‬‬
‫«تنها از آنچه که به من وحی شده پیروی می‌کنم»‪.‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪. ...‬‬
‫«از آنچه از جانب پروردگارتان برای ش‪dd‬ما ن‪dd‬ازل ش‪dd‬ده پ‪dd‬یروی کنی‪dd‬د و‬
‫جز خدا از اولیاء و سرپرستان دیگری پیروی نکنید»‪.‬‬
‫زمخش‚‚ری گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬منظ‚‚ور از ‪‬م‪dd‬ا أن‪dd‬زل إلیکم‪ ‬ق‚‚رآن و س‚‚نت‬
‫‪4‬‬
‫است‪.‬‬
‫بنابراین اگر تش‚‚ابهی بین بعض‚‚ی از احک‚‚ام ش‚‚ریعت اس‚‚المی و احک‚‚ام‬
‫شریعت‌های پیشین وجود داشته باشد‪ ،‬وج‚وب اط‚اعت م‚ا از چ‚نین احک‚امی‬
‫در ش‚‚ریعت اس‚‚المی ب‚‚دین خ‚‚اطر اس‚‚ت ک‚‚ه در ق‚‚رآن ک‚‚ریم و در ش‚‚ریعت‬
‫اسالمی آمده است نه تنها بخاطر اینکه در شریعت‌های پیش‚‚ین وج‚‚ود داش‚‚ته‬
‫است‪ .‬مثًال خداوند متعال در مورد فریضه‌ی روزه می‌فرماید‪:‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪    ‬‬
‫‪5‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪     ‬‬ ‫‪‬‬
‫واجب ش‪dd‬ده اس‪dd‬ت‪،‬‬ ‫«ای کس‪dd‬انی ک‪dd‬ه ایم‪dd‬ان آورده‌ای‪dd‬د! روزه ب‪dd‬ر ش‪dd‬ما‬
‫واجب ب‪dd‬وده اس‪dd‬ت‪،‬‬ ‫همانگونه که ب‪dd‬ر کس‪dd‬انی ک‪dd‬ه قب‪dd‬ل از ش‪dd‬ما بوده‌ان‪dd‬د‬
‫باشد که پرهیزگار شوید»‪.‬‬
‫بنابراین وجوب روزه بر ما بدین خاطر است که در ق‚رآن ک‚ریم ب‚دان‬
‫‪6‬‬
‫امر شده است نه بخاطر اینکه بر امت‌های قبل از ما واجب بوده است‪.‬‬
‫‪ _5‬احکام شریعت‌های پیشین که ق‚‚رآن ک‚ریم ب‚دون انک‚ار و اق‚‚رار ب‚ه‬
‫آنها اشاره کرده است و دلیلی بر نسخ آن‌ها در حق ما وجود ندارد‪ ،‬تبعیت‬
‫از آن‌ه‚‚ا ب‚‚ر م‚‚ا واجب نیس‚‚ت و ج‚‚زئی از ش‚‚ریعت اس‚‚المی ب‚‚ه حس‚‚اب‬
‫نمی‌آیند‪ .‬این موضوع در اصول فقه مورد بررسی قرار گرفته است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬االعراف‪.203 ،‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬األنعام‪.50 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬األعراف‪.3 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.86‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬البقره‪.183 :‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ -‬تفسیرالمنار‪ ،‬ج ‪ ،6‬صص ‪.416-417‬‬
 ‫مبحث چهارم‪:‬‬
‫موضع اسالم در برابر پیروان دیگر ادیان‬
‫* اسالم دین همه‌ی انسان‌ها است‬
‫یکی از ویژگی‌های اس‚‚المی ک‚‚ه خداون‚‚د ب‚‚ر حض‚‚رت محم‚‚د(ص) ن‚‚ازل‬
‫ک‚‚رده اس‚‚ت این اس‚‚ت ک‚‚ه دین تم‚‚ام ج‚‚امعه‌ی بش‚‚ری اس‚‚ت و حض‚‚رت‬
‫محمد(ص) هم برای تمام انسان‌ها مبعوث شده است‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪        .‬‬
‫«(ای پیامبر!) بگو‪ :‬من فرستاده‌ی خدا به سوی همه‌ی شما هستم»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.       ‬‬
‫«م‪dd‬ا ت‪dd‬و را نفرس‪dd‬تاده‌ایم مگ‪dd‬ر ب‪dd‬رای همه‌ی م‪dd‬ردم ت‪dd‬ا مژده‌دهن‪dd‬ده و‬
‫بیم‌دهنده باشی»‪.‬‬
‫عمومیتی که از این آیات فهمیده می‌شود‪ ،‬عمومیت مکانی اس‚‚ت‪ ،‬یع‚‚نی‬
‫رسالت پیامبر(ص) برای تمام اف‚‚راد ج‚‚امعه‌ی بش‚‚ری عم‚‚ومیت دارد در ه‚‚ر‬
‫نقطه‌ای از زمین که باشند‪.‬‬
‫ولی اسالم عالوه بر عمومیت مکانی‪ ،‬عمومیت زمانی ن‚‚یز دارد‪ ،‬یع‚‚نی‬
‫اسالم عالوه بر اینکه برای تمام افراد ج‚‚امعه‌ی بش‚‚ری در ه‚‚ر نقطه‌ای ک‚‚ه‬
‫باشند عمومیت دارد‪ ،‬این عمومیت آن در هر زمانی و تا روز قیامت ب‚‚اقی‬
‫خواهد ماند‪ ،‬چرا که اسالم با احکام جاودانه‌اش در مع‚‚رض هیچ‌گون‚‚ه نس‚‚خ‬
‫و تغییری قرارنخواهد گرفت‪ ،‬چون ناسخ باید در ح‚‚د منس‚‚وخ و ی‚‚ا ق‚‚وی‌تر‬
‫از آن باشد‪ .‬بنابراین اسالم و احکام آن که از جانب خداوند نازل شده است‬
‫تنها با دین جدید دیگری از جانب خدا قابل نس‚‚خ خواه‚‚د ب‚‚ود و دین جدی‚‚د‬
‫هم بای‚‚د ب‚‚ر پی‚‚امبری ک‚‚ه خ‚‚دا او را برگزی‚‚ده اس‚‚ت ن‚‚ازل ش‚‚ود ولی چ‚‚ون‬
‫حضرت محمد(ص) خاتم پیامبران است و خداوند فرموده است‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ .‬‬
‫«محمد پدر هیچ‌کدام از مردان شما نبوده بلکه فرستاده‌ی خدا و خ‪dd‬اتم‬
‫پیامبران است»‪.‬‬
‫بنابراین هیچ پیامبر دیگری بعد از حضرت محم‚‚د(ص) مبع‚‚وث نخواه‚‚د‬
‫شد و در نتیجه نه دین جدیدی از جانب خدا خواه‚‚د آم‚‚د و ن‚‚ه آئین اس‚‚الم‬
‫نسخ خواهد شد و ب‚دین ت‚رتیب اس‚الم (ت‚ا قی‚امت) ب‚اقی خواه‚د مان‚د‪ .‬و این‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬األعراف‪.158 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬سبأ‪.28 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬األحزاب‪.40 :‬‬
‫هم‚ان عم‚ومیت زم‚انی و مک‚انی اس‚الم اس‚ت‪ .‬یع‚نی اس‚الم دین تم‚ام اف‚راد‬
‫بشری است تا روز قیامت در هر زمان و مکانی که باشند‪.‬‬

‫* پذیرش اسالم بر همه‌ی انسان‌ها واجب است‬

‫بر همه‌ی انسان‌ها اعم از اهل کتاب و غیر اهل کتاب واجب است که‬
‫اسالم را بپذیرند و به حضرت محمد(ص) بعن‚‚وان فرس‚‚تاده‌ی خ‚‚دا ب‚‚ه س‚‚وی‬
‫آن‌ها‪ ،‬و به اسالم بعنوان دینی که از جانب خداوند بر او نازل شده و باید‬
‫بدان عمل کنند‪ ،‬ایمان بیاورند‪ ،‬چرا که خداوند پیامبر را برای همه‌ی م‚‚ردم‬
‫فرستاده و به آنان دس‚‚تور داده اس‚‚ت ک‚‚ه ب‚‚ه او و ب‚‚ه دین اس‚‚المی ک‚‚ه از‬
‫جانب پروردگارش آورده است‪ ،‬ایمان بیاورند‪.‬‬
‫اینک به بعضی از آیاتی که بر عمومیت رس‚‚الت حض‚‚رت محم‚‚د(ص)‬
‫برای تمام مردم اعم از اهل کتاب و غیر اهل کتاب داللت می‌کنن‚‚د و ن‚‚یز‬
‫تفسیر این آیات با استفاده از تفاسیر مختلف اشاره می‌کنیم‪:‬‬
‫‪ _1‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.      ‬‬
‫«(ای پیامبر) بگو‪ :‬ای مردم! من فرستاده‌ی خ‪dd‬دا ب‪dd‬ه س‪dd‬وی همه‌ی ش‪dd‬ما‬
‫هس‪dd‬تم‪ ،‬خ‪dd‬دائی ک‪dd‬ه مل‪dd‬ک آس‪dd‬مان‌ها و زمین متعل‪dd‬ق ب‪dd‬ه اوس‪dd‬ت‪ .‬ج‪dd‬ز او‬
‫معب‪dd‬ود (راس‪dd‬تینی) نیس‪dd‬ت‪ .‬اوس‪dd‬ت ک‪dd‬ه زن‪dd‬ده می‌گردان‪dd‬د و می‌میران‪dd‬د‪ .‬پس‬
‫ایمان بیاورید به خدا و فرس‪dd‬تاده‌اش‪ ،‬پی‪dd‬امبر درس ناخوان‪dd‬ده‌ای ک‪dd‬ه ب‪dd‬ه‬
‫خدا و سخنانش ایمان دارد‪ .‬از او پیروی کنید باشد که هدایت یابید»‪.‬‬
‫ابن عطیه در تفسیر خود گفته است‪ :‬در این آیه خداوند به پی‚‚امبر(ص)‬
‫دس‚‚تور داده اس‚‚ت ک‚‚ه دع‚‚وت خ‚‚ود را اعالم کن‚‚د و م‚‚ردم را ب‚‚ه پ‚‚ذیرش‬
‫ش‚‚ریعت اس‚‚المی تش‚‚ویق نمای‚‚د‪( .‬حکم) این آی‚‚ه از می‚‚ان پی‚‚امبران تنه‚‚ا ب‚‚ه‬
‫حضرت محمد(ص) اختصاص دارد‪ ،‬چون تنها اوست که ب‚‚رای همه‌ی م‚‚ردم‬
‫و نیز برای جنی‚‚ان مبع‚‚وث ش‚‚ده اس‚‚ت‪ ،‬در ح‚‚الی ک‚‚ه دیگ‚‚ر پی‚‚امبران تنه‚‚ا‬
‫برای گروهی از مردم مبعوث شده‌اند نه برای همه‌ی آن‌ها‪.‬‬
‫خداوند بعد از آنکه اعالم کرده است که رسالت حضرت محمد(ص) از‬
‫جانب خدا بوده است‪ ،‬خود را نیز طوری توصیف کرده اس‚‚ت ک‚‚ه مقتض‚‚ی‬
‫اعتراف به (الوهیت و ربوبیت) اوست‪ ،‬چرا که خود را فرمانروای آسمان‌ها‬
‫و زمین و آفریننده و پدیدآورنده‌ی آن‌ها و زنده کنن‚‚ده و میرانن‚‚ده‌ای مع‚‚رفی‬
‫کرده اس‚‚ت ک‚‚ه هیچ معب‚‚ود (راس‚‚تینی) ج‚‚ز او وج‚‚ود ن‚‚دارد‪ .‬ف‪dd‬آمنوا باهلل و‬
‫رس‪dd‬وله الن‪dd‬بی األمی‪ ‬این قس‚‚مت آی‚‚ه م‚‚ردم را ب‚‚ه پ‚‚یروی از حض‚‚رت‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬األعراف‪.158 :‬‬
‫محمد(ص) تشویق می‌کند‪ .‬منظور از ‪‬و کلماته‪ ‬آیاتی اس‚‚ت ک‚‚ه از ج‚‚انب‬
‫خداوند نازل شده است همچون تورات و انجیل‪ .‬واتبعوه‪ ‬لفظ ع‚‚امی اس‚‚ت‬
‫‪1‬‬
‫که تمام الزامات شرعی را در بر می‌گیرد‪.‬‬
‫در تفسیر ابن کثیر چ‚‚نین آم‚‚ده اس‚‚ت‪ :‬در این آی‚‚ه خداون‚‚د ب‚‚ه حض‚‚رت‬
‫محمد(ص) گفته است که مردمان را با لفظ ‪‬یا أیه‪dd‬ا الن‪dd‬اس‪ ‬ک‚‚ه مردم‚‚ان‬
‫سرخ‌پوست و سیاه‌پوست و عرب و غیر ع‚‚رب را در ب‚‚ر می‌گ‚‚یرد‪ ،‬م‚‚ورد‬
‫خطاب قرار دهد‪Ð .‬إّنی رسول هللا إلیکم جمیعًا‪ Ñ‬یعنی «من فرستاده‌ی خدا ب‪dd‬ه‬
‫س‪dd‬وی همه‌ی ش‪dd‬ما هس‪dd‬تم» و اینک‚‚ه حض‚‚رت محم‚‚د(ص) بعن‚‚وان خ‚‚اتم پی‚‚امبران‬
‫برای همه‌ی انسان‌ها مبع‚‚وث ش‚‚ده اس‚‚ت‪ ،‬بی‚‚انگر ش‚‚رافت و عظمت اوس‚‚ت‪.‬‬
‫همانطور که خداوند فرموده است‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪    .‬‬
‫«بگو‪ :‬خدا میان من و شما گواه است و این قرآن ب‪dd‬ه من وحی ش‪dd‬ده‬
‫است تا شما و تم‪d‬ام کس‪dd‬انی ک‪dd‬ه این ق‪d‬رآن ب‪d‬دانها می‌رس‪dd‬د ب‪d‬ه آن بیم‬
‫دهم»‪.‬‬
‫و نیز فرموده است‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.‬‬
‫«و بگو به کسانی که بدانها کتاب داده ش‪dd‬ده اس‪dd‬ت (یع‪dd‬نی یهودی‪dd‬ان و‬
‫مس‪dd‬یحیان) و ب‪dd‬ه درس ناخوان‪dd‬دگان (یع‪dd‬نی مش‪dd‬رکان ع‪dd‬رب) آی‪dd‬ا تس‪dd‬لیم‬
‫شده‌اید؟ اگر تسلیم شوند‪ ،‬بی‌گمان هدایت یافته‌اند و اگر س‪dd‬رپیچی کنن‪dd‬د‬
‫(نگران نباش‪ ،‬چرا که) بر تو تنها ابالغ (رسالت) است»‪.‬‬
‫آیات در این زمینه زیادند و احادیث بی‌شمار‪ .‬و این امر در واقع جزو‬
‫ضروریات اسالم است‪.‬‬
‫در صحیح مسلم به نقل از ابوهریره آمده است که پی‚‚امبر(ص) فرم‚‚وده‬
‫است‪« :‬والذی نفس محمد بیده الیسمع بی رج‚‚ل من ه‚‚ذه األم‚‚ه یه‚‚ودی و ال‬
‫نصرانی ثم الیؤمن بی إال دخل النار»‪« 4‬قس‚‚م ب‚‚ه کس‚‚ی ک‚‚ه ج‚‚ان محم‚‚د در‬
‫دست اوست هر شخص یهودی و مسیحی ک‚ه دع‚وت م‚را بش‚نود و ب‚ه آن‬
‫ایمان نیاورد‪ ،‬وارد جهنم می‌شود»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،6‬صص ‪.108-198‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬األنعام‪.19 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.20 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،2‬صص ‪.254 – 255‬‬
‫در تفسیر المنار هم آمده است‪ :‬این آیه خطاب ع‚‚امی اس‚‚ت ب‚‚رای تم‚‚ام‬
‫جامعه‌ی بشری اعم از عرب و غیر عرب که حض‚‚رت محم‚‚د پس‚‚ر عبدهللا‬
‫عربی‌ هاشمی با دستور خداوند آنان را با آن مورد خطاب قرار داده و به‬
‫آنان خبر داده است که وی فرستاده‌ی خدا ب‚‚ه س‚‚وی همه‌ی م‚‚ردم اس‚‚ت ن‚‚ه‬
‫ملت ع‚‚رب ب‚‚ه تنه‚‚ایی آنط‚‚ور ک‚‚ه یهودی‚‚ان تص‚‚ور کرده‌ان‚‚د‪ .‬خداون‚‚د متع‚‚ال‬
‫فرموده است‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.        ‬‬
‫«ما تو را نفرستادیم مگر برای تمام مردم ک‪d‬ه مژده‌رس‪d‬ان و بیم‌دهن‪d‬ده‬
‫باشی»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪       .‬‬
‫«و این قرآن به من وحی شده است ت‪d‬ا ش‪d‬ما و تم‪d‬ام کس‪d‬انی ک‪d‬ه این‬
‫قرآن بدانها می‌رسد (اعم از جن و انس) بدان بیم دهم»‪.‬‬
‫پس اگر کسانی از اهل کتاب و غیر اهل کتاب بگویند‪ :‬ما ایم‚‚ان داریم‬
‫به اینکه حضرت محمد(ص) فرستاده‌ی خدا تنها به س‚وی ملت ع‚رب اس‚ت‪،‬‬
‫ایمان آنان اعتباری نخواهد داشت‪ ،‬چرا که با این سخن خود تمام آی‚‚اتی را‬
‫که بر عمومیت رسالت حض‚‚رت محم‚د(ص) و ش‚مول آن ب‚ر اه‚ل کت‚اب و‬
‫غیر اهل کتاب داللت می‌کنند‪ ،‬تکذیب می‌نمایند‪ .‬در این م‚‚ورد آی‚‚ات دیگ‚‚ری‬
‫هم نازل شده‌اند از جمله‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪.  ‬‬
‫‪3‬‬

‫«پاک و منزه است کسی که قرآن را بر بنده‌ی خود نازل کرده است‪،‬‬
‫تا اینکه برای جهانیان بیم‌دهنده باشد»‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪      ‬واژه‌ی «العالمین»‬
‫انسان و جن را شامل می‌شود‪.‬‬
‫در این م‚‚ورد اح‚‚ادیث ص‚‚حیحی هم وارد ش‚‚ده‌اند از جمل‚‚ه ح‚‚دیثی ک‚‚ه‬
‫مسلم و بخاری و غیر آنها از جابر روایت کرده‌اند ک‚ه پی‚امبر(ص) فرم‚ود‪:‬‬
‫«أعطیت خمس ‪ًd‬ا لم یعطهَّن أح‪dd‬د من األنبی‪dd‬اء قبلی‪ :‬نص‪dd‬رت ب‪dd‬الرعب مس‪dd‬یره‬
‫شهر‪ ،‬و جعلت لی األرض مسجدًا و طه‪dd‬ورًا‪ ،‬فأیم‪dd‬ا رج‪dd‬ل من أم‪dd‬تی أدرکت‪d‬ه‬
‫الص‪dddd‬اله فلیص‪ّdddd‬ل ‪ ،‬و أحّلت لی الغن‪dddd‬ائم و لم تح‪ّdddd‬ل ألح‪dddd‬د قبلی‪ ،‬و أعطیت‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬سبأ‪.28 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬األنعام‪.19 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬الفرقان‪.1 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬األنبیاء‪.107 :‬‬
‫‪173‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬اسالم‬

‫الشفاعه و کان النبی یبعث الی قومه خاصه و بعثت إلی الن‪dd‬اس عام‪dd‬ه» در‬
‫‪1‬‬
‫روایتی هم بجای «عامه»‪« ،‬کاّفه» آمده است‪.‬‬
‫«به من پنج چیز داده شده که به پیامبران قبل از من داده نشده است‪،‬‬
‫از مس‚‚یر ی‚‚ک ماه‚‚ه رعب و وحش‚‚ت من در دل دش‚‚من ایج‚‚اد ش‚‚ده و در‬
‫نتیج‚‚ه پ‚‚یروز ش‚‚ده‌ام‪ ،‬تم‚‚ام زمین ب‚‚رای من پ‚‚اک و مس‚‚جد ق‚‚رار داده ش‚‚ده‬
‫است‪ ،‬پس هر کس از امت من وقت نمازش فرا رسد (ه‚‚ر ج‚‚ا ک‚‚ه باش‚‚د)‬
‫بای‚‚د نم‚‚از بخوان‚‚د‪ ،‬غن‚‚ائم جنگی ب‚‚رای من حالل ش‚‚ده در ح‚‚الی ک‚‚ه ب‚‚رای‬
‫پیامبران قبل از من حالل نب‚وده اس‚ت‪ ،‬ب‚ه من (اج‚ازه‌ی) ش‚فاعت داده ش‚ده‬
‫است‪ ،‬و باآلخره اینکه پیامبران پیشین تنها برای اقوام خ‚‚ود مبع‚‚وث ش‚‚ده‌اند‬
‫ولی من برای تمام مردم فرستاده شده‌ام»‪.‬‬
‫‪ _2‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪   ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.     ‬‬
‫«م‪dd‬ا ت‪dd‬و را نفرس‪dd‬تادیم مگ‪dd‬ر ب‪dd‬رای همه‌ی م‪dd‬ردم ک‪dd‬ه مژده‌رس‪dd‬ان و‬
‫بیم‌دهنده باشی‪ ،‬ولی بیشتر مردم نمی‌دانند»‪.‬‬
‫ابن کثیر در تفسیر این آیه گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬خداون‚‚د در این آی‚‚ه خط‚‚اب ب‚‚ه‬
‫حضرت محمد(ص) می‌فرمای‚‚د ک‚‚ه م‚‚ا ت‚‚و را ب‚‚رای تم‚‚ام مکلفین فرس‚‚تاده‌ایم‪.‬‬
‫محمدبن کعب گفته است‪ :‬یعنی خداون‚‚د پی‚‚امبر را ب‚‚رای تم‚‚ام م‚‚ردم فرس‚‚تاده‬
‫اس‚ت‪ .‬ب‚ه گفته‌ی قت‚اده‪ :‬خداون‚د حض‚‚رت محم‚د(ص) را ب‚رای ع‚رب و غ‚یر‬
‫‪3‬‬
‫عرب و به گفته‌ی ابن عباس برای انسان و جن ارسال کرده است‪.‬‬
‫در تفسیر ابن عطیه آمده است‪ :‬خداوند در این آیه اعالم کرده است که‬
‫حضرت محمد(ص) را برای تمام جهانی‚‚ان مبع‚‚وث ک‚‚رده اس‚‚ت‪ ،‬و این یکی‬
‫از ویژگی‌هایی است که خداون‚‚د از می‚‚ان پی‚‚امبران ب‚‚ه حض‚‚رت محم‚‚د(ص)‬
‫‪4‬‬
‫اختصاص داده است‪.‬‬
‫در تفس‚‚یر فتح‌البی‚‚ان هم آم‚‚ده اس‚‚ت‪ :‬این آی‚‚ه داللت می‌کن‚‚د ب‚‚ر اینک‚‚ه‬
‫رسالت عامی که برای تم‚‚ام مخلوق‚‚ات اعم از انس‚‚ان و جن آم‚‚ده اس‚‚ت ب‚‚ه‬
‫حضرت محمد(ص) اختصاص دارد و این از ویژگی‌هایی اس‚ت ک‚ه تنه‚ا ب‚ه‬
‫آن حضرت داده شده است‪ .‬بشیرًا و نذیرًا‪ ‬یعنی مژده‌ی بهشت ی‚‚ا رحمت‬
‫را به کسانی که به رسالت پی‚‚امبر(ص) معترفن‚‚د‪ ،‬می‌ده‚‚د‪ .‬و کس‚‚انی ک‚‚ه ب‚‚ر‬
‫تکذیب وی اصرار می‌ورزند از آتش جهنم بیم می‌دهد‪ .‬و لکن أکثر الن‪dd‬اس‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،9‬صص ‪.283-284‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬سبأ‪.28 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،3‬صص ‪ .438-439‬و در تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،14‬ص ‪ 300‬نیز چ‚‚نین‬
‫آمده است‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،12‬صص ‪.187-188‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪174‬‬

‫الیعلم‪dd‬ون‪ ‬ولی بس‚‚یاری از م‚‚ردم از آنچ‚‚ه ک‚‚ه ن‚‚زد خداون‚‚د دارن‚‚د و از‬
‫منافعی که در ارسال پیامبران نهفته اس‚ت آگ‚اهی ندارن‚د و از روی ن‚ادانی‬
‫‪1‬‬
‫دست به مخالفت می‌زنند‪.‬‬
‫‪ _3‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.‬‬
‫‪     ‬‬
‫«(ای پیامبر) ما تو را جز بعنوان رحمت برای جهانیان نفرستاده‌ایم»‪.‬‬
‫زمخش‚‚ری در تفس‚‚یر این آی‚‚ه گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬خداون‚‚د حض‚‚رت محم‚‚د را‬
‫بعن‚‚‚وان رحمت ب‚‚‚رای جهانی‚‚‚ان ارس‚‚‚ال ک‚‚‚رده اس‚‚‚ت‪ ،‬چ‚‚‚را ک‚‚‚ه حض‚‚‚رت‬
‫محمد(ص) دین و برنامه‌ای را با خود آورده اس‚‚ت ک‚‚ه اگ‚‚ر مردم‚‚ان از آن‬
‫پیروی کنند به سعادت و خوشبختی دست می‌یابن‚‚د ولی اگ‚‚ر ب‚‚ه مخ‚‚الفت ب‚‚ا‬
‫‪3‬‬
‫آن بپردازند بهره‌ای از آن نخواهند برد‪.‬‬
‫در تفس‚‚یر ابن کث‚‚یر آم‚‚ده اس‚‚ت‪ :‬ه‚‚رکس ب‚‚ه حض‚‚رت محم‚‚د(ص) ایم‚‚ان‬
‫بیاورد‪ ،‬آن حضرت برای وی در دنیا و آخ‚‚رت رحمت می‌ش‚‚ود و ه‚‚رکس‬
‫از او پ‚‚یروی نکن‚‚د‪ ،‬از ع‚‚ذابی ک‚‚ه ب‚‚ر اث‚‚ر تک‚‚ذیب پی‚‚امبران گریب‚‚انگیر‬
‫امت‌ه‚‚ای پیش‚‚ین (در دنی‚‚ا) می‌ش‚‚د مع‚‚اف می‌ش‚‚ود ولی در آخ‚‚رت ب‚‚ر اث‚‚ر‬
‫تکذیب پیامبر(ص) عذاب جهنم در انتظار وی خواه‚د ب‚ود هم‚انطور ک‚ه در‬
‫‪4‬‬
‫انتظار امت‌های پیشین بوده است‪.‬‬
‫آلوسی هم در تفسیر این آیه گفته است‪ :‬یعنی ما تو را نفرستاده‌ایم مگر‬
‫برای اینکه بدین وسیله به جهانیان رحم ک‚‚نیم‪ .‬و این ب‚‚دین خ‚‚اطر اس‚‚ت ک‚‚ه‬
‫خداون‚‚د پی‚‚امبر را ب‚‚ا دین و برن‚‚امه‌ای مبع‚‚وث ک‚‚رده اس‚‚ت ک‚‚ه س‚‚عادت و‬
‫خوشبختی جامعه‌ی بشری را در دنیا و آخ‚‚رت ف‚‚راهم می‌س‚‚ازد‪ .‬ولی انس‚‚ان‬
‫کافر با رویگردانی از برنامه‌ی پیامبر(ص) و ایمان نیاوردن به وی خود را‬
‫از این رحمت محروم می‌کند و این ض‚‚رری نمی‌رس‚‚اند ب‚‚ه اینک‚‚ه حض‚‚رت‬
‫محمد(ص) بعنوان رحمت برای تمام جهانی‚ان مبع‚وث ش‚ده اس‚ت‪ .‬هم‚انطوری‬
‫که اگر عده‌ای بعلت تنبلی یا هر علت دیگری از چشمه‌ی آب گوارایی ک‚‚ه‬
‫در دسترس آنان است و به بهره‌گیری از آن دعوت شده‌اند‪ ،‬اس‚‚تفاده نکنن‚‚د‪،‬‬
‫‪5‬‬
‫ضرری به سودمند بودن این چشمه‌ی گوارا برای عموم مردم نمی‌رساند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر فتح‌البیان‪ ،‬ج ‪ ،11‬ص ‪.194‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬األنبیاء‪.107 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.138‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.202‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج ‪ ،17‬ص ‪.104‬‬
‫‪175‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬اسالم‬

‫* رس‪dd‬تگاری اه‪dd‬ل کت‪dd‬اب مش‪dd‬روط ب‪dd‬ه ایم‪dd‬ان آوردن ب‪dd‬ه نب‪dd‬وت و رس‪dd‬الت حض‪dd‬رت‬
‫محمد(ص) است‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪...        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪. ‬‬
‫«‪ ...‬و رحمت من هم‪dd‬ه چ‪dd‬یز را در ب‪dd‬ر گرفت‪dd‬ه اس‪dd‬ت (و در این دنی‪dd‬ا‬
‫شامل کافر و مؤمن می‌گردد‪ ،‬اما در آخرت) آن را برای کس‪dd‬انی مق‪dd‬رر‬
‫خواهیم داشت که تقوا پیشه کنند و زکات بدهند و به آی‪dd‬ات م‪dd‬ا ایم‪dd‬ان‬
‫بیاورند‪ .‬کسانی که پیروی می‌کنند از فرستاده (ی خدا محم‪dd‬د مص‪dd‬طفی)‬
‫پیامبر درس ناخوان‪d‬ده‌ای ک‪dd‬ه (اوص‪d‬اف) او را در ت‪d‬ورات و انجی‪d‬ل ن‪d‬زد‬
‫خ‪dd‬ود نگاش‪dd‬ته می‌یابن‪dd‬د‪( ،‬پی‪dd‬امبری) ک‪dd‬ه آن‪dd‬ان را ب‪dd‬ه ک‪dd‬ار نی‪dd‬ک دس‪dd‬تور‬
‫می‌دهد و از کار بد باز می‌دارد‪ ،‬و پاکیزه‌ها را برایشان حالل می‌نماید‬
‫و ناپاکی‌ها را بر آنان ح‪dd‬رام می‌گردان‪dd‬د و ب‪dd‬ار س‪dd‬نگین گن‪dd‬اه و غ‪dd‬ل و‬
‫زنجیرهایی که بر آنان بوده فرو می‌اندازد‪ .‬پس کسانی که به او ایمان‬
‫بیاورن‪dd‬د و از او حم‪dd‬ایت کنن‪dd‬د و وی را ی‪dd‬اری دهن‪dd‬د و از ن‪dd‬وری ک‪dd‬ه‬
‫(قرآن ن‪d‬ام دارد و) ب‪d‬ه هم‪d‬راه او ن‪d‬ازل ش‪dd‬ده اس‪dd‬ت پ‪d‬یروی کنن‪d‬د‪ .‬آنانن‪d‬د‬
‫رستگارانند»‪.‬‬
‫در تفس‚‚یر زمخش‚‚ری چ‚‚نین آم‚‚ده اس‚‚ت‪ :‬خداون‚‚د خط‚‚اب ب‚‚ه بنی‌اس‚‚رائیل‬
‫می‌فرماید‪ :‬این رحمت (واسعه‌ی) خود را به کسانی از شما اختصاص می‌دهم‬
‫که در آخر زمان جزو امت حضرت محمد(ص) می‌گردند‪ .‬امتی که ب‚‚ه تم‚‚ام‬
‫آیات و کتاب‌های ما ایمان دارند و به هیچ کدام از آنه‚‚ا کف‚ر نمی‌ورزن‚‚د‪ .‬و‬
‫به پیامبری ایمان می‌آورند که اوصاف او را نزد خود در تورات و انجی‚‚ل‬
‫نگاشته می‌یابند‪ .‬پس کسانی که به او ایمان می‌آورند و او را ی‚‚اری می‌کنن‚‚د‬
‫تا هیچ دشمنی بر او غلبه پیدا نکند و از قرآنی که به همراه او نازل شده‬
‫پ‚‚یروی می‌نماین‚‚د‪ ،‬چ‚‚نین اف‚‚رادی هس‚‚تند ک‚‚ه ب‚‚ه س‚‚بب ایم‚‚ان آوردنش‚‚ان ب‚‚ه‬
‫‪2‬‬
‫حضرت محمد(ص) در بهشت رستگار می‌شوند‪.‬‬
‫در تفس‚‚یر ابن کث‚‚یر هم آم‚‚ده اس‚‚ت‪    :‬‬
‫‪       ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬األعراف‪.156-157 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،2‬صص ‪.165-166‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪176‬‬

‫‪  ‬این آی‚‚ه بی‚‚انگر ص‚‚فات حض‚‚رت محم‚‚د(ص) اس‚‚ت ک‚‚ه در‬
‫کتاب‌های آسمانی پیشین به آن پرداخته شده و پی‚‚امبران م‚‚ژده‌ی بعثت او را‬
‫به امت‌های خود داده و آنان را به پیروی کردن از او دس‚‚تور داده‌ان‚‚د‪ .‬این‬
‫ص‚‚فات پی‚‚امبر(ص) هن‚‚وز هم در کتاب‌ه‚‚ای آنه‚‚ا موج‚‚ود اس‚‚ت و علم‚‚ای‬
‫دینیشان از آنها آگاهی دارند‪ .‬أولئک هم المفلحون‪ ‬یعنی اینانند رس‚‚تگاران‬
‫‪1‬‬
‫در دنیا و آخرت‪.‬‬
‫در تفسیر فتح‌البیان هم چنین آم‚‚ده اس‚‚ت‪ :‬ال‪dd‬ذین یتبع‪dd‬ون الرس‪dd‬ول الن‪dd‬بی‬
‫األمی‪ ‬یعنی بنی‌اس‚‚رائیل‌هایی ک‚‚ه ایم‚‚ان می‌آورن‚‚د ب‚‚ه محم‚‚د(ص) فرس‚‚تاده‌ی‬
‫خدا و پیامبر درس ناخوانده‪« .‬األمّی » منسوب به «األم‪dd‬ه األّم ی‪dd‬ه» اس‚‚ت یع‚‚نی‬
‫امتی که نوشتن و حساب و خوان‚‚دن را نمی‌دان‚‚د و منظ‚‚ور از چ‚‚نین ام‚‚تی‬
‫ملت عرب است‪ .‬الذی یجدونه مکتوبًا عندهم فی التوراه و اإلنجیل‪ ‬یع‚نی‬
‫پی‚‚امبری ک‚‚ه یهودی‚‚ان و مس‚‚یحیان اوص‚‚اف او را ن‚‚زد خ‚‚ود در ت‚‚ورات و‬
‫انجیل نگاشته می‌یابند‪.‬‬
‫(ام‚‚ام فخ‚‚ر) رازی می‌گوی‚‚د‪ :‬این آی‚‚ه داللت می‌کن‚‚د ب‚‚ر اینک‚‚ه اوص‚‚اف‬
‫پیامبر(ص) و صحت نبوت او در تورات و انجیل نگاشته ش‚‚ده اس‚‚ت‪ ،‬چ‚‚را‬
‫ک‚‚ه اگ‚‚ر چ‚‚نین نباش‚‚د‪ ،‬ذک‚‚ر چ‚‚نین س‚‚خنی از ج‚‚انب خداون‚‚د‪ ،‬یهودی‚‚ان و‬
‫مس‚‚یحیان را متنف‚‚ر ک‚‚رده و آن‚‚ان را از پ‚‚ذیرش س‚‚خن او ب‚‚از می‌دارد‪ .‬در‬
‫حالی که هیچ خردمندی در راستای تنقیص خ‚‚ود و متنف‚‚ر س‚‚اختن م‚‚ردم از‬
‫پذیرش سخن خود تالش نمی‌کن‚‚د‪ .‬بن‚‚ابراین چ‚‚ون خداون‚‚د این س‚‚خن را گفت‚‚ه‬
‫است‪ ،‬درمی‌یابیم که اوصاف پیامبر(ص) بطور حتم در تورات و انجیل ذکر‬
‫ش‚‚ده اس‚‚ت و این بزرگ‚‚ترین دلی‚‚ل ب‚‚ر ص‚‚حت نب‚‚وت پی‚‚امبر(ص) و وج‚‚وب‬
‫ایمان به اوست‪ .‬فالذین آمنوا به و عّز روه و نصروه و اتبعوا الن‪dd‬ور ال‪dd‬ذی‬
‫أن‪dd‬زل مع‪dd‬ه أولئ‪dd‬ک هم المفلح‪dd‬ون‪ ‬یع‚نی پس یهودی‚ان و مس‚یحیانی ک‚ه ب‚ه‬
‫حضرت محمد(ص) ایم‚‚ان می‌آورن‚‚د و از ش‚‚ریعت و قوانی‚‚نی ک‚‚ه از ج‚‚انب‬
‫پروردگارش آورده است پیروی می‌کنند و او را بزرگ داش‚‚ته و او را ب‚‚ر‬
‫دشمنانش یاری می‌دهن‚‚د و از ق‚‚رآنی ک‚‚ه ب‚‚ر او ن‚‚ازل ش‚‚ده تبعیت می‌کنن‚‚د‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫چنین افرادی هستند که به خیر و رستگاری و هدایت دست می‌یابند‪.‬‬

‫* هر کس به نبوت حضرت محمد(ص) ایمان نیاورد‪ ،‬کافر می‌شود‬

‫باتوج‚‚ه ب‚‚ه آی‚‚اتی ک‚‚ه در م‚‚ورد ل‚‚زوم ایم‚‚ان آوردن اه‚‚ل کت‚‚اب یع‚‚نی‬
‫یهودیان و مسیحیان و غیر اهل کتاب به نب‚‚وت حض‚‚رت محم‚‚د(ص) گذش‚‚ت‬
‫درمی‌یابیم که ه‚رکس از ایم‚ان ب‚ه نب‚وت و رس‚الت حض‚رت محم‚د(ص) و‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،2‬صص ‪.251-254‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر فتح‌البیان‪ ،‬ج ‪ ،5‬صص ‪.33-36‬‬
‫‪177‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬اسالم‬

‫دین اسالم خودداری کند‪ ،‬کافر به حساب می‌آید‪ .‬و این از ب‚‚دیهیات ش‚‚ریعت‬
‫اسالمی و ضروریات دین به حساب می‌آید‪.‬‬
‫خداوند متعال در این باره می‌فرماید‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.     ‬‬
‫«کسانی که کافر شوند و مردم را از راه خدا باز دارند‪ ،‬خدا کاره‪dd‬ای‬
‫آنان را باط‪d‬ل می‌گردان‪d‬د‪ .‬و (ام‪d‬ا) کس‪d‬انی ک‪d‬ه ایم‪d‬ان بیاورن‪d‬د و کاره‪d‬ای‬
‫شایسته انجام دهند و به آنچه بر پیامبر ن‪dd‬ازل ش‪dd‬ده – و آن هم ح‪dd‬ق‬
‫است و از س‪d‬وی پروردگارش‪d‬ان آم‪d‬ده اس‪d‬ت – ایم‪d‬ان بیاورن‪d‬د‪ ،‬خداون‪d‬د‬
‫گناهانشان را می‌بخشد و حال و وضعشان را اصالح می‌کن‪dd‬د‪ .‬این ب‪dd‬دین‬
‫خ‪dd‬اطر اس‪dd‬ت ک‪dd‬ه کس‪dd‬انی ک‪dd‬ه ک‪dd‬افر ش‪dd‬ده‌اند از باط‪dd‬ل پ‪dd‬یروی می‌کنن‪dd‬د و‬
‫کس‪dd‬انی ک‪dd‬ه ایم‪dd‬ان آورده‌ان‪dd‬د‪ ،‬از حقی پ‪dd‬یروی می‌نماین‪dd‬د ک‪dd‬ه از س‪dd‬وی‬
‫پروردگارشان آمده است‪ .‬اینگونه خدا ب‪dd‬رای م‪dd‬ردم مثاله‪dd‬ای (حس‪dd‬نات و‬
‫سیئات) آنان را بیان می‌دارد»‪.‬‬
‫در تفسیر زمخشری آمده اس‚‚ت‪ :‬ال‪dd‬ذین کف‪dd‬روا و ص‪ّdd‬دوا عن س‪dd‬بیل‌هللا‪‬‬
‫یع‚‚نی کس‚‚انی ک‚‚ه ک‚‚افر ش‚‚ده و ب‚‚ه خ‚‚دا پش‚‚ت ک‚‚رده و از پ‚‚ذیرش اس‚‚الم‬
‫خودداری می‌کنند و یا دیگران را از مس‚‚لمان ش‚‚دن بازمی‌دارن‚‚د‪ .‬ابن عب‚‚اس‬
‫گفته است‪ :‬منظور از چنین کسانی مطعمان جنگ ب‚‚در هس‚‚تند‪ .2‬از مقات‚‚ل هم‬
‫روایت شده است که اینان دوازده نفر از مشرکان بوده‌ان‚‚د ک‚‚ه م‚‚ردم را از‬
‫اسالم باز داشته و به آنان دستور می‌دادند که کافر شوند‪ .‬برخی هم گفته‌ان‚‚د‬
‫که منظ‚ور از اینه‚ا اه‚ل کت‚ابی هس‚تند ک‚ه کف‚ر ورزی‚ده و دیگ‚ران را از‬
‫پذیرش اسالم باز می‌داشتند‪ .‬عده‌ای هم بر این باورند که این آیه ع‚‚ام اس‚‚ت‬
‫و شامل هر کسی می‌شود که کفر ب‚‚ورزد و م‚‚ردم را از اس‚‚الم ب‚‚از دارد‪.‬‬
‫‪‬أضّل أعمالهم‪ ‬یعنی اعمال آنان را باطل و بی‌ثمر گردانید‪ .‬وال‪dd‬ذین آمن‪dd‬وا‬
‫‪ ‬مقات‚‚ل گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬آن‚‚ان گ‚‚روهی از ق‚‚ریش هس‚‚تند‪ .‬ع‚‚ده‌ای هم آن‚‚ان را‬
‫گروهی از انصار و برخی هم آنان را مؤمنان اهل کتاب دانس‚‚ته‌اند‪ .‬بعض‚‚ی‬
‫هم لفظ را عام گرفته‌اند که تمام مؤمنان را شامل می‌ش‚ود‪ .‬آمن‪dd‬وا بم‪dd‬ا ن‪ّd‬ز ل‬
‫علی محمد‪ ‬خداوند در اینجا ب‚ه منظ‚ور تعظیم ش‚أن ق‚‚رآن ک‚ریم از می‚ان‬
‫دیگر ارکان ایمان‪ ،‬ایمان به آنچه که بر پیامبر گرامی اسالم ن‚‚ازل ش‚‚ده را‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬محمد‪.1-3 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬مطعمان جن‚گ ب‚در‪ ،‬س‚ران ش‚رک در مک‚ه بودن‚د ک‚ه ب‚رای مش‚رکانی ک‚ه ب‚ه جن‚گ ب‚در‬
‫می‌رفتند‪ ،‬شتر سر می‌بریدند‪( .‬نگا‪ :‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج ‪ ،25‬ص ‪.)37‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪178‬‬

‫ذکر کرده است‪ ،‬چرا که ایم‚ان‪ ،‬ب‚دون ایم‚ان آوردن ب‚ه آنچ‚ه ب‚ر حض‚‚رت‬
‫محمد(ص) نازل ش‚‚ده اس‚‚ت کام‚‚ل نمی‌ش‚‚ود‪ .‬و ه‪dd‬و الح‪dd‬ق من رّبهم‪ ‬یع‚‚نی‬
‫دین حضرت محمد(ص) هم‚‚ان ح‚‚ق اس‚‚ت‪ ،‬چ‚‚ون دین او ناس‚‚خ دیگ‚‚ر ادی‚‚ان‬
‫است و خود نسخ نمی‌شود‪ .‬کّفر عنهم سیآتهم‪ ‬یعنی خداوند بخ‚‚اطر ایم‚‚ان‬
‫و کردار نیک و توبه‌شان‪ ،‬کفر و عصیانشان را می ‌بخشد‪ .‬و أصلح ب‪dd‬الهم‬
‫‪ ‬یع‚‚نی خداون‚‚د ب‚‚ا توفی‚‚ق آن‚‚ان در ام‚‚ور دی‚‚نی‪ ،‬وضعیتش‚‚ان را اص‚‚الح‬
‫می‌کند‪ .‬ذلک بأن الذین کفروا اتبعوا الباطل و أن الذین آمن‪dd‬وا اتبع‪dd‬وا الح‪dd‬ق‬
‫من رّبهم‪ ‬یعنی باطل ساختن کردار کافران بدین خاطر اس‚‚ت ک‚‚ه آن‚‚ان از‬
‫باط‚‚ل پ‚‚یروی کرده‌ان‚‚د و ب‚‚دین خ‚‚اطر گن‚‚اه مؤمن‚‚انی را ک‚‚ه ب‚‚ه آنچ‚‚ه ب‚‚ر‬
‫حضرت محمد(ص) نازل شده ایمان آورده‌ان‚د‪ ،‬م‚ورد آم‚رزش ق‚‚رار داده ک‚ه‬
‫از ح‚‚ق پ‚‚یروی کرده‌ان‚‚د و منظ‚‚ور از حقی ک‚‚ه ب‚‚ر پی‚‚امبر ن‚‚ازل ش‚‚ده و‬
‫‪1‬‬
‫مؤمنان از آن پیروی کرده‌اند‪ ،‬قرآن و سنت نبوی است‪.‬‬
‫در تفس‚‚یر ش‚‚وکانی هم چ‚‚نین آم‚‚ده اس‚‚ت‪ :‬ال‪dd‬ذین کف‪dd‬روا و ص‪ّdd‬دوا عن‬
‫سبیل‌هللا‪ ‬منظور از آنان کف‚ار ق‚‚ریش هس‚‚تند ک‚‚ه ب‚‚ه خ‚‚دا کف‚ر ورزی‚‚ده و‬
‫خود و دیگران را از راه خدا یعنی دین اسالم باز داشته‌اند‪ .‬مجاهد و س‚‚دی‬
‫نیز چنین گفته‌اند‪.‬‬
‫برخی هم گفته‌اند‪ :‬منظور از آنان اهل کتاب هستند‪ .‬خداوند بعد از آنک‚‚ه‬
‫گروه کافران را ذکر کرده از مؤمنان سخن به میان آورده و فرموده است‪:‬‬
‫‪‬و الذین آمنوا و عملواالصالحات و آمنوا بما نّز ل علی محمد‪ ‬ظ‚‚اهر این‬
‫آیه عام است و تمام مؤمنان نی‚‚ک ک‚‚ردار را در ب‚‚ر می‌گ‚‚یرد و خص‚‚وص‬
‫سبب (شأن نزول) آن مانع این عم‚ومیت نمی‌ش‚ود‪ .‬در م‚ورد ش‚أن ن‚زول آن‬
‫گفته شده که ا ین آیه در مورد انصار نازل شده‪ ،‬و عده‌ای هم شأن ن‚‚زول‬
‫آن را در مورد گروهی از قریش و برخی هم در مورد مؤمنان اهل کتاب‬
‫دانسته‌ند‪ .‬ولی در ه‚ر ح‚ال عم‚وم لف‚ظ معت‚بر اس‚ت ن‚ه خص‚‚وص س‚بب‪ .‬ب‚ا‬
‫وجود اینکه ایمان به آنچه بر پیامبر(ص) نازل شده ج‚‚زئی از مطل‚‚ق ایم‚‚ان‬
‫است و قبًال بیان شده ولی خداوند به منظور تعظیم شأن قرآن کریم دوب‚‚اره‬
‫آن را ذکر کرده است‪.‬‬
‫‪‬و ه‪dd‬و الح‪dd‬ق من رّبهم‪ ‬یع‚‚نی ناس‚‚خ ادی‚‚ان پیش‚‚ین اس‚‚ت‪ .‬کّف ر عنهم‬
‫سیآتهم‪ ‬یعنی خداوند گناهان پیشین آنان را بر اث‚‚ر ایم‚‚ان و ک‚‚ردار نی‚‚ک‬
‫مورد آم‚‚رزش ق‚‚رار داده اس‚‚ت‪ .‬و أص‪dd‬لح ب‪dd‬الهم‪ ‬یع‚‚نی وض‚‚عیت آن‚‚ان را‬
‫اصالح کرده اس‚ت‪ .‬ذل‪d‬ک أن ال‪d‬ذین کف‪d‬روا اتبع‪d‬وا الباط‪d‬ل و أن ال‪d‬ذین آمن‪d‬وا‬
‫اتبع‪dd‬وا الح‪dd‬ق من ربهم ‪« ‬ذل‪dd‬ک» اش‚‚اره اس‚‚ت ب‚‚ه تهدی‚‚د کف‚‚ار و وع‚‚ده ب‚‚ه‬
‫مؤمن‚ان‪ ،‬یع‚نی باط‚ل س‚اختن ک‚ردار ک‚افران ب‚دین خ‚اطر اس‚ت ک‚ه از باط‚ل‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،4‬صص ‪.314-315‬‬
‫‪179‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬اسالم‬

‫پیروی کرده و مرتکب ش‚رک و معص‚یت ش‚ده‌اند و آم‚رزش گن‚اه مؤمن‚ان و‬

‫اصالح وضعیت آنان ب‚دین خ‚اطر ب‚وده ک‚ه از ح‚ق یع‚نی توحی‚د و ایم‚ان و‬
‫کردار نیک که خدا بدانها دستور داده است‪ ،‬پیروی کرده‌اند‪.‬‬
‫‪‬کذلک یضرب هللا للناس أمثالهم‪ ‬زجاج گفته اس‚‚ت‪ :‬یع‚‚نی خداون‚‚د این‬
‫چنین مثل کاره‚ای نی‚ک مؤمن‚ان و ابط‚ال اعم‚ال ک‚افران را بی‚ان می‌کن‚د‪،‬‬
‫یعنی هرکس کافر باشد خدا اعمالش را باطل می‌کند و ه‚رکس م‚ؤمن باش‚د‬
‫‪1‬‬
‫گناهانش را مورد آمرزش قرار می‌دهد‪.‬‬
‫آلوسی در تفسیر خود گفته است‪ :‬الذین کف‪dd‬روا و ص‪ّdd‬دوا عن س‪dd‬بیل هللا‬
‫‪ ‬یعنی کس‚‚انی ک‚‚ه از اس‚‚الم و در پیش گ‚‚رفتن راه آن روی گردانی‚‚ده و‬
‫دیگران را نیز از آن ب‚‚از می‌دارن‚‚د‪ .‬این آی‚‚ه ع‚‚ام اس‚‚ت و هرکس‚‚ی را ک‚‚ه‬
‫ک‚‚افر باش‚‚د و دیگ‚‚ران را از راه خ‚‚دا ب‚‚از دارد ش‚‚امل می‌ش‚‚ود‪ .‬ولی مقات‚‚ل‬
‫گفت‚ه اس‚ت‪ :‬منظ‚ور از آن‚ان ش‚یاطین اه‚ل کت‚اب هس‚تند ک‚ه دیگ‚ران را از‬
‫پذیرش اس‚الم من‚ع می‌کردن‚د‪ .‬أض‪ّd‬ل أعم‪dd‬الهم‪ ‬یع‚نی اعمالش‚ان را باط‚ل و‬
‫بی‌اثر گردانید‪ .‬والذین آمن‪dd‬وا و عمل‪dd‬وا الص‪dd‬الحات‪ ‬ابن عب‚‚اس گفت‚‚ه اس‚‚ت‪:‬‬
‫منظور از آنان انصار مدینه است‪ .‬مقاتل آنان را گروهی از قریش و برخی‬
‫هم آنان را مؤمنان اهل کتاب دانسته‌اند‪ .‬ولی عده‌ای ب‚‚ر این باورن‚‚د ک‚‚ه آی‚‚ه‬
‫عام است و ه‚‚ر م‚‚ؤمن نیک‌ک‚‚رداری را در ب‚‚ر می‌گ‚‚یرد‪ ،‬چ‚‚را ک‚‚ه واژه‌ی‬
‫«الذین» اسم موصول و عام است و علتی برای تخصیص آن وج‚‚ود ن‚‚دارد‪.‬‬
‫‪‬آمنوا بما نّز ل علی محمد‪ ‬با وجود اینکه ایمان به قرآن ک‚‚ریم ج‚‚زئی از‬
‫ایمان است و قبًال به ط‚‚ور مطل‚‚ق بی‚‚ان ش‚‚ده اس‚‚ت ولی خداون‚‚د متع‚‚ال در‬
‫اینجا به منظور تعظیم شأن قرآن و بیان جایگ‚‚اه آن در می‚‚ان دیگ‚‚ر ارک‚‚ان‬
‫ایمان آن را بصورت اختصاصی ذک‚‚ر ک‚‚رده اس‚‚ت‪ ،‬از این روی ب‚‚ه دنب‚‚ال‬
‫آن فرموده است‪ :‬و هو الحق من ربهم‪ ‬این جمله مفید حصر است یع‚‚نی‬
‫تنها آنچه که بر پیامبر(ص) نازل شده (قرآن کریم) ح‚‚ق اس‚‚ت‪ .‬و منظ‚‚ور از‬
‫ح‚‚ق‪ ،‬ض‚‚د باط‚‚ل اس‚‚ت‪ .‬حق‚‚انیت ق‚‚رآن ک‚‚ریم ب‚‚دین خ‚‚اطر اس‚‚ت ک‚‚ه ناس‚‚خ‬
‫کتاب‌های آسمانی پیشین بوده و خود غ‚‚یر قاب‚‚ل نس‚‚خ اس‚‚ت‪ ،‬و این مقتض‚‚ی‬
‫توجه کردن به آن است و به همین علت هم مورد تأکید قرار گرفته اس‚‚ت‪.‬‬
‫‪‬کّف ر عنهم س ‪ّd‬یآتهم‪ ‬یع‚‚نی بوس‚‚یله‌ی ایم‚‚ان و ک‚‚ردار نی‚‚ک گناهانش‚‚ان را‬
‫پوشانیده و آنان را مورد مؤاخذه قرار نداده اس‚‚ت‪ .‬و أص‪dd‬لح ب‪dd‬الهم‪ ‬یع‚‚نی‬
‫با توفیق و تأیید خود وض‚‚عیت دین و دنی‚‚ای آن‚‚ان را اص‚‚الح ک‚‚رده اس‚‚ت‪.‬‬
‫‪‬ذلک بأن ال‪d‬ذین کف‪dd‬روا اتبع‪dd‬وا الباط‪dd‬ل و أّن ال‪d‬ذین آمن‪d‬وا اتبع‪dd‬وا الح‪dd‬ق من‬
‫رّبهم‪« ‬ذلک» اشاره است ب‚‚ه ابط‚‚ال و بی‌اث‚‚ر گردانی‚‚دن اعم‚‚ال ک‚‚افران و‬
‫مورد آم‚‚رزش ق‚‚رار دادن گناه‚‚ان و اص‚‚الح ح‚‚ال مؤمن‚‚ان‪ ،‬یع‚‚نی این ام‚‚ر‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،5‬صص ‪.29-30‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪180‬‬

‫ب‚‚دین خ‚‚اطر ب‚‚وده اس‚‚ت ک‚‚ه ک‚‚افران از باط‚‚ل و مؤمن‚‚ان از ح‚‚ق پ‚‚یروی‬
‫کرده‌اند‪ .‬منظ‚‚ور از ح‚‚ق و باط‚‚ل هم‚‚ان مع‚‚نی مش‚‚هور آن‌ه‚‚ا اس‚‚ت‪ .‬ولی از‬
‫مجاهد نقل شده است که «باطل» یعنی شیطان و هر آنچه که به آن دس‚‚تور‬
‫‪1‬‬
‫می‌دهد‪ ،‬و «حق» یعنی پیامبر(ص) و شریعت‪.‬‬
‫از آنچه مفسران در مورد آیات فوق گفته‌اند درمی‌ی‚‚ابیم ک‚‚ه ه‚‚رکس ب‚‚ه‬
‫نب‚‚وت و رس‚‚الت حض‚‚رت محم‚‚د(ص) و ب‚‚ه ق‚‚رآن ک‚‚ریم بعن‚‚وان کت‚‚ابی ک‚‚ه‬
‫خداوند ب‚‚ر فرس‚‚تاده‌ی خ‚‚ود محم‚‚د(ص) ن‚‚ازل ک‚‚رده ایم‚‚ان نی‚‚اورد‪ ،‬ک‚‚افر ب‚‚ه‬
‫حساب آمده و کردارش باطل و بی‌اثر می‌گردد‪ ،‬و هرکس ک‚‚ه ب‚‚ه نب‚‚وت و‬
‫رسالت حضرت محمد و به قرآنی که از جانب پروردگ‚‚ارش ب‚‚ر وی ن‚‚ازل‬
‫شده ایمان بیاورد‪ ،‬خداوند گناهانش را مورد آمرزش قرار داده و وض‚‚عیتش‬
‫را اص‚‚الح می‌کن‚‚د‪ .‬و در واق‚‚ع ه‚‚ر ع‚‚ذابی ک‚‚ه گریب‚‚انگیر ک‚‚افران ش‚‚ده و‬
‫خواهد شد خواه اهل کتاب بوده باشند یا غیر اهل کتاب به علت خ‚‚ودداری‬
‫آنان از پذیرش اسالم است‪ ،‬و هر ثواب و پاداشی که نصیب مؤمن‚‚ان ش‚‚ده‬
‫و خواهد شد بخاطر ایمان آوردن آنان به حضرت محمد(ص) و ق‚‚رآن ک‚‚ریم‬
‫است‪.‬‬
‫* سوره‌ی «بّینه» و داللت آن بر کفر اهل کتاب و مشرکان‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪        .‬‬
‫«کافران اهل کتاب (= یهودی‪d‬ان و مس‪d‬یحیان) و مش‪d‬رکان ت‪d‬ا زم‪d‬انی ک‪d‬ه‬
‫حجت برایش‪dd‬ان نیای‪dd‬د‪ ،‬دس‪dd‬ت از کف‪dd‬ر خ‪dd‬ود برنمی‌دارن‪dd‬د‪( .‬و آن حجت)‬
‫فرستاده‌ای از جانب خدا است که کتاب‌ه‪dd‬ای پ‪dd‬اک (الهی) را (ب‪dd‬ر آن‪dd‬ان)‬
‫می‌خواند‪ .‬در آنها نوشته‌های راست و پرارزشی است‪ .‬اهل کتاب پراکنده‬
‫نشدند مگر زمانی که حجت برایشان آمد‪ ،‬در حالی که به آنان دستور‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر آلوسی‪ ،‬ج ‪ ،25‬صص ‪.36-38‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬البّینه‪.1-8 :‬‬
‫‪181‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬اسالم‬

‫داده نشده بود ج‪d‬ز اینک‪d‬ه حقگرایان‪d‬ه خ‪d‬دا را بپرس‪d‬تند و دین خ‪d‬ود را‬
‫برای او خالص گردانند و نماز را به پای دارند و زکات را بپردازن‪dd‬د‪.‬‬
‫آئین راستین و ارزشمند همین است و بس‪ .‬بی‌گمان کافراِن اه‪dd‬ل کت‪dd‬اب‬
‫و مشرکان در میان آتش دوزخ خواهند ماند؛ آنان بدون ش‪dd‬ک ب‪dd‬دترین‬
‫انسانها هستند‪ .‬مس‪dd‬لمًا کس‪dd‬انی ک‪dd‬ه ایم‪dd‬ان آورده و کاره‪dd‬ای نی‪dd‬ک انج‪dd‬ام‬
‫می‌دهند‪ ،‬بهترین انسانها هستند‪ .‬پ‪dd‬اداش آن‪dd‬ان در پیش‪dd‬گاه پروردگارش‪dd‬ان‬
‫باغهای بهشتی است که جای ماندگاری است و رودها در زیر (کاخه‪dd‬ا‬
‫و درخته‪dd‬ای) آن روان اس‪dd‬ت‪ .‬ب‪dd‬رای همیش‪dd‬ه جاودان‪dd‬ه در آنج‪dd‬ا خواهن‪dd‬د‬
‫ماند‪ .‬خدا از آنان راضی و آنان هم از خدا خشنودند‪ .‬این (هم‪dd‬ه نعمت)‬
‫برای کسی خواهد بود که از پرورگارش بهراسد»‪.‬‬
‫‪‬والمشرکین‪ ‬یعنی بت‌پرستان و آتش‌پرستان ع‚‚رب و غ‚‚یر ع‚‚رب‪.‬‬
‫‪‬ح‪dd‬تی ت‪dd‬أتیهم البّین‪dd‬ه‪ ‬منظور از «بّین‪dd‬ه» در اینج‚‚ا حض‚رت محم‚‚د(ص)‬
‫است‪ .‬ابن کیسان گفته است‪ :‬اه‚‚ل کت‚‚اب ص‚‚فات حض‚‚رت محم‚‚د(ص) را‬
‫ک‚‚ه در کتاب‌هایش‚‚ان آم‚‚ده ب‚‚ود‪ ،‬انک‚‚ار نمی‌کردن‚‚د ت‚‚ا اینک‚‚ه حض‚‚رت‬
‫محمد(ص) به پیامبری رسید‪ ،‬آنگاه به او حسادت ورزیدن‚‚د و نب‚‚وت او‬
‫را انکار کردند‪ .‬همانطور که خداوند در آیه‌ی دیگری فرموده است‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬‬
‫‪    ‬‬
‫«وقتی که آنچه را می‌شناختند برایشان آمد‪ ،‬به آن کفر ورزیدند»‪.‬‬
‫مشرکان هم قبًال در مورد حضرت محمد(ص) به بدی سخن نمی‌گفتند‬
‫بلکه او را «امین» می‌نامیدند ولی وقتی که به پی‚‚امبری برگزی‚‚ده ش‚‚د و ب‚‚ه‬
‫سوی آنان فرستاده شد‪( ،‬از ایمان آوردن به او سر باز زدند و) ب‚‚ه دش‚‚منی‬
‫ب‚ا او پرداختن‚د‪‌ .‬و م‪dd‬ا تف‪ّd‬ر ق ال‪d‬ذین أوت‪dd‬وا الکت‪dd‬اب إاّل من بع‪dd‬د م‪dd‬ا ج‪dd‬اءتهم‬
‫البّینه‪ ‬یعنی اهل کتاب تنه‚ا زم‚انی در م‚ورد حض‚‚رت محم‚د (ص) دچ‚ار‬
‫اختالف شدند که حضرت محمد(ص) بعنوان پیامبر مبعوث شد‪ ،‬چرا که اهل‬
‫کتاب قبًال در مورد نبوت آن حض‚‚رت اتف‚اق‌نظر داش‚تند و منتظ‚ر بعثت او‬
‫بودن‚‚د‪ ،‬چ‚‚ون ت‚‚ورات و انجی‚‚ل م‚‚ژده‌ی آن را داده بودن‚‚د ولی وق‚‚تی ک‚‚ه‬
‫حضرت محمد به پی‚‚امبری رس‚‚ید‪ ،‬نب‚‚وت او را انک‚‚ار کردن‚‚د و بعض‚‚ی از‬
‫روی حسادت و ستم‌ورزی ب‚‚ه او کف‚ر ورزیدن‚‚د و ع‚ده‌ای هم ب‚‚ه او ایم‚‚ان‬
‫آوردند‪ .‬همانطور که خداوند در آیه‌ی دیگری فرموده است‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪....‬‬
‫«(اهل کتاب) پراکنده نش‪dd‬دند مگ‪dd‬ر بع‪dd‬د از علم و آگ‪dd‬اهی‪ ،‬و این تفرق‪dd‬ه‬
‫بخاطر ستمگری و کجروی در میان خودشان بوده است»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬البقره‪.89 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬الشوری‪.14 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪182‬‬

‫‪‬والذین آمنوا و عملواالصالحات أولئک هم خیر البرّیه‪ ‬این آیه شامل‬

‫تم‚‚ام کس‚‚انی می‌ش‚‚ود ک‚‚ه ب‚‚ه حض‚‚رت محم‚‚د(ص) ایم‚‚ان ‌آورده‌ان‚‚د اعم از‬
‫مشرکان و اهل کتاب و غیر آنان‪.‬‬
‫زمخشری در تفسیر این آیات گفته است‪ :‬کافراِن اه‚‚ل کت‚‚اب – یهودی‚‚ان‬
‫و مس‚‚‚‚یحیان – و مش‚‚‚‚رکان یع‚‚‚‚نی بت‌پرس‚‚‚‚تان‪ ،‬قب‚‚‚‚ل از بعثت حض‚‚‚‚رت‬
‫محمد(ص) می‌گفتند‪ :‬تا زمانی که پیامبر موع‚‚ودی ک‚‚ه ذک‚‚ر او در ت‚‚ورات و‬
‫انجیل آمده است مبع‚‚وث نش‚‚ود م‚‚ا دس‚‚ت از دین و آیین خ‚‚ود ب‚‚رنمی‌داریم؛‬
‫ولی وقتی که پیامبر(ص) مبعوث شد آنان دچار تفرق‚‚ه و پراکن‚‚دگی ش‚‚دند و‬
‫آنچنان که وعده داده بودند‪ ،‬ب‚ه او ایم‚ان نیاوردن‚د بلک‚ه ع‚ده‌ی کمی ب‚ه او‬
‫‪1‬‬
‫ایمان آوردند و بیشتر آنان نبوت او را انکار کردند‪.‬‬

‫* گفتگو با غیرمسلمانان‬
‫گفتگو با غیرمسلمانان اعم از اهل کتاب و غیر اهل کتاب امری اس‚‚ت‬
‫مطلوب و موردپسند شریعت‪ .‬ولی این گفتگو باید ب‚‚ه قص‚‚د دع‚‚وت آن‚‚ان ب‚‚ه‬
‫اسالم صورت گیرد نه به قصد ارضای آنان و یا بخاطر تقریب بین ادی‚‚ان‬
‫و ترک دعوت آنان به اسالم چون این ن‚وع گفتگ‚و ج‚ایز نیس‚ت‪ ،‬چ‚را ک‚ه‬
‫خداوند متعال فرموده است‪:‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪    ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪. ‬‬
‫«باید از میان شما گروهی باشند که به نیکی دعوت کنن‪dd‬د و ام‪dd‬ر ب‪dd‬ه‬
‫معروف و نهی از منکر نمایند و آنان خود رستگارند»‪.‬‬
‫در این آیه کلمه‌ی «ِم ْن » به نظر بعضی از مفسرین ب‚‚رای تب‚‚یین اس‚‚ت‬
‫نه تبعیض ک‚‚ه در این ص‚‚ورت مع‚‚نی آی‚‚ه چ‚‚نین می‌ش‚‚ود‪« :‬ش‚‚ما بای‚‚د ام‚‚تی‬
‫باش‚‚ید ک‚‚ه ب‚‚ه نیکی دع‚‚وت می‌کن‚‚د و ام‚‚ر ب‚‚ه مع‚‚روف و نهی از منک‚‚ر‬
‫می‌نماید»‪ .‬دعوت به نیکی و امر به معروف و نهی از منک‚‚ر مرات‚‚بی دارد‬
‫که مرتبه‌ی اول آن عبارت است از ینکه امت اس‚‚المی دیگ‚‚ر امت‌ه‚‚ا و از‬
‫جمله اهل کتاب را به اسالم دعوت کند‪ ،‬چرا که اس‚‚الم خ‚‚یر عظیم و دین‬
‫تمام پیامبران و مبتنی بر اخالص عبادت و بندگی برای خدا و تسلیم ش‚‚دن‬
‫در براب‚‚ر حکم اوس‚‚ت‪ .‬و از جمل‚‚ه احک‚‚ام و دس‚‚تورات الهی این اس‚‚ت ک‚‚ه‬
‫تمام انسان‌ها دین اسالم را بپذیرند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،20‬ص‪ .‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ .537‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،15‬ص‬
‫‪ .527‬تفسیر فتح‌البیان‪ ،‬ج ‪ ،15‬صص ‪ .329-333‬تفس‚‚یر زمخش‚‚ری‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص‚‚ص ‪.782-783‬‬
‫تفسیر قاسمی‪ ،‬ج ‪ ،17‬صص ‪.221-224‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.104 :‬‬
‫‪183‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬اسالم‬

‫از آنجائیک‚‚ه امت اس‚‚المی‪ ،‬ام‚‚تی وس‚‚ط و گ‚‚واه ب‚‚ر دیگ‚‚ر مردم‚‚ان و‬
‫بهترین امتی است که به نفع مردم آفریده شده است‪ ،‬بای‚‚د از طری‚‚ق گفتگ‚‚و‬
‫اهل کتاب و غیر اهل کتاب را به اسالم دعوت کند‪ ،‬چرا که وظیفه‌ی ه‚‚ر‬
‫انسان مسلمانی است که مردم را به سوی خدا و اسالم دعوت کن‚‚د‪ .‬خداون‚‚د‬
‫متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪        .‬‬
‫«بگو‪ :‬این راه من است که من و کسانی که از من پیروی می‌کنند با‬
‫آگاهی و بینش (مردم را) به سوی خدا دعوت می‌کنیم و خدا را م‪dd‬نزه‬
‫می‌دانیم و من از زمره‌ی مشرکان نیستم»‪.‬‬
‫اگ‚‚‚ر واژه‌ی «ِم ْن » را در ‪‬و لتکن منکم ‪ ....‬ب‚‚‚رای تبعیض بگ‚‚‚یریم‬
‫معنی آیه چنین می‌شود‪« :‬باید از میان شما گ‚‚روهی باش‚‚ند ک‚‚ه م‚‚ردم را ب‚‚ه‬
‫نیکی دع‚‚وت کنن‚‚د و ‪ »...‬ولی در ه‚‚ر ص‚‚ورت ه‚‚دف از گفتگ‚‚و ب‚‚ا اه‚‚ل‬
‫کتاب و غیر اهل کتاب‪ ،‬دعوت آنان به خیر یعنی اسالم است‪.‬‬
‫* روش دعوت به اسالم‬
‫چون هدف از گفتگو با غیرمسلمانان و از جمله اهل کتاب دعوت آنان‬
‫به اسالم است‪ ،‬پس دعوت آنان باید با حکمت و م‚‚وعظه‌ی حس‚‚نه ص‚‚ورت‬
‫گیرد همانطور که خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪           ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪     .‬‬
‫«ای پی‪dd‬امبر!) م‪dd‬ردم را ب‪dd‬ا س‪dd‬خنان اس‪dd‬توار و ان‪dd‬درز نیک‪dd‬و ب‪dd‬ه راه‬
‫پروردگارت دعوت کن و با شیوه‌ای هرچ‪dd‬ه به‪dd‬تر ب‪dd‬ا آن‪dd‬ان گفتگ‪dd‬و کن‪،‬‬
‫بی‌گمان پروردگارت آگاه‌تر است به حال کسانی ک‪dd‬ه از راه او منح‪dd‬رف‬
‫شده یا به راه او راه یافته‌اند»‪.‬‬
‫زمخشری در تفسیر این آیه گفت‚‚ه اس‚‚ت‪ :‬ادع إلی س‪dd‬بیل رّب ک‪ ‬یع‚‚نی‬
‫مردم را به اسالم دعوت کن‪ .‬بالحکمه‪ ‬یعنی ب‚‚ا س‚‚خن محکم و ص‚‚حیحی‬
‫که حق را روشن و شبهات را از بین می‌برد‪ .‬و الموعظه الحسنه‪ ‬یع‚‚نی‬
‫پند و اندرزی که دعوت‌شوندگان احساس کنند که تو ناصح و خیرخواه آنان‬
‫و خواستار سود و نفع آنان هس‚‚تی‪ .‬همچ‚‚نین می‌ت‚‚وان گفت مع‚‚نی آی‚‚ه چ‚‚نین‬
‫است‪« :‬با قرآن ک‪dd‬ریم ک‪dd‬ه حکمت و م‪dd‬وعظه‌ی حس‪dd‬نه اس‪dd‬ت آن‪dd‬ان را ب‪dd‬ه اس‪dd‬الم دع‪dd‬وت‬
‫کن»‪ .‬و جادلهم بالتی هی أحسن‪ ‬یع‚‚نی ب‚‚ا روش‚‚ی ک‚‚ه به‚‚ترین راه گفتگ‚‚و‬
‫است با آنان بحث و مجادله کن و از خود رفق و نرمش نش‚‚ان ب‚‚ده و از‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬یوسف‪.108 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬النحل‪.125 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪184‬‬

‫هرگونه خش‚‚ونت و س‚‚رزنش دوری کن‪ .‬س‚‚پس در پای‚‚ان آی‚‚ه خداون‚‚د متع‚‚ال‬
‫می‌فرماید‪Ð :‬إن ربک هم أعلم بمن ضّل عن سبیله و هو أعلم بالمهتدین‪Ñ‬‬
‫یع‚‚نی بی‌گم‚‚ان پروردگ‚‚ارت ب‚‚ه ح‚‚ال آن‚‚ان ک‚‚ه از راه او منح‚‚رف ش‚‚ده و‬
‫کسانی که به راه او هدایت یافته‌اند آگاه‌تر است و می‌داند کس‚‚ی ک‚‚ه خ‚‚یری‬
‫در او باشد اندک پند و اندرزی او را ک‚افی اس‚ت و کس‚ی ک‚ه خ‚یری در‬
‫او ب‚‚اقی نمان‚‚ده باش‚‚د‪ ،‬هیچ روش‚‚ی ب‚‚ا او کارس‚‚از نخواه‚‚د ب‚‚ود و بحث و‬
‫‪1‬‬
‫گفتگو کردن با او همچون کوبیدن آهن سرد است‪.‬‬
‫از آنجائیکه گفتگو و جدال با اهل کتاب یعنی یهودی‚‚ان و مس‚‚یحیان ب‚‚ه‬
‫منظور دعوت آنان به اسالم صورت می‌گیرد‪ ،‬الزم است ک‚‚ه این گفتگ‚‚و و‬
‫جدال به بهترین صورت باشد همانطور که خداوند متعال فرموده است‪:‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪. ‬‬
‫«با اهل کتاب جز ب‪d‬ه روش‪d‬ی ک‪d‬ه نیک‪d‬وتر اس‪d‬ت بحث و گفتگ‪d‬و نکنی‪d‬د‬
‫مگر با کسانی از آنان ک‪d‬ه س‪d‬تم کنن‪d‬د (و از ح‪d‬د متع‪d‬ادل در ج‪d‬دال در‬
‫گذرند) بگویید‪ :‬به آنچه بر ما و بر شما نازل شده ایم‪dd‬ان داریم‪ .‬معب‪dd‬ود‬
‫(راستین) م‪dd‬ا و معب‪dd‬ود (راس‪dd‬تین) ش‪dd‬ما یکی اس‪dd‬ت و م‪dd‬ا تنه‪dd‬ا تس‪dd‬لیم و‬
‫فرمانبردار او هستیم»‪.‬‬
‫ابن کثیر در تفسیر این آیه گفت‚ه اس‚ت‪ :‬ب‚رخی از اه‚ل کت‚اب خواس‚تار‬
‫کسب آگاهی و بینش در دین هس‚‚تند ک‚‚ه ب‚‚ا چ‚‚نین اف‚‚رادی بای‚‚د ب‚‚ه به‚‚ترین‬
‫صورت بحث و گفتگو صورت گیرد تا در رسیدن به هدفشان موفق ش‚‚وند‪.‬‬
‫هم‚‚‚انطور ک‚‚‚ه خداون‚‚‚د فرم‚‚‚وده اس‚‚‚ت‪    :‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪           ‬‬
‫‪ 3 .‬همچنین خداوند هنگامی که موسی و فرعون را‬
‫به سوی فرعون فرس‚‚تاد ب‚‚ه آن‚‚ان فرم‚‚ود‪     :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪.    ‬‬
‫«به نرمی با او سخن بگویید تا شاید متذکر شود یا بهراسد»‪.‬‬
‫‪‬و قولوا آمنا بالذی أنزل إلینا و أنزل إلیکم‪ ‬یعنی هرگاه اهل کتاب‬
‫چیزی را به مس‚‚لمانان بگوین‚‚د ک‚‚ه ص‚‚دق و ک‚‚ذب آن برایش‚‚ان معل‚‚وم‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.644‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬العنکبوت‪.46 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬النحل‪.125 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬طه‪.44 :‬‬
‫‪185‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬اسالم‬

‫نباشد‪ ،‬نباید آن را تصدیق کنند چون شاید که باطل باش‚‚د و ن‚‚یز نبای‚‚د‬
‫آن را تکذیب نمایند چون احتمال حق ب‚‚ودن آن وج‚‚ود دارد بلک‚‚ه بای‚‚د‬
‫به آنها بگویند‪ :‬ما به آنچه که بر ما نازل شده و همچنین به آنچه ک‚‚ه‬
‫بر شما نازل ش‚ده ب‚ه ش‚رطی ک‚ه از تحری‚ف و تأوی‚ل محف‚وظ مان‚ده‬
‫باشد‪ ،‬ایمان داریم‪ .‬امام بخاری از اب‚‚وهریره (رض) روایت ک‚‚رده اس‚‚ت‬
‫که گفت‪ :‬اهل کتاب تورات را ب‚ا زب‚ان ع‚بری می‌خواندن‚د و ب‚ا زب‚ان‬
‫عربی برای مسلمانان تفسیر می‌کردند‪ .‬پیامبر(ص) فرمود‪« :‬التص‪ّd‬دقوا أه‪d‬ل‬
‫الکتاب و ال تکّذ بوهم و قولوا آمنا بالذی أنزل إلین‪dd‬ا و أن‪dd‬زل إلیکم و إلهن‪dd‬ا‬
‫‪1‬‬
‫و إلهکم واحد و نحن له مسلمون»‪.‬‬
‫«اهل کتاب را نه تصدیق کنید و نه تکذیب (بلکه) بگویید‪ :‬به آنچ‚‚ه ک‚‚ه‬
‫بر ما و بر ش‚‚ما ن‚‚ازل ش‚‚ده ایم‚‚ان داریم و معب‚‚ود م‚‚ا و معب‚‚ود ش‚‚ما یکی‬
‫است و ما تنها تسلیم و فرمانبردار او هستیم»‪.‬‬
‫در تفسیر شوکانی چنین آمده است‪ :‬و ال تجادلوا أهل الکتاب إال ب‪dd‬التی‬
‫هی أحسن‪ ‬یعنی تنها ب‚‚ا به‚‚ترین روش ب‚‚ا اه‚‚ل کت‚‚اب ب‚‚ه بحث و گفتگ‚‚و‬
‫برخیزید! ب‚‚دین ت‚‚رتیب ک‚‚ه آن‚‚ان را ب‚‚ه س‚‚وی خ‚‚دا دع‚‚وت کنی‚‚د و دالی‚‚ل و‬
‫ب‚‚راهین (راه) را برایش‚‚ان روش‚‚ن نمایی‚‚د و از تن‚‚دی و خش‚‚ونت ب‚‚ا آنه‚‚ا‬
‫بپرهیزید به امید اینکه اسالم را بپذیرند‪ .‬إال الذین ظلموا منهم‪ ‬یعنی بج‚‚ز‬
‫کسانی که ستم می‌کنند و در مجادله راه افراط را در پیش می‌گیرن‚‚د و در‬
‫بحث و گفتگو ب‚‚ا مس‚‚لمانان ادب را رع‚‚ایت نمی‌کنن‚‚د ک‚‚ه ب‚‚ا چ‚‚نین اف‚‚رادی‬
‫می‌توان به تندی برخورد کرد و در گفتگو با آنان با خش‚‚ونت رفت‚‚ار ک‚‚رد‪.‬‬
‫منظور از اهل کتاب باتوجه به تصریح بیشتر مفسران‪ ،‬یهودیان و مسیحیان‬
‫هستند‪ .‬و قولوا آمّنا بالذی أنزل إلینا و أن‪dd‬زل إلیکم‪ ‬یع‚‚نی بگویی‚‚د‪ :‬م‚‚ا ب‚‚ه‬
‫قرآنی که بر ما نازل شده و به ت‚‚ورات و انجیلی ک‚‚ه ب‚‚ر ش‚‚ما ن‚‚ازل ش‚‚ده‬
‫ایمان داریم و تورات و انجی‚‚ل را دو کت‚‚اب آس‚‚مانی می‌دانیم ک‚‚ه از ج‚‚انب‬
‫خداوند نازل شده‌اند و شریعت آنها تا زمان آم‚‚دن ش‚‚ریعت اس‚‚المی و بعثت‬
‫حضرت محمد(ص) ادامه داشته است‪ .‬البت‚‚ه آنچ‚‚ه ک‚‚ه گف‚‚تیم ش‚‚امل ت‚‚ورات و‬
‫انجیل تحریف شده نمی‌شود‪ .‬و نحن له مس‪dd‬لمون‪ ‬یع‚‚نی م‚‚ا امت حض‚‚رت‬
‫محمد(ص) تنها مطیع و فرمانبردار خداییم و عزیر و مسیح را فرزندان خدا‬
‫‪2‬‬
‫نمی‌دانیم و عالمان و راهبان خود را به خدایی نمی‌گیریم‪.‬‬
‫زمخشری هم در تفسیر این آیه گفته اس‚‚ت‪ :‬و ال تج‪dd‬ادلوا أه‪dd‬ل الکت‪dd‬اب‬
‫إال ب‪dd‬التی هی أحس‪dd‬ن‪ ‬یع‚‚نی ب‚‚ا به‚‚ترین روش ب‚‚ا اه‚‚ل کت‚‚اب ب‚‚ه بحث و‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،3‬صص ‪.415-416‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ .205‬در تفس‚یر فتح‌البی‚ان‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص‚ص ‪ 201-203‬ن‚یز چ‚نین‬
‫آمده است‪.‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪186‬‬

‫گفتگو بپردازید بدین ترتیب که در برابر خشونت آنان نرمی از خ‚‚ود نش‚‚ان‬
‫دهید و در برابر خشم آنان‪ ،‬خشم خود را فرو بخورید‪ .‬همانطور که خداوند‬
‫متعال فرموده است‪( 1     :‬بد رفتاری دیگران‬
‫را) ب‚‚ا به‚‚ترین ش‚‚یوه پاس‚‚خ ب‚‚ده‪ .‬إال ال‪dd‬ذین ظلم‪dd‬وا‪ ‬مگ‚‚ر کس‚‚انی ک‚‚ه س‚‚تم‬
‫می‌کنن‚‚‚د و از ح‚‚‚د می‌گذرن‚‚‚د و در عن‚‚‚ادورزی راه اف‚‚‚‚راط را در پیش‬
‫می‌گیرن‚‚د و پن‚‚د و ان‚‚درز را قب‚‚ول نمی‌کنن‚‚د و نرمخ‚‚ویی ب‚‚ا آن‚‚ان س‚‚ودمند‬
‫نخواهد بود‪ ،‬با چنین افرادی می‌توانید تندی و خشونت را به خرج دهید‪ .‬و‬
‫قولوا آمّنا بالذی أنزل إلینا و أنزل إلیکم‪ ‬این خود نوعی مجادله و گفتگو‬
‫به نحو احسن است‪ .‬از پیامبر(ص) روایت شده است که فرمود‪« :‬م‪dd‬ا ح‪ّdd‬دثکم‬
‫أه‪dd‬ل الکت‪dd‬اب فال تص‪ّdd‬دقوهم و ال تک ‪ّd‬ذ بوهم‪ ،‬و قول‪dd‬وا آمّن ا باهلل و کتب‪dd‬ه و‬
‫‪2‬‬
‫رسله فإن کان باطًال لم تصّدقوهم و إن کان حقًا لم تکّذ بوهم»‪.‬‬
‫«در آنچه که اهل کتاب به شما خبر می‌دهند نه آن‚ان را تص‚دیق کنی‚د‬
‫و ن‚‚ه تک‚‚ذیب بلک‚‚ه بگویی‚‚د ک‚‚ه م‚‚ا ب‚‚ه خ‚‚دا و کتاب‌ه‚‚ا و پی‚‚امبرانش ایم‚‚ان‬
‫داریم‪ ،‬در این صورت اگر سخن آنان باطل باشد‪ ،‬آنان را تصدیق نکرده‌اید‬
‫و اگر سخن آنان حق باشد‪ ،‬آنان را تکذیب نکرده‌اید»‪.‬‬

‫* در جدال و گفتگو با اهل کتاب باید صراحت را بخرج داد‬

‫اگرچه ب‚ه م‚ا دس‚تور داده ش‚ده اس‚ت ک‚ه در ج‚دال و گفتگ‚و ب‚ا اه‚ل‬
‫کت‚‚اب به‚‚ترین روش را انتخ‚‚اب ک‚‚نیم ولی این ب‚‚دین مع‚‚نی نیس‚‚ت ک‚‚ه از‬
‫دعوت آنان به اس‚‚الم و تص‚‚ریح ب‚‚ه بطالن معتق‚‚دات آن‚‚ان و وج‚‚وب ت‚‚بری‬
‫جستن از آن غفلت بورزیم و در برابر مانع‌تراشی آنان بر سر راه خ‚‚دا و‬
‫دشمنی با اسالم و دع‚وت اس‚‚المی س‚‚کوت ک‚‚نیم‪ .‬در این ب‚‚اره آی‚‚ات زی‚‚ادی‬
‫وجود دارند که باید ه‚‚ر مس‚‚لمان و ه‚‚ر گ‚‚روه اس‚‚المی در گفتگ‚‚و ب‚‚ا اه‚‚ل‬
‫کتاب آنها را در نظر بگیرد‪ .‬چ‚‚ون خداون‚‚د اگرچ‚‚ه م‚‚ا را ب‚‚ه ج‚‚دال احس‚‚ن‬
‫فراخوانده و فرموده است‪ :‬و ال تجادلوا اهل الکتاب إال ب‪dd‬التی هی أحس‪dd‬ن‪‬‬
‫ولی آیات متعدد دیگری را هم نازل کرده است که بر وجوب صریح بودن‬
‫با آنان داللت می‌کنند و از آنان می‌خواهن‚‚د ک‚‚ه از مانع‌تراش‚‚ی در راه خ‚‚دا‬
‫دست بردارند و دع‚‚وت اس‚‚الم را ک‚‚ه ب‚‚رای آنه‚‚ا خ‚‚یر و نیکی را در ب‚‚ر‬
‫دارد اجابت کنند‪ .‬در زیر به برخی از این آیات اشاره می‌کنیم‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪       ._1‬‬
‫«و اگر اهل کتاب ایمان بیاورند‪ ،‬برایشان بهتر است»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬فصلت‪.34 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.457‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.110 :‬‬
‫‪187‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬اسالم‬

‫یعنی اگر اهل کتاب هم به آنچه که شما به آن ایم‚‚ان آورده‌ای‚‚د‪ ،‬ایم‚‚ان‬

‫بیاورند برای آنان در دنیا و آخرت بهتر خواه‚‚د ب‚‚ود ولی تنه‚‚ا تع‚‚داد کمی‬
‫از آن‚‚ان از جمل‚‚ه عبدهللا بن س‚‚الم و ق‚‚بیله‌ی او از یهودی‚‚ان و نجاش‚‚ی و‬
‫گروهی از مسیحیان ایمان آوردند و بیشتر آنان بصورت کافر و فاسق باقی‬
‫‪1‬‬
‫ماندند‪.‬‬
‫پس مسلمانان هم باید در گفتگوی خود با اهل کتاب این نکته را یادآوری کنند و‬
‫به آنان بگویند که اگر دعوت اسالمی را اجابت کنند‪ ،‬به چنین خ‚‚یری دس‚‚ت خواهن‚‚د‬
‫یافت‪.‬‬
‫‪       _2‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪       .‬‬
‫«ای کسانی که (به پیامبران پیش‪d‬ین از جمل‪dd‬ه موس‪dd‬ی و عیس‪dd‬ی) ایم‪d‬ان‬
‫آورده‌اید! تقوای خدا پیش‪dd‬ه کنی‪dd‬د و ب‪dd‬ه فرس‪dd‬تاده‌ی او (محم‪dd‬دبن عبدهللا)‬
‫ایمان بیاورید ت‪d‬ا خداون‪d‬د دو پ‪d‬اداش از رحمت خ‪d‬ود را ب‪d‬ه ش‪d‬ما بده‪d‬د‬
‫(یکی پاداش ایمان به عیسی و دیگری پاداش ایمان به محم‪dd‬د) و ن‪dd‬یز‬
‫برای ش‪d‬ما ن‪d‬وری ق‪d‬رار ده‪d‬د ک‪d‬ه در پرت‪d‬و آن ح‪d‬رکت کنی‪d‬د و ش‪d‬ما را‬
‫مورد آمرزش قرار دهد و خدا آمرزنده و مهربان است»‪.‬‬
‫این آیه همانند فرموده‌ی خداوند متعال است که می‌فرماید‪:‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.   ‬‬
‫«کس‪dd‬انی ک‪dd‬ه قب‪dd‬ل از ن‪dd‬زول ق‪dd‬رآن برایش‪dd‬ان کت‪dd‬اب (ت‪dd‬ورات و انجی‪dd‬ل)‬
‫فرستادیم (و هم‌اکنون) به قرآن ایمان می‌آورند‪ .‬وقتی که (قرآن) بر آنان‬
‫خوانده می‌شود‪ ،‬می‌گویند‪ :‬ما بدان ایم‪d‬ان داریم‪ ،‬چ‪d‬را ک‪dd‬ه ح‪d‬ق اس‪dd‬ت و‬
‫از جانب پروردگار ما (نازل شده) است‪ .‬ما قبل از نزول قرآن (ی‪dd‬ا قب‪dd‬ل‬
‫از بعثت حض‪dd‬رت محم‪dd‬د(ص)) هم مس‪dd‬لمان (و موح‪dd‬د) ب‪dd‬ودیم (و ب‪dd‬اور‬
‫داش‪d‬تیم ک‪d‬ه محم‪d‬د(ص) مبع‪d‬وث و ق‪d‬رآن ب‪d‬ر او ن‪d‬ازل خواه‪d‬د ش‪d‬د) آن‪d‬ان‬
‫کسانی هستند که دوب‪dd‬ار ب‪dd‬دانها اج‪dd‬ر و پ‪dd‬اداش داده می‌ش‪dd‬ود ب‪dd‬ه س‪dd‬بب‬
‫اینکه شکیبائی کرده‌اند و بدی را با نیکی از بین می‌برن‪dd‬د و از آنچ‪dd‬ه‬
‫روزیشان کرده‌ایم انفاق می‌کنند»‪.‬‬
‫خداوند در این آیه خبر داده است که گ‚‚روهی از یهودی‚‚ان و مس‚‚یحیان‬
‫که قبل از نزول قرآن ب‚‚دانها کت‚‚اب (ت‚‚ورات و انجی‚‚ل) داده ش‚‚ده اس‚‚ت‪ ،‬ب‚‚ه‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.65‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬الحدید‪.28 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬القصص‪.52-54 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪188‬‬

‫قرآن کریم و حضرت محمد(ص) ایمان خواهند آورد‪ .‬همانند عبدهللا بن سالم‪.‬‬
‫چنین افرادی در واقع دو ب‚‚ار اج‚‚ر و پ‚‚اداش دری‚‚افت می‌کنن‚‚د (پاداش‚‚ی در‬
‫براب‚‚ر ایم‚‚ان ب‚‚ه پی‚‚امبران پیش‚‚ین و پاداش‚‚ی در مقاب‚‚ل ایم‚‚ان ب‚‚ه ق‚‚رآن و‬
‫حضرت محم‚‚د(ص))‪ .‬در ص‚‚حیح مس‚‚لم از اب‚‚و موس‚‚ی اش‚‚عری روایت ش‚‚ده‬
‫اس‚‚ت ک‚‚ه پی‚‚امبر(ص) فرم‚‚ود‪« :‬ثالث‪dd‬ه ُیؤت‪dd‬ون أج‪dd‬رهم م ‪ّd‬ر تین‪ :‬رج‪dd‬ل من أه‪dd‬ل‬
‫الکتاب آمن بنبّیه و أدرک الن‪dd‬بّی – أی محم‪dd‬دًا(ص) – ف‪dd‬آمن ب‪dd‬ه و اتبع‪dd‬ه و‬
‫صّدقه فله أجران‪ ،‬و عبد مملوک أدّی حق هللا عز و جل و حق سّیده فل‪dd‬ه‬
‫أجران‪ ،‬و رجل کانت له أمه فغّذ اها فأحسن غذاءها ثم أّدبه‪dd‬ا فأحس‪dd‬ن أدبه‪dd‬ا‬
‫ثم أعتقها و تزّو جها فله أجران»‪.‬‬
‫«سه گروه هستند که دو برابر به آنان اجر و پاداش داده می‌ش‚‚ود‪ :‬یکم‬
‫شخصی از اهل کتاب که ب‚‚ه پی‚‚امبر خ‚‚ود ایم‚‚ان آورده و چ‚‚ون ب‚‚ه پی‚‚امبر‬
‫اسالم یعنی حضرت محمد(ص) می‌رسد به او هم ایمان می‌آورد‪ .‬دوم برده‌ای‬
‫که (بطور همزمان) حق خدا و حق سّید خود را ادا می‌کند‪ .‬و سوم شخصی‬
‫که کنیزی دارد و به خوبی به او طع‚‚ام می‌ده‚‚د و س‚‚پس ب‚‚ه خ‚‚وبی او را‬
‫تربیت می‌کند‪ ،‬آنگاه او را آزاد کرده و با او ازدواج می‌نماید»‪.‬‬
‫دانشمندان در تفسیر این حدیث گفته‌اند‪ :‬چ‚‚ون ه‚‚ر ک‚‚دام از این گروهه‚‚ا‬
‫با دو چیز و از دو جهت مختلف مورد خطاب قرار گرفته‌اند‪ ،‬پس هرک‚‚دام‬
‫از آنان دو برابر اجر و پاداش دریافت می‌کنند‪ .‬مثًال شخصی که اهل کت‚‚اب‬
‫است یک بار از جانب پیامبر خود مورد خطاب قرار گرفت‚‚ه اس‚‚ت ک‚‚ه ب‚‚ه‬
‫او ایمان بیاورد و بار دیگر حضرت محم‚‚د(ص) او را م‚‚ورد خط‚‚اب ق‚‚رار‬
‫داده است و چون به هر دو ایمان آورده اس‚‚ت پس پ‚‚اداش ه‚‚ر دو دین را‬
‫دریافت می‌کند یکی بخاطر اینکه قبل از بعثت حضرت محمد(ص) به پیامبر‬
‫خ‚‚‚ود ایم‚‚‚ان آورده و دیگ‚‚‚ری ب‚‚‚دین خ‚‚‚اطر ک‚‚‚ه بع‚‚‚د از بعثت حض‚‚‚رت‬
‫محمد(ص) به آن حض‚‚رت ایم‚‚ان آورده اس‚‚ت‪ .‬عب‚‚ارت ‪‬بم‪dd‬ا ص‪dd‬بروا‪ ‬ع‚ام‬
‫است و هم شامل صبر اهل کتاب بر آئین پیشینشان می‌شود و هم صبر بر‬
‫آئین جدید یعنی اسالم و بر اذیت و آزاری که بر اثر مس‚‚لمان شدنش‚‚ان از‬
‫‪1‬‬
‫کفار دیده‌اند را در بر می‌گیرد‪.‬‬
‫مسلمانان در گفتگوی خود با اهل کتاب باید به آنان ی‚‚ادآوری کنن‚‚د ک‚‚ه‬
‫اگر مسلمان شوند‪ ،‬چنین اجر مضاعفی را خواهند داشت‪.‬‬
‫‪        _3‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪          ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،13‬صص ‪.296-298‬‬
‫‪189‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬اسالم‬

‫‪           ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪         .‬‬
‫«ای اهل کتاب! در دین خود غلو نکنید (و درباره عیسی راه افراط و‬
‫تفریط را در پیش نگیرید) و درباره‌ی خ‪dd‬دا ج‪dd‬ز ح‪dd‬ق نگویی‪dd‬د (و ب‪dd‬رای‬
‫او شریک و همسر و فرزن‪d‬د ق‪d‬رار ندهی‪d‬د)‪ ،‬عیس‪dd‬ی مس‪dd‬یح پس‪dd‬ر م‪d‬ریم‬
‫تنها فرستاده‌ی خدا اس‪d‬ت و او واژه‌ی خ‪d‬دا اس‪d‬ت ک‪d‬ه آن را ب‪d‬ه م‪d‬ریم‬
‫رساند و او روحی است از جانب خدا‪ .‬پس به خدا و پیامبرانش ایمان‬
‫بیاورید و نگویید که (خدا) سه تا اس‪d‬ت‪( ،‬از این س‪d‬خن بیه‪d‬وده) دس‪d‬ت‬
‫بردارید که برای شما بهتر است‪ .‬خدای بر ح‪d‬ق تنه‪d‬ا یکی اس‪d‬ت و آن‬
‫«هللا» است و او پاک و منزه است از اینکه فرزندی داش‪dd‬ته باش‪dd‬د در‬
‫حالی که آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آِن اوس‪dd‬ت و ک‪dd‬افی اس‪dd‬ت‬
‫که خدا وکیل باشد»‪.‬‬
‫این آیه به صراحت مسیحیان را از شرکی که بر اث‚‚ر غل‚‚و در م‚‚ورد‬
‫عیسی(ع) م‚‚رتکب آن ش‚‚ده‌اند‪ ،‬نهی می‌کن‚‚د‪ .‬قبًال در م‚‚ورد تفس‚‚یر این آی‚‚ه و‬
‫امثال آن صحبت کردیم‪.‬‬
‫‪ _4‬مسلمانان باید در گفتگو و جدال خود با اهل کتاب به آنان یادآوری‬
‫کنند که باید به (نبوت) حضرت محم‚‚د(ص) ک‚‚ه در کتاب‌هایش‚‚ان ب‚‚دان م‚‚ژده‬
‫داده ش‚‚ده اس‚‚ت ایم‚‚ان بیاورن‚‚د و او را مژده‌رس‚‚ان و بیم‌دهن‚‚ده‌ی خ‚‚ود و‬
‫دیگران بدانند که خداوند به فاصله‌ای بعد از پیامبران پیش‚‚ین او را مبع‚‚وث‬
‫کرده است تا مفاهیم و احکام و قوانین دین خاتم را ب‚‚رای آن‚‚ان بی‚‚ان کن‚‚د‪.‬‬
‫در این مورد آیات متعددی وجود دارند که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم‪:‬‬
‫الف) ‪      ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪           ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.      ‬‬
‫«ای اهل کتاب! (یعنی یهودیان و مسیحیان) پیامبر ما (محمد) به س‪dd‬وی‬
‫شما آمده است که بسیاری از چیزهایی که از کتاب (تورات و انجی‪dd‬ل)‬
‫پنهان نموده‌اید‪ ،‬روشن می‌سازد و از بسیاری از چیزها(یی ک‪dd‬ه پنه‪dd‬ان‬
‫کرده‌اید و موردنی‪dd‬از نیس‪dd‬ت) ص‪dd‬رف‌نظر می‌کن‪dd‬د‪ .‬از ج‪dd‬انب خ‪dd‬دا ن‪dd‬وری و‬
‫کتاب روشنگری پیش شما آمده است‪ .‬خداون‪d‬د ب‪d‬ا آن (کت‪d‬اب) کس‪dd‬انی را‬
‫ک‪dd‬ه رض‪dd‬ایت خ‪dd‬دا را دنب‪dd‬ال می‌کنن‪dd‬د ب‪dd‬ه راهه‪dd‬ای س‪dd‬المتی (و نج‪dd‬ات از‬
‫عذاب) هدایت می‌کند و با اراده و مشّیت خ‪d‬ود آن‪d‬ان را از تاریکی‌ه‪d‬ای‬
‫(کفر و ش‪dd‬رک و ش‪dd‬بهات) ب‪dd‬یرون می‌آورد و ب‪dd‬ه س‪dd‬وی ن‪dd‬ور (ایم‪dd‬ان و‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬النساء‪.171 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬المائده‪.15-16 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪190‬‬

‫دالی‪dd‬ل ق‪dd‬اطع) می‌ب‪dd‬رد و آن‪dd‬ان را ب‪dd‬ه راه راس‪dd‬ت (یع‪dd‬نی اس‪dd‬الم) ه‪dd‬دایت‬
‫می‌کند»‪.‬‬
‫این آیه خطاب به یهودیان و مسیحیان نازل شده اس‚‚ت ک‚‚ه بس‚‚یاری از‬
‫مط‚‚الب کتاب‌ه‚‚ای خ‚‚ود از جمل‚‚ه ص‚‚فات حض‚‚رت محم‚‚د(ص) و رجم‌زانی‬
‫محصن را پنهان می‌کردند‪.‬‬
‫در این آیه منظور از ‪‬کتاب‪ ‬ق‚‚رآن و منظ‚‚ور از ‪‬ن‪dd‬ور‪ ‬حض‚‚رت‬
‫محمد(ص) است‪ ،‬چون مردم بوسیله‌ی او هدایت پیدا می‌کنند و از این روی‬
‫‪1‬‬
‫‪‬سراج‪ ‬هم نامیده شده است‪.‬‬
‫ب) ‪       ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫«ای اهل کتاب! پیامبر ما (محمد) به سوی شما آمده است که به دنبال‬
‫انقطاع مدت زمانی که میان پیامبران ب‪dd‬وده اس‪dd‬ت (چ‪dd‬ون در فاص‪dd‬له‌ی‬
‫بین حضرت محمد و حضرت عیسی پیامبر دیگری نیام‪dd‬ده اس‪dd‬ت) ب‪dd‬رای‬
‫شما (اوامر و نواهی الهی را) بی‪dd‬ان می‌کن‪dd‬د ت‪dd‬ا اینک‪dd‬ه (در روز قی‪dd‬امت‬
‫بهانه نگیرید و) نگویید‪ :‬مژده‌دهنده و بیم‌دهن‪d‬ده‌ای ب‪d‬ه س‪dd‬وی م‪d‬ا نیام‪d‬ده‬
‫است (که ما را به آنچه که موجب سعادت و خوشبختی ما در دنیا و‬
‫آخرت می‌گردد تشویق و از آنچه ب‪d‬اعث ب‪d‬دبختی و ع‪d‬ذاب م‪d‬ا می‌گ‪d‬ردد‬
‫برحذر دارند)‪ .‬مژده‌دهنده و بیم‌دهن‪dd‬ده‌ای ب‪dd‬ه س‪dd‬وی ش‪dd‬ما آم‪dd‬ده اس‪dd‬ت (و‬
‫عذری ب‪d‬رای ش‪dd‬ما نمان‪d‬ده اس‪dd‬ت) و خ‪d‬دا ب‪d‬ر هم‪d‬ه چ‪d‬یز توان‪d‬ا اس‪dd‬ت (و‬
‫می‌تواند پیامبران را بفرستد و به هر که به آنان ایمان بیاورد پ‪dd‬اداش‬
‫‪3‬‬
‫دهد و هرکه با آنان مخالفت کند مجازات نماید)»‪.‬‬
‫‪          _5‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪4‬‬
‫‪. ‬‬
‫«بگو‪ :‬ای اهل کتاب! چرا کس‪dd‬ی را ک‪dd‬ه ایم‪d‬ان آورده اس‪dd‬ت از راه خ‪d‬دا‬
‫باز می‌دارید و (با این کار خود) می‌خواهید این راه را کج نشان دهید‬
‫در حالی که شما (از راستی و درستی این راه) آگاهید و خدا از آنچه‬
‫که انجام می‌دهید بی‌خبر نیست»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابوسعود‪ ،‬ج ‪ ،2‬صص ‪ .27-28‬تفسیر زمخشری‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ .617‬تفس‚‚یر قاس‚‚می‪ ،‬ج‬
‫‪ ،6‬ص ‪.126-127‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬المائده‪.19 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر قاسمی‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.142‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.99 :‬‬
‫‪191‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬اسالم‬

‫خداوند در این آیه به پیامبر(ص) دستور داده اس‚‚ت ک‚‚ه ب‚‚ه اه‚‚ل کت‚‚اب‬
‫یعنی یهودیان و مسیحیان بگوید‪ :‬چرا کسانی که به حضرت محمد(ص) ایمان‬
‫می‌آورند و از او پیروی می‌کنند‪ ،‬از راه خدا که راه رسیدن به رضایت و‬
‫رحمت خ‚‚دا اس‚‚ت ب‚‚از می‌داری‚‚د و تالش می‌کنی‚‚د ک‚‚ه ب‚‚ا دروغ و اف‚‚ترا و‬
‫الق‚‚‚ای ش‚‚‚بهات باط‚‚‚ل و نیرن‚‚‚گ زدن ب‚‚‚ه اس‚‚‚الم و پی‚‚‚امبر و مؤمن‚‚‚ان و‬
‫دع‚‚وتگران‪ ،‬م‚‚ردم را از دع‚‚وت اس‚‚المی ب‚‚از داری‚‚د‪ .‬و ب‚‚ا این ک‚‚ار خ‚‚ود‬
‫می‌خواهید اسالم را راهی کج نش‚ان دهی‚د در ح‚الی ک‚ه خ‚ود ب‚ه آنچ‚ه در‬
‫مورد اسالم و مژده به آمدن پیامبر اسالم آمده اس‚‚ت آگاهی‚‚د و می‌دانی‚‚د ک‚‚ه‬
‫این راه‪ ،‬راه مستقیمی است و ه‚رکس م‚ردم را از آن ب‚از دارد‪ ،‬گم‚راه و‬
‫گمراه‌کننده است‪ .‬و خدا از آنچه در راس‚‚تای ب‚‚از داش‚‚تن م‚‚ردم از اس‚‚الم و‬
‫ایم‚‚ان ب‚‚ه حض‚‚رت محم‚‚د(ص) انج‚‚ام می‌دهی‚‚د بی‌خ‚‚بر نیس‚‚ت و ش‚‚ما را ب‚‚ه‬
‫‪1‬‬
‫سزای اعمالتان خواهد رساند‪.‬‬

‫مبحث پنجم‪:‬‬
‫بعضی از اصول و قواعد کلی در اسالم‬
‫* رفع حرج‬
‫ح‚‚رج ب‚‚ه مع‚‚نی ض‚‚یق و ش‚‚دت اس‚‚ت و خداون‚‚د در تش‚‚ریع ق‚‚وانین و‬
‫اوامر و نواهی خود هیچ‌گونه حرج و شدتی قرار ن‚داده اس‚ت‪ .‬آی‚ات مختلفی‬
‫از قرآن کریم به این امر تصریح کرده‌ان‚‚د‪ ،‬ک‚‚ه ب‚‚ه ب‚‚رخی از آن‌ه‚‚ا اش‚‚اره‬
‫می‌کنیم‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪      .-1‬‬
‫«خداون‪dd‬د هیچ‌گون‪dd‬ه س‪dd‬ختی و مش‪dd‬قتی را در دین ب‪dd‬ر ش‪dd‬ما ق‪dd‬رار ن‪dd‬داده‬
‫است»‪.‬‬
‫علم‚‚اء در م‚‚ورد ح‚‚رجی ک‚‚ه خداون‚‚د (از بن‚‚دگان خ‚‚ود) برداش‚‚ته اس‚‚ت‬
‫اختالف‌نظر دارند‪ ،‬عده‌ای گفته‌ان‚د‪ :‬رف‚‚ع ح‚رج یع‚نی حالل ک‚ردن ازدواج ب‚ا‬
‫دو‪ ،‬س‚‚ه و ی‚‚ا چه‚‚ار زن‪ .‬ب‚‚رخی هم ب‚‚ر این باورن‚‚د ک‚‚ه رف‚‚ع ح‚‚رج یع‚‚نی‬
‫شکستن نماز و خوردن روزه برای مسافر و خواندن نم‚از ب‚ا اش‚اره ب‚رای‬
‫کسی که نمی‌تواند آن را بخواند و اسقاط جهاد از لنگ پا و کور و بیمار‪.‬‬
‫عده‌ای نیز گفته‌اند‪ :‬رفع حرج عبارت است از اینکه خداوند مسلمانان را ب‚‚ه‬
‫احکام مشقت‌بار مکلف نکرده بلکه آنان را ب‚‚ه آنچ‚‚ه ک‚‚ه در توانش‚‚ان اس‚‚ت‬
‫مکّلف کرده و تکالیف طاقت‌فرسا را از دوش آنان برداشته است و از آنان‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تفسر المنار‪ ،‬ج ‪ ،4‬صص ‪.14-15‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬حج‪.78 :‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪192‬‬

‫نخواسته است که همچون بنی‌اسرائیل با اعمالی س‚‚خت و طاقت‌فرس‚‚ا بن‚‚دگی‬

‫خدا را بجا بیاورند‪.‬‬
‫برخی هم معتقدند که رفع حرج بدین معنی است که خداوند با گش‚‚ودن‬
‫در توبه و استغفار و تشریع کفاره و دیه و قصاص در باب جنایات راهی‬
‫برای برون‌رفت از گن‚‚اه را ب‚‚رای مس‚‚لمانان ق‚‚رار داده اس‚‚ت‪ .‬ولی آنچ‚‚ه از‬
‫ظاهر آیه برمی‌آید این است ک‚ه رف‚ع ح‚رج ع‚ام اس‚ت و ب‚ه هیچ ک‚دام از‬
‫موارد فوق اختصاص ندارد بلکه بدین معنی است که خداوند تکالیف س‚‚خت‬
‫و مش‚قت‌آور را از دوش بن‚دگان خ‚ود برداش‚ته اس‚ت‪ ،‬ب‚دین ت‚رتیب ک‚ه ی‚ا‬
‫اص‚‚ًال آن‚‚ان را ب‚‚دان مکل‚‚ف نس‚‚اخته اس‚‚ت و ی‚‚ا در حکم تخفی‚‚ف داده و‬
‫جایگزین بدون مشقتی را بجای آن قرار داده و یا اینکه راهک‚‚ار مش‚‚روعی‬
‫فراروی بندگان خود قرار داده است تا از طریق آن بتوانند از گناه ره‚‚ایی‬
‫یابند‪ .‬این آیه چقدر آیه‌ی سودمند و پرفایده‌ای است‪ .‬آیات زیر ن‚‚یز مانن‚‚د این‬
‫آیه هستند (و مضمون آن را بیان می‌کنند)‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪   ‬‬
‫«هر اندازه می‌توانید تقوای خدا پیشه کنید»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.        ‬‬
‫«خداون‪dd‬د آس‪dd‬ایش و راح‪dd‬تی ش‪dd‬ما را می‌خواه‪dd‬د و خواه‪dd‬ان زحمت و‬
‫سختی شما نیست»‪.‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪          .‬‬
‫«پروردگارا! ب‪dd‬ار س‪dd‬نگین (و تک‪dd‬الیف دش‪dd‬وار) را ب‪dd‬ر (دوش) م‪dd‬ا مگ‪dd‬ذار‬
‫هم‪ddd‬انطور ک‪ddd‬ه ب‪ddd‬ر (دوش) کس‪ddd‬انی ک‪ddd‬ه پیش از م‪ddd‬ا بودن‪ddd‬د گذاش‪ddd‬تی‪.‬‬
‫پروردگارا! ما را به آنچه که در توان ما نیست وادار نکن»‪.‬‬
‫در حدیثی از پیامبر(ص) نقل شده است ک‚‚ه خداون‚‚د (بع‚‚د از این دع‚‚ا)‬
‫فرمود‪ :‬چنین کردم (و شما را به آنچه که در توانتان نیس‚ت مکل‚ف نخ‚واهم‬
‫‪4‬‬
‫کرد)‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪.‬‬‫‪       ..._2‬‬
‫«خداون‪dd‬د نمی‌خواه‪dd‬د هیچ‌گون‪dd‬ه ح‪dd‬رج و مش‪dd‬قتی را ب‪dd‬ر (دوش) ش‪dd‬ما‬
‫بگذارد»‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬التغابن‪.16 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬البقره‪.185 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬البقره‪.286 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ .471‬راغب اصفهانی‪ ،‬معجم مفردات الفاظ القرآن‪ ،‬ص ‪.111‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬المائده‪.6 :‬‬
‫‪193‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬اسالم‬

‫یعنی خداوند نمی‌خواه‚‚د در احک‚‚امی ک‚‚ه تش‚‚ریع می‌کن‚‚د ش‚‚ما را دچ‚‚ار‬

‫حرج و سختی کند‪ ،‬چ‚‚ون خداون‚‚د از ش‚‚ما بی‌نی‚‚از اس‚‚ت و نس‚‚بت ب‚‚ه ش‚‚ما‬
‫رأفت و رحمت دارد و تنها احکامی را برای شما تش‚ریع می‌کن‚د ک‚ه خ‚یر‬
‫و منفعت شما را در پی داشته باشد‪ .‬دانشمندان بر پ‚‚ایه‌ی ق‚‚انون رف‚‚ع ح‚‚رج‬
‫در اس‚‚الم و س‚‚هل‌گیری خداون‚‚د نس‚‚بت ب‚‚ه بن‚‚دگانش در تش‚‚ریع احک‚‚ام و‬
‫قوانین‪ ،‬اصول و قواعدی را استنباط کرده‌ان‚د ک‚ه براس‚اس آنه‚ا بس‚یاری از‬
‫احکام فرعی عبادات و معامالت را استخراج کرده‌اند‪.‬‬
‫از جمله این اصول و قواعد عبارتند از‪:‬‬
‫‪-1‬هرگاه چیزی به تنگنا افتاد‪ ،‬گشایش حاصل می‌شود‪.‬‬
‫‪-2‬سختی و مشقت سهل‌گیری را جلب می‌کند‪.‬‬
‫‪-3‬دفع مفاسد از جلب منافع بهتر است‪.‬‬
‫‪-4‬شرایط ضروری چیزهای ممنوع و حرام را مباح می‌گرداند‪.‬‬
‫‪-5‬چیزی که ذاتًا حرام است بهنگام ضرورت مباح می‌گردد‪.‬‬
‫علمای اسالمی معیار شناخت سختی و مشتقی که م‚‚وجب س‚‚هل‌گیری و‬
‫تخفیف (در احکام) می‌شود را به عرف مردم وابسته کرده‌اند‪.‬‬
‫همانطور ک‚‚ه مالحظ‚‚ه می‌ش‚‚ود آی‚‚ه بص‚‚ورت ع‚‚ام آم‚‚ده و براس‚‚اس آن‬
‫هیچ‌گون‚‚‚ه ح‚‚‚رجی در اس‚‚‚الم ن‚‚‚ه در زمینه‌ی عب‚‚‚ادات و ن‚‚‚ه در زمینه‌ی‬
‫معامالت وجود ن‚‚دارد و در واق‚‚ع اص‚‚ل رف‚‚ع ح‚‚رج ب‚‚ا اراده‌ی خداون‚‚د ک‚‚ه‬
‫نسبت به بندگان خود سهل‌گیر است هماهنگی دارد‪( .‬چرا ک‚‚ه) خداون‚‚د متع‚‚ال‬
‫می‌فرماید ‪‬یریدهللا بکم الس‪dd‬یر و ال یری‪dd‬د بکم العس‪dd‬ر‪ 1‬یع‚‚نی خداون‚‚د در‬
‫رخصتهایی که برای شما وضع کرده خواسته است دین ش‚‚ما دی‚‚نی آس‚‚ان و‬
‫بدون سختی و مشقت باشد‪.‬‬
‫این یک اصل دینی است که فقهای اسالمی جهت شناخت احکام وق‚‚ایع‬
‫و حوادثی که به تازگی روی می‌دهند‪ ،‬به آن مراجعه می‌کنند‪.‬‬
‫در س‚‚‚نت نب‚‚‚وی هم اح‚‚‚ادیثی در این م‚‚‚ورد وارد ش‚‚‚ده‌اند مث‚‚‚ل این‬
‫فرموده‌ی پیامبر(ص) که فرموده است‪« :‬یّس روا و ال تعّس روا و بّش روا و ال‬
‫تنّفروا»‪« .2‬آسان بگیرید و سخت نگیرید‪ ،‬و (به مردم) مژده دهید و آنان را‬
‫متنفر نکنید»‪.‬‬

‫* عدالت‬
‫الفاظ «عداله» و «معادله» مع‚‚نی مس‚‚اوات را در ض‚‚من دارن‚‚د‪َ .‬ع دل و‬
‫ِع دل از لحاظ معنی به هم نزدیکند ولی «َعدل» در مورد چیزهایی ب‚‚ه ک‚‚ار‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬البقره‪.185 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ 164‬و ج ‪ ،6‬صص ‪ 58‬و ‪.270‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪194‬‬

‫می‌رود که با بصیرت درک می‌شوند مانند احکام‪ .‬خداوند متعال می‌فرمای‚‚د‪ :‬‬
‫‪« 1    ‬یا به تعداد (مستمندان دریافت‌کننده‌ی کفاره) روزه‬
‫می‌گیرد»‪ .‬ولی «ِع دل» و «عدیل» در مورد چیزهایی ب‚‚ه ک‚‚ار می‌رون‚‚د ک‚‚ه ب‚‚ا‬
‫حواس قابل درک باشند مانند اشیاء وزن‌شدنی‪ ،‬قابل شمارش و پیمانه‌ای‪.‬‬
‫عدالت دو نوع است؛ یکی ع‚‚دالت مطل‚‚ق ک‚‚ه ی‚‚ک ام‚‚ر عقلی اس‚‚ت و‬
‫عق‚‚ل خودبخ‚‚ود ب‚‚ه آن پی می‌ب‚‚رد و در هیچ زم‚‚انی قاب‚‚ل نس‚‚خ نب‚‚وده و‬
‫هیچگاه تعدی و تجاوز به حساب نمی‌آی‚‚د‪ .‬مانن‚‚د نیکی ک‚‚ردن در ح‚‚ق کس‚‚ی‬
‫که در حق تو نیکی کرده و دوری از اذیت کردن کسی ک‚‚ه اذیتش ب‚‚ه ت‚‚و‬
‫نرسیده است‪ .‬دیگری ع‚‚دالت ش‚‚رعی ک‚‚ه تنه‚‚ا از طری‚‚ق ش‚‚رع می‌ت‚‚وان ب‚‚ه‬
‫(حسن) آن پی برد و امکان منسوخ ش‚‚دن آن در بعض‚‚ی از زمان‌ه‚‚ا وج‚‚ود‬
‫دارد‪ .‬مانند قصاص و دیه‌ی جنایات‪.‬‬
‫عدالت مقتضی مساوات در جزا و پاداش اس‚‚ت بطوریک‚‚ه پ‚‚اداش نیکی‬
‫به نیکی و جزای بدی به بدی داده شود‪ .‬ولی احسان عبارت است از اینکه‬
‫پ‚‚اداش نیکی ب‚‚ه بیش‚‚تر از آن و ج‚‚زای ب‚‚دی ب‚‚ه کم‚‚تر از آن داده ش‚‚ود‪.‬‬
‫خداوند متعال می‌فرماید‪. 2       :‬‬
‫«بی‌گمان خداوند به (رعایت) عدالت و احسان دستور می‌دهد»‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫لفظ «عدل» برای مفرد و جمع بکار می‌رود‪.‬‬
‫ابن عطیه در تفسیر این آیه گفته است‪ :‬عدالت عبارت است از انجام دادن‬
‫واجبات اعتقادی و غیراعتقادی همچون ادای امانات و ترک ستم و انصاف به‬
‫خرج دادن و اعطای حق به صاحب ح‚ق‪ ،‬ولی احس‚ان انج‚ام دادن کاره‚ای‬
‫‪4‬‬
‫مندوب و مستحب است‪.‬‬
‫عدالت در گفتار و شهادت و قض‚‚اوت و همچ‚‚نین در م‚‚ورد دوس‚‚ت و‬
‫دشمن و در تمام معامالت امر مطلوبی است و پایبن‚‚دی ب‚‚ه آن الزم اس‚‚ت‪.‬‬
‫آیات مختلفی در این باره نازل شده‌اند از جمله‪:‬‬
‫‪5‬‬
‫‪      .‬‬
‫«و هرگاه سخن گفتید‪ ،‬عدالت را رعایت کنید اگرچه (کس‪dd‬ی ک‪dd‬ه س‪dd‬خن‬
‫به نفع یا به زیان او گفته می‌شود) از خویشاوندان باشد»‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫‪       .‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬المائده‪.95 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬النحل‪.90 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬راغب اصفهانی‪ ،‬معجم الفاظ مفردات القرآن‪ ،‬ص ‪.111‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن عطیه‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪.494‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬األنعام‪.152 :‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ -‬النساء‪.58 :‬‬
‫‪195‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬اسالم‬

‫«(خداوند به شما مؤمنان دس‪dd‬تور می‌ده‪dd‬د ک‪dd‬ه) اگ‪dd‬ر می‪dd‬ان م‪dd‬ردم داوری‬
‫کردید‪ ،‬دادگرانه داوری کنید»‪.‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪  .‬‬
‫«دشمنی با قومی شما را ب‪dd‬ر آن ن‪dd‬دارد ک‪dd‬ه (ب‪dd‬ا آن‪dd‬ان) دادگ‪dd‬ری نکنی‪dd‬د‪،‬‬
‫دادگری کنید که دادگری به پرهیزکاری نزدیکتر است»‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪   .‬‬
‫«و پیمانه و ترازو را به تمام و کمال و دادگرانه مراعات کنید»‪.‬‬
‫اگر آیاتی که از ظلم و ستم نهی می‌کنن‚د را در کن‚ار این آی‚ات ق‚رار‬
‫دهیم‪ ،‬آنگاه به اهمیت عدالت در اسالم پی می‌بریم و می‌توانیم بدون مبالغ‚‚ه‬
‫بگوییم که اسالم دین عدالت است‪ .‬یکی از مظاهر ع‚‚دالت (اس‚‚المی) تس‚‚اوی‬
‫افراد جامعه در تطبیق احکام شرعی بر آنها است ب‚‚دون اینک‚‚ه تف‚‚اوتی بین‬
‫فرامایگ‚‚‚ان و فرومایگ‚‚‚ان باش‚‚‚د‪ .‬از این روی وق‚‚‚تی ک‚‚‚ه زنی از ط‚‚‚ایفه‌ی‬
‫مخزومی مرتکب سرقت شد (و پیامبر(ص) خواست دس‚‚تش را قط‚‚ع کن‚‚د) و‬
‫این کار بر مردم گران آمد‪ ،‬از اسامه بن زی‚‚د خواس‚‚تند ک‚‚ه ب‚‚رای او ن‚‚زد‬
‫پیامبر(ص) شفاعت کند‪ .‬چون اس‚‚امه این ک‚‚ار را ک‚‚رد‪ ،‬پی‚‚امبر(ص) خش‚‚مگین‬
‫ش‚‚‚د و گفت‪ :‬آی‚‚‚ا در م‚‚‚ورد یکی از ح‚‚‚دود الهی ش‚‚‚فاعت می‌ک‚‚‚نی؟ س‚‚‚پس‬
‫خطبه‌ای در میان مردم خواند و گفت‪« :‬ما ب‪dd‬ال أق‪dd‬وام یش‪dd‬فعون فی ح‪dd‬د من‬
‫حدود هللا‪ ،‬إنما أهلک الذین من قبلکم أنهم کانوا إذا س‪dd‬رق الش‪dd‬ریف ترک‪dd‬وه‬
‫و إذا سرق الضعیف أقاموا علیه الح‪ّdd‬د‪ .‬و أیم هللا ل‪d‬و أن فاطم‪dd‬ه بنت محم‪dd‬د‬
‫‪3‬‬
‫سرقت لقطعت یدها»‪.‬‬
‫«چی ش‚‚ده اس‚‚ت ک‚‚ه ع‚‚ده‌ای در م‚‚ورد یکی از ح‚‚دود الهی ش‚‚فاعت‬
‫می‌کنند‪( ،‬در حالی که) تنها چیزی که موجب هالک اقوام پیش از شما ش‚‚ده‬
‫است این بوده که اگر فرامایه‌ای سرقت می‌کرد‪ ،‬او را رها می‌کردند ولی‬
‫اگر فرومایه‌ای دست به این ک‚ار می‌زد‪ ،‬ح‚د را ب‚ر او اج‚را می‌کردن‚د‪ .‬ب‚ه‬
‫خدا قسم اگر فاطمه دختر محمد دزدی کند‪ ،‬دستش را قطع خواهم کرد»‪.‬‬

‫* هیچ کس مسؤولیت گناه دیگری را برعهده نمی‌گیرد‬

‫یکی از اص‚‚ول مهم ش‚‚ریعت اس‚‚المی این اس‚‚ت ک‚‚ه ه‚‚رکس مس‚‚ؤول‬
‫اعمال خود است و هیچ کس مس‚‚ؤولیت گن‚‚اه دیگ‚‚ری را برعه‚‚ده نمی‌گ‚‚یرد‪.‬‬
‫مثًال اگر کسی مرتکب قتل عمد عدوانی شود‪ ،‬تنها وی مس‚‚ؤول ج‚‚رم خ‚‚ود‬
‫خواه‚‚‚د ب‚‚‚ود و پ‚‚‚در و ب‚‚‚رادر و خویش‚‚‚اوندانش م‚‚‚ورد بازخواس‚‚‚ت ق‚‚‚رار‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬المائده‪.8 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬االنعام‪.152 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬عبدالکریم زیدان‪ ،‬اصول الدعوه‪ ،‬صص ‪.111-112‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪196‬‬

‫نمی‌گیرند‪ .‬و یا اگر کسی مرتد شود تنها او مسؤول کار خود خواهد ب‚‚ود و‬
‫کس دیگ‚‚ری در م‚‚ورد آن مؤاخ‚‚ذه نمی‌ش‚‚ود‪ .‬خداون‚‚د متع‚‚ال در این ب‚‚اره‬
‫فرموده است‪:‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪. ‬‬
‫«و ه‪dd‬ر کس ه‪dd‬ر گن‪dd‬اهی ک‪dd‬ه بکن‪dd‬د خ‪dd‬ود ب‪dd‬ار گن‪dd‬اه خ‪dd‬ود را ب‪dd‬ر دوش‬
‫می‌گیرد و هیچ کس بار گناه دیگری را بر عهده نمی‌گیرد»‪.‬‬
‫این اصل در واقع تطبیق عملی اص‚‚ل ع‚دالت اس‚‚ت‪ ،‬چ‚‚را ک‚‚ه عادالن‚‚ه‬
‫نیست که انسان در برابر اعمال دیگران م‚‚ورد بازخواس‚‚ت ق‚‚رار گ‚‚یرد‪ .‬این‬
‫اصل بزرگ اگرچه یک اصل مفه‚‚وم و مش‚‚هور و مس‚‚لم اس‚‚ت ولی وج‚‚ود‬
‫آن در شریعت اسالمی یکی از دالی‚ل اثب‚ات نب‚وت حض‚رت محم‚د(ص) ب‚ه‬
‫حساب می‌آید‪ ،‬چون اگر حضرت محم‚د(ص) فرس‚تاده‌ی خ‚دا و م‚أمور تبلی‚غ‬
‫این اصل نبود امکان نداشت که همچون اصلی در ج‚‚امعه‌ی ج‚‚اهلی مط‚‚رح‬
‫گردد؛ جامعه‌ای که مبتنی بر نظام قبیله‌ای بود و قبیله مسؤولیت تم‚‚ام ج‚‚رم‬
‫و جنایت‌های افراد قبیله را تحمل می‌کرد‪.‬‬
‫«وزر» در لغت به معنی بار سنگین است‪.‬‬
‫ابن عباس در تفسیر این آیه گفته است‪ :‬یعنی هیچ کس گناه دیگ‚‚ری را‬
‫‪2‬‬
‫بر عهده نمی‌گیرد‪.‬‬
‫در تفسیر شوکانی چنین آمده است‪ :‬و ال تکس‪dd‬ب ک‪dd‬ل نفس إال علیه‪dd‬ا‪‬‬
‫یعنی هیچ‌کس در برابر گناهی که انسان انجام می‌دهد‪ ،‬م‚‚ورد مؤاخ‚‚ذه ق‚‚رار‬
‫نمی‌گیرد‪ .‬در این مورد همچنین خداوند متعال فرموده است‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪     .‬‬
‫«هر کار (نیکی که انسان) انجام دهد به نفع اوست و ه‪dd‬ر ک‪dd‬ار (ب‪dd‬دی‬
‫که) انجام دهد به زیان خود او است»‪ .‬و نیز فرموده است‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫‪.     ‬‬
‫«تا هر کس در برابر تالش و کوشش خود جزا و سزا داده شود»‪.‬‬
‫«وزر» در آیه‌ی مورد بحث به معنی بار سنگین است و در آی‚‚ه زی‚‚ر‬
‫نیز به همین معنی بکار رفته است‪:‬‬
‫‪5‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪  ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬األنعام‪.164 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیرالمنار‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪.426‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬البقره‪.286 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬طه‪.15 :‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬االنشراح‪.2 :‬‬
‫‪197‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬اسالم‬

‫«و (آیا) بار سنگین را از تو بر نداشتیم» البته منظور از بار س‪dd‬نگین‬

‫در اینجا گناه است‪.‬‬
‫آیه‌ی مورد بحث ردی است بر نظام جاهلی ک‚ه خویش‚اوند را ب‚ه گن‚اه‬
‫خویشاوند مؤاخذه می‌کردند و یکی از افراد قبیله را به گن‚‚اه دیگ‚‚ری م‚‚ورد‬
‫بازخواست قرار می‌دادند‪.‬‬
‫حکم آیه عام است و شامل احک‚‚ام دنی‚‚ا و آخ‚‚رت می‌ش‚‚ود و دلیلی ب‚‚ر‬
‫اختصاص آن به آخرت وجود ندارد‪ .‬و اما اینکه پرداخت دیه‌ی قتل غیرعمد‬
‫ب‚‚ر گ‚‚ردن عاقل‚‚ه (ی ش‚‚خص قات‚‚ل) انداخت‚‚ه می‌ش‚‚ود‪ ،‬این مس‚‚أله در واق‚‚ع‬
‫مخّصصی است برای این حکم ع‚‚ام و در ج‚‚ای خ‚‚ود ب‚‚دان عم‚‚ل می‌ش‚‚ود‪.‬‬
‫مضمون این آیه با این فرموده‌ی خداوند هم تعارضی ندارد که می‌فرماید‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪     .‬‬
‫«آنان بارهای سنگین خود را بر دوش می‌کشند و ب‪dd‬ه هم‪dd‬راه باره‪dd‬ای‬
‫سنگین خود‪ ،‬بارهای سنگین دیگر را نیز حمل می‌کنند»‪.‬‬
‫چون منظور از بار سنگینی که انسان به همراه بار سنگین خ‚‚ود حم‚‚ل می‌کن‚‚د‪،‬‬
‫بار سنگین کسانی است که انسان باعث گمراهی آنان ش‚‚ده اس‚‚ت‪ ،‬هم‚‚انطور‬
‫که در این آیه به آن تصریح شده است که خداوند می‌فرماید‪:2‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.‬‬
‫«آنان باید در روز قیامت ب‪dd‬ار گناه‪dd‬ان خ‪dd‬ود را بط‪dd‬ور کام‪dd‬ل ب‪dd‬ر دوش‬
‫بگیرند و نیز باید بار گناهان کسانی ک‪dd‬ه ب‪dd‬دون آگ‪dd‬اهی آن‪dd‬ان را گم‪dd‬راه‬
‫ساخته‌اند حمل کنند»‪.‬‬

‫* عقوبت (باید) به اندازه‌ی جرم باشد‬

‫یکی از مظ‚‚اهر ع‚‚دالت و تط‚‚بیق عملی آن اص‚‚ل «تع‚‚یین عق‚‚وبت ب‚‚ه‬
‫اندازه‌ی جرم» است‪ .‬و این‪ ،‬اصل ب‚زرگی اس‚ت در نظ‚ام ج‚رائم و عقوب‚ات‬
‫که با دقت تمام در شریعت اسالمی تطبیق شده است بطوریکه نمی‌توان در‬
‫قوانین وضعی نظیر آن را پیدا کرد‪ .‬اگر ع‚‚دم مس‚‚اواتی در عق‚‚وبت بعض‚‚ی‬
‫از جرائم در شریعت اسالمی دیده می‌شود‪ ،‬بخ‚‚اطر اختالف‌نظ‚‚ری اس‚‚ت ک‚‚ه‬
‫در تعیین مقدار زیان جرم و مبن‚‚ای س‚‚نجش ج‚‚رم و ش‚‚ناخت ب‚‚زرگی آن و‬
‫‪4‬‬
‫در نتیجه تعیین عقوبت متناسب با آن وجود دارد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬عنکبوت‪.13 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیر شوکانی‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.186‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬النحل‪.25 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬نگاه کنید به کتاب «اصول الدعوه»‪ ،‬صص ‪.195-300‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪198‬‬

‫خداوند متعال در بیان این اصل می‌فرماید‪:‬‬

‫‪        ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.        ‬‬
‫«کیفر هر بدی‪ ،‬کیفری همسان آن است‪ ،‬پس اگر کسی گذش‪dd‬ت کن‪dd‬د و‬
‫صلح و صفا به راه اندازد‪ ،‬پاداش او با خدا خواهد بود‪ ،‬بی‌گمان خدا‬
‫ستمکاران را دوست نمی‌دارد»‪.‬‬
‫ابن کثیر در تفسیر این آیه گفته است‪ :‬این آیه همانن‚‚د آی‚‚ات زی‚‚ر اس‚‚ت‬
‫که خداوند می‌فرماید‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .‬‬
‫«هر کس بر شما تجاوز کرد به همان اندازه که بر شما تجاوز ک‪dd‬رده‬
‫است‪ ،‬بر او تجاوز کنید»‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.      ‬‬
‫«و اگر مجازات کردید به همان اندازه که شما با آن مجازات ش‪dd‬ده‌اید‪،‬‬
‫مجازات کنید»‪.‬‬
‫خداوند قانون قصاص را جهت اج‚‚رای ع‚‚دالت وض‚‚ع ک‚‚رده اس‚‚ت ولی‬
‫در کنار آن عفو و بخشش را نیز بعن‚‚وان فض‚‚یلتی درنظ‚‚ر گرفت‚‚ه و م‚‚ردم‬
‫را به آن دعوت کرده است‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫‪         .‬‬
‫«و جراحتها و زخمها قصاص دارند و اگر کسی آن را ببخش‪dd‬د (و از‬
‫قص‪dd‬اص ص‪dd‬رف‌نظر کن‪dd‬د) این ک‪dd‬ار کف‪dd‬اره‌ای ب‪dd‬رای (بخش‪dd‬ش ب‪dd‬رخی از‬
‫گناهان) او می‌گردد»‪.‬‬
‫از این روی خداوند در پایان آیه مورد بحث هم فرموده است‪:‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪5‬‬
‫‪. ‬‬
‫این آی‚‚ه بی‚‚ان ک‚‚رده‬ ‫در تفسیر فتح‌البیان هم چنین آمده است‪ :‬خداون‚‚د در‬
‫اینک‚‚ه در این آی‚‚ه‬ ‫است که عدالت در پیروزی‪ ،‬رع‚‚ایت مس‚‚اوات اس‚‚ت‪ .‬و‬
‫نسبت به کسی است‬ ‫سزای بدی هم بدی نامیده شده است یا بخاطر بدی آن‬
‫‪6‬‬
‫در صورت است‪.‬‬ ‫که بر او واقع می‌شود و یا از طریق مشاکله و تشابه‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬الشوری‪.40 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬البقره‪.194 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬النحل‪.126 :‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬المائده‪.45 :‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.118‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ -‬تفسیر فتح‌البیان‪ ،‬ج ‪ ،12‬ص ‪.312‬‬
‫‪199‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬اسالم‬

‫* تعاون و همکاری بر نیکی و تقوا و عدم همکاری بر گناه و تجاوز‬

‫یکی از ویژگی‌های جامعه‌ی اسالمی تعاون و همکاری افراد آن ب‚‚ر نیکی و‬
‫تقوا و پرهیز از همکاری بر گناه و تجاوز است‪ .‬خداوند متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .‬‬
‫«همدیگر را بر نیکی و تقوا ی‪d‬اری کنی‪d‬د و ب‪d‬ر گن‪d‬اه و تج‪d‬اوز ب‪d‬ا هم‬
‫همکاری نکنید»‪.‬‬
‫در تفسیر این آیه آمده است‪:‬‬
‫‪‬البّر ‪ ‬یعنی زیاد کار نیک انجام دادن‪ .‬التقوی‪ ‬یع‚‚نی پره‚‚یز از ه‚‚ر‬
‫آنچ‚‚ه ک‚‚ه انج‚‚ام دادن ی‚‚ا ت‚‚رک ک‚‚ردن آن ب‚‚ه دین و دنی‚‚ای انس‚‚ان ض‚‚رر‬
‫می‌رساند‪ .‬اإلثم‪ ‬این واژه بر هر گناه و معصیتی اطالق می‌ش‚‚ود‪ .‬الع‪dd‬دوان‬
‫‪ ‬یعنی تجاوز از حد شرع و عرف در رفتار با مردم و رع‚‚ایت نک‚‚ردن‬
‫ع‚‚دالت‪ .‬البت‚‚ه می‌ت‚‚وان گفت‪ :‬ال‪dd‬بّر ‪ ‬یع‚‚نی ه‚‚ر آنچ‚‚ه از ایم‚‚ان و اخالق و‬
‫اعمال که انسان بوسیله‌ی آن‌ها از خدا نزدیک می‌گردد‪.‬‬
‫ام‚‚ر ب‚‚ه تع‚‚اون و همک‚‚اری در راه نیکی و تق‚‚وا یکی از ارک‚‚ان و‬
‫ویژگی‌های نظام اجتماعی اسالم است که به موجب آن ب‚‚ر مس‚‚لمانان واجب‬
‫است که هم‚دیگر را ب‚ر کاره‚ای نیکی ک‚ه من‚افع دی‚نی و دنی‚وی اف‚‚راد و‬
‫جامعه را تأمین می‌کنند و نیز بر اعمال پرهیزکارانه‌ای که ب‚‚ا آن مفاس‚‚د و‬
‫‪2‬‬
‫مضرات را از خود و جامعه‌ی خود دفع می‌کنند‪ ،‬یاری و پشتیبانی نمایند‪.‬‬
‫بنابراین اصل‪ ،‬تشکیل جم‚اعتی ک‚ه ب‚ه خ‚یر و نیکی دع‚وت می‌کن‚د و‬
‫ام‚‚ر ب‚‚ه مع‚‚روف و نهی از منک‚‚ر انج‚‚ام می‌ده‚‚د و م‚‚ردم را ب‚‚ه اس‚‚الم و‬
‫اجرای احکام الهی فرا می‌خواند و آنان را از ارتک‚‚اب معاص‚‚ی و گناه‚‚انی‬
‫که اسالم آنها را حرام کرده‪ ،‬نهی می‌کند‪ ،‬یکی از بارزترین مظاهر تع‚‚اون‬
‫و همکاری بر نیکی و تقوا به حساب می‌آید‪ .‬و انسان مسلمان نباید با گروه‬
‫و جماعتی که براساس تعاون بر گن‚‚اه و مخ‚‚الفت ب‚‚ا ش‚‚رع خ‚‚دا پایه‌گ‚‚ذاری‬
‫شده است‪ ،‬همکاری کند و با مال یا عضویت و یا با تعری‚‚ف و تمجی‚‚د آن‬
‫را یاری نماید‪.‬‬
‫* حکومت مبتنی بر اصل شورا‬
‫در جامعه‌ی اسالمی حکومت متعل‚ق ب‚ه تم‚ام مس‚لمانان اس‚ت و خداون‚د‬
‫این حق را به آنان داده است تا بتوانند آنچه که خدا از آنان خواسته اس‚‚ت‬
‫انجام دهند و به اقامه‌ی شرع خ‚‚دا و تط‚‚بیق احک‚‚ام آن در زمین بپردازن‚‚د‪.‬‬
‫ولی از آنج‚‚ایی ک‚‚ه امک‚‚ان ن‚‚دارد ک‚‚ه همه‌ی مس‚‚لمانان ب‚‚ا هم ب‚‚ه اج‚‚رای‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬المائده‪.2 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تفسیرالمنار‪ ،‬ج ‪ ،6‬صص ‪.129-131‬‬
‫آشنائی با ادیان در قرآن‬ ‫‪200‬‬

‫ش‚‚ریعت الهی بپردازن‚‚د‪ ،‬مس‚‚أله‌ی نی‚‚ابت در حک‚‚ومت مط‚‚رح گردی‚‚د‪ ،‬ب‚‚دین‬

‫ت‚‚رتیب ک‚‚ه مس‚‚لمانان از می‚‚ان خ‚‚ود شخص‚‚ی را بعن‚‚وان ام‚‚یر و ح‚‚اکم‬
‫برمی‌گزینند تا به نیابت از آنان و با استفاده از قدرت و والیتی که به وی‬
‫داده‌اند به اجرای شرع خدا بپردازد که ب‚‚ر اف‚‚راد جامع‚‚ه هم الزم اس‚‚ت از‬
‫امر و نهی (مشروع) او اطاعت کنن‚‚د‪ .‬البت‚‚ه ام‚‚یر ی‚‚ا ح‚‚اکم اس‚‚المی بای‚‚د از‬
‫طریق شورا و مشورت با عموم مسلمانان یا نمایندگان آنان که اه‚‚ل ح‚‚ل و‬
‫عقد نامیده می‌شوند در مسایل کالنی که به مشورت نی‚‚از دارن‚‚د ب‚‚ه اج‚‚رای‬
‫احکام (و امر حکومت‌داری) بپردازد‪ .‬اهل حل و عق‚‚د کس‚‚انی هس‚‚تند ک‚‚ه از‬
‫طریق انتخابات توسط مسلمانان واجد ش‚‚رایط انتخ‚‚اب می‌ش‚‚وند‪ .‬خداون‚‚د خ‚‚ود‬
‫به امیر و حاکم اسالمی دستور داده است که با مردم ب‚‚ه مش‚‚ورت ب‚‚پردازد‬
‫و فرموده است‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪  .‬‬
‫«و در کارها با آنان مشورت و رایزنی کن»‪.‬‬
‫خداوند در مدح مسلمانان هم فرموده است‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪   ‬‬
‫«و کارشان براساس مشورت و رایزنی با یکدیگر است»‪.‬‬
‫پیامبر گرامی اسالم(ص) هم به کثرت با مسلمانان مشورت می‌ک‚‚رد ک‚‚ه‬
‫این خود بر وجوب مشورت بر امیر و ح‚‚اکم اس‚‚المی داللت می‌کن‚‚د‪ ،‬ح‚‚تی‬
‫ابن عطیه در این باره گفته است‪ :‬شورا یکی از قواعد شریعت و از احکام‬
‫واجب است و هر حاکمی که با اهل دین و دانش مشورت نکن‚‚د‪ ،‬ع‚‚زل او‬
‫واجب اس‚‚ت‪ 3.‬بن‚‚ابراین در حک‚‚ومت اس‚‚المی ح‚‚اکم مس‚‚تبد (جایگ‚‚اه و) بق‚‚ایی‬
‫ندارد‪.‬‬
‫* مسؤولیت فرد در برابر اصالح جامعه‬
‫یکی از ویژگی‌ه‚‚ای نظ‚‚ام اجتم‚‚اعی اس‚‚الم مس‚‚ؤولیت ف‚‚رد در براب‚‚ر‬
‫اصالح جامعه است و این اصل مهمی است که تک‚‚بر و خودخ‚‚واهی را از‬
‫درون انسان می‌زداید و افراد را طوری تربیت می‌کند که جامعه را بعنوان‬
‫خانواده‌ی خود در نظر گرفته و در نتیجه ب‚‚ه ص‚‚الح و اص‚‚الح آن اهتم‚‚ام‬
‫می‌ورزند‪ .‬و این مسؤولیت در واقع مبتنی بر اصل مهم امر ب‚‚ه مع‚‚روف و‬
‫نهی از منکر است‪ ،‬اصلی ک‚ه اس‚الم آن را ج‚زو اوص‚‚اف ث‚ابت و واجب‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬آل عمران‪.159 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬شوری‪.38 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬تفسیر قرطبی‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.249‬‬
‫‪201‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬اسالم‬

‫مؤمنان و وجه تمایز بین آنان و منافقان معرفی ک‚‚رده اس‚‚ت‪ .‬خداون‚‚د متع‚‚ال‬
‫(در وصف مؤمنان) فرموده است‪.‬‬
‫‪‬‬‫‪    ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪    .‬‬
‫«مردان و زنان مؤمن دوستان و یاوران یکدیگرند که امر به معروف‬
‫و نهی از منکر می‌کنند»‪.‬‬
‫خداوند در وصف منافقان هم فرموده است‪:‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪.    ‬‬
‫«مردان و زنان منافق همه از یک گروه هستند که ام‪dd‬ر ب‪dd‬ه منک‪dd‬ر و‬
‫نهی از معروف می‌کنند»‪.‬‬

‫* خاتمه‬
‫آنچه گذشت خالصه‌ای بود از موض‚‚وع ادی‚‚ان در ق‚‚رآن ک‚‚ه آن را ب‚‚ه‬
‫رشته‌ی تحریر درآوردم‪ ،‬اگر آنچه که در فصلهای این کت‚اب نگاش‚ته‌ام ح‚ق‬
‫و درست باشد‪ ،‬این از فضل و کرم خداست و س‚‚تایش و منت تنه‚‚ا از آِن‬
‫اوست‪ .‬و اگر خط‚‚ا و لغزش‚‚ی در آن وج‚‚ود داش‚‚ته باش‚‚د این از ج‚‚انب من‬
‫بوده (و بخاطر آن) از خداوند رحمان طلب غفران و آمرزش می‌کنم‪ .‬و مرا‬
‫کافی است که تالش نموده‌ام هنگام نوشتن در مورد مسایل دی‚نی و اس‚المی‬
‫دچار خطا و لغزش نشوم‪ .‬در هر حال امی‚‚دوارم ک‚‚ه از اج‚‚ر و پ‚‚اداش این‬
‫کار محروم نگردم‪ ،‬چون پیامبر(ص) فرموده است‪« :‬إذا اجتهد الحاکم فأصاب‬
‫فله أجران و إن أخطأ فله أجر واحد»‪.‬‬
‫«هرگاه مجتهد اجتهاد کند و در اجتهاد خ‚‚ود ب‚‚ه حقیقت دس‚‚ت یاب‚‚د دو‬
‫اجر‪ ،‬و اگر دچار خطا شود یک اجر را دریافت می‌کند»‪.‬‬
‫و سپاس خدای را که پروردگار جهانیان است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬توبه‪.71 :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬توبه‪.67 :‬‬
 ‫فهرست منابعی که در ترجمه‌ی کتاب مورد استفاده قرار گرفته‌اند‪:‬‬
‫‪ -1‬ابن کث‚‚یر‪ ،‬تفس‚‚یر ابن کث‚‚یر‪ ،‬چ‚‚اپ س‚‚وم‪ ،‬ب‚‚یروت‪ ،‬دارالکتب‬
‫العلمیه‪ 2003 ،‬م‪.‬‬
‫‪ -2‬ابوتمام‪ ،‬دیوان ابوتمام‪،‬‬
‫‪ -3‬بلخی‪ ،‬جالل ال‚‚دین محم‚‚د‪ ،‬کلی‚‚ات ش‚‚مس ت‚‚بریزی‪ ،‬چ‚‚اپ س‚‚وم‪،‬‬
‫تهران‪ ،‬نشر ثالث‪ 1381 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ -4‬حبنکه المیدانی‪ ،‬عبدالرحمن حسن‪ ،‬العقیده اإلس‚‚المیه‪ ،‬چ‚‚اپ دوم‪،‬‬
‫بیروت‪ ،‬دارالقلم‪ 1979 ،‬م‪.‬‬
‫‪ -5‬د‪ .‬خ‚‚رم دل‪ ،‬مص‚‚طفی‪ ،‬تفس‚‚یر ن‚‚ور‪ ،‬چ‚‚اپ س‚‚وم‪ ،‬ته‚‚ران‪ ،‬نش‚‚ر‬
‫احسان‪،‬‬
‫‪ -6‬د‪ .‬الزحیلی‪ ،‬وهبه‪ ،‬التفسیر الوجیز‪ ،‬چاپ اول‪ ،‬بیروت‪ ،‬دارالفکر‪،‬‬
‫‪ 1997‬م‪.‬‬
‫‪ -7‬العسقالنی‪ ،‬ابن حجر‪ ،‬فتح الباری‪ ،‬بیروت‪ ،‬دارالمعرفه‪ 1379 ،‬ه‬
‫‍‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ -8‬قطب‪ ،‬س‚‚‚‚ید‪ ،‬فی ظالل الق‚‚‚‚رآن‪ ،‬چ‚‚‚‚اپ پ‚‚‚‚انزدهم‪ ،‬ب‚‚‚‚یروت‪،‬‬
‫دارالشروق‪ 1988 ،‬م‪.‬‬
‫‪ -9‬اله‚‚وری‪ ،‬اقب‚‚ال‪ ،‬کلی‚‚ات اش‚‚عار فارس‚‚ی‪ ،‬چ‚‚اپ شش‚‚م‪ ،‬ته‚‚ران‪،‬‬
‫انتشارات سنایی‪.‬‬
‫‪-10‬النووی‪ ،‬یحیی بن شرف‪ ،‬شرح النووی علی صحیح مسلم‪ ،‬چاپ‬
‫دوم‪ ،‬بیروت‪ ،‬داراحیاء التراث العربی‪‍ 1392 ،‬ه‪ .‬ق‪.‬‬
‫همیلتون‪ ،‬ملکلم‪ ،‬جامعه شناسی دین‪ ،‬ترجمه‌ی محسن ثالثی‪ ،‬چ‚‚اپ دوم‪،‬‬
‫تهران‪ ،‬مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان‪.‬‬