Mehmed Bublin Tolerancija U Bosni I Hercegovini Uklesana Je U Vijekove U Kamen E-Book

Bublin Mehmed
tolerancija u
bosni i hercegovini
uklesana je u
vijekove u kamen
Bublin Mehmed
Tolerancija u
Bosni i Hercegovini
uklesana je u
vijekove u kamen
Sarajevo, 2024.
Bublin Mehmed
Tolerancija u Bosni i Hercegovini

uklesana je u vijekove u kamen
ISBN 978-9926-25-092-8
CIP zapis dostupan u COBISS sistemu Nacionalne i univerzitetske

biblioteke BiH pod
ID brojem 58673414
Tolerancija u Bosni i Hercegovini uklesana je u vijekove u kamen
Predgovor
U svom tekstu u Le Mondu, predsjednik Francuske akademije
nauka Jacques Friedel opisuje svoj boravak u Sarajevu: “Tol-
erancija nije urođena, nju treba učiti, ali poslije gotovo hiljadu
godina. Takva je snaga civilizacijskih ideja kada su uklesane
u vijekove, u kamen. Stari grad Sarajevo nosi svjedočanstvo
o tome na svojim ruševinama, džamija, pravoslavna crkva,
katolička katedrala dižu prema nebu ono što im preostaje od
monoteističkih simbola.
Među ruševinama namjerno bombardovane nacionalne

biblioteke mogu se vidjeti stranice knjiga na svim jezicima, kao
i slike vjernika kojima nije bilo bitno porijeklo. To odbijanje
da se razmišlja o vjeri drugoga – ne govorim o etnosu riječi
koji je lansirao agresor, kao teledirigovanu bombu, a koja se
reverzno ponavlja.
Činjenica da Akademija nauka postoji i radi je jedan od

znakova zaprepašćujućeg vitaliteta stanovnika grada mučenika.”
Izjava ovakvog naučnog autoriteta i to iz zemlje čiji je

predsjednik tada bio veliki zagovornik da se zapad ne angažuje
u sprečavanju agresije, zavređuje dodatnu pažnju. Već dugo
vremena sa zapada, a posebno iz našeg susjedstva, osporavana
je kultura i duhovnost Bosne i Hercegovine, naročito u srednjo-
vjekovnom i osmanskom periodu, kao i ostala ostvarenja ovog
perioda. Autor ove knjige dugo godina bavio se istraživanjima
tragova postojanja i uništavanja vrijednosti stvorenih na da-
našnjem prostoru Bosne i Hercegovine.
Sagledavanje prostornovremenskih historijskih tragova

u kontinuitetu, posebno kulturnih, sa stanovišta spoznaje o
pojedinim epohama i kulturama i njihovih efekata na cjelo-
kupan razvoj kulture, tradicije, religija i sl., ima veliki utjecaj
na definisanje kulturnog identiteta.
3
Mehmed Bublin
Ovo je važno i sa stanovišta mijenjanja percepcije Evrope

prema Balkanu, koja je bazirana na mitologiji i orijentalizmu.
UNESCO je proklamovao da je kulturno pamćenje proces ko-
jim društvo ostvaruje kontinuitet štićenjem svog kolektivnog
znanja i osiguravanjem uvjeta za rekonstrukciju identiteta
budućim generacijama. Zaštita kulturnog pamćenja, njegovo
predstavljanje i prenošenje budućim pokoljenjima moralna je
obaveza, neodvojiva od poštovanja dostojanstva ljudskog bića
i spremnosti na zajednički život ljudi i zajednice s različitim
kulturnim identitetima.
Tolerancija kao vrhovni moralni princip potrebna nam je

danas kao nikada do sada. Prisutni su stalni ratovi s modernim
naoružanjem, nesigurnost, klimatske promjene, neslućeni
razvoj novih tehnologija. Prijetnje koje proizilaze iz klimat-
skih promjena, krize morala i opće nesigurnosti demokratije
dodatne su teškoće s kojima se čovječanstvo suočava. Sve ove
krize dovele su čovječanstvo pred velike odluke koje mora
donositi kako bi promijenilo paradigmu dosadašnjeg odnosa
ljudi međusobno, ljudi prema prirodi i njihovu toleranciju me-
đusobno i s prirodom čiji su samo jedan dio.
4
Grčka i rimska civilizacija

Na prostoru Zapadnog Balkana gdje će se razviti država Bosna
veliki utjecaj imale su civilizacije Grka i Rimljana.
1. Grčki utjecaji
Mikenci su došli u Grčku oko 2000 godina pr. n. e. Druga ple-

mena grčkog jezika došla su na poluostrvo sa sjevera, oko 1100.
godine pr. n. e., pokorila su i apsorbovala Mikence i postepeno
se raširila po egejskim ostrvima i Maloj Aziji. Ta su plemena u
toku sljedećih vijekova stvorila veliku civilizaciju koju danas
nazivamo grčkom. Ne zna se koliko je posebnih plemenskih
zajednica postojalo na početku, ali se među njima ističu dvije
glavne grupe: Dorci, koji su se naselili uglavnom na kopnu, i
Jonci, koji su naselili ostrva u Egejskom moru i obližnju obalu
Male Azije, dolazeći tako u bliže dodire sa starim Bliskim Isto-
kom. Nekoliko vijekova kasnije Grci su se raširili i na zapad i
osnovali znamenita naselja na Siciliji i u južnoj Italiji. I pored
jakog osjećanja srodstva zasnovanog na jeziku i zajedničkoj vje-
ri i tradicijama, kao što su četiri velike panhelenske (svegrčke)
svečanosti, Grci su ostali podijeljeni u puno malih nezavisnih
gradova – država. Ovakav obrazac može se smatrati odjekom
vjekovnih plemenskih veza, naslijeđem od Mikenaca ili odgovo-
rom na geografiju Grčke, čiji su planinski vijenci, uske doline i
razuđena obala u svakom slučaju otežavali političko ujedinjenje.
U željezno doba, iza X vijeka stare ere, trgovina je bila

razvijena između naših krajeva i bližih, ali i daljih susjeda.
Pronađene su bronzane posude, dokoljenice i šljemovi izrađeni
u grčkim radionicama od Jonije do južne Italije, finija grčka
keramika, bronzani i srebreni nakit, stakleni nakit iz istoč-
noalpskih i sjevernoitalskih kulturnih centara, kao i jantar s
Baltika.1
1 Borivoje Čović, “Mlađi praistorijski periodi”, u: Benac, Alojz i dr.: Kulturna

istorija Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do početka turske vladavine,
Veselin Masleša, Sarajevo, 1966, 85-168.
5
Mehmed Bublin
Grčka neposredno pred

početak peloponeskih ratova
Oko polovine prvog milenija prije naše ere bili su svuda

u funkciji plemenski savezi koji su poznati iz podataka grčkih
i rimskih pisaca, pod nazivom velika plemena. To su Japodi s
centrom u današnjoj Lici, kojim je pripadao i kraj oko rijeke
Une, zatim njihovi istočni susjedi Mazeji, Dezidijati u cen-
tralnoj Bosni, Dalmati u području Livanjskog, Duvanjskog i
vjerovatno Glamočkog polja, a u području Neretve, odnosno
Hercegovine, Daorsi i dr.
To je bio i najviši stepen društvene organizacije koju su

Ilirska i druga plemena na našem području bila dostigla u
doba svoje samostalnosti. Zemljoradnički, a naročito stočarski
proizvodi bili su u ovo doba najvažnija izvozna roba iz naših
krajeva, ali je i željezo, a naročito gotovi željezni proizvodi,
prije svega oružje, omogućavalo širenje razmjene. Najznačajniji
nalazi željeznog, ali i bronzanog doba nađeni su iskopavanjem
na Glasincu. Od V do I vijeka stare ere i u sjeverozapadnim
dijelovima Bosne razvijeni su kovački centri u kojima se kuju
koplja, mačevi, bronzani šljemovi “ilirsko-grčkog tipa”, koji
se proizvode u južnim i sjevernim krajevima i predstavljaju
traženu robu. U prvoj polovini IV vijeka stare ere dolazi do
prodora keltskih plemena u Podunavlje i osnivanja niza grčkih
6
kolonija na srednjem Jadranu, što je značajno utjecalo na eko-

nomski, politički i kulturni razvoj u našim krajevima. Mada
su Grci već puno ranije stizali svojim trgovačkim brodovima
duboko u Jadransko more, u VI vijeku imali su tu i svoja stal-
na trgovačka uporišta. Osnivanjem njihovih kolonija na Visu,
Hvaru i Korčuli u prvim decenijama IV vijeka neuporedivo
je ojačao njihov trgovački, kulturni, pa i politički utjecaj na
istočnu Jadransku obalu i njeno zaleđe.
Po geografskom položaju i po kulturnom razvoju, od naj-

starijih perioda prahistorije Hercegovina je dio mediteranskog
svijeta. U periodu o kojem se govori ona je više nego ostali dio
Bosne izložena utjecajima velikih centara na jugu Balkanskog i
Apeninskog poluostrva. Nisu u pitanju samo najvažniji posred-
nici u kulturnom povezivanju čitavoga Mediterana. Način života,
privreda, pa i oblik društvene organizacije na ovim prostorima
naročito su se uklapali u opći razvojni tok civiliziranog medite-
ranskog svijeta, možda sporije i sa zakašnjenjem, ali idući u tom
pravcu. Ovaj razvoj ubrzan je naročito poslije osnivanja dosta
brojnih i jakih grčkih kolonija na srednjem Jadranu.
Bronzani šljem
grčko-ilirskog porijekla,
Plane kod Bileće
Natkoljenica grčkog
porijekla
Uvezena helenistička
keramika, Sanski Most
Dok većina egzistira proizvodeći najnužnije potrebe za

svoje stanovnike i dajući samo izvjestan višak zemljoradničkih
i stočarskih proizvoda, manji broj naselja razvija se u jake pri-
vredne centre, proizvođače tražene metalne robe i u trgovišta
preko kojih se odvija razmjena s udaljenim krajevima.2
2 Isto
7
Mehmed Bublin
Većina naselja iz ovog perioda su gradskog tipa, na istak–

nutim položajima koji su se lahko mogli braniti, sa zgradama
gusto zbijenim na uskom prostoru. Na mnogim starim naselji-
ma u ovo doba podižu se masivni odbrambeni bedemi od zemlje
i kamenja. Kuće su građene od drveta i zemlje, a sastojale su
se obično od dvije prostorije. Centralno mjesto u kući, odnosno
većoj prednjoj prostoriji, pripadalo je ognjištu. Neka od naselja
postepeno po svojim osnovnim karakteristikama dobivaju ka-
rakter gradova, kao što su Ošanići kod Stoca. Naselje je osnova-
no u željezno doba, a vjerovatno je bilo jedno od brojnih sličnih
naselja u ovom kraju. Svoj razvoj ima zahvaliti povoljnom ge-
ografskom i strateškom položaju iznad doline Bregave kojom
preko Neretve vodi put do starog Grčkog emporija Narone i do
Jadrana, dok mu zaleđe čini izrazito stočarski kraj Hercegovine.
Ošanići su, kao naselje mediteranskog tipa, imali akropolu,

brojne zidane utvrde i kule na kojima su bile smještene građevine Kapitel stuba iz antičkog
kultnog karaktera, dok su se druge javne i privatne građevine, perioda.
stambene zgrade, zanatske radionice, cisterne itd. pružale na Dio helenističke keramičke
prostranom platou prema istoku i jugu. Pred ulazom u grad staja- posude iz Ošanića kod Stoca.
lo je, također prema grčkom običaju, groblje njegovih stanovnika.
Najstariju vijest o Daorsima zabilježio je Hekataos iz Mi-

leta (prema Stephanu Bizantincu). Vrijeme nastanka ovog po-
datka može se datirati oko 500 god. pr. n. e. Savremeni autori
lociraju Daorse oko donjeg toka rijeke Neretve, zaleđa Jadrana,
možda do izvora Cetine i gornjeg toka rijeke Trebišnjice. Daorski
plemenski centar bio je bez sumnje izrazito helenistički3 grad.
Zbog činjenice da je plemenski centar Daorsa – grad Da-

orsoi bio helenistički grad, to se ovaj grad može smatrati žari-
štem helenizacije priobalne Hercegovine. Do sada su utvrđeni
nalazi iz helenskog perioda na Martinovića gomili u Hodovu,
Poprati kod Stoca, Gradini kod Stoca, Stolac gradu i Zvonimir
gradu. Već u 4 st. pr. n. e. spominje se kod grčkih pisaca Narona
(Vid kod Metkovića). Narona se nalazila na desnoj obali rijeke
Neretve i razvila se u značajnu luku koja je imala kontinuitet
3 Period poslije smrti Aleksandra Makedonskog naziva se helenistički
8
Ilirski grad Daors (oi)

razvoja i u rimskom periodu. Za heleniziranje plemena Daorsi4
i osnivanje grada Daorsoi najveći značaj imala je Narona.
Tokom istraživanja 1963–1978. otkriveni su ostaci stam-

benog dijela grada na kraškom grebenu iznad rijeke Radimlje,
a ostaci utvrđenja na najvišem završetku grebena. Trgovački
dio grada bio je smješten na kraškom platou ispod kiklopskih
zidina iznad sela Ošanića.5
Snažno suparništvo brojnih grčkih država, vojno, političko

i trgovačko, nesumnjivo je podsticalo razvoj ideja i ustanova. I u
današnjem vremenu koristi se niz osnovnih pojmova grčkog po-
4 Zdravko Marić, “Daorsi”, Godišnjak 10 (8), ANUBiH, Centar za balkanološka

ispitivanja, Sarajevo, 1973, 109-135.
5 Zdravko Marić, “Arheološka istraživanja Akropole ilirskog grada Daorsa na
Gradini u Ošanićima kod Stoca”, Glasnik Zemaljskog muzeja 30–31, Sarajevo,
1977, 5-99.
9
Mehmed Bublin
rijekla, u kojima se odražava razvoj gradova – država: monarhija,

aristokratija, tiranija, demokratija i, što je najvažnije, politika
(izvedeno od polites, što znači “građanin polisa, grada – države”).
Naučna dostignuća istočnih naroda prenesena su u Grčku

pa su od VII vijeka pr. n. e. zablistale grčka nauka i kultura.
Mnogi grčki naučnici počeli su da se bave naukom i filozofijom,
postavljajući razne pretpostavke i teorije. Najblistaviji među
njima bili su:
Tales iz Mileta (oko 640–546. god. pr. n. e.), jedan od “se-

dam mudraca”, Aristotel ga označava kao osnivača filozofije
prirode, fizike i miletske filozofske škole; učio je da je voda
arhej, tj. izvor svega postojećeg.
Anaksimandar iz Mileta (oko 610–546. god. pr. n. e.), grčki

filozof, Talesov učenik, za izvor i utoku svega uzeo je apeiron,
tj. ono što je neodređeno, nediferencirano, beskonačno.
Anaksimen iz Mileta (oko 585–528. god. pr. n. e.), grčki

filozof, pripadnik miletske škole, učio je da je vazduh arhe,
izvor svega postojećeg.
Hipokrat (460–377. god. pr. n. e.), grčki ljekar i najveći

ljekar antičkog doba, u Periklovo doba vodio je školu na ostrvu
Kosu, svojim radom najpotpunije je obuhvatio sva medicinska
znanja svoga doba i bio pokretač kliničkog liječenja. Njegova te-
orija počiva na promjenama tjelesnih tečnosti. Jedna od njego-
vih glavnih teorija je moć same prirode da liječi. Njegova etika
je osnova zakletve koju polažu ljekari (Hipokratova zakletva).
Pitagora sa Somosa (VI vijek pr. n. e.), grčki filozof i ma-

tematičar, osnivač filozofske škole koja je učila da je broj bit i
princip svega postojećeg i da je svijet harmonični sistem bro-
jeva i njihovih odnosa; “Pitagorina teorema”, tablica množenja
i dekadni sistem potječu od pripadnika njegove škole.
10
Demokrit (oko 460–370. god. pr. n. e.), grčki filozof, izgradio

sistem atomističke filozofije prirode: postoje samo atomi i prazan
prostor; duša se sastoji od “najfinijih” atoma vatre; pripisuju mu
se fragmenti o ispravnom življenju koji sadrže elemente eudajmo-
nističke etike, filozofskog pravca koji smatra sreću i blaženstvo
glavnim motivom, pobudom i svrhom svih naših težnji.
Sokrat (470–399. god. pr. n. e.), grčki filozof, njegovo uče-

nje obilježava preorijentaciju filozofije od kosmološko-ontološ-
kih k antropološko-etičkim pitanjima; njegovu filozofiju ka-
rakteriše osobena metoda: nakon utvrđivanja protivrječnosti i
nepotrebnosti u uobičajenim uvjerenjima i pojmovima, konsta-
tuje se odsustvo znanja (ironija), da bi se potom sistematskim
propitivanjem i pomoću analize brojnih primjera (indukcija)
sagovornik naveo da sam dođe do stvarnog, pojmovnog i u
obliku definicije izraženog znanja, koje je, po pretpostavci, u
nejasnom vidu i nesvjesno ranije posjedovao.
Platon (427–347. god. pr. n. e.), grčki filozof, Sokratov uče-

nik i Aristotelov učitelj, njegova filozofija se temelji na teoriji
formi, prema kojoj su pojedinačne promjenjive stvari čulnog
svijeta samo nesavršene imitacije transcendentnih općih i ne-
promjenjivih formi (ideja), dostupnih samo duhovnoj komple-
mentaciji. Saznanje je sjećanje besmrtne duše na svijet formi,
u kojem je prije otjelovljenja obitavala.
Aristotel (384–322. god. pr. n. e.), grčki filozof, odgajatelj

Aleksandra Makedonskog, osnivač peripatetičke škole (Likej),
pored Platona najznačajniji filozof starog vijeka; uočio je da je
ontički primarno ono što je individualno (supstancija), koja
je jedinstvo materije i forme, pri čemu je forma svagda već
prisutna u materiji kao njena mogućnost i tendencija. Ma-
terija i forma su relativne kategorije te je svijet hijerarhijski
i teološki sistem, na čijem je vrhu jedna jedina čista forma,
nepokretni pokretač svega bivanja – Bog. Logiku je temeljio
na učenju o tri principa ispravnog mišljenja – princip iden-
titeta, protivrječnosti i isključenja trećeg. U etici je zastupao
racionalistički eudajmonizam i na njemu zasnovao doktrinu
11
Mehmed Bublin
o vrlinama (intelektualne i karakterne vrline, ove druge su u

držanju racionalno odmjerene sredine između dvije krajnosti).
Imena svih ovih filozofa i dan-danas zvuče u ušima vre-

mena. Naučna misao iz ovog perioda poklonila je čovječanstvu
više nego u bilo kojem ranijem periodu u oblasti filozofije i na-
uke, u teorijama i zakonima koji čovječanstvu ranije nisu bili
poznati. Tako se čovječanstvo upoznalo sa zakonima hemije,
teorijom elemenata, teorijom brojeva, atomističkom teorijom
Demokrita, teorijom Hipokrata u medicini, Pitagore u mate-
matici, Platona u geometriji i Aristotela u anatomiji, biologiji
i minerologiji.
Grčka nauka je zagospodarila. Atina je bila ponosna Pla-

tonovom Akademijom i Aristotelovom Likejom. Grčka nauka i
kultura su dominirale i u susjednim zemljama koje su nekada
imale visoko razvijenu kulturu, ali koja nije bila tako jaka da
izdrži pred naletom grčke naučne misli. To je dalo povoda mno-
gim historičarima da uzmu grčki period kao početak istinske
naučne misli, iako je jasno da se grčka nauka i kultura nisu
mogle pojaviti neočekivano i na ovom nivou, a da nisu imale
velike koristi od kultura koje su im prethodile. Historijski je
utvrđeno da su postojale veze i kontakti grčkih naučnika s
naučnicima starog Egipta na obalama Nila i s Babiloncima u
Mezopotamiji. Nema sumnje da je naučna misao u grčkom peri-
odu napravila ogroman skok i podarila čovječanstvu duhovnu
raskoš i materijalnu kulturu. Ovaj zlatni period grčke kulture i
civilizacije završen je smrću Aleksandra Velikog (makedonski
kralj, sin Filipa II i Olimpije, jedan od najvećih vojskovođa svi-
jeta, učenik Aristotela, njegovom zaslugom došlo je do širenja
helenske kulture na Istoku i pojave helenističke civilizacije,
nastale miješanjem kulture Grčke i Bliskog Istoka) 325. god. pr.
n. e. i njegovog učitelja Aristotela, jednu godinu poslije njega.
Kako Aleksandra Velikog nije imao ko da naslijedi, njegove
vojskovođe “dijadosi” počeli su međusobnu borbu za vlast. U
toj borbi stradao je i veliki broj naučnika, a mnogi od njih su
bili prisiljeni da napuste Grčku.
12
Epovi i pjesme, prije svega Homerovi epovi, u kojima

su pjesnici opjevali prošlost i sadašnjost, pripadaju najvažni-
jim posrednicima jednoobraznog naziranja oblika i sadržaja
vjerskog osjećanja: svijet olimpijskih bogova proizvod je toga
pjesništva koje je bilo prihvaćeno na plemićkim dvorovima
cijeloga grčkog svijeta. Doprinos plemstva jedinstvu grčkog
svijeta pri tome se ponovo ističe. Tome je na pomoći bila i
okolnost što su u toku vijeka pojedina obredna mjesta uživala
veći ugled: hram Zeusa u Olimpiji, Posejdona na Istmu, Here
u Argosu, Apolona u Delfima, Artemide u Efesu i drugi, koje
su poštovali svi Grci na naročit način, pored užih, mjesnih
kultova svakoga pojedinog grada.
U njihovim svetištima susretao se cjelokupni grčki svi-

jet. Neki od tih središnjih kultova stekli su veliki značaj svojim
proročkim djelovanjem, prije svega Delfijsko proročište, koje je,
zahvaljujući tome što je postalo hodočasničkim ciljem molitelja pa
su onamo odlazili moćni plemići i čak strani kraljevi da bi dobili
savjet, steklo čak i politički značaj. Usto su i svetkovinske igre u
čast bogovima naročito uglednih svetišta okupljale Grke u Olim-
piji, Delfima, na Istmu, a sve radi igre i natjecanja, pri čemu je i u
tom obliku općegrčkoga života plemstvo bilo pokretačka snaga.
Veliki pisci, Eshil, Sofokle, Euripid i Aristofan, svojim

djelima su postali veliki kritičari svoga doba. U tome je vijeku
živio Sokrat, a on je svojom filozofskom mišlju iznova osno-
vao filozofiju koja je djelom njegovog učenika Platona i djelom
Aristotela bitno odredila ne samo grčku nego i cjelokupnu
duhovnu historiju Zapada. Fidija, jedan od najvećih umjetni-
ka antike, djelovao je u to doba u Ateni. Svi oni – a to je samo
nekolicina najznačajnijih među mnogim značajnim ljudima
filozofije, književnosti i likovnih umjetnosti – nisu živjeli po-
kraj političkih zbivanja, nego su bili u njih bitno umiješani,
razračunavali su se sa svojim vremenom i bili svojim duhovno
biće i dio političke Atene.
13
Mehmed Bublin
Grčka umjetnost iza 700. god. pr. n. e. ulazi u novu fazu

koja se naziva orijentalizirajućim stilom. U novom stilu ogle-
daju se značajni utjecaji Egipta i Bliskog istoka. U vrijeme ar-
hajskog perioda prisutan je procvat umjetničkog genija Grčke
ne samo u slikanoj grnčariji već i u monumentalnoj arhitekturi
i vajarstvu. Iako mu nedostaju glavne odlike klasičnog stila,
uravnoteženost i osjećanje savršenoga, koji će vladati sljedećih
pet vijekova, arhajski stil se odlikuje svježinom koja ga čini
naročito privlačnim za modernog posmatrača, pa je teško po-
bijati one koji ga smatraju najvitalnijom fazom u razvoju grčke
umjetnosti. Najveća su ostvarenja u grčkoj arhitekturi koja je
dala tri klasična arhitektonska reda – dorski, jonski i korintski,
što predstavlja neprevaziđeno dostignuće u arhitekturi.
Raspon od sedamdeset i pet godina između kraja Pelo-

poneskog rata i uzdizanja Aleksandra Velikog obično je bio
označen kao “poznoklasični”, a ostala dva i po vijeka kao “hele-
nistički”; taj pojam trebao je označiti širenje grčke civilizacije
na jugoistok, preko Male Azije, u Mesopotamiju, Egipat i po-
granične krajeve Indije. Možda je bilo prirodno očekivati da
će jedan događaj koji je tako potresao svijet – kao što su bila
Aleksandrova osvajanja – donijeti i umjetničku revoluciju, ali
historija stilova nije uvijek u skladu s političkom historijom,
pa se najzad shvatilo da u tradiciji grčke umjetnosti nije bilo
presudnog preloma na kraju IV vijeka. Umjetnost helenističke
ere jeste direktni izdanak razvoja, ne u vrijeme Aleksandra,
već tokom prethodnih pedeset godina.
14
2. Rimski utjecaji
Italijansko poluostrvo se kasnije pojavilo u svjetlu historije.

Bronzano doba na njemu se završilo tek u VIII vijeku pr. n. e.,
otprilike u vijeme kada su se prvi Grci počeli naseljavati duž
južnih obala Italije i na Siciliji. Ali i ranije, ako će se vjerovati
klasičnom grčkom historičaru Herodotu, došlo je tu do jedne
velike migracije: Etrurci su bili napustili zavičaj u maloazij-
skoj Lidiji i naselili se u predjelu između Firence i Rima, da-
nas poznatom pod imenom Toskana, zemlja Turska, odnosno
Etruraca. Ko su bili Etrurci? Jesu li zaista došli iz Male Azije?
Ma kako to izgledalo čudno, Herodotove tvrdnje su još uvijek
predmet živih rasprava među naučnicima. Poznato je da su
Etrurci pozajmili azbuku od Grka pred kraj VIII vijeka pr. n. e.,
ali njihov jezik – koji se danas još veoma malo poznaje – nema
srodnika ni u jednom danas poznatom jeziku. U kulturnom i
umjetničkom pogledu Etrurci su tijesno vezani za Malu Aziju
i stari Bliski istok, ali se odlikuju i mnogim crtama za koje se
nigdje ne nalazi porijeklo. Zar onda nisu možda narod čije se
prisustvo na tlu Italije može pratiti do doba prije indoevropskih
migracija 2000–1200. god. pr. n. e., koje su dovele Mikence i
Dorska plemena u Grčku, a pretke Rimljana u Italiju? Ako je
tako, iznenadan procvat etrurske civilizacije počev od približ-
no 700. godine pr. n. e. naovamo mogao je poteći od stapanja
ovog prahistorijskog italijanskog soja s malim, ali snažnim
grupama moreplovaca koji su se iskrcavali tu došavši iz Lidi-
je u toku VIII vijeka pr. n. e. Što je naročito interesantno, ova
hipoteza veoma je bliska legendarnoj priči o postanku Rima:
Rimljani su vjerovali da su njihov grad osnovali 753. god. pr. n.
e. potomci izbjeglica iz Troje, grada u Maloj Aziji. Možda je to
bila etrurska priča koju su Rimljani potom prisvojili zajedno
s puno drugih stvari koje su primili od svojih prethodnika?
Šireći svoju dominaciju, Rimljani su svuda pokazivali

veliku toleranciju prema religiji i kultovima naroda koje su
uključivali u Imperiju. Rim je zahtijevao da pokoreni narodi
priznaju kult kapitolske trijade, tj. kult Jupitera, Junone i
Minerve kao tri najvažnija božanstva u njegovom panteonu.
15
Mehmed Bublin
Rimsko carstvo u
vrijeme Cezarove smrti
(44. godina p.n.e.)
Rimljani su pomoću religije osiguravali i učvršćivali svoju

političku prevlast, priznata su sva božanstva raznih naroda i
plemena s teritorija Imperije, a autohtone religije uvrštene su
u državni kult. Jedan pjesnik iz Neronovog doba okarakterisao
je tadašnju situaciju u pogledu religije sljedećim riječima: “U
Italiji ima toliko božanstava i kultova da je lakše naći boga
nego čovjeka.”
U životu autohtonog stanovništva, kao i kod drugih

naroda starog vijeka, religija odražava nemoć čovjeka pred
zagonetkama prirodnih i društvenih pojava. Ona istovreme-
no pokazuje zavisnost ljudi od svega što je njihovoj svijesti
izgledalo natprirodno. Stoga čovjek stvara iluzije o egzistenciji
trajnih i moćnih bića, onih bića kojima on u svim religijskim Bronzana
učenjima mora ostati pokoran, odan i vječno dužan. Religije oinohoa
ga ograničavaju, nameću mu slijepa vjerovanja i traže od njega

da tim bićima kao božanstvima poklanja svoje dostojanstvo,
svoju ljubav i svu misaonost svoga duha. Manifestacije toga
poštovanja su raznolike: čitav obredni ritual, žrtve, pjesme,
igre, zavjeti, brojni pokloni, molitve i sl.
16
Istaknuto mjesto među orijentalnim kultovima pripada

kultu boga Mitre (Mithras), nepobjedivoga boga Sunca iz per-
zijskog panteona. Mitra, božanstvo svjetla, po svome religij-
skom ugledu i moralno-etničkoj snazi daleko je iznad drugih
orijentalnih vjera i božanstava. Njegovo učenje se zasniva na
poznatom iranskom dualizmu – vjeri u dva suprotna principa,
dobro i zlo, svjetlo i tamu, s njihovim zaštitnicima Ahuramaz-
dom, bogom dobra, i Arimanom, bogom zla. Mitra je tu da
promoviše i štiti prvi princip dobra i svjetla. Svojom misijom
i funkcijom da pobjeđuje zlo i tamu, da svoje pristalice obave-
Prikaz boga Mitre
zuje na aktivnu borbu protiv vlastitih mana i udobnosti, protiv
laži i prevara u svijetu, ova religija je duže vrijeme uspješno
konkurisala hrišćanstvu. Hrišćanstvo ju je pobijedilo zato što
je imalo široku socijalnu osnovu i što je među svoje vjernike
primalo svakog ko je to htio – Mitrine općine primale su samo
muškarce, dok žene nisu mogle ući u sljedbenike mitraizma.
Mozaici i plastika
iz rimskog perioda
17
Mehmed Bublin
Svi narodi starog vijeka vjerovali su da čovjek smrću

postaje nemoćan i slab. Stoga je ljubav prema umrlom nalagala
da mu se obezbijedi snaga i moć. Neka mu se nađe pri ruci jelo
i piće da ne bude gladan i žedan, da ne zažali za svojim milim
i dragim koje je ostavio na ovom svijetu – to je smisao priloga
u grobovima. Posebnu kultnu ulogu imale su slike pokojnika
na nadgrobnim spomenicima – onozemaljsko biće na taj način
bi moglo sačuvati svoj tjelesni lik. Olakšanju boravka na onom
svijetu i želji za povratkom umrlog među žive trebalo je da
doprinese i cvijeće na grobovima. U biljci i cvijeću čovjek vidi
simbol rasta i plodnosti, a istovremeno i simbol smrti i oživlja-
vanja. Svuda se po Bosni i Hercegovini uz manja i veća naselja
nalaze tragovi grobalja. Kult pažnje i uspomena na umrle u ovo
vrijeme je brižljivo njegovan. On je proizilazio ne samo iz žalosti
za onim koji su umrli već isto tako i iz straha od vlastite smrti.
Etnička, socijalna i kulturna raznolikost Rimske imperije

doprinijela je stvaranju raznovrsnih običaja u kultu mrtvih. Nadgrobna stela bračnog para,
Obilježavanje grobova mrtvih vršeno je jednostavnim kame- rimski period
nim pločama, zatim visokim ukrašenim kamenim pločama
(stele), visokim kockama (cipus) i mauzolejima. Pored poko-
pavanja u vrijeme Rimljana postojao je još i običaj spaljivanja
mrtvih, čiji se pepeo pohranjivao u urnama (arkama).
U beznađu, ideje o spasavanju duša počele su opsjedati

ljude. U pomoć su pritekli razni kultovi i misterijska posvećiva-
nja, koji su iz Egipta, Prednje Azije i Grčke prenošeni na Zapad.
Kultovi posvećenja obećavali su oprost od grijeha i otvorili
nadu u besmrtnost. U dilemi između mitraizma i kršćanstva
teško bi bilo kršćanstvu dati prvenstvo u traženju izlaza an-
tičkog čovjeka iz idejne dezorijentacije. Čak ni uvjerenje da
pobjeda kršćanstva ustvari predstavlja prekretnicu u historiji
antike ne može razriješiti tu dilemu. Kult Sunca, propagiran u
perzijskoj varijanti kao mitraizam, postaje popularan već u III
vijeku. Mitraizam je pogodovao Carstvu, jer je donosio traženu
Stijena sa četiri lika
novinu za društvo koje je počelo gubiti orijentaciju.
18
Drugi takmac za osvajanje duša bilo je kršćanstvo. I taj

je kult potekao s Istoka, ali iz posne i škrte, ikonoklastički
raspoložene monoteističke sredine, lišene priča i misterija.
Presađeno u metropolu i još neke druge kulturne centre u Car-
stvu, kršćanstvo se moralo prilagođavati sredini koju je željelo
osvojiti. Tako su čisto judaičkim elementima bogosluženja,
kao što su čitanje svetih knjiga i diskusije o teološkim temama,
dodati mistični elementi, prije svega pretvaranje hljeba i vina
u tijelo i krv božiju, što je davano vjernicima na blagovanje.
Svečanost zimskog solsticija, rađanje svjetla, preuzeta je kao
rođenje Isusovo, a na mjestu svetišta Tamuza, rađajućeg pro-
ljeća, u Betlehemu, sagrađena je u IV vijeku poznata bazilika.
Pristupanje u zajednicu vršeno je polijevanjem vodom.
Kršćanstvo je imalo znatnih prednosti u odnosu na ostale

religije. Bilo je monoteističko i donijelo je svete knjige, a s njima
i manje-više fiksiranu nauku. Ono je dalo svoje mislioce, pisce
Nadgrobna ploča iz II stoljeća, i borbene teoretičare, što kod drugih kultova gotovo da i nije
Pazarić postojalo. Mitraizam je u teološkom pogledu bio pusta magija,
a neoplatonizam još samo suha mumija davno izumrlog duha.
U praktičnom životu kršćanstvo je nosilo nove ideje za

rješavanje osnovnih društvenih problema. Ono je zauzelo re-
volucionarni stav prema robovlasničkom poretku i s idejom
jednakosti svih ljudi najavilo rat društvenom sistemu antike.
Kršćanstvo je izgrađivalo novi tip građanina Carstva, čovjeka
čije se prisustvo na Zemlji smatralo prolaznim stanjem i samo
pripremom za pravi život poslije smrti. U nevoljama koje su bile
na dnevnom redu izgleda da nije bilo drugog izlaza.
Ali, crkva je imala i svojih vlastitih teškoća. Uskoro poslije

313. godine, kada je kršćanstvo6 posebnim ediktom proglašeno
6 Nakon što je kršćanstvo, konverzijom rimskog cara Konstantina, postalo

Fragment baze počasnog “vladajućom ideologijom Rima”, vrijednosti utjelovljene u kršćanstvu promo-
spomenika virane su u vrijednosti zapadne civilizacije. Tako je Biblija, jednako Starog
kao i Novog Zavjeta, postala nadmoćno klasično djelo Zapada, ali i crkveni
kanon (standard vjere). Konstatinovski preokret promijenio je kršćanstvo
od zajednice progonjene u ime političke religije Rima u politički organizi-
ranu religiju. Kršćanstvo je u historiji zapadne civilizacije igralo onu ulogu
19
Mehmed Bublin
ravnopravnom i slobodnom vjerom u Rimskom carstvu, počeo

je protiv njega djelovati spekulativni duh Istoka, koji je slabio
još nedovoljno izgrađenu i u svemu teološki fundiranu orga-
nizaciju. U tome se naročito istakao aleksandrijski prezbiter
Arije, koji je zbog striktne privrženosti monoteizmu odricao
Isusu božansku narav. Kada je Arijev pokret uzeo velikog maha,
pristalice učenja o božanskom trojstvu sazvale su koncil u
Nikeji (325), na kojem je autoritetom cara Konstantina I pro-
glašen trinitetni simbol vjere, kakav uglavnom još i danas važi.
Caru, koji je tada još bio sinkretistički politeist, konveniralo
je ovo učenje. Osim toga, Konstantin je na tom koncilu postao
vrhovni autoritet i zaštitnik crkve, svakako zato što je svojim
zalaganjem i vlašću mogao sprovesti u život odluke grupe koja
se borila za svoj prestiž. Tako su u istočnom dijelu Carstva
udareni temelji simbioze Carstva i crkve.
Stari Grci i Rimljani ostavili su vijesti i podatke o Ili-

rima, zemlji ilirskih plemena. Za Grke, Ilirik je predstavljao
uže geografsko područje, dok su Rimljani pod Ilirikom podra-
zumijevali veći dio zapadnog Balkanskog poluostrva. Ilirik
je uglavnom zahvatao zemlje između Dunava, Norika, Italije,
Jadranskog mora, Makedonije i Trakije. Rimljani su morali
skoro dva i po vijeka voditi teške borbe protiv ilirskih plemena
prije nego što su bili u stanju da organizuju provinciju Ilirik,
koju su nešto kasnije podijelili na Dalmaciju i Panoniju.
Osvajanjem Italije i pobjedama nad Kartaginom, Rim je

već sredinom III v. pr. n. e. prvorazredni vojno-politički fak-
tor na srednjem Mediteranu. Kao gospodar zapadnog Jadrana,
Rimska republika uskoro se okrenula prema istočnom Jadranu
i njegovom zaleđu. Rimljani su pokazali interes za ovaj dio Bal-
kanskog poluostrva, kako zbog toga što je on bio geopolitički i
strategijski vrlo značajan, tako i zbog toga što je predstavljao
oblast poznatu po prirodnim resursima.
koju je konfučionizam imao u Kini ili islam na Srednjem Istoku. Ono što je
helenizam bio za antički, kršćanstvo je postalo za moderni svijet. Pokušati
razumjeti moderni svijet bez ikakvog izučavanja kršćanske kulture jednako
je teško kao razumjeti rimski svijet bez ikakvog poznavanja helenizma.
20
Već 156. god. pr. n. e. došlo je do teških borbi protiv Dalma-

ta, koji su osnovali plemenski savez na prostoru od Neretve do
Raše i opasno ugrožavali rimsku prevlast u južnom primorju
i na ostrvima.
Dalmati su pretrpjeli poraz i priznali rimsku vlast. U

međuvremenu, i Makedonija je poslije neuspjelog ustanka
146. god. pr. n. e. pala pod vlast Rimljana. Te godine i Grčka
je doživjela istu sudbinu i postala je rimska provincija Ahaja.
Iliri u unutrašnjosti odupirali su se Rimljanima sve do 9. god.
n. e., kada je završen tzv. Batonov rat. Car August je 9. god. n.
e. proglasio Rim pobjednikom nad poraženim stanovništvom
Ilirika. Završetak Batonovog rata 9. god. n. e. označava potpuno
uključivanje Ilira u sastav Rimske države.
Položaj Bosne koja predstavlja dio zaleđa istočnog Jadrana,

kao i važne saobraćajnice koje idu preko nje, njena prirodna bo-
gatstva (rude, mineralne vode, šume, pašnjaci) i blizina Italije,
doprinijeli su da ovaj dio Rimskog carstva zauzima značajno
mjesto u privrednim i strategijskim planovima Rima. Ono
što su donijeli Rimljani, a u vezi s preobražajem autohtonog
društva, odnosi se na njihovu materijalnu, kulturnu, urbanu,
romanizacijsku i druge kulturne tekovine.
Nosioci romanizacije bili su u prvo vrijeme razni funkci-

oneri provincijske uprave, rimske vojske i doseljenici iz Italije.
Među doseljenicima bili su i već romanizirani ljudi iz drugih
ilirskih krajeva, a naročito iz primorja. Svi oni pomažu orga-
nima vlasti pri osnivanju urbanih centara i uvođenju rimskih
institucija. Domaće stanovništvo je zadržalo svoje upravne in-
stitucije. Najveći dio stanovništva živio je u svojim plemenskim
teritorijalnim zajednicama, župama ili općinama. I starješine
i prvaci plemenskih zajednica pripadaju domaćem plemstvu.
Uspostavljanje rimske dominacije snažno se odrazilo na daljnji
razvoj i unapređenje raznih proizvođačkih aktivnosti.
Politika definisana kao rimski mir oduzela je slobodu

mnogim državama, polisima i narodima, ali je donijela mir i
21
Mehmed Bublin
sigurnost. “Rimski mir” je odražavao integritet i bezbjednost

Imperije krutom vojničkom okupacijom, ali je ujedinio veliki
broj zemalja pod jednu vlast i uveo ih u sistem napredne or-
ganizacije. Sve se to snažno odrazilo na ekonomski procvat
osvojenih zemalja, kome osnovna obilježja daju oživljavanje
privrednih djelatnosti, unapređenje proizvodnje, utvrđivanje
nove društvene organizacije i razvoj trgovine.
Porast agrikulturne i prerađivačke proizvodnje u pojedi-

nim ilirskim oblastima dobio je takve razmjere da su ove obla-
sti još u I st. n. e. postale izvoznici raznih sirovina, prerađevina
i predmeta (drvena građa, rude, stočarski proizvodi i sl.).
Glavne grane prerađivanja bile su: poljoprivreda, za-

natsko-prerađivačka radinost i rudarstvo. Ovakva struktura
privrede doprinijela je razvoju naselja, poljoprivrednih i ru-
darskih, trgovišta i stanica, kao i banjskih naselja i civilnih
naselja uz logore.
Naseljavanje zemljoradnika iz Italije nije snažnije zahva-

tilo ove krajeve. Nešto veći obim kolonizacije bio je prisutan
u južnoj i zapadnoj Hercegovini i u Panoniji. Rimljani su bili
zainteresirani za formiranje većih poljoprivrednih imanja,
pa su poznati ostaci rimskih gospodarskih naseobina (villae
rustice) na pojedinim poljoprivrednim dobrima (fundi). Ostaci
ovih ekonomija utvrđeni su u Lisičićima i Čelebićima na Ne-
retvi, Rankovićima kod Travnika, Višićima kod Čapljine, u
predjelu Bihaća i Ljusini kod Bosanske Krupe, u Brodcu kod
Bijeljine. Od ranije su poznati ostaci vila u Sarajevskom polju,
u bijeljinskom kraju, na području Lijevče polja, u Proboju kod
Ljubuškog, na Mogorjelu kod Čapljine, u Plješevici kod Rogatice
i na ušću Kosove kod Ustikoline.
U privrednom životu na području Ilirika rudarstvu i me-

talurgiji pripada vrlo važna uloga. Najbogatija rudišta nalazila
su se na području današnje Bosne. Na području srednjobo-
sanske rudarske oblasti vadile su se rude u predjelu Fojnice i
Kreševa. Ovi krajevi su poznati po eksploataciji željeza, srebra,
22
olova, zlata i drugih metala. Zapadnobosanskoj rudarskoj obla-

sti pripadaju rimski rudnici željeza u području Sane, Japre i u
rejonu Majdan-Sinjakovo kod Mrkonjić-Grada gdje se dobivalo
željezo i bakar. U istočnobosanskoj rudarskoj oblasti najpo-
znatija rudišta leže oko Srebrenice i Sasa. Ovdje su u vrijeme
Rimljana radili rudnici srebra i olova.
Vrlo značajan utjecaj koji su Rimljani imali u svim osvo-

jenim zemljama jeste urbanizacija i izgradnja cesta. Važna
rimska naselja nikla su i razvila se na mjestima i područjima
koja su poznata po tragovima domaćih naseobina. Pregled
predrimske i rimske naseljenosti pokazuje da je bihaćki kraj
bio nastanjen i prije Rimljana, kao i u njihovo doba. Slično je i
s područjem Drvara i Bosanskog Grahova. Dolina rijeke Sane
poznata je po ostacima prahistorijskih naseobina, ali su pri-
sutni i tragovi nastanjenosti iz rimskog doba.
Ostaci ilirskih naseobina prisutni su na području Li-

vanjskog polja, na kome se u rimsko doba razvio znatan broj
važnih naselja. Područje Duvanjskog polja, Skoplje polja na
gornjem Vrbasu, dolina Lašve i predio Kiseljak – Fojnica – Kre-
ševo predstavljaju krajeve intenzivnog naseljavanja u vrijeme
ilirske nezavisnosti, ali i u rimsko doba. Slično je s visoravni
Brotnja i Ljubuškog s Čapljinom, Mostarom i Konjicom, koji
su poznati po naseljenosti u predrimsko i rimsko doba, kao i
u Stocu. Sarajevsko polje, rogatički kraj, preko Goražda, i šira
regija Srebrenice predstavljaju područja snažne naseljenosti
iz ilirskog perioda, a naročito iz rimskog perioda.
Na području Ilirika Rimljani su zatekli naseobine pretež-

no zaštitno-odbrambenog karaktera, a to su gradine i sojenice.
Poznato je da su navedena utvrđenja i neka druga naselja gra-
dinskog tipa bila plemenski centri i kao odbrambeno-zaštitna
utvrđenja (opida) vršila funkciju zajedničkih skloništa u slu-
čaju opasnosti. Posebno se ističe veliki broj gradina u području
Dalmata, Mezeja, Japoda, Dezidijata i Daorsa.
23
Mehmed Bublin
Urbanizacija se sprovodi cijelo vrijeme, ali najveći zamah

doživljava tokom I v. i u prvoj polovini II v. n. e. Urbanizacija
i romanizacija nisu se provodile ravnomjerno u prostoru, već
su pratile prirodne i stvorene pogodnosti područja.
Rimljani su jednim od zadataka svoje dominacije smatrali

osnivanje gradova i uvođenje tekovina gradske civilizacije u
zemljama koje tokom svoje ranije historije nisu uspjele postići
viši stupanj urbanog razvoja. U svim dijelovima rimske drža-
ve gradovi su imali ulogu centra privrednog života, uporišta
novog pokreta i rasadnika romanizma. Naselja su u doba Ri-
mljana premještena u ravnice, što je odgovaralo političkim i
strateškim interesima Rima. Slični procesi dešavali su se i u
Španiji i Galiji, gdje je autohtono stanovništvo imalo također
utvrđenja na padinama, slično kao ilirska plemena.
Status gradske samoupravne općine imala su i naselja

u današnjoj Rogatici i respublica Aquae S. na Ilidži, kojoj se
kasnije dodjeljuje naziv kolonije. Pored Ilidže, naselja uz mine-
ralne vode postojala su i u Gornjem Šeheru, Laktašima i Gati
kod Bihaća. U Banjoj Luci je u rimsko doba bilo naselje Castra,
pa su terme u Gornjem Šeheru povremeno služile kao lječilište
i odmaralište vojnicima garnizona Castra.
U banjskim mjestima su, pored hotela i drugih zgrada,

postojali objekti koji su služili ugodnom boravku i zabavi: par-
kovi, pozorišta, cirkuske arene, etablissementi, kockarnice i
sl. Poznato je da su provincijski gradovi i vojni centri imali
amfiteatre, pozorišta, cirkuse i velike hramove. Gradovi su
imali vodovode kao javne objekte. Vodovodi su bili ozidani od
lomljenog kamena, zatim od kamena i opeke, a u kupatilima
su rađene i olovne cijevi.
Rimski gradovi na području Bosne i Hercegovine građeni

su po rimskim uzorima. To se zna djelomično po Delminiumu,
Domaviji, Aquae S., zatim rimskom Stocu, Šipovu i Skelanima.
Urbanizacija je bazirana na primjeni pravougaonog tlocrtnog
rastera i simetričnog rasporeda ulica, trgova i arhitekton-
24
Rimske ceste i gradovi
25
Mehmed Bublin
sko-plastičnih masa kolonadne arhitekture. Gradovi su imali

političku, privrednu, saobraćajnu i vojnu funkciju.
Osnovni materijali koji se koriste za gradnju rimskih

naselja su kamen, opekarski proizvodi (opeka i crijep) i drvo.
U prvo vrijeme rimske vladavine opeka i crijep su uvoženi
preko luke Narone i Salone, a kasnije su izgrađene ciglane
u Bosni. Sudeći po nalazima, izgleda da su ciglane radile uz
važnije rimske centre i u područjima s većim brojem naselja.
Položaj Bosne i Hercegovine između Jadrana i panon-

skonizijskih oblasti isticao je u prvi plan značaj puteva koji
su kroz nju prolazili. Osnovu rimskih puteva predstavljali
su ranije izgrađeni, odnosno zatečeni putevi. Tako su mnogi
putevi u Galiji, Reciji, Panoniji, a naročito u Noriku i Dalmaciji,
poznati pod nazivom rimski putevi, a vode porijeklo iz starijeg
predrimskog doba i često predstavljaju jednu od prvih mate-
rijalnih i građevinsko-tehničkih tekovina koje se u ilirskim
oblastima pripisuju Rimljanima.
Osnovna mreža cesta izgrađena je u prvoj polovini I v. n. e.

Na nju su se naslanjale ceste nastale u II i III v. n. e. Ceste su kao
građevine bile solidne konstrukcije. Imale su čvrstu podlogu s
gornjim strojem od makadama ili su bile popločane s podzidom,
usjecima, nasipima i mostovima. Širina cesta iznosila je 5–6
m, što je odgovaralo gabaritima tadašnjih vozila i razmjerama
saobraćaja. Glavne ceste služile su za vezu između Jadranskog
primorja (Salone i Narone) i Panonije.
Činjenica je da do danas na terenu nije nađeno puno osta-

taka koji bi nedvojbeno potvrđivali postojanje rimskih mosto-
gradnji, pa arheoloških tragova nema. Trase puteva indiciraju
prelaze i logična je pretpostavka da tu treba tražiti i rimske
mostove, kao što ćemo ih na približno istim mjestima naći i
1000 godina kasnije, u doba Osmanlija.
Politika urbanizacije koju je vodio Rim imala je za cilj osi-

guranje pacifikacije, ali i očuvanje sela, kao važnog privrednog
26
izvora i izvora za vojnu regrutaciju. Regrutacija i služenje u

pomoćnim vojnim odredima rimske vojske znatno su utjecali
na tempo uvođenja novih institucija i širenje tekovina gradske
mediteranske civilizacije. Za vrijeme službe u vojsci Iliri su sti-
cali izvjesno obrazovanje, prolazili kroz razne krajeve, naučili
latinski jezik, a neki se istakli hrabrošću i zaslugama ili čak
postigli oficirski čin. U III vijeku istaknuto mjesto zauzimali
su carevi ilirskog porijekla, kao što su: Decije, Klaudije, Gatski,
Aurelijan, Prob i Dioklecijan.
Godine 323. Konstantin Veliki donosi sudbonosnu odluku,

čije posljedice se još i danas osjećaju, da preseli prijestolnicu
Rimskog carstva u grčki grad Bizantinij, koji je potom poznat
kao Konstantinopolis ili Carigrad.
Šest godina kasnije, poslije jedne energične građevinske

kampanje, preseljenje je bilo zvanično izvršeno. Preduzimajući
ovaj korak, imperator je priznao sve veću stratešku i ekonom-
sku važnost istočnih provincija (a ovaj razvoj je trajao već neko
vrijeme). Nova prijestolnica također je simbolizirala hrišćan-
sku osnovu rimske države, jer se nalazila u srcu najpotpunije
hristijanizovane oblasti imperije. Konstantin vjerovatno nije
mogao predvidjeti da će premještanje sjedišta imperijalne moći
dovesti do cijepanja carstva, a ipak je dioba postala gotova stvar
za manje od sto godina, iako carevi u Carigradu nisu prestajali
polagati pravo na zapadne provincije. Ove posljednje, kojima
su vladali zapadni rimski carevi, uskoro su pale kao žrtve
najezdi germanskih plemena – Vizigota, Vandala, Ostrogota,
Langobarda. Krajem VI vijeka posljednji ostaci centralizovane
vlasti bili su iščezli. Istočno ili Bizantijsko carstvo, nasuprot
tome, preživjelo je ove napade i pod Justinijanom 527–565. po-
novo steklo moć i stabilnost.
Podjela Rimskog carstva uskoro je dovela i do vjerskog

rascjepa. U vrijeme Konstantina, rimski episkop, koji je pori-
jeklo svoje vlasti izvodio od sv. Petra, bio je priznati poglavar,
papa hrišćanske crkve. To pravo na prvenstvo među episko-
pima uskoro mu je osporio patrijarh iz Carigrada; došlo je do
27
Mehmed Bublin
pojave razlika u učenju i podjele hrišćanstva na zapadnu ili

katoličku i istočnu ili pravoslavnu crkvu, a podjela je postala
skoro konačna. Razlike među njima bile su veoma duboke:
rimsko katoličanstvo zadržalo je svoju nezavisnost od carske
ili bilo koje državne vlasti i postalo međunarodna ustanova
koja je izražavala taj svoj karakter u univerzalnosti crkve, dok
je pravoslavna crkva bila zasnovana na jedinstvu duhovne i
svjetovne vlasti u ličnosti cara, koji je postavljao patrijarha.
U ovoj šemi je prepoznata hrišćanska adaptacija prastarog
naslijeđa, božanskog carstva Egipta i Bliskog istoka; ako bi-
zantijski carevi, za razliku od svojih paganskih prethodnika,
više nisu mogli polagati pravo na status boga, zadržali su isto
tako jedinstvenu i uzvišenu ulogu postavljajući se na čelo i
crkve i države. Ova tradicija nije izumrla s padom Carigrada.
Ruski carevi polagali su pravo na plašt bizantijskih careva.
Moskva je postala “treći Rim”, a Ruska pravoslavna crkva bila
je isto tako tijesno povezana s državom kao i njena bizantijska
matična organizacija.
Konstantinova odluka da hrišćanstvo uzme za državnu

vjeru Rimskog carstva imala je dubok utjecaj na hrišćansku
umjetnost. Sve dotle hrišćanske zajednice nisu bile u stanju da
javno obavljaju bogosluženje; službe su vršene potajno u ku-
ćama bogatijih članova. Sada, skoro preko noći, trebalo je za
novu zvaničnu vjeru stvoriti upečatljiv arhitektonski okvir, da
crkva postane vidljiva svima. Sam Konstantin je sve mogućnosti
koje mu je njegov položaj pružao posvetio ovom zadatku, pa je
za nekoliko godina nikao pod carskim okriljem nevjerovatan
broj velikih crkava, ne samo u Rimu već i u Carigradu, u Svetoj
zemlji i drugim važnim mjestima. Ove građevine pripadale su
jednom novom tipu koji se danas zove ranohrišćanska bazilika,
koji je poslužio kao osnovni uzor u razvoju crkvene arhitekture
zapadne Evrope.
Za vlade Justinijana (527–565), ovo pomjeranje Rimskog

carstva prema Istoku bilo je završeno; Carigrad je ne samo
potvrdio svoju političku prevlast nad Zapadom već je postao i
neosporna umjetnička prijestolnica. Sam Justinijan bio je tako
28
veliki pokrovitelj umjetnosti da se s njim nije mogao mjeriti

niko od vremena Konstantina Velikog. Djela koja je on pot-
pomagao i podsticao odlikuju se carskom veleljepnošću koja
u punoj mjeri opravdava pohvale svih onih koji su njegovu
eru nazivali zlatnim dobom. Ta djela pokazuju također jed-
nu unutrašnju logičnu povezanost stila koja ih jače vezuje s
budućim razvojem bizantijske umjetnosti nego s umjetnošću
prethodnih vijekova.
Pojam Rima povezan je i s nekim mitovima koji su ostali

do danas. Takav je bio npr. mit o Katonu koji je, okončavši
službu kao namjesnik jedne provincije u Španiji, prodao svoga
konja da bi državi uštedio transportne troškove. Kada je Senat
priznao Cincinata da ponovo bude zapovjednik rimske vojske,
zatekli su ga kako ore svoju zemlju. Njegove supruge bile su
žene kao Kornelija, majka braće Grah, koja je, kad joj je jedan
trgovac pokušao prodati drago kamenje, pokazala na svoje si-
nove i rekla: “Ovo su moji dragulji.” Kasnije je Arija Peta, kada
je car naredio njenom mužu da izvrši samoubistvo, prvo sebi
zarila nož u tijelo i umirući rekla: “Vidi, ne boli!”
U mnogim djelima evropskih pisaca oslikani su događaji

iz Rima i njegove ličnosti, a posebno je bio poštovan Senat kao
skupština heroja ili polubogova
U samom Rimu sloboda izražavanja narodne volje bila je

velika. Poštovalo se javno mišljenje, nije se gledalo ni na kakvu
ekscentričnost i idealizam.
Surovosti rimskih običaja nesumnjivo su doprinijele op-

sesije Rimljana, s jedne strane oceubistvom, a s druge ponaša-
njem prema roditeljima s poštovanjem.
Veoma je uvažavan i moralni uspon čovjeka poput Kato-

na, seljaka koji je počastvovan izborom za senatora i konzula,
a imena mnogih rimskih vojskovođa nedvosmisleno ukazuju
na njihova seljačka porijekla.
29
Mehmed Bublin
Pri razmatranju krize rimskog svijeta u III v. n. e., karak-

teristično za duhovnu klimu tog vremena jeste širenje istoč-
njačkih religija. One su bile različitog porijekla – egipatskog,
perzijskog, semitskog – i njihov početni razvoj bio je usred-
sređen na teritoriju njihovog zavičaja, jugoistočne provincije i
pogranične oblasti Rimskog carstva.7 Iako su bili zasnovani na
tradicijama koje su postojale davno prije nego što je Aleksan-
dar Veliki osvojio ove drevne krajeve, ovi kultovi su dospjeli
pod snažan utjecaj grčkih ideja tokom helenističkog perioda i
tome stapanju istočnih i grčkih elemenata oni, u stvari, duguju
svoju vitalnost i privlačnost. U to vrijeme Bliski Istok je bio
veliki religiozni i kulturni kotao u kojem su se miješale sve
suparničke vjere, uključujući judaizam, hrišćanstvo, mitra-
izam, maniheizam, gnosticizam i mnoge druge, s težnjom da
utječu jedne na druge, tako da im je nevjerovatno veliki broj
stvari bio zajednički, bez obzira na razliku u porijeklu, ritualu
ili nomenklaturi. Glavna obilježja najvećeg broja ovih kultova
bili su naglasak na otkrivanju istine, nada u spasenje, glavni
prorok ili mesija, razdvajanja dobra i zla, ritual očišćenja ili
posvećivanja (krštenja) i dužnost da se traže preobraćenici
među “nevjernima”. Posljednji i s gledišta Bliskog istoka naju-
tjecajniji proizvod ovog procesa ukrštanja bio je islam, koji još
i danas gospodari cijelim ovim prostorom.
Širenje grčko-istočnjačkih religija za vladavine Rima još

uvijek je teško razumjeti, jer se velikim dijelom odigravalo
tajno, pa je ostavilo malo vidljivih tragova.
Uspon Rima je konačno doveo do toga da je cio svijet Sre-

dozemlja i dalje sve do Britanije, Rumunije i Iraka imao jednu
kulturu i dva velika jezika, grčki i latinski. Nisu postojala osje-
ćanja poput savremenog nacionalizma, a dijelovi carstva nisu
se držali u pokornosti silom tokom čitavog I vijeka naše ere.
U oblasti arhitekture i građevinarstva postojali su isti

planovi za izgradnju gradova, bilo da se radi o Iliriku, Britaniji,
Španiji ili Sjevernoj Africi, s hramovima i javnim zgradama.
7 N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograd, 1982.
30
Pod takvim uslovima bilo bi skoro čudo kada bi se rimska

umjetnost odlikovala onakvim postojanim stilom kakav se
nalazi u Egiptu ili jasno ocrtanom evolucijom kojom se odlikuje
grčka umjetnost. Razvoj rimske umjetnosti – onako kako je
danas shvatamo – možda bi bio sličan rezultanti raznosmjernih
struja od kojih se nijedna nikad ne pojavljuje kao izuzetno pre-
dominantna. Taj i takav “rimski kvalitet” rimske umjetnosti
mora se tražiti u toj složenoj shemi, a ne neka jedinstvenost i
postojanost oblika.8
Nametani su im bili zakon i red i izvjesno prividno pošto-

vanje simbola rimske vlasti; u isto vrijeme, međutim, njihovi
bogovi i mudraci bili su gostoljubivo prihvatani u prijestonici,
pa im je na kraju davano i pravo građanstva. Tako su rimska
civilizacija i rimska umjetnost primile ne samo naslijeđe Grčke
već, u manjoj mjeri, i nasljeđe Etruraca, Egipta i Bliskog istoka.
Sve je to bilo doprinos jednom složenom i otvorenom društvu,
homogenom i raznolikom u isto vrijeme.
Među civilizacijama svijeta, rimska je pristupačnija od

bilo koje druge. Razvoj teritorije pod rimskom vlašću, od grada
– države do carstva, njene vojne i političke borbe, njenu pro-
mjenjivu društvenu strukturu, razvoj njenih ustanova, javni
i privatni život njenih vodećih ličnosti – sve se to može pratiti
u tako izdašnim pojedinostima da stalno ostajemo zadivljeni.
Ali to nije zasluga slučaja. Sami Rimljani su, čini se, željeli da
tako bude. Sposobni da jasno i razumljivo govore i obdareni
sviješću o budućim vremenima, ostavili su bogato književno
zavještanje, od poezije i filozofije do skromnih zapisa u kojima
su zabilježeni svakodnevni događaji, i isto toliko veliki broj
vidljivih spomenika rasutih širom Carstva, od Engleske do
Persijskog zaliva, od Španije do Rumunije.
Rimsko carstvo je bilo kosmopolitansko društvo, u ko-

jem su nacionalne ili regionalne crte bivale brzo apsorbovane
zajedničkim sverimskim obrascem koji je postavljala prije-
8 H. W. Janson, Istorija umetnosti, pregled razvoja likovnih umetnosti od

praistorije do danas, Jugoslavija, Beograd, 1965.
31
Mehmed Bublin
stonica, grad Rim. U svakom slučaju, znatna većina rimskih

umjetničkih djela je nepotpisana i njihovi tvorci, koliko se zna,
mogli su potjecati iz bilo kojeg kraja prostrane teritorije pod
rimskom vlašću. Ali rimsko društvo je već od samih početaka
pokazalo veliku toleranciju. Sverimski obrazac je prema tuđim
tradicijama bio dovoljno snažan da ih sve uskladi, dokle god
nisu ugrožavali bezbjednost države.
Srebrno posuđe na stolu, mozaici na podovima, podno

grijanje, sve to govori o postojanju stilske jednoobraznosti koju
ponovno susrećemo u savremenom dobu.
Rimsko društvo svoj prosperitet temeljilo je i na radu

robova, ali je ovo društvo i oslobađalo veliki broj robova i pre-
tvaralo ih u građane Rima.
Postojala je i tamnija strana života u to vrijeme: trgovina

robljem, čedomorstvo, borba gladijatora, apsolutna moć u ru-
kama često neodgovornih ili neuravnoteženih ljudi. Kaligula i
Neron su za sve buduće generacije oličenje krvoprolića i orgija
usred izobilja Rima. Rimsko carstvo je otkrilo i neke strane
ljudske prirode koje su se ovdje razvile do najvišeg stepena.
“Zapamtite”, govorio bi Kaligula svojim podanicima, “da ja
mogu da učinim šta god hoću bilo kome od vas.” Očito je da je
prošlost laboratorija u kojoj se može proučavati ljudska priroda
s velikom tačnošću. To je možda jedini način na koji se ljudska
priroda može proučavati.9
Drevni narodi su vjerovali u moć i značaj pojedinaca,

kao odlučnih, pametnih i ponosnih vođa, pa Rim nikada nije
prestao da fascinira ljude, od Karla Velikog, Napoleona, Mu-
solinija, do Hitlera.
Autori novih ustava koristili su rimske uzore pa je tako

institucija Senata uvedena u mnoge zemlje, kao i izučavanje
rimskog prava. Najznačajniji velikani rimskog doba bili su:
9 Oksfordska istorija Rimskog sveta, Clio, Beograd 1999.
32
Plaut, pisac velikog broja komedija između 205. i 184. god.

pr. n. e., Terenija, pisac komedija napisanih šezdesetih godina
II vijeka pr. n. e. i Erije (239–169. god. pr. n. e.), pisac čija su djela
sačuvana samo u fragmentima, ali koji je značajan za razvoj
latinske književnosti.
Kvintije kaže da Ciceron (82–44. god. pr. n. e.) nije ime

jednog čovjeka, nego govorništvo samo. Njegov značaj je bio u
govorništvu koje je bilo neophodno svakom političaru klasič-
nog doba. Ciceron je bio izuzetan u sve tri discipline, političkim,
svečanim i sudskim govorima. Obimna prepiska koju je Ciceron
vodio tokom svih burnih godina koje su pratile njegovo zrelo
doba, nesumnjivo je najznačajnija zaostavština historičarima.
Većina ustavnih i zakonskih odredbi odražavala se i odre-

dila smjernice političkog života u Rimu tokom čitavog trajanja
poznate Republike. Sulini propisi i borbe koje su dovele do
izmjene tih propisa imale su veliki utjecaj na izražavanje i
način mišljenja.
U ovom periodu se profiliše i ideologija ili, cinično rečeno,

propaganda o kojoj su pisali Ciceron i Cezar.
Pompej je u doba diktature Sula i konzula Cicerona bio

veliki vojskovođa.
Gaj Julije Cezar bio je proslavljeni osvajač Galije i diktator

između 48. i 44. god. pr. n. e. Zahvaljujući mudrošću i briljan-
tnim vojnim uspjesima osvojio je vlast i prisvojio više moći i
počasti, a ubile su ga njegove pristalice.
Vergilije (70–19. god. pr. n. e.) bio je poštovana ličnost već

za svoga života i najveći rimski pjesnik.
Gaj Kornelije Tacit rođen je sredinom I vijeka n. e. Pisao

je najvećim dijelom u vrijeme perioda jedinstvene sigurnosti
u doba cara Trajana.
33
Mehmed Bublin
Lucije Enej Seneka rođen je u Španiji 4. god. pr. n. e. Fi-

lozofija, a posebno etika, bile su oblasti za koje je Seneka bio
predisponiran. On je znao da je život bolest od koje samo filo-
zofija može čovjeka izliječiti. Velika Senekina produktivnost
najvećim dijelom je etičke sadržine. S puno patosa Seneka je
opisao stoičkog mudraca, koji je bio još Zenonov ideal. Seneka
je kosmopolit, jer kaže: “moja otadžbina je cio svijet”.
34
Srednjovjekovna bosna
Prvi poznati spomen Bosne je u djelu Konstantina Porfiroge-
nita, bizantskog cara i historičara, De administrando imperio
iz X vijeka. Na teritoriji današnje Bosne u X vijeku postojale
su četiri političko-teritorijalne formacije s manjim ili većim
stupnjem samostalnosti. To su Trebinje s Konavljem, Hum,
jedan dio oblasti Neretljana i Bosna. S nejasnim stepenom
političke samostalnosti, Bosna je u ovo vrijeme naizmjenično
pod vrhovnom vlašću i dominacijom čas Ugarske, čas Bizanta.
Već polovinom XII vijeka, bizantski pisac Ivan Kinamos piše o
Bosni: “A Bosna nije podložna (nego je sama za se).”10
Bosanska dinastija Kotromanića vladala je Bosnom IX –

XV vijeka, odnosno do smrti Stjepana Tomaševića 1495. god.,
kada su ga pogubili Turci u Jajcu.
Najpoznatiji vladar dinastije Kotromanića je kralj Tvrtko

I pod čijom je vlašću Bosna bila jedna od najznačajnijih zemalja
Balkana.
U političkom razvoju bosanske države zapažaju se dva

osnovna procesa. Na vanjskopolitičkom planu, gotovo sve vri-
jeme od XII do XV vijeka ispunjeno je borbom protiv upornih
nastojanja ugarsko-hrvatskih vladara da Bosnu sasvim potči-
ne svojoj vlasti. U XV vijeku, osim stalne opasnosti sa sjevera,
Bosni je nametnuta i borba protiv turske ekspanzije s isto-
ka. U poređenju s ugarskim i turskim faktorom, povremene
intervencije iz Bizanta, Srbije i uže Hrvatske imale su samo
Plašt kralja Tvrtka
prolazni karakter.
Kotromanića I i portret
kraljice Katarine
U drugoj polovini XIV vijeka bosanska država obuhva-
ta gotovo svu teritoriju današnje Bosne i Hercegovine (osim
manjih dijelova Bosanske Krajine), kao i oblasti u zapadnoj
Srbiji, Crnoj Gori i Dalmaciji. Godine 1377. Tvrtko se proglašava
10 Ivan Lovrenović, Mustafa Imamović, Bosna i njezin narod. A, Bosna i

Hercegovina milenij kontinuiteta, Oslobođenje, Sarajevo, 1992.
35
Mehmed Bublin
za kralja, a njegova titula glasi: Kralj Srbije, Bosne, Primorja,

Humske zemlje, Dalmacije, Hrvatske, Donjih krajeva, Zapad-
nih strana i dr. U to doba Bosna je najsnažnija država na ovom
dijelu Balkana, a Tvrtko bez sumnje najsnažnija ličnost u čita-
voj historiji srednjovjekovne Bosne.
Za vrijeme posljednjih kraljeva Tomaša i Stjepana To-

maševića zapaža se proces jačanja centralne vlasti, ali isto-
vremeno i polarizacija prema najvažnijim dijelovima države
Bosne. Sultan Mehmed II Fatih (Osvajač) 1463. godine ušao je u
Bosnu na čelu moćne vojske i osvojio velike oblasti s gradovima
Jajcem i Bobovcem, te uhvatio posljednjeg bosanskog kralja
Stjepana Tomaševića i pogubio ga. Humska zemlja održala
se još dvadeset godina (do konca 1481), a posljednje utvrđenje
Jajce (koje je držala ugarsko-hrvatska vojska) palo je u turske
ruke 1528. godine.11
Zahumljem i Humskom zemljom obično je vladao knez ili

veliki knez. U prvoj polovini XV vijeka vojvoda Stjepan Vukčić
Kosača proglašava se hercegom i vlada samostalno velikom
oblašću koja je kasnije prozvana Hercegovina.
Uz vladara, najvažniji organ vlasti u bosanskoj državi bio

je državni sabor, koji se zvao stanak ili zbor. To je bio feudal-
ni sabor. Među najvažnije funkcije sabora spadalo je biranje
vladara, koji je morao biti član porodice Kotromanića; sabor je
imao pravo i smijeniti vladara, što se i dešavalo.
Svi vladari su pripadali domaćoj dinastiji Kotromanića, a

najraniji dokumenti, počev od X vijeka, nažalost ne spominju
imena prvih vladara. Za njih se samo kaže “ban bosanski”. Ali
bez obzira na to, ti dokumenti su izuzetno značajni jer govore
o postojanju bosanske države kojom su vladali “banovi bosan-
ski”. Prvi imenom poznati ban je bio izvjesni Stjepan koji je bio
na prijestolju u XI vijeku. Od XII vijeka podaci su potpuniji pa
su nam od tog vremena do propasti Kraljevstva 1463. godine
11 Pavao Anđelić, “Doba srednjovjekovne bosanske države”, Hrvatska misao,

tromjesečnik za umjetnost i znanost 2, 1997, 167-181.
36
poznati svi banovi, kraljevi i kraljice koji su vladali Bosnom.

U jednom dokumentu iz XIII vijeka za njih se kaže da su oni
“vladari Bosne od starine”, a kralj Tvrtko I (XIV vijek) u jednoj
svojoj povelji doslovno kaže da Kotromanići vladaju Bosnom
“od njenog postanka”.12
O članovima bosanske dinastije dobro smo obaviješteni

zahvaljujući velikom interesu suvremenika za Bosnu i ono što
se u njoj dešavalo. Zna se da je bila u srodstvu s mnogim evrop-
skim dvorovima. Bosanske princeze su se udavale na evropske
12 Enver Imamović, “Bosanska dinastija Kotromanića”, u: Bosanska srednjovje-

kovna država i suvremenost, zbornik radova, Fakultet političkih nauka, Saraje-
vo, 1996, 21-37.
37
Mehmed Bublin
dvorove, a evropske princeze su dolazile u Bosnu. Kotromanići

su na taj način došli u srodstvo s njemačkim Helfensteinima,
španjolskim Aragoncima, bugarskim Šišmanima, ugarskim
Anžuvincima, austrijskim Hermanima, srpskim Nemanjićima,
hvatskim Šubićima, s poljskom dinastijom itd.
Prva bosanska prijestolnica nalazila se u Moštru kod Viso-

kog. Tu se nalazio dvor Kulina bana, kao i njegovih prethodnika,
a i nasljednika. Početkom XIV vijeka prenesena je u grad Bobo-
vac, koji se nalazio duboko u brdima iznad Kraljeve Sutjeske.
Iako je Bosna proživjela brojne ratove i pustošenja, slučaj

je htio da se sačuvaju posmrtni ostaci većine članova dinasti-
je. Otkrivena su čak dva njihova mauzoleja. Prvi se nalazio u
Arnautovićima kod Visokog, a drugi na Bobovcu.
Na Bobovcu je otkriven mauzolej u kojem su bili sahra-

njeni svi kraljevi koji su vladali Bosnom od smrti kralja Tvrtka
I (1391. godine) do propasti kraljevstva (1463. godine). Na svim
grobnicama su stajali stećci, što je bilo uobičajeno u srednjo-
vjekovnoj Bosni. Najvredniji nalaz iz Tvrtkove grobnice je
njegov plašt koji su arheolozi zatekli u položaju kako je ostavljen
prilikom njegove sahrane 1391. godine. Bio je prebačen preko
kamenog lijesa ispod stećka, ukrašen zlatnim vezovima s mo-
tivima državnog grba sa šest zlatnih ljiljana.
Jednostavni heraldički amblemi, koji dobrim dijelom vrše

i funkciju grbova, javljaju se u Bosni u velikom broju i širokom
dijapazonu. Grb s ljiljanom i krunom na štitu imale su kraljev-
ske porodice. Štit s kosom prugom i šest ljiljana raspoređenih
u dva polja obično se smatra porodičnim grbom Kotromanića. Nakit,
srednjovijekovni period
Kruna bosanskih kraljeva poznata je s većeg broja pečata i
novca, kao i s kamenih spomenika. To je dijadema s tri ljiljana Novac bana Stjepana II
koji se razvijaju u ljiljanov trolisni cvijet. Simboli vladara su Kotromanića
i mač, plašt, zastava i svetac zaštitnik. Kao simboli, pored lji- Novac bana
ljana pojavljuju se i inicijali imena vladara, lik dvoglavog orla, Tvrtka Kotromanića
polumjeseca i zvijezde.
38
Grbovi i simboli
srednjovijekovnih bosanskih Sačuvani pečati predstavljaju najljepše i najpotpunije
dinastija zbirke pečata na području jugozapadnog Balkana. U odnosu
na opću sigilografiju tog doba, bosanski pečati imaju svoje
specifičnosti. Po društvenoj ulozi vlasnika mogu se svrstati u
pečate bosanskih vladara, oblasnih gospodara te pečate poje-
dinih feudalaca. Veliki prijestolni pečati bosanskih kraljeva po
svojoj umjetničkoj izradi spadaju u vrhunska djela ove vrste
u čitavoj Evropi.
Među općim socijalnim simbolima posebno je važan mač

kao simbol slobodnog čovjeka uopće, a posebno vojnika, zatim
koplje i luk sa strijelom kao oznake ratnika, ali i pripadnika
privilegovanog sloja feudalnog društva. Specifičan staleški
simbol predstavlja i tzv. djedovski štap za koji se misli da su ga
kao znak dostojanstva nosili neki funkcioneri bosanske crkve
(djed, gost i dr.). Religiozni simboli imali su važnu ulogu u životu
srednjovjekovnog čovjeka. Na tlu Bosne sačuvani su simboli
kršćanstva istočne i zapadne crkve i specifični simboli bosan-
ske crkve, a dugo su se održali i simboli stare slavenske religije.
39
Mehmed Bublin
Područje bosanske države dijeli se na oblasti ili zemlje

(Bosna, Hum i Donji Krajevi, Gornji Krajevi). Svaka oblast obič-
no se dijeli na župe, a kasnije na knežine, gradske i varoške
općine. Osnovne jedinice feudalnog sistema činile su vlastelin-
ska i kmetovska selišta. Ekonomsku osnovu feudalnog društva
činila je poljoprivreda, ali su značajni bili i trgovina, zanatstvo i
rudarstvo. U XIV vijeku, naročito dolaskom Sasa, veoma važnu
ulogu dobija i rudarstvo, tako da su rudarski proizvodi postali
najznačajniji artikli izvozne trgovine. Rudarstvo je dalo snažan
podsticaj razvoju domaćeg zanatstva i trgovine. Za pojačani
razvoj rudarstva vezano je i kovanje novca.
Važan faktor u ekonomiji srednjovjekovne Bosne bili su

Dubrovčani.13 Preko njih je išao glavni dio izvozne i uvozne
trgovine, a oni su i najvažniji organizatori i finansijeri naj-
značajnijih poslovnih poduhvata, kreditori domaćih trgovaca,
zakupci carina, majstori raznih zanata i sl. U svim značajnijim
gradovima Bosne Dubrovčani formiraju svoje stalne kolonije.
Geografski položaj Bosne između dviju kultura Istoka i Zapada
znatno je utjecao na njenu kulturu. Ovi utjecaji manifestovali
su se i u sukobima, ali i međusobnom prožimanju i slabljenju
elemenata istočne i zapadne kulture.
Ekonomski uslovi su i kod bosanskih gradova u srednjem

vijeku bili bitan element u razvoju urbanizacije. Naročito je
razvoj rudarstva, posebno proizvodnja metala i soli, podstakao
formiranje gradova i doprinio njihovom daljem napretku. Uz
rudarske jame, pored rudara Sasa, okupljaju se trgovci, u pr-
vom redu Dubrovčani. Tako postepeno nastaju naselja rudara i
trgovaca u rudarskoj oblasti srednje Bosne i srednjeg Podrinja.
Rudarska proizvodnja podsticala je i kovanje domaćeg

novca i izradu nakita u rudarskim centrima. Ban Stjepan II je
prvi bosanski vladar koji kuje domaći novac. Utvrđeni gradovi
predstavljaju najznačajnije graditeljsko ostvarenje u srednjem
vijeku, a bilo ih je oko 350, od čega se danas može ubicirati oko
13 Desanka Kojić-Kovačević, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države,

Veselin Masleša, Sarajevo, 1978.
40
200. Ovi gradovi bili su svojevrstan štit za zaštitu prostora

slično kao u tadašnjim gradovima srednjovjekovne Evrope.
Značaj istraživanja ovih gradova leži u njihovoj dokumentar-
noj vrijednosti o životu jedne epohe, ali i njihovom utjecaju na
budući razvoj gradova Bosne. Osnovni elementi ovih gradova
su bedemi i kule. Veličine prostora opasanog zidovima kreću
se od nekoliko stotina kvadratnih metara do površine od 1000
do 10.000 m2. Forma gradova obično je nepravilni poligon s 15 i
više uglova, maksimalno prilagođen uslovima terena.
Najveći broj gradova ima samo jednu glavnu kulu, koja je

često jedina kula u gradu. Najrazvijeniji gradovi mogu imati i po
više glavnih kula, zbog toga što pojedini građevinski ansambli
unutar gradskih zidina nekada predstavljaju posebne cjeline
koje imaju svoj vlastiti sistem odbrane. Takav je slučaj s Bobov-
cem, koji ima glavnu kulu u kompleksu Kraljevog dvora, te kulu
uz građevinski kompleks zvani Crkvice, koja je također vlastiti
odbrambeni sistem. Slično je i na Borču (Mala gradina, Dvor,
Velika stijena) i na Črešnjevu (Mala gradina, Velika gradina).
Glavna kula je najbolje utvrđeni dio grada, kako po terenskom
smještaju, tako i po graditeljskim kvalitetama. Njena funkcija
je prvenstveno odbrambena, a u njoj boravi posada sa zapo-
vjednikom. Raspoloživi prostor obično je od 25 do 50 m2. Prozori
su rijetki s nekoliko otvora, obično izrađenih kao strijelnice.
Ostali dijelovi fortifikacije utvrđenih gradova su usjeci, jarci
i pokretni mostovi, a grad obično ima jednu ili više cisterni.
U razvoju grada karakteristična su dva značajna fakto-

ra, i to: vojno-odbrambeni, koji je zahtijevao prilagođavanje
14
razvoju ratne tehnike, i grad kao naseobina. Razvoj grada –

utvrde doživljavao je vremenom transformaciju u prostornom
i funkcionalnom pogledu. Prostorno povećanje utjecalo je i
na raščlanjenje u veći broj odbrambenih zona. Gradski zidovi
postaju deblji i viši, a poboljšava se i zidarska tehnika.
14 Husref Redžić, Srednjovjekovni gradovi u Bosni i Hercegovini,

Sarajevo-Publishing, Sarajevo, 2009.
41
Mehmed Bublin
Veliki prostori i bedemi znatne dužine zahtijevali su i podi-

zanje većeg broja kula sa specifičnim funkcijama u pogledu
odbrane, a kule su građene s 3 do 5 spratova.
Srednjovjekovni gradovi (Burgovi) u Bosni po svom po-

ložaju mogu se podijeliti na gradove na uzvisinama, gradove
u ravnici i gradove na vodi.
Najviše su zastupljeni gradovi na uzvisinama, a po veli-

čini imamo najveće, srednje i male gradove u vlasništvu feu-
dalaca ili vladara.
U sastavu velikih gradova bili su prisutni sljedeći važni

arhitektonski objekti (kao i kod gradova Zapadne i Srednje
Evrope): glavna odbrambena kula, glavna stambena kula, be-
demske kule, bedemi na kapijama, dvorac, a unutar bedema
ponekad i zasebne zgrade, kapela, kuhinja i ekonomske zgrade
(štale, kovačnice, hambari), te bunari ili čatrnje (cisterne).
42
Stari gradovi: Stilska pripadnost gradova može se odrediti prema vre-

(s lijeva na desno)
menu nastanka, broju kula, pravilnosti tlocrta utvrde, načinu
Srebrenik, Maglaj,
Kastel u Banja Luci, Gradačac, obrade kamena, maltera i drugim općim građevinskim ozna-
grad u Velikoj Kladuši i kama. Po općoj koncepciji, tlocrtnoj i prostornoj, gradovi Bosne
srednkovijekovni dio
se vezuju za stilove romanike i gotike.
grada u Bihaću
Romanički utjecaji u rano doba dolazili su iz Primorja,

kao i kasniji gotički utjecaji. Gotički utjecaji dolazili su još i iz
Ugarske i Hrvatske.
Graditelji su porijeklom bili iz Dalmacije, naročito Du-

brovnika. Postoje brojni tragovi o tome da su i bosanski dje-
čaci odlazili na izučavanje zanata u Split i Dubrovnik, pa je
očigledan doprinos domaćih majstora koji je izražen u načinu
izvođenja rustičnih konstrukcija i naivnom oponašanju skul-
pturnih elemenata.
43
Mehmed Bublin
Arhitektura i dekoracija stećaka u srednjovjekovnoj Bo- Srednjovijekovni grad

Hodidjed, Vratnik Sarajevo
sni pripadaju istom vremenu i zajedno s arhitekturom gradova
predstavljaju specifičan i značajan umjetnički doprinos sred-
njovjekovne bosanske države.
Lokacije gdje su nastajali srednjovjekovni gradovi Bosne

često imaju kontinuitet s ranijom gradnjom utvrđenja, i to u
doba Ilira gradina, a u doba Rima kastruma, burgusa, stražar-
nica – specula i carinarnica – mensionesa.
Urbani razvoj grada u prvoj etapi vezan je za razvoj

upravno-političkih funkcija. U okviru postojećih gradskih
bedema podižu se kuće za smještaj upravno-političkih funk-
cionera. Ove kuće su nekada pravi dvorovi (Travnik, Ključ,
Blagaj i dr.), ali je bilo i manjih stambenih zgrada.15
15 D. Kojić-Kovačević, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države.
44
Prostor unutar bedema imao je vladarske i vlastelinske

dvorove (u Bobovcu, Jajcu, Kreševu, Samoboru na Drini, Cekali
na Drini, Blagaju, Boraču, Travniku), kuće za stanovanje lica
iz uže pratnje, zgrade za smještaj posluge i pomoćnog osoblja,
spremišta za hranu i oružje, krojačnice, a ponekad i ostale
zanatske radionice. Osim u iznimnim slučajevima, nije bilo
prostora za kuće trgovaca i zanatlija. Prema istraživanjima
izvršenim na Bobovcu, kompleks dvora sačinjavali su: dvije
palače (gornja i donja), zgrade za smještaj zanatskih radionica,
Grad Bobovac spremišta za žito i druge namirnice, štale za konje, kovačnice,
dvije cisterne za vodu te niz sporednih zgrada za spremišta i
stanove posluge i odbrambeni objekti (kule i bedemi). Izvan
kompleksa dvorova nalazi se grobna kapela (kraljevski mauzo-
lej), veća palača, javna cisterna, trg, odbrambeni bedemi i kule
i podgrađe.16 Gradska kapija je izgledala monumentalno, a na
njenom vrhu bio je uklesan kraljevski grb. Unutrašnje uređenje
odlikovalo se bogatom dekoracijom. Prozori i dovratnici bili su
ukrašeni kamenim reljefima. Pojedini ukrasi i kapiteli stubo-
va bili su obojeni zlatnom bojom, a zidovi obloženi tapetama
(platnenim zavjesama). Prozori su bili ostakljeni, a prostorije
su se zagrijavale keramičkim pećima. Posuđe, čaše i pribor za
jelo mahom su bili od zlata i srebra. Odjeća i ruho držali su se
u bogato izrezbarenim škrinjama, a od ostalog namještaja bile
su stolice, stolovi, police i sl.
Jajce, kraljevski portal na

tvrđavi, XV stoljeće
U okviru gradskih zidina građene su i crkve i drugi sa-
kralni objekti (Ključ, Soko na Plivi, Jajce, Bobovac itd.). U Jajcu
se, pored kraljevog dvora, posebno ističu odbrambeni objekti
uz Banjolučku i Travničku kapiju, zatim crkva Sv. Luke, grobna
crkva – katakombe, gradsko groblje i Medvjed-kula. U grad-
skim naseljima srednjovjekovne Bosne trg se ističe i izdvaja
kao glavni i središnji prostor. Trg je i najvažniji dio grada gdje
se okupljaju trgovci, zanatlije, kupci, prodavci i seljaci iz oko-
line, pa se na trgu, u stvari, odvija sav poslovni i javni život
bosanskih gradskih naselja. Trgovi se često organizuju i u
podgrađima (varošima).
16 Marko Vego, Naselja bosanske srednjevjekovne države, Svjetlost, Sarajevo

1957.
45
Mehmed Bublin
I u srednjovjekovnim bosanskohercegovačkim gradovima,

dubrovački trgovci, poput stranih trgovaca u ostalim evropskim
gradovima, živjeli su grupisani u pojedinim ulicama ili čak
kvartovima, iako u našim gradovima ima i drugačijih slučajeva,
gdje su dubrovački trgovci bili i u najvažnijim i najistaknutijim
dijelovima grada. Dubrovačke kolonije postojale su u: Olovu,
Jajcu, Boraču, Višegradu, Goraždu, Kreševu, Fojnici, Vrhbosni,
Foči, Deževicama, Visokom i nekim drugim mjestima. Posebno
organizirane saske kolonije postojale su u Srebrenici i Fojnici.17
Saznanja o stambenoj arhitekturi u gradovima su dosta

oskudna. Na oblik i unutrašnjost kuće snažan utjecaj imalo je
zanimanje stanovništva, pa su ponekad kuće trgovaca imale
i radnje i prostor za čuvanje robe, a kuće zanatlija i radionice.
S razvojem trgovine u gradovima se podižu i kuće, domovi,
stanovi za odmor i noćenje putnika i za smještaj njihovih ko-
nja. Bosanski kraljevi Ostoja, Tvrtko II i Tomaš zvanično se
obavezuju Veneciji da će u svim krajevima bosanske države
mletački trgovci imati kuće za stanovanje i gostionice.
Pravo podizanja i posjedovanja gradova imao je u prvom

redu vladar. Osim vladara podižu ih i pojedine velikaške poro-
dice koje su vremenom postale i gospodari autonomnih oblasti,
kao što su: Hrvatinići u Donjim Krajevima, Hranići – Kosače u
Humu, Pavlovići u Srednjem Podrinju, Radivojevići u Zapad-
nom Humu te Zlatonosovići i Dinjičići u sjeveroistočnoj Bosni.
Dvorovi bosanskih vladara bili su u: Sutjesci, Bobovcu, Podvi-
sokom, Moštrima, Kreševu, Neretvi i Jajcu. Vladari su najčešće
boravili u Sutjesci, Bobovcu i Podvisokom, a potkraj samostal-
nosti i u Jajcu. Kuća u kojoj stanuje feudalac u srednjovjekovnoj
Bosni nosi naziv dvor. Već samim nazivom vlastelinski dvor
izdvaja se od kuća seoskog i gradskog stanovništva. Dvor slu-
ži za stanovanje vlastelina i njegove porodice, a s obzirom na
funkciju vlastelina, jednim dijelom dobija i karakter javnosti.
Tragovi velikog broja srednjovjekovnih dvorova sačuvali su
se i u toponomastici.
17 Pavao Anđelić, Bobovac i Kraljeva Sutjeska, stolna mjesta bosanskih vladara u

XIV i XV stoljeću, Veselin Masleša, Sarajevo, 1973.
46
Gradska kuća unutar srednjovjekovnog grada i varoška

kuća u otvorenim zanatsko-trgovačkim naseljima predstavlja-
ju posebnu vrstu stambene arhitekture koja je građena u pr-
vom redu zavisno od zanimanja stanovništva, uslova smještaja,
kao i socijalnog i etničkog porijekla.18 Osnovni građevinski
materijali su kamen i drvo, kao i upotreba bondruka i šepera.
Zidanje kamenom u velikoj mjeri vršeno je suhozidom, a rjeđe
se kao vezivo upotrebljavala glina i krečni malter. Krov je pre-
težno bio od drveta, prekriven je daskom, slamom ili kamenim
pločama. Osim stambenih i gospodarskih zgrada, najbrojnija
kategorija građevinskih objekata bile su zanatske radionice,
kovačnice i mlinovi.
U srednjovjekovnoj Bosni, putevi su međusobno povezi-

vali gradove s okruženjem. Osnovno transportno sredstvo bio
je tovarni konj, a nivo razvoja puteva znatno zaostaje za onim
u rimskom periodu. Putevi su građeni u dolinama rijeka i na
pravcima iz doba Rimljana. Tamo gdje je trebalo prelaziti rijeku,
za prelaz su najčešće služili rimski mostovi – malo je mostova
izgrađeno u srednjem vijeku, a i to što je građeno uglavnom
je u drvetu. Čuven je most na Neretvi (niže od sadašnjeg Sta-
rog mosta u Mostaru), zatim most u Počitelju te drveni most
na Prači. Postoji nekoliko objekata o kojima se sačuvao naziv
ili legenda, što upućuje na pretpostavku o njihovom srednjo-
vjekovnom porijeklu. Jedan vanredno lijep primjer mosta je-
ste ćuprija u Stocu. Ovaj očito veoma stari most, bez sumnje
najstariji u ovom gradu, svojom rustikalnošću i arhaičnošću
zaslužuje posebnu pažnju.
Umjetnost nastala u srednjovjekovnoj Bosni pod mno-

gobrojnim utjecajima nema ravnomjeran razvoj, jer stalni i
povremeni nemiri utječu na kontinuitet razvoja, usmjeravajući
ga k novim tokovima. Međutim, posmatrajući u cjelini, ona
ima karakteristike autentičnog stvaralaštva čiji su duhovni
elementi čas usklađeni, čas raspršeni u potrazi za novim ele-
mentima izražavanja. Početni pokušaji prerastaju u veliki broj
18 Ćiro Truhelka, Naši gradovi, opis najljepših sredovječnih gradova Bosne i Herce-
govine, J. Studnička i dr., Sarajevo, 1904.
47
Mehmed Bublin
Jedan od najstarijih
izvornih rješenja forme i eventualno kompozicije, u kojoj se
epigrafskih spomenika s
skladno smjenjuje bogatstvo tradicije i istočnjačke fantastične latiničnim pismom, Repovine
flore i geometrije. kod Livna, IX stoljeće.
Ta spoznaja, što trajno ostaje na površini ovih kretanja, i

likovna obrada, upisana i održana u apstraktnoj ornamentici
i izgrađena u bogatstvu forme, sjedinjuje u sebi umjetničku i
utilitarnu vrijednost.
S ovakvim temama prepliću se i druge teme u kojima se

naslućuje i izvjesna moralna sinteza svojstvena kompoziciji,
gdje se mijenjaju pojedinačni likovi i skupine, što je ustvari
dualistička simbolika u dvosmislenoj igri svjetlosti koja treba
da zadovolji religiozne iluzije.
Simetrija ovih elemenata i instinktivna težnja k nužnom

ritmu i obliku spontano izražava iskonsku težnju i potrebu
za kontinuitetom, jedinstvenim i elementarnim sistemom.
Ta filozofija oblika ima svoju najdublju prošlost ne samo kao
trenutni refleks nego kao realnost života.
Ako se posmatra historijski, onda razvojna linija um-

jetnosti od njezinih prvobitnih formi centara Srednjeg istoka
prelazi stilske faze od idealizma, preko realizma, do natura-
lizma, a ovom odgovaraju stilske karakteristike površinskih
plastičnih (reljefnih) i slikarskih varijanti.
Tako je nov, do tada nepoznat oblik ornamentike, pro-

govorio jezikom domaćeg umjetnika i rezultat je artikulacije
48
srednjovjekovne linije, što je odavno spajalo raznorodna izra-

žajna sredstva vizualnog jezika.
Linija bizantijske čipke, slonovače i metala pretvarala se u

jedinstvene naturalističke romanske linije, u snažni i izražajni
motiv bosanske heretičke plastike, da bi preko nemirnog rene-
sansnog bogatstva slobodnih motiva i gotske uznemirene linije
prešla na orijentalno oblikovanje beskonačnih flornih formi.
Pod terminom “zlatarstvo”, u srednjem vijeku pa i nada-

lje, podrazumijevaju se sve grane umjetničke obrade metala,
pošto su predmeti od željeza, bakra i olova u većini slučajeva
pozlaćivani, pa je termin zlatarstvo ušao u upotrebu.
Iz spisa, naročito onih izdatih u Dubrovniku, može se

vidjeti da je postojala specifična bosanska moda, kako kod
plemstva, tako i kod vladara.
Istočnjački predmeti turskog porijekla uveliko su u upotre-

bi u Bosni, pa i u Dubrovniku, i prije turskog okupiranja Bosne.
Najznačajniji kulturni utjecaji dolazili su sa zapada, i to

preko Dubrovnika, Splita i Zadra, zatim preko južne Italije, a
kasnije sjeverne (Venecije) i srednje Evrope, naročito Ugarske.
Utjecaji Hrvatske i Slavonije, Srbije i Bizantije također su bili
prisutni, ali u manjoj mjeri u odnosu na spomenute centre.
Žarišta kulturnog života u Bosni su dvorovi vladara i

nekih viših feudalaca, samostani franjevaca i pravoslavni ma-
nastiri, zatim kuće krstjana, pripadnika Crkve bosanske, te
kasnije varoši i gradovi. Osim kraljevskog dvora obrazuju se i
drugi kulturni centri u gradovima: Bobovcu, Sutjesci, Visokom,
Fojnici, Olovu, Stocu, Foči, Borču (Gornji Krajevi), Srebrenici,
Jajcu (Donji Krajevi).
Sva kulturna pa i politička zbivanja u periodu od XII do XV

u Bosni ne mogu se objasniti dominantnim utjecajima pataren-
stva, bogumilstva, odnosno Crkve bosanske. Ovaj utjecaj je bez
49
Mehmed Bublin
sumnje bio značajan, ali ne i dominantan. Kulturni razvoj u ve-

likoj je mjeri bio vezan za ekonomski razvoj, i to naročito razvoj
trgovine, zanatstva, rudarstva, a kasnije posebno i gradova.19
Dokumenti iz prve polovine XV vijeka dokazuju da, kako

u samom Dubrovniku, tako i drugim mjestima Bosne i Srbije,
turski upotrebni ukrasni predmeti stalno cirkuliraju i tako
vrše posredno utjecaj i prije dolaska Turaka, čak i u Dubrovniku.
Ovi susreti utjecali su i na fizionomiju formiranja vlasti-

tih kulturnih kvaliteta. U okviru ovoga originalnog stvara-
nja leže vrijednosti staroslavenske kulturne baštine. Tako je
sticajem historijskih prilika u ovoj epohi Bosna u kulturnom,
vjerskom, pa i političkom pogledu predstavljala poseban en-
titet u odnosu na Zapad i Istok. Elementi istočnog i zapadnog
kulturnog kruga su: pravoslavlje prema katolicizmu, ćirilica
(i grčko pismo) prema latinici i (donekle) glagoljici, bizantij-
sko-srpska umjetnost prema zapadnoevropskoj romanici i
gotici itd. Glavni domaći bosanski elementi su: samostalna
država u politici, bosanska crkva u religiji, bosanska ćirilica (i
bosanska glagoljica) u pismenosti, umjetnost stećaka u kamenu
i umjetnost u metalu, minijaturi, zlatarstvu.
U literaturi su prvi put 1530. godine zabilježeni podaci o

stećcima od strane putopisca Benedikta Kuripešića. Stećcima
se nazivaju bosanski srednjovjekovni kameni nadgrobni spo-
menici. Najčešći njihovi nazivi su grčka groblja, mramorje i
mašeti, a u nauci se uglavnom nazivaju stećci.
Nekropole stećaka obično su locirane nedaleko od naselja,

pored puteva i na izdignutim mjestima u odnosu na okolinu,
da se živi češće podsjećaju na umrle, a da umrli s pogodnog
mjesta mogu osmatrati svoj zavičaj. Prvi grobovi i nadgrobnici,
odnosno nekropole, obično su zauzimali najistaknutije bre-
žuljke ilirskog grobnog tumula ili zaravni, odnosno proplanke.
Grobovi i stećci su redovno orijentisani po pravcu zapad–istok,
19 Nada Klaić: Srednjovjekovna Bosna, politički položaj bosanskih vladara do Tvrtk-

ove krunidbe (1377. g.), Eminex, Zagreb, 1994.
50
po prirodnoj sunčanoj putanji, tako da je glava umrlog bila na

zapadnoj, a noge istočnoj strani. U ovo doba sahranjivanje je
vršeno i ispod zemljanih humki. U više slučajeva mrtvaci su
bili obučeni, a uz njih su nađeni i razni grobni prilozi (kera-
mika, nožići, pojasevi, naušnice i dr.). Prema teritoriju raspro-
stranjenosti utvrđeno je da je najveći broj stećaka nađen na
području Bosne, a znatno manji na području Srbije, Hrvatske i
Crne Gore. Tako je prema posljednjim evidencijama na teritoriji
Bosne registrovano 59.593 ili 86,9% svih stećaka.
Bilo je različitih mišljenja o vremenu nastanka stećaka,

ali se na osnovu najnovijih istraživanja smatra da potječu neg-
dje iz druge polovine XII vijeka, da se intenzivno klešu u drugoj
Nekropola stećaka,
Radimlja kod Stoca
polovini XIV i u XV vijeku i traju do kraja XVI vijeka.
51
Mehmed Bublin
Stećak u polju
Stećak kod Zgošće, Kakanj

XIV-XV stoljeće
52
Oblici stećaka najviše privlače pažnju – po tome se ra-

zlikuju od drugih grobalja i to ih čini originalnim. Najstariji
oblik je ploča, a najljepši su sljemenjaci. Sljemenjaci sa šindrom
i brvnima podsjećaju na staru bosansku planinsku kuću. Naj-
izrazitija i najvrednija umjetnička karakteristika stećaka su
njihovi reljefi. Najozbiljniji napor u utvrđivanju liste i siste-
matizacije reljefa obavila je američka slikarka Marian Wen-
zel.20 Sve reljefne vrste svrstala je u 18 kategorija: geometrijski
motivi, bordure, arhitektonski motivi, krstovi, udubljenja i
obruči, rozete i polumjesec, krin, spirale, grozd i loza, grane
i drveća, oružje i oruđe, ptice, jelen, konj, pas, riba, zvijer i
ostale životinje, ruke, glave, polufigure, usamljene figure, kola,
konjanici, lov, motivi šindre, brvna, kruga, akontusa i nekih
zanimanja. Prisutni su također konjanički i pješački turniri.
Reljefni motivi stećaka po likovnim kvalitetima spadaju u
izvanredna umjetnička djela, dok su mnogi jednostavnog, pa i
naivnog izraza, ali najčešće neposredno i snažno djeluju na in-
telekt i dušu promatrača, što su obilježja umjetnički vrijednih
dijela. Iako najveći broj reljefnih motiva potječe još iz dalekih
paganskih vremena, ipak se na njima osjeća najsnažniji pečat
kršćanske umjetnosti. Takvo porijeklo uslovljava i njihovo
tumačenje. Većina njih u suštini je vezana za kultove smrti
i uskrsnuća čovjeka.21 U stilskom pogledu umjetnost stećaka
je najviše povezana s romanikom i gotikom primorja, ali je
primjetno i prisustvo umjetnosti Bizantije
Natpisi stećaka pisani su narodnim jezikom, a pismo je

stara bosanska ćirilica koja je različito nazivana, ali najorigi-
nalniji naziv bio bi bosanska epigrafska ćirilica. Natpisi imaju
likovnu vrijednost po svojim slovima, rasporedu, kompoziciji,
čistoti klesarske obrade i cjelovitom estetskom izgledu.
Izradom stećaka i natpisa bavili su se ljudi koji su po-

znavali ovaj posao, a postojali su i centri klesarske djelatnosti.
Mnogi istraživači pojavu stećaka vezali su za bosanske hereti-
20 Marian Wenzel, Bosanski stil na stećcima i metalu, Sarajevo-Publishing, Sara-

jevo, 1999.
21 Šefik Bešlagić: Stećci – kultura i umjetnost, Veselin Masleša, Sarajevo, 1982.
53
Mehmed Bublin
ke (bogumile). Međutim, vremenska i prostorna rasprostranje-

nost nije u podudarnosti s organizovanjem i djelovanjem Crkve
bosanske, pa je mnogo opravdanije govoriti o podudarnosti
stećaka i bosanske države.
Natopljeni konvencijom kulture, ovi reljefi su u rafinira-

noj igri svjetlosti mekane kao hod srne, i ovi jahači, obavijeni
mjesečinom, djeluju dematerijalizirano kao pojave tihog i zabo-
ravljenog sna. Čovjek ima osjećaj da stoji pred ruševinama jed-
ne davno potonule Atlantide, koja nam progovara kroz nijansu
koprenu tajanstvenih dozivanja o stvarima danas potpuno
nepoznatim. U ovoj skulpturi otvaraju se prostori zakarpatskih
i azijskih daljina, ona nam diže zavjesu nad pogledima sve do
Kavkaza i Perzije. Ovi uznemirujući detalji gotovo savreme-
ne postimpresionističke tehnike, ova bogata partitura puna
lirizma, ovaj kompendij znanja i moralne svijesti, sve nam
to dokazuje jedan neobično visok umjetnički potencijal koji
djeluje sugestivno.
Umjetnost stećka
54
Reljefni motivi se najmanje mogu uzeti kao argumenti

teorije o bogumilskim stećcima. Krstovi i vinova loza s grozdo-
vima tipični su ortodoksni kršćanski motivi. Astralni motivi
su u najvećoj mjeri staro slavensko pagansko naslijeđe. Muške
pojedinačne figure su portreti umrlih, a ne portreti Hrista ili
pokojnika u obliku Hrista. Jelen i lov na jelena su poznata pred-
stava iz srednjovjekovnog kršćanskog ikonografskog reper-
toara. Scene kola i turnira su pravi odraz zapadnoevropskog
viteštva. Stoga stećke treba vezati i za vjerski i za svjetovni
život. Oni su u velikoj mjeri narodna umjetnost, što se vidi i
po velikom broju naručilaca. Po svojim glavnim karakteristi-
kama predstavljaju originalnu kulturno-umjetničku pojavu
srednjovjekovne Bosne.
Može se reći da je umjetnost stećaka samo izdanak jedne

izgubljene umjetnosti (rezbarstva, zlatarstva i veza – tkanja),
koja je morala biti daleko jača po broju učesnika u stvaranju i
po raznovrsnosti u korištenju, ali i po umjetničkoj vrijednosti
svojih ostvarenja.
Duboko ukorijenjena umjetnost stećaka nije naglo pre-

stala, kako to neki misle. Ova umjetnost je nastavila da živi
putem drugih vrsta nadgrobnih spomenika u Bosni i susjed-
stvu. Najistaknutiji izraz te umjetnosti ogleda se u nišanima
iz XV i XVI vijeka, krstačama i stubovima iz XV do XVIII vijeka
pa i danas živi u izmijenjenom obliku.
Društvene snage koje su bile nosioci kulturnog razvoja u

prvom redu su vladari, viši slojevi feudalaca i crkve. Gradovi
su kasnije s razvojem također postali organizatori umjetničkog
rada. Od umjetničkih tehnika zastupljeni su niski i visoki re-
ljef, ali i puna plastika. Postoje znatne sličnosti nekih reljefa s
drvorezbarijom koja je vjerovatno u ono vrijeme bila razvijena
umjetnička djelatnost i čija se tradicija sačuvala sve do danas.22
22 Đuro Basler, Umjetničko blago Bosne i Hercegovine, Svjetlost, Sarajevo, 1987.
55
Mehmed Bublin
Nakit je omiljeno sredstvo ukrašavanja, naročito kod

vlastele. Pored prstenja, gradsko stanovništvo se ukrašavalo
i naušnicama, cojama, odnosno jednom vrstom krune, zatim
vijencima bosanske izrade, iglama i drugim nakitom. Snažan
utjecaj na izradu nakita imao je Dubrovnik. Marian Wenzel
utvrdila je da ornamentima ukrašene srebrene i pozlaćene
posude, prstenovi, pojasevi i drugi metalni predmeti pred-
stavljaju najvažnije umjetničke forme u Bosni tokom XIV i XV
vijeka. Bosanska umjetnost, iskazana na metalu, nalazi se u
“kraljevskom srodstvu sa stećcima”, kao drugom osnovnom
obliku umjetničkog izražavanja u srednjovjekovnoj Bosni. U
umjetničkoj obradi metala i kamena u srednjovjekovnoj Bosni
mogu se raspoznati različiti utjecaji Istoka (Bizanta) i Zapada
(Mađarska, Italija, Francuska), ali i islamske sjeverne Afrike,
odnosno Levanta. Svi ti utjecaji u okviru bosanskog društva i
bosanske duhovnosti rezultirali su “bosanskim stilom”, jednim
osebujnim i prepoznatljivim umjetničkim izrazom. Umjetnički
predmeti bosanskog stila rađeni u metalu razasuti su po mu-
zejima svijeta (Zagreb, Beograd, Metropolitan, Ermitaž i dr.).
Često im je neopravdano utvrđeno porijeklo iz Srbije.
U Grabosima s kraja XIII i XIV vijeka pronađeni su umjet-

nički predmeti, nakit, tekstil, novac, visoke umjetničke vrijed-
nosti, koji nisu samo iz uvoza nego i s domaćeg područja, koje
je bilo pod snažnim utjecajem Panonije i Jadrana. To ukazuje
na snažne ekonomske veze srednjovjekovne Bosne s Evropom
i Mediteranom.23
Prikriveni sljedbenici smatrali su da postoje dva božan-

ska principa koji se međusobno bore. To je ustvari borba princi-
pa ostvarenosti i neostvarenosti, transcendencije i imanencije.
Transcendencija je ono duhovno, ono što nadilazi svakodnevni
život užitka i grijeha, dok je imanencija ono zemaljsko, životno,
što je vezano za grijeh kojeg se čovjek mora osloboditi. Njihove
moralne osobine bile su pravičnost i poštenje, a osuđivali su
gramzivost, nepoštenje i duge poroke.
Predmeti crkvenog muzeja,

23 Ivan Lovrenović, Labirint i pamćenje, kulturnohistorijski esej o Bosni, Kreševo Fojnica
Oslobođenje, Sarajevo, 1989.
56
Dosta razuđena historijska građa koja je sačuvana u Du-

brovačkom arhivu bosanske bogumile naziva redovnicima,
krstjanima, svetim ili božijim ljudima.
U literaturi su prisutni nazivi krstjani i Crkva bosanska,

kao i patareni maniheji. Originalna historijska građa nastala
u srednjovjekovnoj Bosni je: Zbornik Hvala Krstjanina, Rado-
slavov Zbornik i Mletački zbornik.
Treća grupa su natpisi na stećcima, kao i ostali materijali.

Na prostor srednjovjekovne Bosne kršćanstvo je moglo doći
posrednim putem ili iz Makedonije od tamošnjih slavenskih
propovjednika ili iz sjeverne Dalmacije. Prema ostacima cr-
kvenog graditeljstva preovladava pretpostavka da je druga
varijanta prihvatljivija, jer je identificirano da je u periodu od
VIII do XII vijeka preovladavalo graditeljstvo tzv. dalmatinskog
tipa. Interesantne su i refleksije raskida istočne i zapadne crkve
Pacifikal iz Franjevačkog 1054. godine, što je moglo utjecati na pojavu drugih dogmi i na
samostana u Kreševu
prostoru Bosne.24
U historijskim izvorima do kraja XII vijeka pa dalje stalno

se konstatira postojanje bosanskih bogumila, uvijek se eviden-
tiraju akcije protiv njih u srednjovjekovnoj Bosni, što ukazuje
na to da se trebaju tumačiti kao autentični znak Bosne po svim
prepoznatljivim manifestacijama.
Prema “zabludama” bosanskih bogumila iz druge polovi-

ne XIV vijeka njihovo vjersko učenje zasniva se na sljedećem:
prije svega ističu da postoje dva boga, da je veći bog stvorio sve
duhovno i nevidljivo, a manji, tj. Lucifer, sve tjelesno i vidljivo.
Negiraju Hristovu ljudskost te govore da je imao neko prividno
i prozračno tijelo i da nije trpio i umro, te tako ni uskrsnuo,
zatim tvrde da nije s pravim ljudskim tijelom uzašao na nebo.
Bogumili odbacuju Stari zavjet osim knjige Psalama i da su
osuđeni svi proroci zajedno s patrirsima i svima koji su živjeli
prije Hrista. Kažu da je sveti Ivan Krstitelj osuđen, da je Mojsi-
24 Salih Jalimam, Historija bosanskih bogomila, Društvo studenata DEMUS, Tuzla,

2002.
57
Mehmed Bublin
jev zakon dao đavo koji mu se prikazao u gorućem grmu, a da

je rimska crkva – crkva idola, te da se svi oni koji joj pripadaju
– klanjaju idolima. Za sebe tvrde da su prava crkva Hristova i
nasljednika apostola, te da su pravi nasljednici Petra.
U čisto vjerskim odnosima bosanski bogumili odbacuju

krštenje vodom tvrdeći da se takvim krštenjem ne može dobiti
oproštenje od grijehova i da se dijete prije upotrebe razuma ni
na koji način ne može spasiti. Niječu uskrsnuće tijela, tj. tvrde
da se ne može tjelesno usksrnuti, zabacuju sakrament tijela
Hristova i ne priznaju sakrament potvrde kao ni posljednje – da
se onaj ko se oženi ne može spasiti u vjerskim doktrinarnim
stvarima. Doprinos gilostizizma, kao što se konstatira, mno-
gostruk je kao radikalno određenje prema svemu što se javlja
u vjerskom životu i na Istoku i na Zapadu.
Naime, dualizam se ispoljava u odnosu čovjeka i svijeta,

kao i odnos između svijeta i Boga. Sve ovo počinje učenjem o
bosanskoj transcendentnosti u njenoj prvobitnoj čistoći, za-
tim se prati historija nastanka svijeta kao posljedica nekog
primordijalnog narušavanja svijeta, blaženstva. Ovaj gubitak
integriteta božanstva dovodi do pojave nižih sila koje postaju
tvorci vladaoci ovog svijeta.
Bogumilsko odbacivanje svakidašnjeg svijeta toliko je

daleko od bilo kojeg standardnog shvatanja vjerskih obrednih
kulturnih tačaka i vjerskih manifestacija da se sve mora i treba
tumačiti kao zaseban, jedinstven i neponovljiv pogled na svijet,
vjeru i tumačenje spasenja i to odražava njegovu simboličku
formu krizu svijeta u jednom konkretnom historijskom peri-
odu u fazi ljudskog života.
Dodirne tačke u vjerskom učenju bosanskih bogumila i

heterodoksnog misticizma kojem je osnov islam mogu se doku-
mentovati nizom sigurnih potvrda, kao npr. bogumuli su vjero-
vali da Isus Hrist nije razapet, nego je neki iluzoran lik, te su se u
ovom pogledu djelimično slagali s Kura’nom. Pet puta su dnevno
molili, postili, padali su na koljena, izražavali blagorodnost Bogu.
58
Evidentno je da je vjersko učenje bosanskih bogumila po

mnogim svojim manifestacijama, tajnim i javnim, spoljnim i
unutarnjim, pružalo mogućnost za stvaranje jednog alterna-
tivnog pogleda na svijet, njegove manifestacije, sve ono što se
može staviti u službu države i društva i time se predstaviti i
obesnažiti snagu susjednih crkava. Činjenica je da u vjerskom
tumačenju bosanski bogumili negiraju sve osnovne temeljne
postavke katoličke, ali i pravoslavne crkve. Najznačajniji i na-
jinteresantniji primjerci bosanske bogumilske književnosti su
tri sačuvana srednjovjekovna zbornika, od kojih jedan komple-
tan, drugi nešto okrnjen, a treći predstavlja svojevrstan kurio-
zum po svojoj kompoziciji i sadržaju. Najkompletniji je Hvalov
zbornik, rukopis sačuvan u cjelini, sljedeći bosanskobogumil-
ski rukopis Mletački zbornik, kojem jedino nedostaje kraj, a
treći je Zbornik krstjanina Radosava.
Katolička crkva shvatila je izvještaje o pojavi neomanihej-

stva u Bosni kao veliku opasnost za svoj interese, pogotovo što
je neomanihejstvo, u formi patarenstva, albigenstva i drugih
zapadnih oblika te heretičke linije, bilo veoma snažno u sje-
vernoj Italiji i u južnoj Francuskoj. Naročito je to bilo akutno
kada je inkvizicija došla do podataka da je centar te heretičke
sljedbe zapravo u Bosni i kada se pokazalo da je herezijarh, tj.
papa svih heretika, sjedio u Bosni, da su u Bosnu išli heretici
iz cijele Evrope da se tamo školuju na heretičkom univerzitetu
i da se taj herezijarh nazivao “did” Crkve bosanske i svih neo-
maniheja. Rim je u Bosnu poslao ne samo vizitatore, kao Casa-
mariu npr., ne samo krstaške čete iz Ugarske, nego i čete božijih
ratnika, tj. fratara dominikanaca, koji su imali za dužnost da
spriječe utjecaj ove hereze i da vraćaju stanovnike Bosne u
jedino ispravnu katoličku vjeru i Rimsku crkvu. Dominikanci
nisu imali uspjeha u svojoj akciji, a razlog tome je bila nasil-
nost njihovih postupaka i grub odnos prema stanovnicima,
a poznato je da Bosanci ili Bošnjani, kako su se tada nazivali
stanovnici Bosne, nisu trpjeli nasilje u bilo kojem obliku, nisu
ga trpjeli, ni poštovali, pa ga nisu mogli ni slijediti. Zbog toga
je Crkva poslala pripadnike novostvorenog reda franciskana,
tj. reda Male braće ili sljedbenika svetog Franje Asiškog, koji
59
Mehmed Bublin
su bili red siromaha i koji su kao takvi bili mnogo bliži ljudima
od oholih dominikanaca. Tako su prvi franjevci u Bosnu došli
još 1291. godine, a njihova stalna vikarija ustanovljena je 1340.
godine. Od tada se franjevački red u Bosni razvio, stabilizirao
i postao veoma značajan faktor vjerskog, ali i ukupnog života
u njemu. Sliku o radu franjevaca čitalac može dobiti iz veoma
dobre studije dr. Julijana Jelenića Kultura i bosanski franjevci,
koja je objavljena prije Prvog svjetskog rata, a godinu dana
prije posljednjeg rata bila je reprintirana u ediciji “Kulturno
naslijeđe” izdavačke kuće “Svjetlost” Sarajevo.
Franjevci su se u vraćanju u život katolicizma u Bosni

pokazali mnogo uspješniji od svojih prethodnika. Oni su živjeli
jednostavnim životom naroda i brinuli o njegovom vjerskom
statusu i interesima, te su se i u duhovnom i u političkom smi-
slu poistovjećivali s narodom Bosne, odnosno Bošnjanima –
kako se tada narod Bosne nazivao i kako su ga svi ostali zvali.
To se vidi iz njihove literature i iz činjenice da su se svagda
nazivali Bošnjani, Bošnjaci, Iliri i da su svoj jezik zvali bosan-
skim, bošnjačkim i ilirskim. Sultan Mehmed Fatih izdao im
je ahdnamu kojom su dobili prava za ispovijedanje svoje ka-
toličke vjere. I danas su oni važan faktor i državne i političke
i kulturne i duhovne situacije Bosne, dok je s Hercegovinom
drugačije, osobito nakon izdvajanja Provincije Hercegovine iz
nekadašnje velike Provincije.
Martin Luter se, u ime doktrine apostola Pavla o spasenju

pomoću vjere, suprotstavio propovjednicima Katoličke crkve
koji su prodavali indulgencije (opraštanje grijehova). On se
zalagao za vraćanje vrijednostima Novog zavjeta, propovije-
danje vjere na narodnom jeziku, isključenje posredništva pape
između vjernika i Boga i brojnih rituala i svetaca Katoličke
crkve. Njegova reforma, odnosno protestantizam, kao novi
pristup tumačenju kršćanstva, imao je ogromnog utjecaja na
razvoj zapadnog svijeta.
Starješina bogumila zvao se djed ili did, a gost i starac bili

su njegovi pomoćnici. Kao dobri dogmatičari bili su poznati na
širim prostorima, pa su im dolazili studenti, odnosno pristalice
60
Ikone starih manastira

Bosne i Hercegovine
61
Mehmed Bublin
heretičkog učenja iz mnogih evropskih zemalja, a najčešće iz

Italije i Francuske. U Bosni je, ustvari, djelovala jedinstvena
škola na kojoj se izučavala dualistička doktrina.
U svakodnevnom životu upotrebljavale su se tkanine

italijanskog i dubrovačkog porijekla, keramika, staklo, nakit,
odjeća, mehko pokućstvo, oružje. Umjetnička obilježja imaju i
predmeti umjetničkog zanatstva – kalupi u kojima se kovao no-
vac. Postignut je veliki napredak u svim vidovima materijalnog
života. Potreba za luksuzom izražava se u boljem načinu odi-
jevanja, upotrebi srebrenog posuđa, nakita i ostalih predmeta
od srebra, kao i skupocjene tkanine i odjeće. Razni predmeti
od srebra su znak društvenog prestiža i ličnog bogatstva.
Slikarski radovi su u velikoj mjeri bili vezani za zidno

slikarstvo. Crkveno slikarstvo rađeno je uglavnom na drve-
tu, a ukrašavano je pozlatom ili drugom obradom na vratima
i prozorima, kako u crkvama, tako i u dvorovima velikaša.
Najčešće su slike s vjerskim motivima, privatnim i javnim
kultom, zatim izrada grba, naročito na štitniku i zastavama
feudalca. Sva poznata slikarska djela rađena su pod utjecajem
gotike. Utjecaji u slikarstvu dolazili su iz Dubrovnika, Splita
te pojedinih slikarskih škola iz Italije.
Ukrašavanje rukopisa predstavlja specijalnu granu sli-

karske djelatnosti koja se naziva iluminacija. Već odavno su
uočene pojedine specifičnosti u načinu ukrašavanja bosanskih
rukopisa, ali tek u novije vrijeme sazrela je spoznaja o egzisten-
ciji i značaju bosanske minijature kao posebnog pravca u okvi-
ru slikarstva na južnoslavenskim prostorima. Najpoznatija
djela su Evanđelje bosanskog kneza Miroslava s kraja X vijeka,
zatim Mostarsko ili Manojlovo evanđelje te evanđelje Divoša
Tihoradića. U iluminacijama ovih djela dominiraju životinjski i
ljudski likovi i imaju bitne osobine zapadnoevropske romanike.
U relativno čiste gotičke iluminacije iz perioda XIV i XV vijeka
spadaju iluminacije Hrvojevog misala i dio minijatura Hvalo-
vog rukopisa. Uprkos heterogenim stilskim i ikonografskim
utjecajima, po arhaičnom karakteru ornamentike, neobičnom
62
izboru ikonografskih motiva te šematiziranju i specifičnom

tretmanu bosanska minijatura daje dojam originalnosti, pa
se može reći da je izvjestan slikarski pandan klesarskoj um-
jetnosti stećaka.
Glavni nosioci pismenosti bili su funkcioneri crkvenih

organizacija i dijaci. Međutim, dok je svećenicima i redovni-
cima pismo služilo samo kao sredstvo za obavljanje njihove
službe, dijacima je pisanje bilo zanimanje – profesija, a mate-
rijali na kojima se pisalo najčešće su bili drvo, platno, metal,
kamen, pergament i papir. Najvažniji materijal za pisanje ipak
je bio pergament. Osim redovnog i najčešćeg naziva dijak, za
istu funkciju se u dokumentima koriste i naziv gramatik, pisar,
pisac, logotet i dr. Dijaci se pojavljuju kao pisari pravnih spisa,
crkvenih knjiga i natpisa, a povremeno obavljaju i poslove
diplomatskog karaktera.
Povelja Kulina bana Dubrovčanima najvažniji je doku-

ment naše rane pismenosti. Ona je izdata 1189. godine kao Ku-
linovo odobrenje i dozvola Dubrovčanima da slobodno trguju
i putuju po njegovoj državi. Njeno značenje je mnogostruko,
mada su najvažnija ova dva aspekta. Prvo, to je nesumnjiv i
neoboriv dokaz da je Kulin ban vladar Bosne bio nezavisan i
suveren gospodar svoje zemlje i da je u njoj vladao bez poli-
tičke ili neke druge podložnosti drugim okolnim vladarima.
Drugo, to je dokument koji dokazuje već tada postojeći visok
stepen pismenosti koja je vladala u Bosni, kao što dokazuje i
da je jezik tog vremena bio veoma razvijen, da je imao široku
razumljivost za pučanstvo i sve druge kojima je bio namijenjen,
pa čak i nama danas, a ne kao što je slučaj s nekim drugim
jezicima okolnih zemalja, u kojima je jezik govora i jezik pisma
bio sasvim različit. U tom dokumentu se vidi da je u Bosni
održan kontinuitet jezičke kulture do današnjih dana, kada
to jezičko jedinstvo, nažalost, neki žele da unište.
63
Mehmed Bublin
Duhovne vrijednosti srednjovjekovne Bosne
Srednjovjekovnu Bosnu, kao nijednu drugu zemlju Bal-

kana, oblikuju utjecaji dva velika civilizacijska kruga: grč-
ko-bizantijskog pravoslavnog i zapadnoevropskog katoličkog,
ali i visok stepen stvaralačke samostalnosti u znaku veoma
živih autonomnih slavenskih i ilirsko-slavenskih pretkršćan-
skih tradicija. Za bogumilstvo, ma koliko je i danas predmet
tumačenja, objašnjenja, konfrontacija, nepobitna je činjenica
da je značajno utjecalo na profilisanje duhovnog, političkog i
kulturnog života medijevalne Bosne.
Stećci kao najkarakterističniji spomenici srednjovjekov-

ne Bosne s brojnim epitafima pokazuju kako je čitava ta umjet-
nost bila daleko od vladajućih religijsko-filozofskih mistifika-
cija srednjeg vijeka. To su jednostavne, ljudske, poetski snažno
iskazane poruke, čak s vrlo oskudnim povijesnim podacima.
To su poruke minulih generacija onima što nastavljaju da žive.
Natpisi su pisani bosanskom ćirilicom, tzv. bosančicom.
Nakon ponovnog čitanja pjesama Maka Dizdara25 shvatio

sam da je ovaj izuzetni pjesnik i vizionar kroz iščitavanje u
kamenu stećaka ispisanih poruka, kroz slova, riječi, znakove
zapisivane kroz dugo vrijeme i prostor na kojem su prisutni,
uspio kroz poeziju natopljenu filozofskim nadahnućem i zagle-
danu u prošlost i budućnost dati najbolje tumačenje duhovnosti
Bosne, kako u toku u trajanja srednjovjekovne države, tako i o
njenom usudu koji se očekuje u budućnosti.
O pjesmi “Gorčin” pjesnik kaže: Godinama me muči fe-

nomen srednjovjekovnog čovjeka Bosne (zbog koje su anđeli
pocrnjeli, a Satanel dobio nove bore). Satima sam stajao pred
stećcima nekropola ove zemlje, smještenim pod noge prastarih
šuma. Sa kamenih gromada ulazili su u mene raznoliki simboli
sunca, isprepletenog bilja i ispruženih ljudskih ruku. Noću sam
opkoljen zapisima sa margina starih knjiga čiji redovi vrište
upitnicima apokalipse. U pohode mi tada dolazi spavač ispod
25 Mak Dizdar, Kameni spavač, Svjetlost, Sarajevo, 1988.
64
kamena. Njegove blijede usne od miljevine otvaraju se da bi

njegov nemušti jezik postao zvučan. U njemu prepoznajem
sebe, ali još nisam siguran da sam na putu skidanja plašta sa
ove tajne.” Čovjek očito ne zna puteve koji ga očekuju u be-
skrajnom prostoru, vremenu i šta mu u životu donose. Opis
života daje se kroz razne teme vezane za život djevojaka, igara
plesa, lova i drugih događaja. Posebno su prisutni opisi sunca,
ruku, mjeseca i beskonačnosti vremena. S dosta simbolike, pa
i poruke, dat je položaj ljudske ruke.
O životu i smrti daju se razne poruke, a za smrt se kon-

statuje da je zemlja sjemenom smrti posijana, ali da smrt nije
kraj. Jer smrti zapravo i nema i nema kraja. Smrću je samo obasjana
staza uspona od gnijezda do zvijezda.
Prolaznost života, skupljanje bogatstva ukazuje se i na

kraju života, gdje sa smrti ništa čovjek ne ponese. U životu
u srednjovjekovnoj Bosni, prema kamenoj knjizi srednjovje-
kovlja u čitanju Maka Dizdara, prepoznaju se brojne životne
poteškoće, stalno ratovanje i ugroženost Bosne.
Kuća Bošnjana bila je stalno otvorena za goste ma od kuda

dolazili, jer je gostoprimstvo izgleda bilo jedno od značajnih
obilježja čovjeka srednjovjekovne Bosne.
O zemlji Bosni napisana je jedna od najljepših pjesama:

Pitao jednom tako jednoga vrli pitac neki: A kto je ta, šta je ta,
da prostiš, gdje je ta, odakle je, kuda je ta Bosna, rekti. A za-
pitani odgovor njemu hitan tad dade: Bosna, da prostiš, jedna
zemlja imade, i posna i bosa, da prostiš, i hladna i gladna, i k
tomu još, da prostiš, prkosna od sna.
U pjesmi “Modra rijeka” Mak Dizdar šalje univerzalnu

poruku svim ljudima svijeta i sudbini koja ih u životu očekuje:
Nikto ne zna gdje je ona / malo znamo al je znano // iza gore iza
dola / iza sedam iza osam / i još huđe i još luđe / preko mornih
preko gorkih // preko gloga preko drače / preko žege preko stege
65
Mehmed Bublin
// preko slutnje preko sumnje / iza devet iza deset // i još dublje
i još jače / iza šutnje iza tmače // gdje pijetlovi ne pjevaju / gdje
se ne zna za glas roga // i još huđe i još luđe / iza uma iza boga //
ima jedna modra rijeka / široka je duboka je // sto godina široka
je / tisuć ljeta duboka je // o duljini i ne sanjaj / tma i tmuša ne-
prebolna // ima jedna modra rijeka // ima jedna modra rijeka – /
valja nama preko rijeke
Kroz pjesmu “Poruka” govori se o stalnoj zloj sudbini čovjeka

Bosne, a osnovni izvodi iz pjesme sadrže poruke:
Doći ćeš jednog dana na čelu oklopnika sa sjevera / I srušiti do

temelja moj grad (...) Pa tajno ćeš kao vješt uhoda sa zapada / Moje
žilište sažeći / Do samog dna / I pada / I reći ćeš onda svoje tamne
riječi / Sada je ovo gnijezdo već gotovo / Crknut će taj pas pseći /
Od samih / Jada (...) Pa kao mudar badac sa istoga / Što drugom
brani da bdije i snije / Sasut ćeš / Otrov / U moj studenac / Iz koga
mi je / Piti (...) Oružnik si najzad najstrožiji / I istražnik božiji /
Krvav do očiju / Do očaja / Bijesan / Od borbe / Za žive / I mrtve
/ Robe (...) Zapalit ćeš me znam / Na tvojoj presvetoj / I svijetloj /
Lomači // Koja / U / Tebi / Eto / Već / Niče (...) I bit ću vjeruj kao
stanac kamen / Dok posao svoj ne svršiš / I ne svrši / Posao / Tvoj
/ Plamen (...) (Ne rekoh li ti već jednom / Da o meni zaista ne znaš
ništa – / Da ne znaš ništa o mome luku i strijeli / Da ništa ne znaš
o mome štitu i maču / Da nemaš pojma o tim / Ljutim oružjima
/ Da ne znaš ništa o mom bijednom tijelu / Niti kakav on žarki
plamen / U sebi / Ima) // Čekam te / Jer te znam / Doći ćeš opet
jednog dana // (Zakleo si se čvrsto na to / Na kaležu na križu na
oštrici mača / Pijan od pojanja prokletstva i dima tamjana) (...)
Navikao sam davno na tvoje pohode / Kao na neke velike bolesti
/ Što stižu iz daleka // Kao na goleme ledene i strašne vode / Što
donosi ih sve jača / Ova noćna rijeka / Tmača
Ova pjesma je takvo proročanstvo da je skoro u detalje

opisala strahote agresije koju smo nedavno preživjeli od strane
naših najbližih susjeda. Zločini koje su nam činili planetarno
su poznati po svojoj brutalnosti u ubijanju, logorima, silova-
njima, protjerivanju stanovništva, rušenju gradova i njihovoj
66
opsadi, što je sve rezultiralo osudama Međunarodnog suda

kao zločinački poduhvat i genocid.
Već preko stotinu godina oficijelni naši historici pišu kako je Bosna
pala bez otpora, a zna se da se uporno odupirala blizu stotinu
teških ljeta najmoćnijem tadašnjem svjetskom carstvu. Zna se
da su Bosanci prvi veći sukob s turskom silom imali i pobjednički
priveli kraju 1388. kod Bileće, godinu dana prije boja na Kosovu
u kome su i sami u velikom broju učestvovali, pomazući kneza
Lazara, kao što su ga pomagali s uspjehom u bici na Pločniku, a da
je posljednje bosansko-humsko uporište Novi na moru (što ga po-
diže kralj Tvrtko I kao Sv. Stjepan, čije je ime kasnije promijenjeno
u Herceg-Novi) izgubljeno 1486. Evropa, koja je kroz tri stoljeća u
tu “zemlju nevjerničkog korova i trnja” slala samo uhode, palikuće,
robce i inkvizitore, zlurado je slušala glasove kako propada iz dana
u dan to zlehudo kraljevstvo, vjekovima napadano sa svih strana.
Pad Bosne pod Osmansko carstvo i njegovu vladavinu od

četiri stoljeća bitno su promijenili prostor i čovjeka Bosanskog
kraljevstva, čija je dinastija Kotromanića vladala sedamsto go-
dina ovim prostorom i čija je kultura i civilizacija pripadala
evropskom krugu po svim karakteristikama, osim religije bo-
gumilstva, koja je proglašavana herezom od njenih susjeda i bila
uzrok mnogim nedaćama. Osmansko carstvo donijelo je sasvim
novu religiju islam, kao i potpuno nove civilizacijske vrijednosti.
Na ovaj način Bosnu su obilježile bitne promjene u civi-

lizacijskim vrijednostima, a naročito u novoj religiji islamu,
čije posljedice živimo i danas. Time je Bosna ponovo postala
smetnja kršćanskoj Evropi.
Miroslav Krleža je u svojim bosanskim medijevalnim

temama iznio vrlo interesantne stavove o stećcima:
Nema ni jedne ljudske pojave koja bi na ovim spomenicima klečala

sklopljenih ruku u molitvi pred smrću i nema ni jedne u proskinezi
pred veličanstvom bizantijskih ili rimskih bogova i božanskih
namjesnika.
67
Mehmed Bublin
Bogumilska skulptura, kao centralna pojava na našem kulturno-

historijskom reljefu, stoji i danas pred nama kao monumentalan
i zagonetno mračan spomenik, kao kiparski ingeniozno ostvaren
sarkofag nad grobljem našeg umjetničkog i moralno-intelektu-
alnog nonkonforizma, kojega je nestalo u maglama i požarima
davno prohujalih vjekova i katastrofa, tako simboličnih za našu
mučnu i krvavu borbu, u čijem smo se vrtlogu izobličili do sl-
jepačkih gusala, do raje, do Morlakije i do baroknog graničarstva,
do tragične sudbine uskoka, galijota, martoloza i grencera.
Animalna, svježa, neukroćena, ova plastika penje se do monumen-

talnih razmjera trijumfalnog, granitnog dostojanstva, koje je u
svom gordom solipsizmu preživjelo okrutni i pakleni “memento
mori” crkve latinske, koja je u Bosni stala do biskupije podiže tek
pod protektoratom Alahovim.26
26 Miroslav Krleža, “Bosanske medijevalne teme”, Život, mjesečni časopis za

književnost i kulturu 14 (4/5), 1965, 3-18.
68
Osmanski utjecaji
Već u X vijeku prisutno je postepeno napredovanje seldžučkih
Turaka ka Bliskom Istoku gdje su primili islam. Od skromnih
početaka pod Osmanom (1281–1326), osnivačem Osmanskog
carstva, do zauzimanja Carigrada, Turci su u besprimjere-
nom pobjedničkom pohodu osvojili gotovo čitavu Malu Aziju
i velike dijelove Balkana. Pritom ih tek malo zadržala najezda
Mongola pod Timurom, čije se carstvo raspalo (1405) nekoliko
godina poslije pobjede nad Osmanlijama kod Angore (Ankare).
Impresivna se ekspanzija nastavila pod Mehmedom II (1451–85),
osvajačem Carigrada, koji je osvojivši Trapezunt i Karamani-
ju potpuno pokorio Malu Aziju, primorao Vlašku i Tatarski
kanat na Krimu da mu plaćaju danak i podvrgnuo pod svoju
vlast Moreju (Peloponez), Srbiju (1459), Bosnu (1463) i Albaniju
(1467), koja se pod vodstvom Skenderbega uzalud branila, te
Crnu Goru (1498), pri čemu je Turcima uvelike išla na ruku
unutrašnja nesloga u tim zemljama. Đenova je izgubila svoja
uporišta na Crnom i Egejskom moru, snažan položaj Venecije
na Levantu jako se poljuljao. Selim I (1512–20) turskom je osva-
jačkom naletu dao nove ciljeve, u kratko je vrijeme pregazio
Siriju, Egipat i Palestinu (1517), zadobio muslimanska sveta
mjesta Meku i Medinu, pa je faktički postao duhovnim pogla-
varom čitavog islama. Pomoću nadmoćne artiljerije, koja je
doprinijela već i padu Carigrada, on je Perzijancima, pripad-
nicima šiitske muslimanske sekte, oteo Kurdistan i dijelove
Mesopotamije. Njegov nasljednik Sulejman II Veličanstveni
(1520–66) carstvo je utrtim putem vodio dalje brzinom što je za-
ustavljala dah, potčinio je Bagdad, Gruziju i Armeniju, zauzeo
Jemen i Aden, pr čemu se sukobio i s Portugalcima, a svojem je
velikom admiralu Hajrudinu Barbarossi povjerio da zauzme
Alžir i Tunis. Sa zauzimanjem Rodosa, Tripolisa i mletačkih
Ciklada i s prodorima do ušća Tibera i do Nice postalo je jasno
da je Sredozemno more u kratko vrijeme dospjelo pod gotovo
potpunu kontrolu Osmanlija. Sulejman je istodobno prodirao
i na zapad, zauzeo je Beograd (1521), potukao Mađare kod Mo-
hača (1526) i 1529. sa 100.000 vojnika i stotinu topova opsjeo Beč,
69
Mehmed Bublin
iako bez uspjeha. Pri pregovorima o primirju 1533. on se ipak

ponašao sasvim kao pobjednik: Ferdinandu Austrijskom mi-
lostivo je “poklonio” mir i ovaj je morao pristati da uzme titulu
“sin sultana”, a Sulejman je dobio i veliki dio Ugarske (Budim
je pao u turske ruke 1541). Njegovi silni uspjesi, povrh kojih je
primorao još i Moldavsku i Sedmogradsku (Transvilvaniju)
da mu plaćaju danak, doveli su Osmansko carstvo do vrhunca
moći i pretvorili ga u značajan faktor evropske politike, koji je
utjecao čak i na život “običnog čovjeka”.
Razlozi tom brzom usponu nalazili su se i u neslozi među

kršćanima zapadnog svijeta i u njihovom dubokom neprija-
teljstvu prema pravoslavnoj crkvi, što je turska diplomacija
vješto iskorištavala.
Islamska vjerska iskustva, islamska misao, kultura,

historija i politički razvoj imali su od samog početka svoj vlasti-
ti put, koji je uključivao trajni kontakt s kršćanstvom, odnosno
kršćanskim društvima i državama. Taj se odnos može sagle-
davati na teološkoj i političkoj ravni. Na teološkoj ravni islam
je priznao nemuslimanska monetistička društva i pojedince.
Kur’an je ukazao na Muhameda kao posljednjeg poslanika u
dugom nedjeljivom lancu proroka. Kršćanska crkva vidjela je
muslimane kao heretike smatrajući konverziju na islam skoro
nemogućom, a islamsku vjersku praksu neprihvatljivom. Ovo
stanje, uz intervale međusobne tolerancije, od samog početka
dovodilo je do konflikata i animoziteta.
Područja pod osmanskom okupacijom u jugoistočnoj

Evropi postala su utočištem gotovo svih vjeroispovijesti, a
istočna Ugarska ujedno se oslobodila sve većeg pritiska habs-
burške Austrije – razlog više da se pomiri s relativno blagom
“pax Ottomanica”. Tome treba dodati neospornu privlačnost
društvenog uređenja Osmanskog carstva.
Za dobrobit stanovništva, osobito siromašnog, na uzo-

ran način brinuo se i široko rasprostranjeni sistem vjerskih
ostavština (vakufi), koji je izdržavao najrazličitije društvene
70
ustanove i podizao građevine svake vrste, od škola, preko bu-

nara, mostova i bolnica, do kuhinja, karavansaraja, domova
za siromašne i cesta.
Apsolutna vlast Sultana bila je garant stroge, neposredne

vladavine. Postojao je, doduše, Divan, neka vrsta ministarskog
vijeća, kojem su, na čelu s velikim vezirom, pripadali veziri,
diplomati i drugi visoki činovnici, ali dokle su god čast sultana
vršile energične ličnosti, politiku Visoke porte određivao je
jedino padišah, kako su još nazivali sultana. Ni ulema, sta-
lež učenih visokih svećenika, koji su pod predsjedništvom
šejhul-islama nominalno nadzirali ustrojstvo države i čuvali,
odnosno tumačili šerijat, vjerski zakon, najčešće nisu bili kadri
da se suprotstave sultanu, “sjeni Božijoj” i vrhovnom čuvaru
tog vjerskog prava. Sultani, posebno Sulejman Zakonodavac
(ar. El Kanuni; u evropskoj historiografiji poznatiji kao Sulej-
man Veličanstveni), pokušavali su za pojedine sandžake, po-
red vjerskog prava, uvesti i svjetovne zakone, kojima su htjeli
omogućiti pravilno rješavanje svih novonastalih problema, ali
nisu mogli nadvladati krute vjerske zakone šerijatskog prava,
kojeg su se kadije (suci) i muftije (ugledni muslimani) vjerno
pridržavali i u najudaljenijoj pokrajini, što je vijekovima spre-
čavalo pokušaje da se i Osmansko carstvo prilagodi zahtjevima
svijeta koji se brzo mijenjao.
Osmansko carstvo je u novoosvojene krajeve donijelo i

islam, odnosno novi obrazac religije, ali i društvenog života i
umjetnosti. Od objave Kur’ana Muhammedu u VII vijeku, islam
se širio nevjerovatnom brzinom na Bliskom Istoku i u sjevernoj
Africi i ostaje jedna od najzadivljujućih pojava u svjetskoj historiji.
Samo u toku dvije generacije nova vjera osvojila je veću

teritoriju i veći broj vjernika nego hrišćanstvo za tri vijeka.
Kako je bilo moguće da jedna skupina pustinjskih plemena
iznenada provali s Arabljanskog poluostrva i nametne svoju
vjersku i političku vlast stanovništvu koje ih je daleko prema-
šilo po broju, bogatstvu i kulturnom naslijeđu? Da su oni imali
prednost iznenađenja, veliku ratničku vještinu i fanatičnu
71
Mehmed Bublin
volju za pobjedom, da su i bizantijska i perzijska vojna moć

bile u opadanju – sve je to bilo dovoljno često naglašeno. Ove
sretne okolnosti mogu objasniti početne uspjehe Arabljana,
ali ne i trajnu prirodu njihovih osvajanja. Ono što je počelo
kao trijumf snage, pretvorilo se u trijumf duha kada je islam
stekao odanost miliona preobraćenika. Očigledno, nova vjera
je zadovoljavala potrebe ogromnog mnoštva naroda, potpunije
nego ijedna druga religija helenizovanog Orijenta.
Mnoge od svojih bitnih elemenata islam duguje juda-

ističko-hrišćanskoj tradiciji. Riječ islam znači “pokornost”;
muslimani su oni koji se pokoravaju volji Allaha, jedinog i sve-
mogućeg Boga, kao što je to otkriveno Muhammedu u Kur’anu,
islamskoj svetoj knjizi. Kur’an puno štošta pozajmljuje iz Biblije
i ubraja starozavjetne proroke, kao i Hrista, među Muhamme-
dove prethodnike.
Po etičkim zapovijestima islam je također sličan juda-

izmu i hrišćanstvu. S druge strane, u islamu nema rituala
za čije bi vršenje bilo potrebno svećenstvo; svaki musliman
ima pristup Allahu, a ono čega se treba pridržavati veoma je
prosto – molitve u određeno doba dana (nasamo ili u džamiji),
pružanje milostinje, post i hodočašće u Meku. Po Muhamme-
du, svi pravovjerni su braća, članovi su jedne velike zajednice.
Za života Muhammed je bio njihov vođa, ne samo u vjerskom
smislu već i u svjetovnim poslovima, tako da je potomstvu
zavještao vjeru koja je bila, isto tako, i nov obrazac društva.
Tradicija da i vjersko i političko vođstvo bude u rukama jednog
jedinog zapovjednika ostala je i poslije Muhammedove smrti.
Njegovi nasljednici bili su halife, Muhammedovi izaslanici, čije
je pravo na vlast počivalo na postavci da su vodili porijeklo od
Poslanikove porodice ili njegovih prvih pristalica.
Specifična odlika islama i jezgro njegove ogromne privlač-

nosti jeste mješavina etničkih i univerzalnih elemenata. Kao i
hrišćanstvo, i islam je otvarao svoje redove svima, podvlačeći
bratstvo vjernika pred Bogom, bez obzira na rasu i kulturu. Ali je,
kao i judaizam, bio nacionalna religija čvrsto usađena u Arabiji.
72
Islamska kultura počiva na filozofiji, nauci i umjetnosti

koja je imala velikog utjecaja na čitav svijet, a posebno Evropu.
Ova kultura bila je pod snažnim utjecajem indijske, perzijske,
mezopotamske, egipatske, helenske i bizantijske kulture, što je
doprinijelo ostvarenju velikih djela u nauci (naročito matema-
tici, astronomiji i medicini), u filozofiji, a posebno umjetnosti.
Počeci islamske umjetnosti su u najvećoj mjeri vezani

za džamiju. Međutim, iako je džamija ishodište islamske um-
jetnosti, u ovoj umjetnosti ostvareno je jedinstvo sakralnog
i profanog fenomena. Ovo možemo shvatiti ako znamo da
prostor džamije istovremeno služi za obavljanje molitava i za
društvene skupove vjernika.
Apsolutno duhovno poimanje božanstva, svijeta i čovje-

ka dovelo je u islamu do apstraktnog izražavanja u likovnim
umjetnostima. Zbog toga umjetnost nema zadatak da pred-
stavi vidljivi svijet, nego da pomoću razuma otkriva lijepo u
kosmičkom svijetu i zakonima koji vladaju njim, čovjekom i
njegovom sudbinom.
Osnovna karakteristika islamske umjetnosti otkriva se u

njenom jedinstvu i apstraktnom izrazu. Arhitektonski prostor
i dekoracija čine jedinstvo. Dekoracija je neodvojivi dio toga
prostora, ona je nužnost koja iz njega proizilazi. Matematski
zakoni geometrije i metrike arapskog jezika, koji je u Kur’anu
dosegao leksičko i muzičko savršenstvo, našli su izraza u ap-
straktnosti i racionalnosti ove umjetnosti. Matematska pravila
i muzički zakoni ritma, melodije i harmonije ušli su u filozofski
sadržaj i formalni izraz ove umjetnosti.
U svemu što stvara, islamski umjetnik je u službi nečeg

životnog i svrsishodnog, bilo da se radi o vjerskom obredu ili
nekoj svakodnevnoj ljudskoj radnji ili potrebi. Vrhunac deko-
Bosanski ćilim, dekoracija rativnosti dostignut je u epigrafici i kaligrafiji koja, kao i ara-
stropa i rezbarena vrata u beska, ne ukrašava samo sakralne spomenike nego sa zidova
bosanskoj kući − apstrakcija u
islamskoj umjetnosti džamije prelazi na posuđe, oružje, nakit i ostale upotrebne,
ukrašene predmete.
73
Mehmed Bublin
Cilj islamske apstraktne dekoracije, čiji je jedan od vidova

kaligrafija, jeste oplemenjivanje materije na koju se aplici-
ra i ostvarivanje jedinstva islamskog estetskog izraza svuda
gdje čovjek živi i radi. Islam je ideja jedinstva, čime se može
objasniti apstraktni karakter islamske umjetnosti, jer nijedna
figuralna slika ne može biti filozofski izraz ideje jedinstva.
Islamska umjetnost nije individualna, ona je nadindivi-

dualna. Čovjek razumom otkriva prirodne zakonitosti, njime
on spoznaje svijet stvoren od Boga, razumom on otkriva i lje-
potu. Razum i lijepo su u osnovi umjetničkih djela, ali kako su i
ljudska osjećanja shvatljiva pomoću razuma, to i ona učestvuju
u kreiranju umjetničkog djela, koje, po islamskom filozofskom
pogledu na svijet, mora biti lišeno individualne strasti. Zbog
toga islamska arhitektura ne izražava borbu sila u konstrukciji,
niti napetost ili zamah gibanja, nego estetski mir, filozofsku
smirenost svijeta stvorenog Božijom svemoći, u kojem je čo-
vjek samo sitni djelić beskraja u kojem vlada harmonični red.
Geometrizam islamske umjetnosti usko je povezan s arapskim
spekulativnim filozofiranjem, a osjećaj za ritam je razvijen kod
svih nomadskih naroda. Geometrizam i ritam su ušli u osnove
islamske dekoracije. Islamski umjetnik je znao da sopstvene,
kao i posuđene dekorativne elemente pretapa u svoj osobni
apstraktni izraz. Stoga je arabeska stvaranje slike bez figure i
istovremeno negacija slike u evropskom smislu. Kur’anski ajeti,
kaligrafski ispisani na zidu, nova su vrsta slike, koja gledaocu
pruža uživanje lijepog, ali ga lišava svakog individualnog uz-
buđenja, jer slika postaje riječ, odnosno riječ slika.
Utjecaj islamske umjetnosti na zapadnoevropsku ne može

se svesti samo na neke preuzete forme. Srednjovjekovna ro-
manička umjetnost XII vijeka značila je kraj grčke umjetnosti
i prihvatanje istoka sadržanog u asirskoj, persijskoj, feničkoj i
keltskoj dekoraciji, koja se u islamu transformirala kroz novo
filozofsko apstraktno poimanje svijeta. Romanički umjetnik,
često opat, nije imao teškoća u usvajanju ove nove umjetnosti.
I u savremenoj umjetnosti postoji utjecaj islamske apstrak-
cije, ali su razlike velike. Savremena apstraktna umjetnost
74
se oslanja na podsvijest i individualne unutarnje impulse, za

razliku od islamskog umjetnika, koji racionalnim apstraktnim
izrazom nastoji da definira jedinstvo pojedinačnih fenomena.
U islamskoj umjetnosti i simbolika igra važnu ulogu. Ona

nastaje iz islamske filozofije i religije, kao i misticizam, naro-
čito mistična tajna brojeva, koja je često prisutna u arhitekturi
i dekoraciji. Međutim, ni simbolika, ni misticizam brojeva i
geometrijskih oblika nisu bitna obilježja islamske umjetnosti.
Racionalna matematika, otkrivena u beskonačnim mogućnosti-
ma geometrije, ritmiziranje pojedinačnih elemenata u okviru
jedinstvenog izraza umjetničkog djela, muzika arapskog jezika
koja je našla svoj transformirani oblik u arhitekturi, arabeski i
kaligrafiji, to su stvarne osnove na kojima je nastala i razvijala
se islamska umjetnost. Od svojih prvih početaka nova umjet-
nost je imala u prvom redu vjerski karakter. Ona je zadržala
ovaj karakter u svim regionalnim školama do novijeg doba.
Islamska religija u potpunosti prožima svakodnevni život vjer-
nika. Može se reći da nijedna druga religija nije tako duboko i
svestrano inspirisala umjetnost kao što je to učinio islam.
Profesor T. Cuyler Young u radu “Utjecaj islamske kulture

na kršćanski Zapad” kaže:
Ovo je samo istorijski pogled koji je imao za cilj da nam ukaže

na veliki kulturni dug koji dugujemo islamu od onog momenta
kada smo mi kršćani u periodu od hiljadu godina putovali u is-
lamske zemlje njihovim profesorima, da kod njih učimo umjetnosti,
znanosti i filozofiju života, a u tome se ogleda i naša klasična
kultura, koju je islam tako divno čuvao sve dok Evropa nije bila
sposobna da je po drugi put prihvati i preuzme na čuvanje. Sve
ovo treba da se pomiješa sa dušom s kojom mi idemo prema islamu,
noseći mu naše kulture i druge darove. Kada je tako, idemo onda
u susret sa osjećajem ravnopravnosti ako mu vratimo što smo mu
dužni sa dobitkom, ali ćemo biti pravi kršćani ako zaboravimo
uslove razmjene i budemo dali ono što imamo iz ljubavi i zahval-
nosti za učinjeno dobro.
75
Mehmed Bublin
Jedinstveno islamsko carstvo bilo je kratkog vijeka. U X

vijeku ono se raspalo na tri države s centrima u Bagdadu, Kairu
i Kordobi. Kasnije, između XIII i XV vijeka, stvoren je čitav niz
manjih i većih islamskih država. U XVI vijeku veliki dio islam-
skog svijeta ponovo se našao ujedinjen u carstvu osmanskih
Turaka, koje je od polovine XVI vijeka do XIX vijeka obuhvatalo
zemlje Male Azije, Afrike i Balkana.
Učvrstivši se u Maloj Aziji, otomanski Turci stvorili su

treći tip džamije, ukrštajući seldžučku medresu i bizantijsku
crkvu s kupolom. Među najranije i najčudnije rezultate ovog
procesa spada drvena kupola džamije u Ulu u Erzurumu, koja je
uspješno izdržala zemljotrese koji su česta pojava u ovoj oblasti.
Turci su, prema tome, kada su ušli u Carigrad, bili dobro pripre-
mljeni da ocijene ljepotu Sv. Sofije. Ona je na njih ostavila tako
snažan utisak da se njeni odjeci javljaju na mnogim džamijama
sagrađenim u ovom gradu i na drugim mjestima poslije 1453.
godine. Jedna od najimpresivnijih, džamija sultana Ahmeda
I, potiče iz 1609–1616. godine. Njena osnova je razrađenija i
pravilnija od osnove Sv. Sofije. Osnova je kvadrat s glavnom
kupolom, uz koju se prislanjaju četiri polukupole umjesto dvije,
a na uglovima su četiri manje kupole kraj munare. Stupnjeviti
niz ovih kupola obrađen je s izvanrednom logikom i geometrij-
skom tačnošću, tako da je spoljašnost ove džamije puno sklad-
nija nego spoljašnost Sv. Sofije. Tako prva polovina XVII vijeka,
kada su sagrađene Tadž Mahal i džamija Ahmeda I, označava
posljednje cvjetanje muslimanske arhitekture.
Prva polovina XIII vijeka označava procvat seldžučke ar-

hitekture jednako u izgradnji džamija kao i u izgradnji javnih
objekata: medresa, karavan-saraja, škola, bolnica, mostova. To
je i vrijeme izgradnje jakih tvrđava u Konji, Sivasu, Kajseriji,
Divriku i Erzurumu. Mauzoleji zadržavaju u tlocrtu kružni
i poligonalni oblik, a pokriveni su kupolom koja spolja ima
piramidalni ili konični izgled, što podsjeća na šator – jurtu,
nekadašnji stan nomadskih Turaka u centralnoj Aziji.
76
Klasičnom periodu osmanske arhitekture dala su pečat

dva velika graditelja, sa svojim školama: mimar Hajrudin i mi-
mar Sinan. Mimar Hajrudin označava uvod u klasični period, a
mimar Sinan ne samo vrhunac klasičnog doba nego najviši nivo
osmanske arhitekture uopće. Mimar Hajrudin je bio glavni arhi-
tekt carstva za vladavine sultana Bajazita II (1482–1512). Njegovo
najznačajnije djelo je Džamija sultana Bajazita II (1501), nastala
pod neposrednim utjecajem konstruktivnog rješenja Aja Sofije;
prostorno, pak, ovdje je ostvareno centralno, a ne bazilikalno
rješenje. Brojni arhitekti koji širom Turskog carstva grade u
prvoj polovini XVI vijeka pripadali su školi ovog neimara.
Klasičnim se podrazumijeva vrhunac ostvarenja, a mno-

gi tvrde da stil Luja IV odgovara visokoj renesansi u Italiji ili
Periklovom dobu u antičkoj Grčkoj. Taj izraz se odnosi na ta-
kmičenje forme i sadržine klasične antike, a klasičan označa-
va svojstva i uravnoteženosti, kakve su imali klasični stilovi
visoke renesanse, i antičke umjetnosti.
Dolazak genijalnog mimara Sinana (1490–1588) na položaj

glavnog arhitekta carstva, 1539. godine označava početak novog
uspona turske arhitekture. Sinan je jedan od najvećih svjetskih
graditelja, a za života je realizovao preko 300 objekata razli-
čite namjene, kao što su: džamije, mesdžidi, medrese, tekije,
turbeta, imareti, bolnice, vodovodi, mostovi, karavan-saraji,
palate, magaze, hamami.
Period 1730–1808. godine odgovara periodu reformi u

Osmanskoj državi. Ukinuta je janjičarska vojska. Osjećaju se i
utjecaji velike Francuske revolucije 1789. U ovom periodu, oslo-
bodilački ratovi Srbije, Grčke i Egipta dovode do samostalnosti
ovih zemalja. Turska se otvara svim kulturnim evropskim
utjecajima, naročito francuskim. Sa zakašnjenjem od tri vijeka
dolazi do utjecaja renesansne umjetnosti u Turskoj.
Vladajući stil evropskog baroka prodire i u tursku arhi-

tekturu i potpuno je mijenja.
77
Mehmed Bublin
Renesansom se smatra smjena srednjeg vijeka ili, kako

se govorilo, hiljadugodišnjeg mraka, s ponovnim oživljavanjem
svih onih umjetnosti i nauka koje su cvjetale u klasičnoj antici.
Ovo se smatralo preporodom – rinascita na italijanskom (od la-
tinskog renasci – “ponovo se roditi”). Cilj renesanse nije bio da se
djela antike podražavaju, već da se dostignu njena savršenstva.
Barok je obilježio stil između 1600. i 1750. godine, a rođen

je u Rimu i mogao bi predstavljati završnu fazu renesanse ili
eru koja se izdvaja iz renesanse i modernog doba. Moglo bi se
reći da je barok sinteza gotike i renesanse. Francuzi su ovaj
stil nazvali i stilom Luja IV ili klasičnim.
Svi istaknuti navodi o utjecaju Osmanlija i islamu imali

su znatnog utjecaja na razvoj i život u Bosni.
Gravura Sarajeva iz XVII vijeka

s tvrđavom na Vratniku.
78
U osmanskom periodu gradovi su se masovno gradili

uglavnom ispred ili pored srednjovjekovnih gradova i utvrda,
slično kao u rimsko doba. Neki srednjovjekovni gradovi su
napušteni, a u gradovima gdje su Turci držali posadu vršene
su preinake i dogradnja. Često su u kuli gradili zidani kamini i
dimnjaci, a gotovo redovno su gradili manje džamije za posadu.
Ako je utvrđeni grad zadržao svoju važnost za odbranu

teritorije, osim tabija za topove, koje su gradili u skoro svakom
gradu koji su zauzeli i zadržali u svom odbrambenom sistemu,
dograđivali su nove kule i bedeme.
Ono što je posebno karakteristično u kontinuitetu razvoja

grada jeste nastavak izgradnjom orijentalnog dijela grada nepo-
sredno uz srednjovjekovni grad ili u njegovom podgrađu. Tako
su nastali neki od najljepših gradova u Bosni, kao što su: Počitelj,
Travnik (lijevo)
Jajce, Mostar, Trebinje, Tešanj, Travnik, Maglaj, pa i Sarajevo.
Počitelj (desno)
79
Mehmed Bublin
Mostar. Stari most u

Dijelovi ovih gradova predstavljaju svjetske vrijednosti, Mostaru izgrađen je 1566/67.
a neki su već upisani u listu svjetske baštine (Mostar). Tokom agresije na BiH
je srušen 1993. godine i
obnovljen 2004. godine.
Na formiranje gradova najznačajniji utjecaj imala je ori-
jentalna kulturna dominacija i upravna vlast, vojna vlast, legati
– zadužbine, kao i način pribavljanja zemljišta.
Klasifikacija gradova razlikovala je utvrđeno mjesto (pa-

lanka, hisar, kale) i otvorena gradska naselja (varoš, kasaba,
šeher). Varoš je predstavljala gradsko naselje ili dio naselja koje
je pretežno bilo naseljeno kršćanskim stanovništvom. Kasa-
bom su se nazivala muslimanska naselja, čije se stanovništvo
pretežno bavilo zanatstvom i trgovinom. Urbane postavke za
dobivanje takvog naziva bile su: postojanje stalno naseljenog
muslimanskog stanovništva, džamije, čaršije i pazarnog dana.
Šeher je veći grad naseljen pretežno muslimanskim

stanovništvom, koji ima raznovrsne vjerske, privredne
i društvene objekte – džamije, medrese, tekije, hamame,
bezistane, karavan-saraje.27
27 Behija Zlatar: Tipologija gradskih naselja na Balkanu u XVI vijeku, u: Gradska

kultura na Balkanu (XV–XIX vek), SANU, Beograd, 1988.
80
Može se konstatirati da su Osmanlije bili nosioci razvoja

gradske kulture i gradske civilizacije, a jezgra većine gradova
nastala su oko legata (vakufa), koje su osnivali ugledni ljudi.
Vakufi ili fondacije su stare institucije i datiraju iz vre-

mena puno prije pojave islama. Među Arapima od prvih dana
pojave islama počinju se osnivati vakufi kao institucije ute-
meljene na sunnetu (tradiciji). Oni svoju društvenu odrednicu
imaju u milosrđu, pa se prema tome sve kur’anske odredbe,
o milosrđu posebno, imaju odnositi i na vakufe kao pravno
formulisani dio milosrđa. Islamska nauka milostinju dijeli na
imperativnu (zekjat) i korisnu (sevap).
U Bosni i Hercegovini su svi, od seljaka do vezira, i sve

konfesije nastojali, prema svojim imovinskim prilikama, uče-
stvovati u izgradnji objekata koji će imati opću korist, tako da
je institucija vakufa28 odigrala izuzetno važnu ulogu u razvoju
gradova u osmanskom periodu. Početak današnjeg orijentalnog
Sarajeva utemeljuje Isa-beg Ishaković prvim svojim zadužbi-
nama koje su izgrađene 1457. godine. Gazi Isa-beg izgradio je
džamiju na lijevoj obali Miljacke (Careva džamija) i uvakufio
han Kolobara s dućanima.
Slično je bilo i u Donjem Šeheru u Banjoj Luci, gdje je uda-

rio temelje mnogim objektima Ferhad-beg Sokolović, kasnije
Ferhad-paša. Sagradio je čuvenu džamiju Ferhadiju, mekteb,
sahat-kulu, šadrvan i vodovod te kameni most preko Crkvi-
ne. Za uzdržavanje zadužbine uvakufio je 200 dućana, jedan
karavan-saraj, hamam, mlin, te saraj (dvor) za bosanskog na-
mjesnika. Poznati su i drugi značajniji legatori: Karađoz-beg
u Mostaru, Mehmed-paša Kukavica u Travniku, Ali-paša
Rizvanbegović u Stocu i drugi. Nema značajnijeg grada iz
osmanskog perioda gdje nisu podignute zadužbine, a najveća
zadužbina je Gazi Husref-begova u Sarajevu (džamija, medresa,
hanikah, bezistan i dr.). Stav prema ulaganju u opća dobra
Hanikah, Gazi Husref-begova medresa
u Sarajevu (gore) i Gazi Husref-begov
odražava Vakufnama Gazi Husrev-bega, pisana 1531. godine:
bezistan u Sarajevu (dolje) dio su
vakufa Gazi Husref-bega
28 Hajrudin M. Mulalić, Institucija vakufa u Bosni i Hercegovini, Svjetlost, Saraje-
vo, 2001.
81
Mehmed Bublin
Svakog umnog i razboritog čovjeka će se dojmiti, da je ovaj svijet

prolazan i zavičaj dosade i nesreća. Nije svijet ni kuća ni stan on
je tek prolaz, kroz koji se ulazi u kuću spasenja ili pakao, a za to
je pametan onaj, koji se na ovome svijetu ne prevari, koji mu ne
vjeruje, koji ga ne gleda ljubavnim očima, te mu se ne prilagodi.
Sretan je onaj čovjek, koji na sebi priliku uzima te današnji dan na
jučerašnji primijeni i koji, čekajući vrijeme smrti, u svome radu
ne pogriješi. Dobra djela gone zlo, a najuzvišenije od dobrih djela
je milodar, najuzvišeniji milodar je onaj, koji ostaje zauvijek, a od
dobrotvornih djela opet je najljepše ono, koje jest, odnosno koje će
se trajno ponavljati.
Koliko god grad bio malen, u svakom je prisutno jezgro

poslovnih i javnih sadržaja (čaršija) te rubni dijelovi namijenjeni
stanovanju (mahale). U jezgru su objekti proizvodnje i trgovine
– dućani, magaze, eventualno stupe, mlinice i tabhane, zatim
svratišta za putnike, tzv. hanovi i karavan-saraji, pa komunalni
objekti – vodovodi, česme, mostovi, javna kupatila (hamami),
sahat-kule i objekti kulture i obrazovanja (vezano za konfesio-
nalne osnove). Islam podrazumijeva i gradsku kulturu, sistem
života, te se i urbani razvoj sasvim prirodno oslanja na islamske,
tj. orijentalne uzore, što je uočljivo na većini gradova u Bosni.
Muslimani su svojim porijeklom vezani za islamsku kul- Kula Bećir-bega Čengića

na Rataju (lijevo)
turu i civilizaciju, koja se manje odražava u čisto vjerskim
manifestacijama, a mnogo više u kompleksnoj duhovnoj fizio- Sarajevo, Nadmlini (desno)
82
nomiji. U gradovima gdje je muslimansko stanovništvo brojno,

očigledan je utjecaj islamske kulture i na ostale narode.
U dosta širokom dijapazonu utilitarne arhitekture, u ko-

joj se najviše i zapaža prisustvo invencija i domaćih neimara,
stoji osnovna značajka da je gradnja u takvim mjerilima i vo-
lumenima koji odgovaraju onome ko koristi te objekte, a to je
čovjek. To nas vraća izjavama kao što je Protagorina: “Čovjek
je mjerilo svih stvari.” U našem vremenu ponovo počinjemo
da shvatamo takvu istinu, koja ostaje i pored svih novih do-
stignuća i ostvarenja.
Druga značajna vrijednost u izgradnji gradova tog doba

jeste harmonija između prirode i izgrađenih objekata. Prilago-
đavanje prirodnim uslovima i korištenje vode i zelenila bilo je
dosljedno provođeno. Niko više od orijentalca nije znao cijeniti
prirodni fenomen zelenila, a naročito vode. Voda je dobila i više,
primordijalno značenje, postala je predmet kulta, postala je
sadržaj rajskih vrtova. Striktno odvajanje zona rada (čaršije) i
stanovanja (mahala) tek je Atinskom poveljom iz 1934. godine
dobilo svoj puni smisao.
K. Doksijadis29 kaže:
Džamija Ferhadija u Banja Luci (gore)
Krajputaši, Donja Lučka kod Cazina, Kada jednom budemo kadri da pažnju ponovo usredsredimo na
prva polovina 20. vijeka (dolje)
čovjeka kao mjerilo zadovoljavanja koje mogu ponuditi ljudska
naselja, moći ćemo reći da je cilj urbanizma uspostavljanje na-
jbolje moguće ravnoteže između čovjeka i fizičke strukture naselja,
čovjeka i društva sa jedne strane, a prirode i naselja, koje je čovjek
stvorio, sa druge strane.
U općoj kompoziciji mase grada vidimo džamije, groblja,

hanove, stambene zgrade, dućane, sve objekte koji se nalaze u
čaršiji i u stambenim zonama – mahalama. To je isprepleteno,
odnosno povezano na tako skladan način da se granice i ne
raspoznaju. Kontaktna zona čini sklad i harmoniju koji ori-
jentalne gradove Bosne, zajedno s čaršijom i mahalama, čine
29 Konstantin Doksijadis, Čovek i grad, Nolit, Beograd, 1982.
83
Mehmed Bublin
vrtnim gradovima. To je najznačajnija osobina osmanskog

grada – formiranje i povezivanje izgrađenih tijela i masa što
se po svim načelima modernog urbanizma smatra umjetnošću
i predstavlja veliko dostignuće u razvoju misli o gradu i urba-
nizmu. Takvi principi su ostali općevažeći kroz sve vrijeme i Panorama Bosanske Kurpe.
Primjer bosanskohercegovačkog života
sad su vrlo aktuelni za modernu urbanističku misao.
u zajedništvu različitih kultura i religija
U prostornoj organizaciji gradova iz ovog perioda granica

između funkcionalnih zona nije oštro izdiferencirana pa se na
sadržaje čaršije kontinualno nadovezuju mahale, formirajući
tako jedinstvo urbanog tkiva. Na taj način je dinamičan život
čaršije prelazio u atmosferu intime porodičnog života u kućama,
avlijama, baštama, sokacima i mahalama, te pobožnosti i druže-
nja džematlija u mahalskim džamijama, tekijama, mektebima.
Osnovna i najbrojnija graditeljska jedinka u čaršiji je du-

ćan, a njegove varijacije daju više vrsta dućana, koji su građeni
od kamena i drveta. Dućan30 kao jedinka nije arhitektonsko
djelo posebne pažnje, ali je njegova vrijednost u arhitektonskoj i
likovnoj kompoziciji kao cjelini. Dakle, vrijednost čaršije nije u
njenim jedinkama, nego u samom ansamblu, koji čini jedinstvo. Baščaršija, Sarajevo
Ajas-pašina mahala, Johann Josef

Kirchner, 1879. JU Muzej Sarajeva
30 Alija Bejtić, Stara sarajevska čaršija jučer, danas i sutra, osnove i smjernice
za regeneraciju, Geodetski zavod za zaštitu i uređenje spomenika kulture,
Sarajevo, 1969.
84
Brusa-bezistan, sagrađen 1551. godine

(gore)
Džamija Sulejmanija (Šarena džamija)

Travnik, sagrađena 1757. Obnovljena
nakon požara 1816. godine (desno)
Čaršija nije bila samo zanatski i trgovinski (privredni)

centar. Ona je istodobno bila i kulturno-prosvjetni i duhov-
ni (društveni) centar grada. U sklopu čaršije su bile džamije,
crkve, jevrejski hramovi, medrese, biblioteke, mektebi, kara-
van-saraji i hanovi, imareti, bezistani, hamami, sahat-kule,
hanikasi, tekije, što ukazuje i na posebnu kulturnu vrijednost
ambijenta čaršije. Ulice u čaršiji su pratile prirodne karakte-
ristike terena, formirale finu izdiferenciranu mrežu, saobra-
ćajnice često esnafe povezane sa zonama za stanovanje – ma-
halama, a u čaršiji susrećemo i sebilje (natkrivene fontane) i
Gazi Husref-begova medresa u
vodoskoke, česme, muvekithane – priručne hronometrijske
Sarajevu
stanice, mostove, turbeta, groblja, javne nužnike.
Mahale su predstavljale funkcionalne stambene cjeline

(susjedstvo, komšiluk), a obično su imale tridesetak stambe-
nih kuća, džamiju, pekaru, mekteb, često bakalnicu, kafanu
i zajedničku česmu. Kuća je s avlijom i baščom osiguravala
integritet porodice, a mahala komšijske odnose. Time se osigu-
ravala identifikacija pojedinca sa stambenom kućom i njenim
okruženjem – mahalom. Bilo je naglašeno postojanje etike u
mahali, kao uostalom i u drugim dijelovima grada. Nije bilo
propisanih standarda u gradnji, nije propisana minimalna ili
85
Mehmed Bublin
maksimalna veličina objekata ili pojedinih elemenata, a ipak

je čitav kompleks objekata izuzetno skladan. Karakteristika
gradnje je manje ili više velika zbijenost unutar datog pro-
stora – zbijene kuće, mali sokaci, istaknuti doksatni zidovi,
osiguranje i zadovoljenje svih osnovnih potreba na jednom
mjestu. Osobenost takvog rješenja je u naglašenoj raščlanjeno-
sti svakog elementa, počevši od zida, avlije, magaze, mutvaka,
ženskih i muških dijelova kuće, divanhane i kamerije, gdje se
svaki dio ističe po svojoj individualnosti, ali ipak se spaja u
jedinstvenu kompozicionu cjelinu. Jasno odvojene cjeline čine
simbiozu svojim položajem i odnosom volumena ostvaruju
veze. Prirodna i logična smjena punih i praznih volumena
stvara dinamiku objekata s bogatstvom istaka i prozora, što
daje geometrijsku kompoziciju sjenki na bijelim zidovima. Svi
ti elementi međusobno se prožimaju postavljajući čovjeka u
središte i uzimajući ga kao mjeru.
Kuće su u nizu i naizmjenično se izmjenjuju s dvorištem

između njih, rjeđe s prizemnicama. Dvorišta (avlije) su ogra- Sahat kula i grad u Tešnju (gore)
Sahat kula u Livnu (dolje)
đena malim zidom. Ispusti, doksati, strehe, prelamanje uli-
ca, stepeništa, kaskadni nizovi kuća i praćenje nagiba ulica
predstavljaju vrlo jasno izražene principe i nepisano pravilo
građenja, jer se javljaju kao karakteristike u cijelom arhitek-
tonsko-urbanom naslijeđu osmanskog perioda.
U pogledu zadovoljavanja svih funkcija stanovanja, utili-

tarnosti i oblikovanja, stambena kuća ima visoke vrijednosti.
Ulice i kuće prate morfologiju terena. Gradnja na padinama
i poštivanje principa gradnje prizemlje + sprat omogućavali
su pravo na vidik i orijentaciju otvora prema ulici, panorami
grada i bašti, uz dosljedno poštovanje principa da se ne otvaraju
prozori prema susjednom dvorištu (avliji).
Stambenu kuću31 karakteriše lahkoća postignuta izbo-

rom materijala i konstrukcije, njen tolerantan odnos prema
susjedu (niko nikom ne zaklanja vidik), organsko kompono-
31 Sabira Husedžinović: Dokumenti opstanka (vrijednosti, značaj, rušenje i

obnova kulturnog naslijeđa), Muzej grada Zenice, Zenica, 2005.
86
vanje kuće s prirodom, s ciljem da se postigne jedinstvo pej-

zaža i gradnje, uključenje prirodnih ambijenata – vrta, bašče
i ozelenjene avlije – u prizemlje kuće, čak i na spratu u otvore
divanhane. Velika je uloga žive vode koja osvježava ovaj arhi-
tektonsko-urbanistički ambijent. Osmanski princip gradnje
jeste stvaranje harmonizovanih volumena, podređivanje svih
dimenzija stana mjeri čovjeka, s najmanje sredstava.
I danas, u većini gradova u Bosni pojedini dijelovi grado-

va po arhitektonskim i urbanističkim karakteristikama imaju
jasno izraženu orijentalnu fizionomiju. Najveći broj sačuvanih
arhitektonskih spomenika u ovim gradovima pripada klasič-
nom osmanskom stilu.
Mletački poslanik Katarino Zeno prošao je kroz Sarajevo

1550. godine. U svom putopisu kaže:
Ta varoš stere se među brežuljcima sa obadvije strane, puna je

vrtova i dobrih voćnjaka. Trgovačko je mjesto naseljeno Turcima,
pravoslavcima i katolicima (Dubrovčanima). Kuće su sagrađene od
drveta, kamena i zemlje. Tu ima mnogo džamija i karavan-saraja.
Ima tvrđava koja je sagrađena na vrhu brda. Varoš ima 10.000
kuća, a svaka ima svoj vrt i čardak, a lijepe su poput onih u Padovi.
Cijeni se da je u XVII vijeku Sarajevo imalo oko 60.000

stanovnika, Beograd oko 13.000, a Zagreb 14.000 stanovnika.
Očito je da je u ovo vrijeme Sarajevo bilo jedan od najrazvije-
nijih gradova na Balkanu.
Mostar se spominje prvi put 1468. godine kao malo naselje

s dvije kule oko drvenog mosta na lance preko rijeke Neretve.
Evlija Čelebi,32 prolazeći kroz Mostar u XVII vijeku, kaže da
Stari most u Mostaru Mostar ima pedeset i tri mahale s tri hiljade i četrdeset tvr-
do zidanih, kamenom pločom i ćeremidom pokrivenih kuća.
Kako se većina tih kuća nalazi na strmim liticama što su na
istočnoj strani rijeke, to njihovi doksati, mnogobrojne dnevne
32 Evlija Čelebija, Putopis, odlomci o jugoslavenskim zemljama, Sarajevo-

Publishing, Sarajevo, 1996.
87
Mehmed Bublin
sobe, predvorja i balkoni gledaju na rijeku. Na suprotnoj strani

rijeke su sve sami ružičnjaci. Uz rijeku se nalaze dvije tvrđave,
jedna s lijeve, a druga s desne strane, a između njih se nalazi u
cijelom svijetu poznati mostarski most.
Graditelji monumentalnih objekata klasičnog perioda XVI

vijeka bili su najčešće osmanski graditelji, ali je značajno pri-
sustvo i domaćih graditelja koji su ostvarili zavidne rezultate
u građenju stambenih kuća, dućana, hanova, magaza i malih
džamija. Jajce, kraljevski grad iz srednjeg vijeka, izgrađen
je na ranije stvorenim principima kontinuiteta i poštivanja
prirodnih uslova, tako da je predstavljao kulturnu i civiliza-
cijsku vrijednost zasnovanu na različitim običajima, vjerama,
stilovima i normama slobodno uklopljenim u jednu jedinstve-
nu cjelinu. Slične vrijednosti različitih kultura i historijskih
stilova susreću se i kod Travnika, Banje Luke, Tešnja, Stoca.
Počitelj je realizovan po istom kodu i za mnoge putni-

ke namjernike on je bio kameni grad, dragulj prikovan uz
padinu na obali rijeke Neretve u kojoj se ogledao. Bio je kao
neka starinska slika, okrenut drumu i suncu, siv od kamena
i vremena i blještav od sunca. Sav je kao jedna kuća na kojoj Turbe u Travniku (lijevo)
su se kapije zatvarale još s večeri i noć provodila kao u kutiji.
Karađoz-begova džamija
Ništa se više u gradu nije čulo, do samo dolje ispod njega šum
u Mostaru (desno)
88
Neretve. Niz ploče i kule slivala se mjesečina i gradu davala

boju starog srebra.33
Osmanlije su baštinile srednjoazijsku i arapsku kulturu

spojenu s bliskoistočnim levantskim duhom i pragmatizmom.
Amalgam tih kultura koje su baštinili Osmanlije jeste da voda
ima više primordijalno značenje za život čovjeka. Voda i zemlja
su ljudskom zajednicom spojene u jedinstven sistem života,
što je zadivljujuća i jedinstvena kulturna tekovina islamske
orijentalne kulture u Bosni.
Derviška tekija na Buni.

Turski barok Velika ljubav prema zelenilu i prirodi,34 koja je kod starih
orijentalnih naroda bila katkada uzvišena čak na stepen kulta,
neosporno je utjecala na smještaj grada u pejzaž, na stepenastu
izgradnju kuća s doksatima i pogledom u prirodu, te kućnim
33 Ćamil Sijarić, Herceg-Bosno i tvoji gradovi, Svjetlost, Sarajevo, 1986.

34 Zorica Černjavski-Janjić, “Sarajevske bašče i avlije”, Prilozi za proučavanje
istorije Sarajeva 4 (4), Sarajevo, 1974, 91-114.
89
Mehmed Bublin
baščama i avlijama, koje zatvorenim prostorima, oblikova-

njem i prirodnim smještajem cvijeća i drveća govore više od
pisanih spomenika i narodnih pjesama o smislu i čežnji naših
pradjedova za cvijećem, živopisnim bojama, žuborom vode i
tihom spokojstvu.
Osmanska država se prvenstveno brinula o strateškim

objektima, među kojima su gradska utvrđenja, putevi i mostovi.
Objekti ove vrste građeni su u ime sultana, u ime velikog vezira
i u ime bosanskog namjesnika iz državne blagajne i zbog širih
ekonomsko-strateških razloga.
Poštanski saobraćaj odvijao se putem karavana i tatara

i bio je vrlo intenzivan, naročito prema Istanbulu. Područje
Bosne obuhvatalo je i međunarodni poštanski promet.
U doba Rimljana ishodišta komunikacionog sistema bila

su u Saloni i Naroni, a magistrale vode i prema sjeveru i sjeve-
roistoku, dok se transverzale formiraju pretežno paralelno s
Jadranskim morem. U novim uslovima ishodište postaje novi
centar, tj. Carigrad, a osnovni pravac, tzv. Carigradski drum,
približno se poklapa s rimskim komunikacijama od Višegrada, Most na Drini, Višegrad
90
preko Rogatice do Sarajeva, te dalje, preko Kiseljaka i Travnika

do Jajca i Banje Luke.
Pored intenzivnog saobraćaja na ovim pravcima unutar

Bosne, kao i između Bosne i Istambula, bio je i značajan sao-
braćaj između Bosne i Dubrovnika, Splita i Mletačke republike.
Značajan je bio i tranzitni saobraćaj (u nekim periodima vrlo
velik) između Osmanskog carstva i Francuske, Austrije, Mle-
tačke i Dubrovačke republike (čuvani put pamuka na pravcu
sjeverozapad – jugoistok).
Držeći se riječnih tokova, kao i ranijih puteva, od ove

osnovne saobraćajnice (Sarajevo – Istanbul) odvajaju se putevi
dolinom Drine, dolinom Bosne, te dolinama Vrbasa, Sane i Une,
a prema jugu preko Foče i Gacka na Trebinje i Dubrovnik i pre-
ko Livna i Duvna na Split. Sva veća naselja direktno se uklju-
čuju u ovaj sistem i svi važniji mostovi su njegov sastavni dio.
Osnivači, odnosno najveći graditelji mostova su sultan Su-

lejman (most u Foči, Donjem Vakufu i Mostaru) i njegov najbliži
saradnik Rustem-paša (most na Željeznici kod Ilidže i obnova
mosta na Bosni kod Blažuja), zatim Mehmed-paša Sokolović,
koji gradi mostove u Višegradu i Trebinju, na Žepi i vjerovatno
kod Sarajeva (Kozija ćuprija). Brat Rustem-pašin Zaim hadži
Mehmed-beg, zvani Karađoz-beg, nadzornik je na gradnji Sul-
tan-Sulejmanova mosta u Mostaru, a na svoje ime gradi, za po-
trebe države, mostove u Konjicu i Blagaju, Potocima kod Mostara
i u Mostarskom blatu. Može se reći da su Osmanlije uglavnom
iskoristili stare putne pravce zacrtane još u doba Rimljana i
korištene u toku srednjeg vijeka, a mostovi su često građeni na
lokacijama koje imaju kontinuitet još od rimskog doba.35
Višegradski most gradio je najveći turski graditelj – mimar

Sinan – za velikog vezira Mehmed-pašu Sokolovića. Ćuprija
na Drini, u Višegradu, sigurno najznačajnija zadužbina Meh-
med-paše u Bosni, sagrađena je 1577/78. godine. Činjenica da je
35 Džemal Čelić, Mehmed Mujezinović, Stari mostovi u Bosni i Hercegovini,

91
Mehmed Bublin
ovaj most s jedne strane zadužbina jednog od najvećih državnika

svoga vremena, a s druge strane djelo jednog od najvećih gradi-
telja svjetske historije graditeljstva, daje ovom objektu izvan-
rednu kulturnu i historijsku vrijednost u svjetskim razmjerama.
Mimar Sinan, kao dvorski arhitekt i vrhovni graditelj

u Turskoj, bio je angažovan na izgradnji brojnih objekata na
području Carstva, a posebno u Carigradu. Njegov značaj ravan
je značaju najvećih renesansnih majstora Italije, jednog Bra-
mentea ili Mikelanđela.
Na zahtjev Mostaraca sultan Sulejman Veličanstveni na-

redio je izgradnju mosta u Mostaru. Turski geograf XVII vijeka
Katib Ćehaja (Hadži Kalfa) veli da je Sulejmanov most “jedan
jedini svod, djelo vještačko koje će da zaprepasti sve majstore
svijeta”. Evlija Čelebija donosi više podataka o mostu i govori s
puno ushićenja: “I ovaj je most sagradio stari neimar (kodža-
mimar) Sinan, sin Abdulmennan-agin, a po Sulejman-hanovoj
naredbi. On izgleda kao luk duge koji se uzdiže do Kumove
Slame i pruža s jedne litice na drugu.” U stvari, most je gra-
dio mimar Hajrudin, učenik Sinanov, a ne mimar Sinan lično.
Mnogi putopisci, putnici namjernici i umjetnici s divljenjem
pišu o ovom izvanrednom djelu mostogradnje.
Arslanagića most u Trebinju
92
Most u Mostaru
93
Mehmed Bublin
Pored ovih mostova, od relativno većeg broja mostova iz

osmanskog perioda čuveni su Stari most u Konjicu, Most na
Žepi i Arslanagića most na Trebišnjici.
Kozija ćuprija, Sarajevo
Stari most u Konjicu
Šeher-ćehajina ćuprija u Sarajevu
94
U XVI vijeku djelovali su izuzetni umjetnici kao što su:

Leonardo, Bramante, Michelangelo, Raffaello, Giorgione, Ti-
zian. Oni su predstavljali vrhunac klasične faze renesansne
umjetnosti (visoka renesansa), baš kao što je izgledalo da je
Fidija uzdigao umjetnost antičke Grčke do njene najviše tačke.
Razvoj umjetnosti u doba turske vladavine u Bosni ide

dvostrukim smjerom, odražavajući s jedne strane kontinuitet
sa starom autohtonom tradicijom, koja se neznatno mijenja, i
nudeći s druge strane tipično orijentalnu proizvodnju, koja po-
staje uobičajena pogotovo u izradi svakodnevnih predmeta, mi-
jenjajući način života u kući i izvan nje, kao i u razvoju naselja.36
Bakarno posuđe
karakterističnog oblika
Rad kujundžija
Ćilim, tkaonički rad, Sarajevo, 20. vijek

Zemaljski muzej u Sarajevu
Kao što su se na svjetskoj i evropskoj razini ispreplitali

međusobni utjecaji islamske i zapadne umjetnosti, tako se i u
okvirima Bosne isti takvi procesi intenzivno odvijaju u doba
osmanske uprave, što potvrđuje da ustvari nema razlike u
36 Pod nebom vedre vjere – Islam i Evropa u iskustvu Bosne. Monografija multi-
medijalne izložbe, Collegium Artisticum, 11. 10. 2023. – 18. 11. 2023, El-Kalem,
Sarajevo, 2023.
95
Mehmed Bublin
estetskoj kvaliteti izrade umjetničkog izraza različitih civiliza-

cija i raznih razdoblja i nema razlike u izražavanju vrijednosti
između proizvoda “likovne umjetnosti” i proizvoda “niže” ili
“primijenjene” umjetnosti, te da je lakše, a ne teže stvoriti pri-
sniji odnos s umjetnošću proučavajući djela koja su nam bliska
po vremenu nastanka.
U slučaju kulture izražavanja, bilo da se radi o književnosti, Ahdnama, 1463, original se čuva u
Muzeju Franjevačkog samostana Duha
vizuelnim umjetnostima ili muzici, u onome što je bilo prije
Svetoga u Fojnici
uvijek se nalazi nešto što je negdje drugdje i uvijek ima nešto
od onoga što je pred nama.
U početnom periodu na mnogim spomenicima (naročito

nišanima) vidi se nastavak srednjovjekovne tradicije kao što
su motivi na stećcima.
96
Činjenica da dubrovački arhivi imaju dokumente koji

govore o “bosanskoj modi” i ukrasnim predmetima izrađenim
na “bosanski način” svjedoči o tome da su Turci naišli na već
formiran ukus i tradiciju u obradi umjetničkih predmeta i na
običaje koji utječu kako na izradu nadgrobnih spomenika tako
i na obradu raznih predmeta za potrebe crkve te upotrebnih
predmeta koji su nastavili da žive i u toku turske vladavine.
Turci uveliko koriste (kao i u ostalim osvojenim zemlja-

ma) zatečeno stanje, uzimajući za svoje potrebe i domaće zana-
Književna pisma u Bosni: bosanski, tlije, a samim tim vrše se postepeno i utjecaji jednih na druge.
turski, perzijski, arapski i hebrejski
Pojedini majstori sarajevske zlatarske radionice idu tako

daleko da svakodnevne predmete rađene za crkvu kreiraju u
potpuno novoj harmoniji orijentalnih oblika, što je u izvje-
snom smislu i rezultat kontinuiranih utjecaja jedne sredine i
sistema organizacije u kojem se neometano odvija proizvodnja
orijentalnih predmeta, profanih i sakralnih izrađevina tradi-
cionalnog karaktera, uz normalno preplitanje retardinarnih
motiva kasne gotike i baroka s orijentalnim motivima.37
Ilustracija knjige
Sarajevski srpski majstori rade u istom esnafu s islam-
skim zanatlijama u težnji zadržavanja linije autohtonih oblika
sakralnih predmeta, počev od srednjeg vijeka do novih orijen-
talnih elemenata, što je urođena težnja svakog umjetnika za
novim, svježim, umjetničkim impulsima.
I katolički materijali to potvrđuju – i pored stroge zabrane

i apsolutno izražene težnje da se ništa istočnjačko ne primi, mo-
guće je, ako ne u formalnom smislu, a onda u oblikovanju i deko-
raciji, povremeno uočiti islamske elemente na čisto sakralnim
predmetima rađenim za potrebu katoličke crkve i samostana.
Polazeći od ovih konstatacija može se u ovom razdoblju

uočiti čitav skup manifestacija koje se mogu primijeniti na
dekorativnu umjetnost turskog perioda, a odraz su, kako na
našem, tako i na tlu Turske, snažnih preplitanja raznorodnih
37 Muhamed Karamehmedović: Umjetnost u obradi metala, Sarajevo, 1986.
97
Mehmed Bublin
utjecaja Istoka i Zapada, s tom razlikom što se u jednom vidu

izražavaju potčinjeni zakonu islama, a u drugom hrišćanskoj
tradiciji, gdje umjetnici nisu ostajali imuni prema snažnim
talasima novih oblika i motiva.
To je bio slučaj i ranije, da su se na crkvenim predmetima,

naročito u XVI i XVII vijeku, pojavljivali renesansni motivi u
kombinaciji s gotskim pilasterima, fijalama, kontraforima,
biforama, kvadriformama, grifonima, islamskim vežama,
rumiornamentikom i stilizovanim likovnim elementima, a u
XVII i XVIII vijeku bosanskim motivima pod čijim neposrednim
utjecajem i tradicionalnom formom prerastaju u novi oblik.
Crkva u svoj službeni vjerski ritual unosi čitav niz novih

predmeta, koji služe u čisto liturgijske svrhe, a po formi, mo-
deliranju i ornamentici potpuno su orijentalni i nemaju ništa
zajedničko s uobičajenim autohtonim oblicima i ukrasima, kao
što su u srednjem vijeku mnogobrojni strani motivi i oblici iz
Bizantije i sa Zapada bili transponovani kroz filter vlastite op-
tike i do te mjere lokalizovani u ornamentici Bosne da su stekli
pravo građanstva, tako da ih je nemoguće više nazvati stranim.
Ranije su dekorativni elementi najčešće preuzimani s an-

tičkih, grčkih i rimskih mozaika i građevina. Floralno-geometrij-
ski motivi i bizantijska lozica, omiljena dekoracija bizantijskog i
našeg srednjovjekovnog živopisa, keramike i zlatarstva, zamije-
njeni su romansko-gotskim motivima i oblicima, koji u turskom
periodu bivaju potisnuti i zamijenjeni islamskim elementima koji
se primjenjuju ili uporedno uzajamno egzistiraju u transpoziciji
jedinstvenog ansambla na mnogobrojnim kulturnohistorijskim
spomenicima. Ovi oblici, bilo autohtoni ili orijentalni, kao deko-
rativni motivi vezani za pojedine historijske građevine, metalne
ili drvene predmete ili umjetničke obrade u svili, koži, vuni i sl.,
nastavili su da žive sve do naših dana na mnogim ukrasnim i
upotrebnim predmetima umjetničkih zanata, čija slika danas,
usljed brojnih činilaca, ostaje kao blijedi odsjaj nekada slavne
tradicije umjetničke obrade u raznim materijalima.
98
Orijentalna umjetnost koja je prenesena u našu zemlju

imala je svoju prethistoriju, svoj zlatni period mnogo prije
osmanskih Turaka u Perziji, Mesopotamiji, Siriji, Egiptu, se-
ldžučkoj Anadoliji, ali i svoj specifičan tok u okviru dekora-
tivnog stila ove umjetnosti osmanskih Turaka, da bi napokon
izgubila svoju unificirajuću moć u balkanskim pokrajinama.
Korijeni islamske umjetnosti sežu od Mesopotamije, Perzije,
Sirije i Egipta do helenističke, asirske, rimske i bizantijske
umjetnosti. Tako je islamska umjetnost u prvoj fazi primjene
iskustva pokorenih naroda transformirala oblike jedne mate-
rije u drugu ili jednog umjetničkog dometa u drugi, da bi u eri
jedinstvene islamske države bili stvoreni apstraktni obrasci
i apstraktna dekorativna umjetnost uopće, koja je, kako tada
tako i kasnije, odgovarala određenoj društvenoj tendenciji,
gdje imitacija prirode u apstraktnom smislu nije dolazila u
obzir jer to nije bilo u skladu s općim načelima vjere i društva
kojem je namijenjena.
Efekat koji je tražen u reljefu, naročito u Perziji, Indiji

i Egiptu, sada se traži u linijama oblika i složenom ansamblu
dekorativnih modulacija, u kojoj strah od praznog prostora
početne faze postupno ustupa mjesto sve prečišćenijoj i har-
moničnijoj kompoziciji motiva što prate liniju i formu, a što
naročito dolazi do izražaja u umjetnosti obrade metala.
Jedinstven stil vlada u ovo vrijeme, bilo da su pojedini

dijelovi i ukrasi bili izvedeni u fajansu, izrezbareni u drvetu
ili gravirani u metalu. Javljaju se povremeno individualne kre-
acije u kojima se postepeno gube osobine istočnjačkog utjecaja,
a u kanonizovanim okvirima dematerijalizovane apstraktne
ornamentike, osobito floralne, javlja se izvjesno ljudsko svoj-
stvo likovnih zapažanja prirode.
Kako su u islamskoj umjetnosti uopće, a osobito dekora-

tivnoj umjetnosti osmanskih Turaka, figurativne predstave
i same figure smatrane paganskim i kao takve bile skoro u
potpunosti odstranjene, motivi floralnog karaktera potpuno
su preuzeli njihovu ulogu, a umjetnici su nastojali da im daju
99
Mehmed Bublin
apstraktne i strogo stilizovane forme. Tako su nastale i mnogo-

brojne stilske varijante od zoomorfnog, rumi i novog floralnog
stila, do hataji, rumi hataji i čisto floralnog, a zatim varijante
renesansnih i baroknih stilskih varijacija, koje u turskoj um-
jetnosti imaju specifičan karakter, bitno različit od evropskog
poimanja ovih stilskih pravaca.
U vrijeme kada je na Zapadu stupila na pozornicu neo-

antička doktrina kao reakcija na dogmatičke kanone srednjeg
vijeka, umjetnici, umorni od tradicionalnih hrišćanskih mo-
tiva, s radošću usvajaju dekorativni princip i stilske varijante
seldžučke i islamske umjetnosti u širem smislu. To je vrijeme
(XVIII vijek) apsolutne prevlasti floralnog stila nad ostalim
klasičnim dekorativnim stilovima; štaviše, arhitekti i strani
dekorateri sve više pristižu u Tursku i podižu i dekoriraju pa-
lače i džamije u renesansnom i baroknom stilu. Međutim, kod
turskih umjetnika, naročito onih koji se bave ukrašavanjem,
ove stilske inovacije dobivaju drugi karakter i imaju malo za-
jedničkog sa sličnim motivima baroknog stila u Evropi, pa je
moguće govoriti o specifičnoj varijanti “turskog baroka”. Ove
stilske varijante i inovacije imale su utjecaja i na našem po-
dručju, na kojem se inače neprestano prepliću utjecaji Istoka
i Zapada, jer renesansni, gotski i barokni motivi žive povre-
meno i uporedo s klasičnim orijentalnim motivima. Struktura
unutrašnje okosnice već s jednom ustaljenom kompozicijom,
nikada neprirodnom u strogoj logičnosti rasporeda motiva i
linija, sada se u baroknoj alternaciji manifestira u svakom po-
jedinom slučaju u drugoj formi, koja odgovara sasvim drugim
potrebama, i stvara postepeno drugačije navike. Preplitanje
i umnogostručavanje ovih odnosa oblika, varijanti, motiva i
njihovih samo naznačenih oblika koji se prožimaju igrom linija
nije bilo moguće zaustaviti, a majstorima još nije bilo moguće
da se vrate starim oblicima i sistemu discipliniranog klasičnog
načina ukrašavanja usljed sve izrazitijeg prodora industrijskih
oblika i industrijske manufakture XIX vijeka.
Islam ne poznaje crkvenu organizaciju koja je u hrišćan-

skim zemljama jedna od najvažnijih nosilaca monumentalnog
100
građenja. U islamskim zemljama vakufi zamjenjuju crkvu u

arhitektonskom građenju.38
Činjenica što je orijentalna graditeljska misao ovdje naišla

na plodno tlo sasvim je razumljiva. Orijent je svijet graditeljske
tradicije, a sama islamska (gradska) kultura, koja je zaokupljala
sve grane ljudske aktivnosti, nije trpjela takmaca kraj sebe
gdje god je došla.
Domaći graditelji su vremenom prihvatili taj stil i znali

su ga koristiti i transportovati na domaćem tlu uz puno uče-
šće i vlastitog duha. To važi podjednako za graditelje vjerskih
objekata svih konfesija (najbrojniji su bili hrišćani), gdje se u
najvećoj mjeri i susreću njihova djela.
U arhitekturi džamija, medresa, bezistana i hamama,

potkupolni prostor je ostao preokupacija jednako osmanskog,
kao i ranijeg seldžučkog arhitekte, jednoprostorna potkupolna
kompozicija, kod koje je unutarnji prostor krajnji umjetnički
cilj, a vanjski izgled direktno izveden iz toga. Teško da u ar-
hitekturi postoji kompozicija u kojoj je ostvareno takvo jedin-
stvo enterijera i eksterijera. Potkupolna građevina potječe iz
seldžučkog perioda XI i XII vijeka. Njen prostor je definisan
kockom koju pokriva visoka kupola. Spolja je glavni akcent
portal, ukrašen u kamenu plitkim rezanim dekorom u vidu
bogatog biljnog ornamenta.
Za pojavu osmanske jednoprostorne džamije, kakve su

najčešće građevine i kod nas, od najveće važnosti je seldžučki
tip jednoprostorne potkupolne džamije, s trijemom pokrive-
nim kupolicama na ulaznoj strani. Jednoprostorna potkupolna
džamija je sastavljena od čistih geometrijskih volumena: kocke,
polulopte, valjka, prizme i kupe (molitveni prostor, prizmatički
ortogonalni tambur, kupola u vidu odsječka lopte i vertikala
munare koja se završava kupom). Otvori prozora su sasvim po-
38 Alojz Benac, Ivan Lovrenović, Bosna i Hercegovina, Svjetlost – Republički

komitet za informacije SR BiH – Jugoslovenska revija, Sarajevo – Beograd,
1980.
101
Mehmed Bublin
dređeni punom zidu, koji kao da je monolitan zatvoren prostor.
Portal je naglašen bogatim rezanim dekorom sa stalak-

titima. On razdvaja dva prostora – beskrajni prostor prirode
od čvrsto ograničenog prostora koji je stvorio čovjek za sebe.
Potkupolni otvoreni trijem pred portalom je kontrast

zatvorenom prostoru; on je uvertira, priprema za doživljaj
molitvenog prostora koji ne smije imati ništa mistično.
Islam njeguje mistiku kroz filozofiju i molitvu derviških

redova, ali za postizanje mističnog raspoloženja ne treba neki po-
seban arhitektonski ambijent. Molitveni prostor osmanskih dža-
mija po intimi koja u njima vlada podsjeća na stan, koji je uređen
tako da omogućava apsolutnu koncentraciju misli i savršen mir.
U takvom prostoru čovjek je u molitvi sam pred Bogom, između
vjernika i Boga nema posrednika. Zato je stvoren takav zatvoreni
prostor koji omogućava da misao vjernika nikuda ne odluta.
Srodan oblik potkupolnoj džamiji po prostornom rješenju

je mauzolej, koji može biti zatvoren i otvoren, gdje četiri stupa
nose kupolu.
U gradovima, hamami su monumentalne gradnje koje u

urbanističkoj fizionomiji čaršije predstavljaju značajne akcente.
Svaki grad imao je jedan ili više hamama, a dobro sačuvan je
Gazi Husrev-begov hamam u Sarajevu (1555).
Bazilikalno rješenje usvojili su Turci samo pri gradnji

longitudinalnih bezistana, kod kojih je srednji brod ustvari
natkrivena ulica, a u bočnim brodovima, koji nisu kontinuirani
prostori, već mali boksovi pokriveni kupolama ili svodovima,
smješteni su dućani. Gazi Husrev-begov bezistan u Saraje-
vu (1540) vrijedan je primjer bazilikalnog bezistana u čijoj su
gradnji učestvovali dubrovački klesari, kojima je sigurno ovaj
romanički koncept bio blizak.39
39 Husret Redžić, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, Veselin Masleša,

Sarajevo, 1983.
102
Sahat-kule (tornjevi sa sahatom) uglavnom su građene

tokom XVII i XVIII vijeka; arhitekturom asociraju na kampa-
nile Dalmacije ili Italije. Prisutne su na njima kasnoromaničke,
kasnogotičke, pa čak i barokne forme. Najljepši primjeri nalaze
se u Sarajevu, Gradačcu, Gračanici, Mostaru i Počitelju.
Posebni objekti, s usmjerenjem na mističku filozofiju, bile

su tekije, a najljepši sačuvani primjeri su Sinanova tekija u
Sarajevu i tekija na Vrelu Bune, obje rađene u turskom baroku.
Arhitektura je u svim islamskim zemljama, pa i u Osman-

skom carstvu, bila najrazvijenija grana umjetnosti. Vladarev
dvor i još više institucija vakufa predstavljali su glavne nosioce
arhitektonske djelatnosti, kako u izgradnji sakralnih, tako i
javnih i privrednih objekata. Islam ne poznaje crkvenu orga-
nizaciju koja je u hrišćanskim zemljama jedan od najvažnijih
nosilaca monumentalnog građenja. U islamskim zemljama
vakufi zamjenjuju crkvu u arhitektonskom građenju.
Pored dominantnog utjecaja arhitekture osmanskog pe-

rioda, prisutan je i značajan utjecaj Mediterana, naročito u
Hercegovini. Na objektima profane arhitekture: dućanima,
magazama, hanovima i stambenim objektima zapažamo uče-
šće i prisustvo jedne druge misli, koja nije orijentalna i koja
ukazuje na osobine domaćeg, narodnog graditeljstva i koja
je davala ovim objektima jedan specifičan izraz. Kvalitetno
drugačija vrsta gradnje opaža se i u domaćem crkvenom gra-
diteljstvu, u crkvama i manastirima širom Bosne. U svim ovim
objektima, koje su gradili brojni dunđeri i neimari hrišćani,
nalazimo, pretežno u oblicima i dekoraciji, očito orijentalne,
čak muslimanske motive, pri čemu pred nama iskače i pojava
vitičastih lukova, prozora i drugih otvora.
U skladu s vjerskim ograničenjima u okviru islama, sli-

karstvo i kiparstvo su se razvijali u sasvim drukčijim pravcima
nego na Zapadu, u znaku apstraktne ornamentike. Likovnost
u okviru ove kulture snažno je zastupljena u vidu dekoracije
i razvijala se u raznovrsnoj zanatskoj djelatnosti. Tako je bilo
103
Mehmed Bublin
i u Bosni, gdje su, uostalom, tradicije mnogih umjetničkih

zanata postojale još u srednjem vijeku. Muslimanska likovna
umjetnost očitovala se i u jednom specifičnom obliku – u deko-
rativnoj kaligrafskoj epigrafici, kako na rukopisima, zidovima
i predmetima svakodnevne upotrebe, tako i na nadgrobnim
spomenicima, nišanima, i u vrlo razvijenoj ornamentici.
Dekorativna umjetnost bila je na visini. Primjera ima u

lijepo izrađenim stalaktitima Begove džamije, u natpisima na
nekim džamijama koji imaju umjetničku vrijednost. Značajni
su i radovi u drvetu, naročito na plafonima, na musandarama,
vratima itd. Snažan umjetnički izraz nalazimo i u kujund-
žijskim radovima koji su bili zapaženi i traženi. Kaligrafske
dekoracije i ornamenti su se koristili veoma široko i dostigli
su zavidan nivo.40
Arhitektura bosanskih gradova kojima je pečat dala

islamska umjetnost i način dekorisanja predmeta iz svakod-
nevnog života još i danas djeluju na formiranje ukusa, na odnos
čovjeka prema prostoru i prostora prema čovjeku, na shvatanje
o lijepom i uopće na odnos čovjeka prema umjetnosti
U Bosni su za potrebe derviša, derviških redova osnivane

i tekije41 i hanikasi, a u Sarajevu su bile: Gazi Isa-begova tekija,
Skender-pašina tekija, Hadim Ali-pašina tekija (Gazilerska), Si-
lahdi Mustafa-pašina tekija (Hadži Sinanova), Bistrigina tekija,
Jedilerska tekija, Nakšibedijska tekija, Fadil-pašina tekija, Tu-
nadedina tekija i Gazi Husrev-begov hanikah (škola za derviše).
Kada je Gazi Husrev-beg počeo graditi hanikah, u Saraje-

vu su već postojale tri tekije: Gazi Isa-begova, Skender-pašina
i Tunadedina tekija. Husrev-begov hanikah bio je odvojen od
džamije, dijelila ih je ulica. Imao je četrnaest soba, semahanu
koja je zauzimala prostor triju soba i trijem. Semahana i po-
jedine sobe bile su presvođene kupolama, što je predstavlja-
lo jedinstven arhitektonski dojam. Prema Mustafi Bašeskiji,
40 Umetničko blago Jugoslavije, Jugoslavija, Beograd, 1974.

41 Rešid Hafizović, Temeljni tokovi sufizma, Bemus, Sarajevo, 1999.
104
hanikah je izgorio 1756. godine. On je popravljen 1779. godine,

ali je 1832. godine za velikog požara koji je uništio dio grada i
hanikah ponovo nastradao.
Gazi Husrev-beg je u svojoj vakufnami postavio sljedeće

uvjete za šejhove:
Treba da su poznati svojim iskrenim vladanjem, krijepost treba

da im je sopstveno svojstvo, da su zaodjenuti odjećom Božijeg stra-
hopoštovanja i pobožnosti, da su ustrajni na putu uzvišenog šeri-
jata, da idu stazom šejhova i pobožnih ljudi, da slijede ponašan-
je evlija koji se čvrsto drže i slušaju šerijatske zapovijedi, da s
džematom obavljaju namaz, da poste, čine zikr i uče Kur’an, da
savladavaju strast i da čine ostalo što je dolično vladanju dobrih
derviša i obilježju učenih ljudi koji napućuju na pravi put.
Visoki ideali najbolje se pojavljuju u paralelnoj životnoj

združenosti modernog zapadnjačkog ideala i intelektualnog
junaka te ideala mudraca kao dostojanstvenika unutrašnjeg
svijeta. Sufizam u literaturi na arapskom jeziku, redovito os-
lovljavan kao tesavuf, nije tek jedan među mnoštvom vidova
univerzalne religijske zbilje islama, sa svojom osebujnom ili
manje-više pravovjernom metafizičkom, ontološkom, antropo-
loškom, etičkom ili eshatološkom teorijom, nego je unutarnja,
skrivena forma, posvemašnja ezoterijska zbilja islama kao
cjelovitog sistema življenja i njegovog višestruko razuđenog
metakosmičkog bitka unutar obzorja onog Kosmičkog, počev-
ši od svijeta teokosmosa do svijeta mikrokosmičkog u kojem
se božanski Kosmos sukusira u svakoj svojoj egzistencijalnoj
nijansi. Sufizam, tesavuf ili islamska ezoterijska, mistična tra-
dicija predstavlja osebujnu religiju, religiju u religiji, sapijenci-
jalno i egzistencijalno pounutrenje primordijalne i univerzalne,
nebeske tradicije islamskog monoteizma, pounutrenje unutar
kojega se ozbiljuje posvemašnje duhovno ozbiljenje božanske
Biti i božanskog Bitka pod krunskim znakom božanskog Mi-
krokosmosa (al-Insān al-Ilāhī).
105
Mehmed Bublin
Ovo doba imalo je i svog ljetopisca – Mula Mustafu Ševki-

ju Bašeskiju,42 koji je bilježio sve značajnije događaje u Sarajevu
u periodu 1746–1804. godine. Prema Bašeskiji, često su umrli
građani Sarajeva u svojoj zaostavštini imali knjige43 koje su u
ono doba očito bile značajna imovina. Skoro svaki grad imao
je biblioteku, a kontinuitet, od osnivanja (1537) do danas, ima
Gazi Husrev-begova biblioteka u Sarajevu, koja je postala naj-
značajnija institucija ove vrste na Balkanu, a izgrađena je kada
i Nacionalna biblioteka Francuske.
Meša Selimović u svome djelu Derviš i Smrt44 na vrlo karakte-

rističan i slikovit način opisuje zemlju Bosnu i njenog čovjeka
Bosanca. Tako u priči o jednoj od ličnosti i njegovom boravku
na školovanju u Istambulu kaže:
“Rugali su mu se, prezrivo govorili o tom zabačenim, zaostalom

vilajetu. − O čemu to govorite? −pitao je začuđeno. Ni sahat hoda
odavde postoji zaostali vilajet kakav je teško i zamisliti. Tu, pored
vas, nedaleko od ovog vizantijskog sjaja i bogatstva koje se sakuplja
iz cijelog carstva, žive vaša vlastita braća, kao prosjaci. A mi
nismo ničiji, uvijek smo na nekoj međi, uvijek nečiji miraz. Zar je
onda čudo što smo siromašni? Stoljećima mi se tražimo i prepo
znajemo, uskoro nećemo znati ni ko smo, zaboravljamo već da
nešto i hoćemo, drugi nam čine čast da idemo pod njihovom zas-
tavom jer svoje nemamo, mame nas kad smo potrebni a odbacuju
kad odslužimo, najtužniji vilajet na svijetu, najnesretniji ljudi na
svijetu, gubimo svoje lice, a tuđe ne možemo da primimo, otkinuti
a neprihvaćeni, strani svakome ...”
42 Mula Mustafa Bašeskija, Ljetopis (1716–1804), drugo dopunjeno izdanje, pre-

vod s turskog Mehmed Mujezinović, Veselin Masleša, Sarajevo, 1987.
43 Knjiga je istina o iskustvu čudesnom biću čovjekove stvaralačke imaginacije.
Ona je svjedočenje o vremenu, ljudskom stvaralaštvu, životnim zbivanjima i
aktuelnoj stvarnosti u kojoj bivamo. Ona je oaza duše i pameti, mašte i real-
nosti,vremena i postojanja čovjeka i naroda. Od najranijih vremena barbari
su uništavali ljude, ali i knjige. Tako su mnogi ubijali i palili knjige u Bagdadu,
inkvizicija u srednjovjekovnoj Evropi, Hitlerovi fašisti, u dvadesetom vijeku i
Karadžićevi sljedbenici u Sarajevu i drugim gradovima Bosne krajem dvade-
setog vijeka.
44 Meša Selimović: Derviš i smrt, Sarajevo, Svjetlost, 1970.
106
Prva visoka škola bila je u Gazi Husrev-begovoj medresi

u Sarajevu (1537). Status visokoobrazovne institucije imao je
i Darul-hadis, katedra za hadis (islamsku tradiciju), koja je
osnovana 1596.
Zadržavajući i razvijajući svoje hebrejsko-španjolske tra-

dicije, Sefardi u Bosni vijekovima žive u znaku svoje ambiva-
lencije, s jedne strane kao zatvorena i kompaktna zajednica, a
s druge kao aktivni učesnici u svakodnevnom životu čaršije,
gdje su bili cijenjeni kao dobri trgovci, zanatlije i ljekari. U sferi
tzv. rabinske književnosti (vjersko-propedeutička) u upotrebi
je bio klasični hebrejski jezik, a u svakodnevnom životu židov-
sko- španjolski ladino. Svjetski čuvena vrednota je poznata
sarajevska Hagada (skupocjeni iluminirani kodeks), nastala
u Španjolskoj u XIII–XIV vijeku, donesena u Bosnu, sačuvana
kroz vijekove i sve historijske kataklizme do danas.
Neprolaznu kulturnu vrijednost u tradiciji pripadnika

pravoslavne vjere u BiH predstavlja umjetnost nastala u crkva-
ma i manastirima – prekrasni proizvodi umjetničkog zlatar-
stva i rezbarstva, crkvene slike, freske i ikone. Izvjestan broj
manastira i crkvi, prije svega u Podrinju i Humu (Hercegovina),
postojao je u doba Bosanske države. Među važnijim objektima
novije gradnje su: Stara pravoslavna crkva u Sarajevu, crkva i
manastir u Trebinju, Gomionici, Srđevićima, Dobrićevu, Žito-
mislićima, Zavali, Mostaćima, Rumlji, Tavni, Papraći, Lovnici,
na Ozrenu, Vozući, Moštanici, Sopotnici. Značajnija pojedinač-
na spisateljska djelatnost odvija se tek u XIX vijeku, a poznati
su ljetopisi i memoarska historiografija Joanikija Pamučine,
Stake Skenderove, Prokopija Čokorila, Nićifora Dučića.
U kulturnom životu Hrvata u Bosni za vrijeme turske

uprave od posebne je važnosti djelovanje bosanskih franjevaca,
odnosno njihova organizacija Bosne Srebrene. U prvo vrijeme
književnost se orijentisala na vjerske nabožno-didaktičke ci-
ljeve. Na taj način franjevci su u bosanski kulturni horizont
uveli mnoge mitove i likove iz evropske književnosti. Veliki
značaj imaju i Divkovićeve jezičko-pravopisne akcije, kao pre-
107
Mehmed Bublin
teča kasnijih nastojanja na jedinstvenom književnom jeziku. U

XVIII vijeku javljaju se hronike (ljetopisi) i prvi historiografski
pokušaji. Najpoznatiji ljetopisi su: Ljetopis Sutješkog samostana
Bone Benića, ljetopis Kreševskog samostana Marjana Bogdano-
vića, ljetopis Nikole Lašvanina i Godišnjak Baltića. Ovi ljetopisi,
pored historijske građe, imaju značaj i kao primjer zanimlji-
vog književnog kazivanja. Pojavljuju se prvi historičari, prvo
crkveni, a zatim započinju i rad na historiji Bosne. U okviru
franjevačke književnosti i kulturne akcije u XIX vijeku javljaju
se značajni stvaraoci kao što su: Ivan Frano Jukić, Grga Martić,
Marjan Šunjić, Martin Nalić, Petar Bakula i Anto Knežević.
108
Austrougarski utjecaji
Austrijsku monarhiju destabilizovale su unutrašnje proturječ-
nosti, naročito poslije 1848. godine, da bi 1866. godine gubitkom
u bici s Pruskom izašla iz Njemačkog saveza, a prisiljena je bila
da preda i venecijansku vlast. Ovi neuspjesi, loše finansijsko
stanje i stalne borbe okupiranih naroda prisilili su je da pro-
mijeni formu svoje vladavine.
Godine 1867. provedena je nagodba s Mađarima: Austrija

i Ugarska postale su dvije samostalne države, koje je povezi-
vala ličnost vladara (austrijski car postao je ujedno i mađarski
kralj) i tri zajednička ministarstva, koja su radila zajedničke
poslove. Austrija je bila ustavna monarhija, Parlament – Ca-
revinsko vijeće – sastojalo se od dva doma: od velikaške kuće i
donjeg doma u koji su dolazili poslanici birani na pokrajinskim
skupštinama po starom sistemu Kurija.
Vlada je bila odgovorna parlamentu, ali je čuveni član 14.

ustava davao caru pravo da u vrijeme kada parlament ne zasjeda
donosi naredbe sa zakonskom snagom, čime se car često koristio.
Ugarska je bila parlamentarna monarhija, također s dvo-

domnim sistemom: kućom magnata i donjim domom, u koje su
ulazili poslanici birani javno i na temelju srazmjerno niskog
cenzusa. Izborni sistem bio je tako podešen da su u parlamentu
Mađari – feudalci bili u većini. Austrijsko Carevinsko vijeće i
Ugarski sabor birali su se na godinu dana, a svako je dovodio
po jednu delegaciju od najviše 60 članova.
Zajednička ministarstva bila su Ministarstvo za vanjske

poslove, Ministarstvo rata i mornarice i Ministarstvo finansija
(za zajedničke troškove).
Zakon o općim pravima građana garantovao je svim građa-

nima jednakost pred zakonom, a svim narodima jednaka prava u
državi i pravo razvoja nacionalnosti i upotrebe nacionalnog jezika.
109
Mehmed Bublin
Mapa Evrope za vrijeme

Austro-Ugarskog carstva
Tako je nastao sistem vladavine poznat pod imenom dua-

lizam, a preuređena monarhija dobila je naziv Austro-Ugarska
monarhija.
S novim ekonomskim poletom 80-ih (nakon desetogodiš-

nje krize) počela je i koncentracija kapitala, naročito u indu-
striji željeza. Sva industrija papira bila je u rukama jednog kar-
tela, a isto tako i čitava industrija šećera. Hemijska industrija
uspješno je konkurisala Njemačkoj, a eksploatacija nafte, koja
je počela polovinom XIX vijeka, naglo se povećala. Naročito su
se brzo razvijale tekstilna i mašinska industrija u Češkoj. Tvor-
nica “Škoda” u Plzenu bila je jedno od najvećih preduzeća za
proizvodnju ratnog materijala u Evropi, a uz nju su bile vezane
i tvornice mašina. Ponovnim uvođenjem zaštitnih carina bur-
žoazija je osigurala domaće tržište. Trgovina s inostranstvom
bila je u stalnom porastu. Trst je postao velika sredozemna
luka povezana željezničkom prugom s unutrašnjošću. Društvo
Austrijski Lojd monopoliziralo je čitav panevropski saobraćaj.
Bankarski kapital se također vrlo brzo koncentrisao i

stapao s industrijskim. Bečka bankarska kuća Rotšild jedna
je od triju najvećih banaka, a kontrolisala je gotovo čitavu me-
taluršku proizvodnju i industriju čelika u Štajerskoj, gdje je
bio glavni proizvodni punkt ove vrste industrije u Monarhiji.
110
U Mađarskoj se razvijala industrija na bazi poljoprivred-

nih proizvoda kao što je industrija šećera, tjestenine, špirita,
kože, mlinska industrija, ali i hemijska i tekstilna industrija.
Budimpešta je postala veliki industrijski centar, koji je od 1850.
godine do 1909. godine narastao s 200.000 na oko 700.000
stanovnika. Glavna izlazna luka za Mađarsku bila je Rijeka.
Austro-Ugarska je imala dugotrajne sukobe s Osmanskim

carstvom na granici Bosne. Njen strateški interes bio je da ovla-
da zaleđem Jadrana (koji je držala) i da iskoristi prirodno bo-
gatstvo kojim je Bosna raspolagala. Pored ovih, bilo je i interesa
drugih političara koji su smatrali da se Austro-Ugarska ne treba
opteretiti s još milion ili dva Slavena. Na Berlinskom kongresu
1878. godine, Austro-Ugarska je dobila mandat da okupira Bosnu
i Hercegovinu i upravlja njome. Austro-Ugarska vojska ušla je
u zemlju uz neočekivano žestok i dugotrajan otpor.
Taj čin je Bosnu izveo iz jedne, islamsko-osmanske civili-

zacije i uveo u drugu, zapadnoevropsku. Nakon četiri stotine
godina taj prelaz bio je veoma dramatičan i bolan, osobito za
muslimanski svijet. Osim dramatičnih društvenih promjena,
došla su i nova shvatanja o načinu života i gradnji, potpuno
različita od zatečenih, naslijeđenih.
Problem kome će se Bosna dodijeliti na upravljanje, Au-

striji ili Ugarskoj, riješen je tako da je Bosna proglašena krun-
skom zemljom, što je značilo da njome neće upravljati ni Au-
strija ni Ugarska, odnosno da će vladati obje u isti mah. Bosna
i Hercegovina nije pripadala izravno ni Austriji, ni Ugarskoj,
već je kao corpus separatum formalnopravno postala treća
država unutar Monarhije. Glavnu vlast u Bosni imao je vojni
namjesnik, koji je bio izravno odgovoran kruni, ali je političke
odluke donosio “savezni” ministar finansija.
Zavodeći u njoj okupacioni režim, Austro-Ugarska je pro-

mijenila i njeno historijsko ime Bosna u Bosna i Hercegovina,
čime su se željeli stvoriti uslovi za njeno brže uključivanje u
pokrajine Carstva, negacijom njenog historijskog kontinuiteta.
111
Mehmed Bublin
Austro-Ugarska je, saglasno dobijenom mandatu, postavila

imperativ modernizacije Bosne i Hercegovine, bazirajući njen
razvoj na novoj civilizacijskoj osnovi – industrijalizaciji, tržiš-
noj ekonomiji i modernom birokratskom državnom aparatu.
Tako je svijet orijentalnog načina življenja, svijet čaršije i

bazara, zanata i trgovine zamijenjen svijetom industrijske proi-
zvodnje dinamičnog, društvenog i privrednog kretanja, moder-
nog obrazovanja, nauke, činovništva, birokratizirane i efikasne
države, odnosno svijetom srednjoevropskog modernizma.
Zadržana je osmanska struktura vlasti tamo gdje se

smatralo da dobro funkcioniše. Sandžaci su preimenovani u
okruge, a niže teritorijalne jedinice, kaze ili kadiluci, u kotare.
Turci su upravljali cijelom teritorijom sa svega 120 službenika,
a broj austrougarskih činovnika popeo se na 9533, što ukazuje
na jaku birokratizaciju upravnog aparata.
Vjerska vlast sultana prestala je na tlu Bosne sporazu-

mom između Austro-Ugarske i Turske 1882, kada je u Sarajevu
osnovan Ulema-medžlis.
Najveći iseljenički val zadesio je muslimane koji su uglav-

nom izbjegli u Tursku. Procjene o broju izbjeglih variraju između
100.000 i 300.000. Iz Hercegovine su se iseljavali i pravoslavci.
Nezadovoljstvo hrišćanskih seljaka bilo je naročito izraženo jer
nije sprovedena agrarna reforma. Austrougarska je vlast u Bosni
bila vrlo malo naklonjena da izaziva bilo kakve velike društve-
ne promjene, ali je bila neobično energična da razvije privredu
i druge djelatnosti vezane za razvoj gradske infrastrukture i
institucije, a posebno za doseljavanje stanovnika u Bosnu, pa
je 1910. već bilo doseljeno 47.000 Austrijanaca i 61.000 Mađara.
Austrougarski ministar finansija (1882–1903) Benjamin

Kallay težio je da očuva zemlju od nacionalističkih političkih
pokreta u Srbiji i Hrvatskoj i da promiče ideju o bosanskoj naciji
kao zasebnom integrativnom entitetu. Turci su koristili riječ
“Bošnjaci” za sve one koji žive u Bosni, ali na domaćem jeziku
112
jedini narod koji je sebe tradicionalno nazivao Bošnjacima bili

su bosanski muslimani. Katolici su sami sebe nazivali Latinima
ili kršćanima (što se tada poistovjećivalo sa srednjevjekovnim
pojmom krstjanin), a pravoslavci su sami sebe nazivali Vlasi-
ma ili hrišćanima. Međutim, hrvatski i srpski nacionalizam
širio se među katolicima i pravoslavcima u Bosni preko one
iste mreže učenika i učitelja, dobrotvornih društava i novina
koje je austrougarska politika podržavala, pa je bivalo jasno
da je Kallayev “bošnjački” projekt osuđen na propast. Odlu-
ku o potpunom pripajanju Bosne Austro-Ugarskoj monarhiji
pospješila je mladoturska revolucija 1908. godine, jer se činilo
da će Turci Bosancima ponuditi demokratičniji ustav od onog
koji je vrijedio pod austrougarskom vlašću.
Aneksija Bosne u Srbiji je odjeknula kao bomba. Tadašnji

nacionalisti smatrali su da im je propala mogućnost pripa-
janja Bosne Srbiji. U Beogradu su održali masovne skupove,
a uskoro su osnovali i dva tajna društva za ujedinjenje svih
Srba “Narodnu odbranu” i “Ujedinjenje ili smrt“ (poznato i
pod imenom “Crna ruka”).
Mnogi srpski historičari, političari i naučnici kao što su

Svetozar Niketić, Jovan Cvijić, Nikola Pašić, Stjepan Novaković
i drugi, razvijali su teze kako su Bosna, Bugarska, Makedonija,
dio Albanije i Grčke srpske zemlje, da su Srbi etnički i historij-
ski najvažnije stanovništvo i jezgro Balkanskog poluotoka. U
mladoj kneževini Srbiji već u prvoj polovini XIX vijeka javlja se
snažna težnja za državnom ekspanzijom, koja će od tada ostati
temeljnom odrednicom srbijanske balkanske politike. Ona je
strateški oblikovana 1844. godine u tajnom spisu “Načertanije”
ministra unutrašnjih poslova srbijanske vlade Ilije Garašanina.
Ta prosrpska i velikodržavna ideja našla je snažan oslonac u
“jezičkom nacionalizmu” Vuka Karadžića iz kojeg je niknula
njegova poznata formula o tobožnjem etničkom jedinstvu Srba,
“Srbi svi i svuda”, s razlikama u vjeri – pravoslavnoj, katoličkoj,
islamskoj... U samoj osnovi vjekovne srbijanske velikodržav-
ne politike jeste težnja da Srbija postane unitarna država. Ali
na tom pravcu leže druge “bratske” južnoslavenske povijesne
113
Mehmed Bublin
zemlje: Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna Gora i odatle će

ustvari čitav vijek i po, do danas, izbijati svi glavni sukobi na
slavenskom jugu. U Srbiji je osnovana tajna organizacija “Uje-
dinjenje ili smrt”, poznata pod imenom “Crna ruka”, u čijem je
ustavu donesenom 1911. godine stajalo da su Bosna, stara Srbija,
Crna Gora, Makedonija, Hrvatska, Slovenija, Srem, Vojvodina i
Primorje (Jadranska obala) srpske zemlje. Zadatak “Crne ruke”
bio je da u svim tim pokrajinama, a naročito u Bosni i Make-
doniji, sprovodi revolucionarnu organizaciju i da se svim sred-
stvima bori protiv onih koji se suprotstavljaju ideji velike Srbije.
Gavrilo Princip i Nedeljko Čabrinović studirali su u Beo-

gradu, a primali su pomoć od organizacije “Narodna odbrana”
preko čovjeka koji je radio za pukovnika Apisa, šefa Vojne oba-
vještajne službe. Gavrilo Princip izvršio je 1914. godine atentat
na austrougarskog prestolonasljednika Ferdinanda i njegovu
suprugu Sofiju. Nakon atentata, Austro-Ugarska je od Srbije
zahtijevala da se obustave subverzivne aktivnosti i u tom smi-
slu joj postavila određene zahtjeve. Neispunjavanje određenih
zahtjeva smatra se povodom za početak Prvog svjetskog rata.
Historičari smatraju da je prije svega Njemačka željela rat,
kako bi zadala odlučan udarac sve većoj prevlasti Rusije.
Dolazak okupacije poklapa se s historijskim nastajanjem

modernog evropskog grada, kao i modernog urbanizma koji je
nastao nakon burnih promjena na evropskom tlu poslije 1848.
godine. To vrijeme karakteriše intenzivna industrijalizacija
(tehnološka revolucija), uz odumiranje feudalnog poretka.
Austrougarska uprava se orijentisala na izgradnju gra-

dova, pa je tako u svim većim gradovima Bosne i Hercegovine
vršena izgradnja pojedinačnih objekata i ansambala. U većini
gradova postoje i danas pojedinačni objekti iz ovog perioda ili
pojedinačni ansambli, kao što su Rondo s Gimnazijom u Mostaru,
Gospodska ulica u Banjoj Luci, ansambl objekata uz Grand hotel
u Tuzli i dio grada Sarajeva od hotela Evrope do kasarne M. Tita.45
45 Ibrahim Krzović, Arhitektura secesije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo-Publis-

hing, Sarajevo, 2004.
114
Osnovno obilježje urbanizma bio je ortogonalni sistem

saobraćajnica, gradnja u blokovima i nizovima, te gradnja s
više etaža, za razliku od ranijeg perioda, kada je izgradnja bila
prizemna ili prizemlje i sprat. U osmanskom periodu urbana
jedinica bila je mahala, a u austrougarsko doba urbana jedinica
postaje ulica.
Arhitektura bosanskih gradova kojima je pečat dala

islamska umjetnost i način dekorisanja predmeta iz svakod-
nevnog života još i danas djeluje na formiranje ukusa na odnos
čovjeka prema prostoru i prostora prema čovjeku, na shvatanje
o lijepom i uopće na odnos čovjeka prema umjetnosti.
Za četiri decenije austrougarske uprave u Bosni i Her-

cegovini znatno se povećao broj doseljenog stanovništva iz
ostalog dijela monarhije (uglavnom vojnici, činovnici, trgov-
ci, privrednici, zanatlije itd.), tako da je u nekim gradovima
ovaj kontingent dostizao i do 30% ukupnog stanovništva. U
privrednom i administrativnom pogledu, utjecaj stranaca je
dominantan. Prema popisu stanovništva, u periodu austrou-
garske uprave bilo je urbanizovanog (gradskog) stanovništva
između 13% i 15%.
Upravne zgrade građene su u svim područjima Bosne i

Hercegovine, tako da se i danas veliki broj sjedišta gradskih i
državnih organa nalazi u objektima iz ovog perioda. Uz uprav-
ne zgrade grade se i brojne sudske zgrade, uz koje se redovno
grade i zatvori. Imali su ih sva sjedišta okružnih oblasti: Sa-
rajevo, Banja Luka, Bihać, Mostar, Travnik i Tuzla. Naročito
intenzivna je bila izgradnja vojnih objekata, kasarni, zgrada
komandi, oficirskih paviljona, vojnih bolnica, i to u Sarajevu,
Banjoj Luci, Tuzli, Travniku, Avtovcu, Stocu, Foči, Trebinju i
u drugim mjestima. Radilo se ustvari na jednom evropskom
konceptu izgradnje gradova, koji je u cjelini imao obilježja
izgradnje gradova u Austro-Ugarskom carstvu.
Pitoreskna slika grada iz osmanskog perioda, u kojem je

hijerarhija arhitektonskih volumena davala sasvim logičnu i
115
Mehmed Bublin
lahko čitljivu strukturu unutrašnjih odnosa, relativno brzo

je narušena velikim promjenama srednjoevropskog koncepta
grada. Uvedeni su novi stilovi u arhitektonskoj gradnji koji su
tada dominirali u Beču, ali i u Evropi. Neoromanika i neogotika
u pravilu se javljaju kod sakralnih objekata, ali i onih objekata
koji su u vezi s crkvenim institucijama. Neobarok je najčešći
na stambenim i poslovnim zgradama privatnih investitora, a
manifestuje se kroz različite faze i regionalne oblike evropske
graditeljske prošlosti.
Najintenzivnija izgradnja bila je u Sarajevu, gdje je do

danas sačuvano oko 1000 objekata iz ovog perioda, a najveći
broj objekata, s najznačajnijim državnim funkcijama, i sada je
u upotrebi. S obzirom na zahtjev za profitnu gradnju, gradilo
se dosta gusto, bez dovoljno slobodnih i zelenih površina. Brzi
proces industrijalizacije već tada prate i prve greške u lociranju
industrijskih objekata u odnosu na objekte za stanovanje, jer
nema striktnih razdvajanja zona rada i stanovanja, kao što je
bilo u prethodnom (osmanskom) periodu.
Zemaljski muzej u Sarajevu
116
Zgrade Pravnog Fakulteta i

Univerziteta u Sarajevu i
zgrada BH Pošte
Kuća Hamzage Husedžinovića,

Banja Luka (lijevo)
Kupatilo u Mostaru (desno)
Gradnja stanova u austrougarskom periodu odvijala se

uglavnom u nižim dijelovima (ravnici) u sistemu blokova ili
u nizu, uz nastojanje na maksimalnom korištenju zemljišta i
dozvoljene spratnosti. Najbrojniji tip stambene izgradnje su
najamne zgrade, zatim stambene palate i vile. Najamne zgra-
de su najčešće građene spratnosti P+2 i P+3, uz dva stana na
podestu i sobom za podstanare. Stanovi su imali priključke na
vodu, kanalizaciju i električnu energiju, a imali su i podrum ili
u dvorištu ostavu za gorivo. Svaka kuća imala je kućepazitelja,
tzv. hausmajstora
Na području sakralne arhitekture prisutna je obimna

gradnja koja je započeta još 60-ih godina, nakon reformi u
Osmanskoj državi, kada su izgrađene brojne pravoslavne i
117
Mehmed Bublin
katoličke crkve i franjevački samostani, kao i najpoznatije

pravoslavne crkve u Sarajevu i Mostaru. Među njima su Cr-
kva sv. Ilije u Ilijašu, Crkva sv. Ante Padovanskog u Sarajevu,
Bogoslovija u Reljevu, Samostan milosrdnih sestara i Crkva
sv. Vinka u Sarajevu. Materijali koji su se koristili imali su
visok kvalitet, jer su uglavnom bili proizvedeni industrijski
i atestirani. Osnovni materijali koji su se koristili u izgradnji
su opeka, kamen, drvo, crijep, eternit, lim, čelik i, pri kraju
vladavine Austro-Ugarske monarhije, beton i armirani beton.
Vršene su prve regulacije vodotoka, izgradnja vodnih

akumulacija i vodovoda. Hamdija Kreševljaković navodi da
je u vrijeme dolaska Austro-Ugarske u Bosnu i Hercegovinu
bilo 58 vodovoda. U 1880. godini registrovana su 143 vodovoda,
ukupne dužine 121 km. Ukupno je u ovom periodu izgrađeno
85 vodovoda, a prvi vodovod izgrađen je u Mostaru, 1885–86.
godine. Paralelno s izgradnjom vodovoda gradila se i kanali-
zacija. Vršilo se i asfaltiranje i pokockavanje ulica, izgradnja
plinskih instalacija (Sarajevo je imalo oko 120 km plinskih
cjevovoda) i elektrifikacija.
Puštanjem u rad termoelektrane u Sarajevu 1895. godine

omogućilo se i uvođenje električnog tramvaja, rasvjete ulica,
javnih objekata i stanova, a zatim i pokretanje industrijskih
pogona s električnom energijom. Tako je Sarajevo dobilo elek-
tričnu energiju prije većeg broja velikih evropskih gradova
– prije Londona, Pariza, tri godine prije Ljubljane i dvanaest
godina prije Zagreba.
Odmah po okupaciji pristupilo se intenzivnoj gradnji

puteva i željezničkih pruga. Za prve dvije godine izgrađeno
je oko 1.000 km puteva, a i u kasnijem periodu nastavljena je
intenzivna izgradnja, tako da je na kraju austrougarskog pe-
rioda bilo izgrađeno oko 6.300 km puteva i oko 1.700 km pruga
uskoga kolosijeka. Time je stvorena osnovna mreža saobraćaj-
nica, na čijim su trasama šezdesetih i sedamdesetih godina XX
vijeka vršene intenzivne modernizacije, što znači da su pre-
ko šezdeset godina bile u upotrebi bez znatnijih intervencija.
118
Ustvari, u Bosni dobrih kolskih puteva nije bilo sve do 60-ih

godina XIX vijeka. Za početak izgradnje puteva zaslužan je
Topal Osman-paša koji je izgradio puteve Sarajevo – Bosanski
Brod, Sarajevo – Mostar i Banja Luka – Travnik – Sarajevo.
Vrlo intenzivna izgradnja pruga na području Bosne i Her-

cegovine (u relativno kratkom periodu iza okupacije) ukazuje
na to da je Austro-Ugarska imala ranije pripremljene planove
za izgradnju mreže željezničkih pruga. Pri izgradnji pojedinih
pruga dolazili su do izražaja različiti interesi Beča i Budimpešte,
tj. dvojnost monarhije je utjecala na realizaciju pojedinih pruga.
U periodu od 1878. do 1906. (28 godina) izgrađeno je oko 1.000
km pruga uzanog kolosijeka i oko 550 km šumskih i rudničkih
pruga privatnog karaktera. Ovakvim sistemom izgradnje že-
ljezničkim prugama povezani su svi značajniji centri.
Po brzini izgradnje i konstruktivnim karakteristikama

mostova, tunela i zidova, pa i stanica, ovaj period karakteri-
stičan je po tehničkoj perfekciji i likovnoj kulturi. Posebnu
pažnju zaslužuju čelični rešetkasti mostovi na željezničkim
prugama. Poznati su mostovi u kanjonu Neretve i Prače, a
za neke se tvrdi da ih je projektovao Ajfel. Čelično-rešetkasti
mostovi Ćumurija i Čobanija iz 1886. godine (djelo inžinjera
Zemaljske vlade Adolpha Kunertha i možda Edmunda Stixa) i
Skenderija iz 1893. godine prva su djela “inžinjerske arhitek-
ture” konstruktivizma i funkcionalizma u Bosni.
Nakon više od pet stotina godina svjetske historije,

umjetnička je sloboda prvi put postala mogućom nakon “se-
kularizacije” apsolutističkih evropskih država. Krajem XVIII
vijeka u Evropi i Sjedinjenim Američkim Državama počeo se
razvijati liberalni obrazac državnog ustrojstva obilježen demo-
kratskom idejom o pravnoj državi. Unitaristička slika svijeta,
kojoj je podloga bilo kršćanstvo, a koja se sve do tada držala
valjanom, počela se raspadati te se rastočila s pojavom područja
koja više nisu zavisila od crkve i države – nauke i umjetnosti.
Estetika je proglasila apsolutnu autonomiju umjetničke sfere,
a zbacivanje teških okova u okviru društva koje je sada postalo
119
Mehmed Bublin
laičkim pogodovalo je sve bržem individualizacijskom procesu,

zahvaljujući čemu se umjetnik, stekavši nezavisnost, napokon
mogao suočiti s nekim društvenim pitanjima.
Evropska je građanska umjetnost u XIX vijeku, baš kao

i bog Jan, imala dva lica. U njoj se dolazak modernizma, isti-
na, već nazire, no u potpunosti će ga, radikalno prekidajući s
prošlošću, ostvariti tek avangarda početkom XX vijeka; fovisti,
ekspresionisti, futuristi, kubisti, dadaisti, nadrealisti i meta-
fizički slikari na različit način u raznim evropskim zemljama
poput seizmografa reaguju na duboke poremećaje nastale kao
posljedica Prvoga svjetskog rata, te na nove ideje rođene iz
prirodnih nauka nakon obrata što ga je atomska fizika izazvala
u tradicionalnoj fizici.
Objekt se u slikarstvu postepeno rastače. Godine 1913.

nastaju prva nefigurativna djela Vasilija Kandinskog, a isto-
vremeno i drugi umjetnici u okvirima geometrijske apstrak-
cije tragaju za novim kompozicijskim načelima. Još se i danas
evropska umjetnost naslanja na epohalne inovacije što su ih
stvorili Braque, Picasso, Kandinsky, Marc, Maljević, Mondrian,
Klee, Duchamp, De Chirico, Ernst ili Dali.
Izvršen je značajan i krupan zaokret u načinu gradnje,

urbanom planiranju i slobodnom oblikovanju, koji se mijenja-
ju dolaskom Austro-Ugarske u Bosnu i Hercegovinu. Tako je
nova vlast, uz rad nekih sedamdesetak inženjera, arhitekata
i tehničara, stvorila za četrdeset godina svoje vlasti sasvim
nove urbane cjeline, nove puteve i željezničke pruge kojima je
prostor Bosne i Hercegovine, umjesto Istoku, okrenut prema
Zapadu i novoj kulturi. Izgradnja je obuhvatila željezničke sta-
nice, mostove, škole, kasarne, banke, sudove, pozorišta, hotele
i administrativne zgrade koji su se mogli sagledati kroz prikaz
pojedinih stilova, od posljednjih faza historicizma, preko “li-
bertyja”, do početka moderne arhitekture.
U posljednjim godinama XIX vijeka, u jeku najveće iz-

gradnje u Bosni i Hercegovini, javlja se secesija, novi stil, koji se
120
postepeno, kao i u drugim sredinama, proširio i razvio u vodeći

izraz. Secesija u arhitekturi Bosne i Hercegovine značajna je i
zato jer se javlja kao stil savremen novoj umjetnosti u svijetu i
kao stil koji je doprinio pojavi i razvoju moderne arhitekture.
Secesionistička arhitektura uglavnom se oslanja na beč-

ke uzore. “Stil 1900.” antihistorijski orijentisane umjetničke
misli koristio je stilske izraze iz nekog ranijeg, evropskoj kul-
turi pripadajućeg perioda. Secesija je ustvari prelazni period
za definisanje “bosanskog sloga” ili “bosanskog stila”. Tek će
bosanski stil postati autentičan izraz kulture Bosne. Tako je
posljedica posebne bosanske duhovnosti i bosanskog stila po-
stala arhitektura.
Novi snažan umjetnički centar postao je Beč, koji je pre-

uzeo ulogu zapadnoevropskih dvorova u vrijeme pojave nove
umjetnosti. Imao je pored umjetničkih institucija i akademije,
visoke tehničke škole, akademije primijenjenih umjetnosti i
mnoge radionice i stručne škole za proizvodnju stakla, kera-
mike i namještaja, puno prije čuvene “Wiener Werkstatte”.
Takvih radionica, ateljea i škola bilo je i u drugim mjestima
Monarhije. Kod nas su postojale radionice – ateljei za umjet-
ničku obradu plemenitih metala u Sarajevu, Foči i Livnu, za
bez i ćilime u Sarajevu.
One su u prvom redu osnovane da bi se najljepše preostale

forme stare bosanske istočnjačke tehnike u svojoj prvobitnoj
čistoti opet izvodile, a s druge strane se moralo gledati da se
pri radu upotrijebi dobar materijal i izrađuju takvi predmeti
koje ujedno može upotrijebiti i moderni svijet.
Postojanje i djelovanje mnogih zanatskih škola i ateljea u

Monarhiji dovelo je do otvaranja muzeja za primijenjene um-
jetnosti (Österreichisches Museum für Kunst und Industrie).
Djelatnost i proizvodi ovih radionica doprinijeli su bržem ši-
renju nove umjetnosti, a u jednom trenutku postali su mjesta
istraživanja vodećih umjetnika i arhitekata.
121
Mehmed Bublin
Arhitektura eklektike, i pored brojnih ostvarenja u smi-

slu interpretacije evropskih stilova, nije dala ništa novo i origi-
nalno u odnosu na druge dijelove carstva. Međutim, eklektički
model formiranja arhitektonskog izraza u Bosni i Hercegovi-
ni dao je tzv. “orijentalni slog”, maursku arhitekturu, što je
eklektički metod usmjeren na korištenje elemenata orijentalne
graditeljske baštine.
Pseudomauristički slog, kao specifičan vid eklektičkog

metoda, javlja se u samo nekoliko godina nakon okupacije. Po-
java značajnijeg broja objekata izgrađenih u spomenutom stilu
posljedica je očuvane memorije duge četiri vijeka, zasnovane
na orijentalnom načinu gradnje.
Bosanska duhovnost je i u srednjem vijeku na osnovu

brojnih evropskih i vanevropskih utjecaja u umjetnosti stvo-
rila specifičan bosanski stil46 u umjetnosti obrade predmeta
od metala, drveta, čipke i kamena (stećaka). Slično je bilo i u
osmanskom periodu, kada je islamska kultura, baštineći velika
iskustva Perzije, Mesopotamije, Helena, Levanta i islamske
orijentalne umjetnosti, njih primijenila i u Bosni.
U Bosni, ta kultura ima karakteristična obilježja domaćih

utjecaja koji su se izražavali u stambenoj kući, ulici, umjetnič-
koj obradi metala, tekstila i sl. Očito da je duh bosanski kroz
dugu historiju, koristeći iskustva brojnih civilizacija, uspijevao
da se ostvari kroz autentičan umjetnički izraz.
Arhitekta Josip Vancaš prvi je dao formulaciju “bosanski

slog”, a i njegovu definiciju, vjerujući da postoji specijalni bo-
sanski način građenja. Ovaj arhitekta dao je i najbolja ostvare-
nja u duhu bosanskog sloga, lišena svega što je bilo historijsko
u smislu evropske graditeljske prošlosti, i to na projektima
filijale Zemaljske banke u Derventi, Bihaću, Banjoj Luci, Bo-
sanskom Šamcu i Tešnju.
46 Nedžad Kurto, Arhitektura Bosne i Hecegovine, razvoj bosanskog stila,

Sarajevo-Publishing – Međunarodni centar za mir, Sarajevo, 1998.
122
Šerijatska škola u Sarajevu, U pogledu adekvatnog vrednovanja graditeljske baštine

Karlo Parižik, 1887.
u razvoju grada, on smatra da će “onaj narod moći snažno su-
djelovati u budućem razvoju umjetnosti, koji posjeduje dovoljno
snage da iz plime bezbrojnog internacionalizma spasi osobine
vlastite kulture i umjetnosti. Stoga elemente narodne umjet-
nosti koje je naslijedio od svojih predaka treba dalje razvijati
u smislu modernih zahtjeva i potreba.”
Istraživanja začeta u periodu austrougarske uprave na

planu teorije arhitekture, koja su potaknuta politikom auto-
nomnog kulturnog razvoja i odnosom prema kulturnoj baštini
(pri kraju uprave), dala su pozitivne impulse da se iz tradicije
izvedu originalni regionalni umjetnički izrazi, nastali iz saži-
manja različitih kultura i civilizacija, odnosno kreativno izra-
ženih asocijacija na viševjekovno graditeljsko nasljeđe Bosne.
123
Mehmed Bublin
Postajući dijelom evropskog civilizacijskog kruga, Bosna

svoj kulturni i umjetnički identitet u potpunosti transformiše,
ali unatoč nastojanjima da se na svim područjima izjednači s
drugim krajevima Austro-Ugarske monarhije, njeno naslije-
đe neminovno je utjecalo na to da se na umjetničkom planu
ostvare specifična rješenja.
Arhitektonska misao, mada importovana, morala je sin-

tetizovati neka pozitivna iskustva, čak i u arhitekturi akade-
mizma, gdje su pravila umjetničkog izraza bila dovedena do
perfekcije. Tako je ovdje i eklektička arhitektura na neki način
originalna, naravno u odnosu na srednjoevropsku, ako ne po
metodi, onda sigurno po razvoju još jednog, mjestu i vremenu
odgovarajućeg kvazistila – pseudomaurskog.
Počeci akademizma u Bosni i Hercegovini su skromni,

a očituju se, u smislu odraza arhitektonskih stilova evropske
graditeljske prošlosti, posebno na sakralnim objektima. Sliku
novog poretka najbolje predstavlja neorenesans, koji je klasičan
i univerzalan, pa je to i osnovni izraz objekata od javnog zna-
čaja u Bosni i Hercegovini. Harmonija renesansne arhitekture
često je bila ideal koji se želio transponovati i u ideju stanovanja,
posebno stambene palače.
Svoju kulturnu posebnost i autonomnost Bosna je isti-

cala i kroz pseudomaurski stilski izraz, uz uvjerenje da je to
autohtoni izraz lokalnog duha. I predstavljanje Bosne na me-
đunarodnim izložbama bilo je upravo kroz ovaj stilski izraz.
Kulturni razvoj Bosne i Hercegovine nije zaostajao u od-

nosu na druge pokrajine Austro- Ugarske monarhije. Historici-
zam koji se ovdje pojavio praktično u svim razvojnim oblicima
nije imao svoje stvarne korijene u tradiciji. Historicizam ili
historizam je prvenstveno smjer filozofskog mišljenja koji u
historičnosti definira obilježje bitka i ljudskog opstanka, a
svijet shvata kao historiju pa, shodno tome, zahtijeva historizi-
ranje sveukupnog znanja i djelovanja na način da se historijsko
mišljenje i njegovi dometi, tj. rezultati, usvoje kao nazor u svi-
124
jetu i filozofiji. Duhovni rezultati, samo zato što su nadživjeli

svoje vrijeme nastanka, mogu djelovati na kasnije periode, u
protivnom, bila bi izgubljena mogućnost svake tradicije, pa
time i historije, koja se ne sastoji od diskontinuiranog mnoš-
tva činjenica, već je to kontinuirani niz smislenih događaja.
Ovakav filozofski pristup definiranja historicizma je prilično
širok te bi se mogao smatrati važećim za mnoge umjetničke
periode, zavisno od toga šta smatramo neophodnim uvjetom za
zadovoljavanje kontinuiteta. U arhitekturi je to stilski pojam za
vrijeme od treće decenije do kraja XIX vijeka, obilježeno imita-
cijom svih historijskih stilova. Teoretski, ovaj period bi trebao
pripadati prethodnom, tj. klasicizmu (druga polovina XVIII vi-
jeka), periodu koji se prvi obratio historijskim stilovima, tj. po-
novnom otkrivanju klasične grčke umjetnosti. Secesionistička
umjetnost u Bosni i Hercegovini ne javlja se samo u arhitekturi
(1900), već i u slikarstvu, grafici, štamparstvu, oblikovanju
namještaja te primijenjenoj umjetnosti. Duh secesionističke
umjetnosti najbogatije je izražen na stambenoj arhitekturi, a
ovaj se stil ponajmanje osjeća na sakralnim objektima.
Vremensko razdoblje od četiri decenije austrougarske

vladavine (1878–1918) karakteriše u Bosni, pored ostalog, in-
tenzivniji razvoj štamparstva i izdavačke djelatnosti, kao i
otvaranje velikog broja knjižara, biblioteka i čitaonica.
Proces započet posljednjih godina osmanskog upravljanja

Bosnom s pojavom prvih štamparija u Sarajevu dobija izrazi-
to na intenzitetu, kao da se željelo nadoknaditi propušteno.
Listovi su objavljivali i priloge iz književnosti, umjetničkog
i pozorišnog života i imali su znatan utjecaj na pozorišni i
muzički život.
U oblasti nauke47 1889. godine, pokrenut je Glasnik Zemal-

jskog muzeja, a u oblasti društvenih pitanja Pregled. Pokrenuto
je i pet književnih časopisa, od čega tri u Sarajevu: Bosanska vila,
Nada i Biser. Na stranicama tih časopisa pojavljivali su se brojni
47 Risto Besarević, Iz kulturne prošlosti Bosne i Hercegovine (1878–1918), Veselin

Masleša, Sarajevo, 1987.
125
Mehmed Bublin
prilozi pisaca ne samo iz Bosne nego i iz okruženja. Pokrenut je

i znatan broj periodičnih publikacija, a među njima je značajno
mjesto zauzimala pedagoška štampa, koja je imala finansijsku
podršku Zemaljske vlade za Bosnu. Naročito je brojna bila izda-
vačka djelatnost vjerskih zajednica. Štampanje knjiga odvijalo
se paralelno s izdavanjem brojnih listova. Poseban značaj imalo
je štampanje udžbenika za škole, jer su se tako mogle podmiriti
vlastite potrebe školstva u Bosni, za razliku od ranije prakse,
kada su se udžbenici dobavljali sa strane. Publikovanjem djela
iz književnosti i drugih oblasti literature bavili su se mnogi
izdavači. Intenzivan razvoj izdavačke djelatnosti u Bosni pod
austrougarskom upravom nužno je bio vezan i za formiranje
većeg broja knjižara, kao glavnih posrednika između izdavača i
čitalaca. S razvojem štampe i izdavačke djelatnosti došlo je i do
osnivanja znatnog broja čitaonica, pretežno, mada ne i isklju-
čivo, na nacionalnoj ili konfesionalnoj osnovi, a formiraju se i
kulturna društva Napredak, Gajret, Prosvjeta i La Benevolencija.
Austrougarska uprava poklanjala je znatnu pažnju formi-

ranju i popunjavanju biblioteke Zemaljskog muzeja u Sarajevu,
kao i specijalne biblioteke namijenjene stručnjacima i insti-
tucijama, a znatne je napore činila i u formiranju biblioteka u
školama, za nastavnike i đake. Razvoj javnih biblioteka vršen
je na inicijativu društva, raznih organizacija i pojedinaca.
U ovo doba djelovali su veliki književnici, kao što su:

Fra Grga Martić, Aleksa Šantić, Musa Ćazim Ćatić, Safvet-beg
Bašagić, Petar Kočić, Silvije Strahimir Kranjčević, Svetozar
Ćorović, Jovan Dučić i dr.
Pored Zemaljskog muzeja, kao najznačajnije naučne in-

stitucije iz ove djelatnosti na Balkanu, formira se 1908. godine
u Sarajevu i Institut za istraživanje Balkana, za čijeg direktora
se postavlja dr. Karl Pač. Činjeni su značajni napori da se ove
institucije povežu sa sličnim institucijama u svijetu.
U razvoju privrede naročito je napredak ostvaren u sa-

vremenoj industrijskoj proizvodnji – procesnoj i hemijskoj
126
industriji, što je imalo odraza i na naučnoistraživački rad u

tim oblastima.
Pozorišni život bio je dosta bogat i u prvo vrijeme se ostva-

rivao gostovanjem pozorišta iz drugih sredina i putujućih pozo-
rišta, a zatim je osnovano stalno pozorište u Sarajevu i Mostaru.
Austro-Ugarska je 1912. godine donijela Zakon o obave-

znom osnovnom obrazovanju. U ovom periodu ukupno je bilo
400 osnovnih škola, koje su obuhvatale oko 27% stanovništva.
Uveden je za tadašnje evropske uslove savremen školski sistem,

koji je omogućio temeljno obrazovanje, a time je bio osiguran i
nastavak školovanja na evropskim univerzitetima.
Postojanje različitih vjera, raznih oblika duhovnog ži-
vota te mnoštva jezičkih modela doprinijelo je postojanju više
oblika izražavanja u književnosti i umjetnosti uopće (evropski
i orijentalni modeli). Ovdje su ljudi pisali i govorili različitim
jezicima unutar jednog jedinstvenog političkog, kulturnog i
duhovnog prostora.48
Dok su industrija i trgovina stalno napredovale, zanat-

stvo i poljoprivreda su zaostajali u razvoju. Evropa dvadesetog
vijeka s ponosom je na većini područja intelektualne djelatnosti
potvrđivala svoju nezavisnost od prošlosti. Još u XVIII vije-
ku riječ moderno poprimila je prizvuk gotovo bojnog pokliča,
ali tada samo kao antiteza drevnom – što je podrazumijevalo
raskid s prošlošću. U posljednjih stotinu godina moderna je
počela značiti različito shvatanje historije i vremena u odnosu
na ono što je bilo prije.
Moderna arhitektura, moderna muzika, moderna nauka,

moderna filozofija, sve se one ne određuju iz prošlosti, nego
kao nezavisne od prošlosti. Modernium je postao ravnodušan
prema historiji, jer mu je historija, shvaćena kao neprekinuta
tradicija, postala beskorisnom. Oštro kidanje veza s prošlošću
48 Muhamed Filipović, Historija bosanske duhovnosti, epoha modernizacije, Sara-

jevo, 2004.
127
Mehmed Bublin
iskazalo se kao generacijska pobuna protiv otaca i potraga za

novim samoodređenjem. Nije primoravalo samo pojedinca
da potraži novi identitet nego je i cijelom društvu nametnulo
preispitivanje ili zamjenu odumrlih sistema vjerovanja.
Beč je bio grad koji je osjećao drhtanje društvenog i poli-

tičkog osipanja i pokazao se jednim od najplodnijih rasadnika
ahistorijske kulture – u muzici, filozofiji, ekonomiji, arhitek-
turi, urbanizmu, psihoanalizi, gdje su se svjesno prekidale
veze s historijskim pogledima na svijet, ključnim za liberalnu
kulturu XIX vijeka u kojoj su bili odgojeni.
Sjajno osamljeničko, bolno otkriće psihoanalize koje je

Freudu omogućilo da prevlada svoju rimsku nervozu, da klekne
pred ruševinama Minervinog hrama i reguliše svoj akademski
status, predstavljalo je kontrapolitički trijumf prvog reda.
Svodeći vlastitu političku prošlost i sadašnjost na epifeno-

men u odnosu na prvobitni konflikt između oca i sina, Freud je
svojim sugrađanima liberalima dao u ruke ahistorijsku teoriju
čovjeka i društva, teoriju koja je mogla učiniti podnošljivim
politički svijet, iskočio iz kolosijeka i izvan kontrole.
128
Savremena Bosna
Položaj Bosne i Hercegovine kao republike u Federaciji Jugosla-
vije utvrđen je na prvom zasjedanju Zemaljskog antifašističkog
vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine održanom
25/26. novembra 1943. godine u Mrkonjić-Gradu. Osnivačkoj
skupštini ZAVNOBiH-a prisustvovalo je 247 delegata iz svih
krajeva Bosne i Hercegovine.
Skupština je, slično kao i skupštine ostalih jugoslaven-

skih zemalja, izabrala 173 vijećnika ZAVNOBiH-a, 31 člana Prezi-
dijuma i 58 članova AVNOJ-a iz Bosne i Hercegovine. Skupština
je usvojila i Rezoluciju koja je imala elemente ustava, jer su
njome utvrđena osnovna pitanja državnog položaja i uređenja
Bosne i Hercegovine.
Drugo zasjedanje ZAVNOBiH-a održano je u Sanskom Mo-

stu u vremenu od 30. juna do 2. jula 1944. godine, i na njemu
je donesen veći broj odluka, a najvažnija je odluka o konstitu-
isanju ZAVNOBiH-a u najviše zakonodavno i izvršno narodno
predstavničko tijelo narodne federalne Bosne i Hercegovine,
čime su udareni temelji bosanskohercegovačke državnosti.
“Deklaracija ZAVNOBiH-a o pravima građana Bosne i Her-

cegovine” jeste jedan od najznačajnijih akata usvojenih na dru-
gom zasjedanju ZAVNOBiH-a, deklaracija koja predstavlja pravni
akt velikih vrijednosti o ljudskim pravima i slobodama građana.
Politički uslovi u novoj Jugoslaviji obezbijedili su unutraš-

nji mir i pomirenje i nastojanje na usaglašavanju suprotstav-
ljenih zahtjeva jugoslavenskih naroda i pokrajina.
U periodu 1945–1990. vladajuća ideologija bila je socija-

listička, bazirana na marksističkom učenju koje je vezano za
dijalektički i historijski materijalizam, ekonomskom učenju
i teoriji izgradnje besklasnog društva. Marks je smatrao da
Memorijalni kompleks Tjentište,
Miodrag Živković, 1971. godina političke promjene vladaju historijom i da je ona zasnovana na
129
Mehmed Bublin
Karta Socijalističke federativne

republike Jugoslavije
odnosu vladajućih i potlačenih klasa. Smatrao je da se razvo-

jem proizvodnih snaga stvaraju uslovi za promjene koje treba
izvršiti proletarijat. Drugo objašnjenje bazirano je na pojmu
kapitala kao višku vrijednosti, tako da se svi oblici eksploata-
cije realizuju po oblicima neplaćenog rada.
Bosanskohercegovačka populacija se razvijala po modelu

industrijskog društva, što znači postepeno opadanje natalite-
ta, smanjivanje, stabilizacija i blagi porast mortaliteta, kao i
učvršćivanje tendencije slabljenja dinamike rasta broja uku-
pnog stanovništva, odnosno sve niže stope rasta stanovništva.
Bosna i Hercegovina se odlikovala najvećim demografskim
potencijalom među republikama bivše Jugoslavije.
Koncept razvoja socijalističkog društva zasnivao se na

industrijalizaciji, a time i deagrarizaciji i urbanizaciji. Inten-
zivni procesi industrijalizacije, deagrarizacije i urbanizacije
odvijali su se u cijelom poslijeratnom periodu.
Za Bosnu i Hercegovinu karakteristično je da veliki broj

deagrarizovanog stanovništva spada u neurbanizovano. Ur-
banizovano stanovništvo u cijelom periodu ima dosta visoke
stope rasta. Dostignuti nivo urbanizovanosti u 1991. godini
130
(prema kriteriju po kojem se kao urbanizovani uzimaju sta-

novnici naselja većih od 2.000 stanovnika) od 49,5% pokazuje
da je dostignut srednji nivo urbanizovanosti.
Nakon II svjetskog rata u gradovima Bosne i Hercegovine

znatan dio stambenog fonda bio je oštećen ili dotrajao. U ovom
periodu u Bosni i Hercegovini izgrađeno je 850.000 stanova,
što je 80% ukupnog raspoloživog stambenog fonda.
Posebno intenzivna izgradnja bila je u oblasti saobraćaja,

tako da je ukupna dužina puteva povećana, sa 6.496 km nepo-
sredno nakon rata, na 20.435 km u 1991. godini. Prije II svjet-
skog rata Bosna i Hercegovina je imala samo 35 km puteva sa
savremenim kolovozom, a 1991. godine 10.500 km. Izgrađeno
je 1.000 km pruga normalnog kolosijeka, a ukinuto je 1.700 km
pruga uzanog kolosijeka. Izgrađeni su savremeni aerodromi u
Sarajevu, Mostaru, Banjoj Luci, Tuzli i Bihaću.
Period sedamdesetih i osamdesetih godina karakterističan

je po visokim dometima u graditeljstvu, tako da su u ovom peri-
odu izgrađeni brojni kulturno-sportski, turistički, zdravstveni,
obrazovni, administrativni i drugi objekti. Preovlađujući urbani
model bio je zasnovan na internacionalnom stilu (moderna), što je
utjecalo na to da su vrijednosti izgrađenog pejzaža gradova bitno
drugačiji u odnosu na stare dijelove grada. Prema Le Corbusieru,
čovjek prototip istovjetan je na svim širinama i u okrilju svih
kultura. Ova slika čovjeka prototipa nadopunjuje Atinsku povelju,
koja univerzalne ljudske potrebe razmatra u okviru četiri velike
funkcije: stanovanja, rada, kretanja i njegovanja tijela i duha, a
to je ono što Gropius naziva “idealnim tipom ljudskih naselja”.
Kao što se progresistički plan grada ne razvija prema

mjestu, on se ne razvija ni prema određenoj kulturnoj tradiciji,
nego u smislu odrednice efikasnosti i estetike. Ovakav pristup
urbanizmu imao je velikog utjecaja na sliku gradova Bosne i
Hercegovine. Ulica se u većini novih naselja ukida, grade se
soliteri (svaki grad želi da ima ovo savremeno obilježje grada),
a grad se nastoji dosljedno podijeliti na funkcionalne zone.
131
Mehmed Bublin
Poštanska marka sa motivom

željezničke stanice u Sarajevu
Zgrada Parlamentarne skupštine BiH,

Sarajevo, Juraj Neidhardt
132
Obnova Sarajeva povodom

Olimpijskih igara 1984.
Naši graditelji u tom periodu pratili su tendencije na svjet-

skoj arhitektonskoj pozornici, čiji su istaknuti nosioci bili Frank
Lloyd Wright, Oscar Niemeyer, Le Corbusier u prvom razdoblju,
do savremene japanske arhitekture, američkog novog talasa i
engleskih avangardista. Razvojni put arhitekture odvijao se od
predratne moderne ili ranog romantizma armiranog betona
do postmoderne i kasnomoderne, da bi se u 80-im godinama
uočio pluralizam izražavanja, u rasponu od onih koji se drže
okvira moderne arhitekture do onih koji streme regionalizmu
ili nekom sasvim određenom dijalogu s već poznatim.
Zbog pogoršanih uslova okoline, grad Sarajevo je 70-ih

godina pokrenuo Projekat zaštite čovjekove okoline, čija je
realizacija otpočela 1978. godine, a kojim je bilo obuhvaćeno
dovođenje prirodnog gasa u grad, uređenje vodovodnog i ka-
nalizacionog sistema i izgradnja uređaja za prečišćavanje ot-
padnih voda, zatim izgradnja sanitarne deponije.
Odmah iza ovog projekta grad je pokrenuo najambicio-

zniji razvojni projekat – organizaciju XIV zimskih olimpijskih
igara. Ovaj projekat predstavlja generacijsko opredjeljenje u
razvoju grada i najambiciozniji projekat koji ima dugoročne
posljedice na razvoj grada.
Posebno je bila fascinirajuća energija i entuzijazam gra-

đana u realizaciji tih projekata i njihov materijalni i sveko-
133
Mehmed Bublin
liki drugi doprinos da se realizuju planirani objekti, ali i da

Sarajlije budu domaćini svjetskom događaju kakav je bila
Olimpijada. Većina učesnika Olimpijade i gostiju iz cijelog
svijeta osjetili su ljudsko spontano gostoprimstvo Sarajlija
i entuzijazam za obilježavanje tog događaja. Skoro su se svi
složili da je to bila olimpijada koja je imala ne samo olimpijski
nego i bosanski duh.
Generalni sekretar Ujedinjenih nacija Perez de Kueljar,

u čestitci upućenoj povodom organizacije Olimpijskih igara u
Sarajevu, između ostalog, rekao je:
“U ovakvoj međunarodnoj situaciji, gdje isuviše često preovladava

nesloga, Igre u Sarajevu su bile inspiracija za sve nas koji radi-
mo u prilog mira i saradnje. Duh međunarodne saradnje, koji
prožima Igre, u mnogo čemu je onaj isti na kojem počiva Povelja
Ujedinjenih nacija.
Štaviše, izbor mjesta za ovaj značajan događaj jasan je

svakom koji posjeduje makar i najmanji osjećaj za historiju
našeg vijeka. Zasluga za uspjeh i utisak koji je cio ovaj poduhvat
ostavio, pripada također Vladi Jugoslavije, građanima Sarajeva,
raznim nacionalnim olimpijskim komitetima, kao i mnogim
drugim grupama i pojedincima, tako brojnim da se ne mogu svi
spomenuti. Smatram da posebnu riječ priznanja treba ostaviti
za takmičare koji su svojim učešćem prevazišli razlike naci-
onalnih i internacionalnih politika i afirmisali one uzvišene
ideale kojima svi težimo.”
U telegramu Lorda Killanina, počasnog i doživotnog

predsjednika MOK-a, između ostalog se kaže:
Sarajevo, Bosna i Hercegovina i Jugoslavija su otvorili srce i

ponudili dobrodošlicu svima, bez obzira odakle stižu, bez obzi-
ra na njihovu rasu ili vjersku pripadnost, ideološku i političku
opredijeljenost. Vrata su širom otvorena svim sportistima i svim
ljubiteljima i poštovaocima svijeta sporta i olimpijskih ideala. Za
sve je bilo mjesta i svi su bili dobrodošli. Neposrednost, ljubaznost,
134
pažljivost, koja se katkad graničila s odnosom prema najbližem,

u kojem je prepuno ponosa, ali i iskrene ljudske sreće što se na
ovom vjetrometnom tlu, preko kojeg su vijekovima gazile i harale
vojske zaštitnice najrazličitijih interesa, rasplamsao olimpijski
plamen mira, sloge, ljubavi i prijateljstva među sportistima i
svim narodima svijeta.
Gradovi su predstavljali savremene kulturne centre s po-

zorištima, bibliotekama, galerijama, izdavačkim i novinskim
kućama, bioskopskim i filmskim preduzećima, muzejima i
arhivima, kulturno-umjetničkim društvima, a bili su osnovni
nosioci kulture. Brojni književnici stekli su veliku reputaciju
u jugoslavenskim, a neki i u svjetskim okvirima, kao što su Ivo
Andrić, Meša Selimović, Mak Dizdar, Alija Isaković. Umjetnici
Safet Zec, Mersad Berber, Braco Dimitrijević i dr. prisutni su
na izložbama u svjetskim metropolama umjetnosti, a brojni
slikari su se afirmisali na međunarodnoj sceni. Uspjesi bosan-
skohercegovačkog filma također su svjetskog nivoa. Veliki broj
mladih muzičara doprinio je da Bosna i Hercegovina postane
centar savremene muzike u Jugoslaviji.
Arhitektonska urbana baština gradova bogatstvom svojih

oblika, svojim prostornim postavkama i etičkom zakonitošću
koja je vječna i mjerilo svakog čovjeka, te pravo na vidik – kult
komšiluka – bili su polazna tačka stvaranja niza arhitekata,
kao što su Juraj Neidhardt, Džemal Čelić, Husref Redžić, Dušan
Grabrijan i dr. Ovi arhitekti kroz svoje stvaranje uspostav-
ljaju kontinuitet naslijeđa u savremenoj arhitekturi. Razvoj
arhitekture u Bosni od historicizma do moderne nosi sliku
onih kontrasta koji proizilaze iz njenog historijskog razvoja.
Arhitektura je od iskona iskazivala važnost potrebe poštiva-
nja kvaliteta koje mjesto nosi u sebi (što je zabilježio Viturije
dvadeset vijekova prije), tj. njegova duha. Kroz vrijeme, genius
svakog mjesta dobiva nadgradnju u iskustvu, sjećanju, poruka-
ma prošlosti, u nekom apstraktnom redu u kojem se prirodno
i građevno sjedinjuje u nov kvalitet prostora i čovjekom stvo-
renih vrijednosti. Arhitektura koja izražava ukupne utjecaje
jedne sredine, tj. ona kod koje je prepoznatljiva njena pripad-
135
Mehmed Bublin
nost određenom prostoru i na osnovu koje možemo stvoriti

kompletnu predstavu o mjestu, jeste regionalna. U prostoru
Bosne, gdje su se smjenjivale različite civilizacije, proizvodeći
sebi svojstvene, a često sasvim različite urbane i arhitektonske
strukture, postojala je uvijek ona neizbježna konstanta slič-
nosti – zadovoljavanja uslova upravo toga mjesta.
Moderni svijet započeo je dvjema revolucijama: industrij-

skom revolucijom, koja simbolizuje pronalazak, i političkom
revolucijom pod zastavom demokracije u Americi i Francuskoj.
Obje ove revolucije su u toku, jer se industrijalizacija i demo-
kratizacija odvija širom svijeta.
Obje su zasnovane na ideji progresa i zahtijevaju privr-

ženost koja je nekada pripadala religiji. Ali, dok je progres u
nauci za vrijeme prošla dva vijeka bio neprekidan i opipljiv, to
se ne može reći i za čovjekovo traženje sreće, bez obzira na to
koju definiciju za nju odabrali.
Tu, dakle, leži osnovni sukob našeg doba. Pošto je zbacio

okove tradicionalnog autoriteta koji ga je ranije ograničavao
i podržavao, čovjek danas može da živi sa slobodom koja ga u
isto vrijeme i plaši. U svijetu u kojem se sve vrijednosti mogu
ispitivati, čovjek stalno istražuje svoju ličnost i smisao ljudskog
postojanja, kako pojedinačnog, tako i kolektivnog. Njegovo
znanje o sebi je sad mnogo veće, ali ga to nije umirilo onako
kao što se nadao. Modernoj civilizaciji nedostaje kohezivna
snaga prošlosti: ona više ne odmiče u periodima koji se lahko
mogu identifikovati, niti postoje stilovi pojedinih razdoblja
koji bi se mogli jasno razlikovati, ni u umjetnosti niti u ma
kojem drugom obliku ljudskog nastojanja. Stoga je moderna
umjetnost, i pored svih regionalnih razlika, isto toliko među-
narodna koliko i moderna nauka.
Današnji kulturni razvoj je rezultat permanentnog ula-

ganja svih velikih kultura koje su ostavile neizbrisive tragove
na historiju čovječanstva i njegov progres. Stoga svi narodi
imaju pravo da učestvuju u raspodjeli njegovih dobara te da
136
Mehmed Akšamija: Ciklus Tragovi,

monotipija na platnu, 1993.
se koriste dostignućima njegove primjene. Kulturna historija
čovječanstva počiva na saradnji, uzimanju i davanju i nema
mjesta za osjećaj bilo kakve superiornosti strane koja daje, niti
osjećaj bilo kakve inferiornosti strane koja uzima. Otvorenost
za saradnju na izučavanju i razumijevanju kulture, na među-
narodnom planu kulture neophodna je i kao način isticanja
ljudskog jedinstva i podsticaja istinske saradnje nasuprot svim
vrstama nerazumijevanja i neprijateljstva.
U skladu s današnjim mišljenjem, umjetnost je zapravo živi

proizvod raznih naroda i kultura, izraz društva – njegove orga-
nizacije, materijalne strane života, kulture i privrede, a ujedno i
spoj dubokih misli, osjećaja, potreba, strahova i stremljenja koji
su zajednički ljudima svih vremena i na svim mjestima.
137
Mehmed Bublin
Veliki broj likovnih, muzičkih, pozorišnih, filmskih i

drugih umjetnika su na najbolji način afirmisali moderne
tokove umjetnosti prema vlastitim idejama i estetskim opre-
djeljenjima, ali su istovremeno doprinijeli afirmaciji Bosne i
Hercegovine na međunarodnoj sceni. O tome svjedoče i brojna
međunarodna priznanja koja su oni dobili ne samo u okviru
bivše Jugoslavije nego i na evropskim i svjetskim smotrama.
Umjetnost je izazov ljudskog duha koji traga za samim osno-
vama čovjekove komunikacije sa svijetom. Tako pojava velikih
djela u svim oblastima stvaralaštva predstavlja prave međaše
na kojima se smjenjuju epohe.
138
Razaranje Bosne
Tendencija decentralizacije Jugoslavije dostigla je svoj vrhunac
u ustavu iz 1974. godine. Ovi procesi (osamostaljenje republika
i pokrajina) doveli su do evolucije srpskog nacionalizma, zbog
tobožnje ugroženosti Srbije i Srba (iako su Srbi imali domini-
rajuću ulogu u partiji, vojsci, policiji i diplomatiji). Situacija na
Kosovu, koja je na početku osamdesetih godina dostigla stanje
permanentne krize i vojne okupacije, postala je glavno žarište
buđenja srpskog nacionalizma. Srpska akademija nauka 1985.
godine sačinila je Memorandum. Temeljni argument Memo-
randuma je da je srpski narod u cijeloj Jugoslaviji neka vrsta
primarnog entiteta koji ima jedinstveni niz prava, koja nadi-
laze sve obične političke i geografske podjele. Pitanje cijelosti
srpskog naroda i njegove kulture u čitavoj Jugoslaviji postav-
lja se kao suštinsko pitanje za opstanak i razvoj toga naroda.
Upravo će težnja za tom “cjelovitošću” na kraju upropastiti
Jugoslaviju povlačeći za sobom najveće patnje i razaranja koja
su se desila u Bosni i Hercegovini.
Režim u Beogradu, uz pomoć Crkve, Akademije nauka i

medija, u devedesetim godinama stvarao je sliku o ugroženosti
srpskog naroda. Propaganda, čiji je glavni promotor bio knji-
ževnik Dobrica Ćosić, koristeći medije, filmove i književnost,
nastojala je da pokaže Srbe kao najzaslužnije za dobivanje rato-
va, a u miru kao one koji su postajali žrtve tobožnjih nepravdi
učinjenih prema njima. U ovoj medijskoj propagandi na scenu
su izvučene najkonzervativnije snage, pa i četnici. Krenulo se u
mitinge po Jugoslaviji, pod krinkom antibirokratske revolucije.
Ovo je bila uvertira za rušenje Jugoslavije i stvaranje tzv.

Velike Srbije, a Tuđman i njegovi sljedbenici vidjeli su šansu i
za stvaranje davno priželjkivane Velike Hrvatske. Vlasti ove
dvije države izvršile su brutalnu agresiju na Bosnu s presuđe-
nim zločinima udruženog zločinačkog poduhvata i genocida,
za šta su osuđene od strane suda Ujedinjenih nacija.
139
Mehmed Bublin
Dejtonskim mirovnim sporazumom stvorena je država

s dva entiteta, deset kantona i Brčko distriktom. Ovakva dr-
žava s nacionalističkim vođama potpuno je nefunkcionalna i
posljednjih trideset godina nije pokazala rezultat funkcionalne
i održive države.
U ovakvoj državi pored iznesenog postoje ultranaciona-

lističke snage koje konstantno djeluju na njen razvoj vraćajući
je permanentno u nefunkcionalnost i u devedesete godine, što
je posebna karakteristika srpske politike.
Nove demokratske stranke nastoje stvoriti ambijent

demokratske i održive Bosne i Hercegovine na građanskim
principima i toleranciji koja ju je karakterisala kroz njenu
dugovjekovnu historiju. Ovim demokratskim građanskim
strankama koje preferiraju građansku i demokratsku Bosnu
i Hercegovinu zasnovanu na evropskim principima potrebna je
snažna podrška zemalja zapadne demokratije u organizovanju
Bosne i Hercegovine na principima Zapadne Evrope.
Orijentacija Bosne i Hercegovine na razvoj shodno prin-

cipima zemalja zapadne Evrope je nužnost kako bi se mogla
obezbijediti egzistencija mladim generacijama da se razvijaju
u demokratskom okruženju i korištenju vlastitih razvojnih
potencijala. Stoga se nameće nužnost što bržeg ulaska Bosne i
Hercegovine u Euroatlantske integracije.
140
Balkan i balkanizam
Marija Todorova u svom djelu Imaginarni Balkan najbolje je
opisala percepciju Zapada o Balkanu.49
Početkom XX vijeka Evropa je svom repertoaru Schim-

pfwörter, pogrdnih riječi, dodala jedan novi pojam koji se, iako
ne davno skovan, pokazao trajnijim od onih sa stogodišnjom
tradicijom. “Balkanizacija” je označavala ne samo usitnjavanje
velikih i snažnih političkih jedinica već je postala sinonim za
povratak plemenskom, zaostalom, primitivnom i barbarskom.
U svojoj najnovijoj hipostazi, posebno u okviru američkog vi-
sokoškolskog obrazovanja, taj pojam je potpuno istrgnut iz
konteksta i počeo je da se odnosi na najrazličitije probleme. Či-
njenicu da je Balkan opisivan kao “drugo” u odnosu na Evropu
nije potrebno posebno dokazivati. U vezi s Balkanom naglaša-
vano je da njegovi stanovnici ne mare za standarde ponašanja
koje je kao normative smislio i propisao civilizovani svijet. Kao
i svaka generalizacija, i ova se zasniva na redukcionizmu, ali
taj redukcionizam i stvaranje stereotipa o Balkanu dostigli su
takav stepen i intenzitet da čitav diskurs zaslužuje i zahtijeva
posebnu analizu.
Evo nas u 1993. godini: poslije osamdeset godina ogro-

mnih promjena u ostatku Evrope i novih krvavih sukoba na
samom Balkanu, ovaj region i dalje predstavlja problem za
Evropu.” Zaista, neosporno ima nečeg neevropskog u činjenici
da Balkan nikako ne uspijeva da dosegne dimenzije ostalih
evropskih pokolja. Poslije Drugog svjetskog rata, gotovo aro-
gantno zvuči ono pomirljivo priznavanje da “takva duševna
stanja nisu specifična za balkanske narode,... već da se mogu
sresti i kod drugih evropskih naroda... Ali sve te razlike su
relativne. Kod balkanskih naroda upravo te specifične osobine
preovlađuju preko svake mjere.
49 Marija Todorova, Imaginarni Balkan, Biblioteka XX vek – Čigoja štampa,

Beograd, 1999.
141
Mehmed Bublin
Iako su historičari itekako svjesni da su se na tom poluo-

strvu odigrale dramatične promjene, njihov diskurs o Balkanu
kao o geografskom i kulturnom entitetu bačen je u zasjenak
diskursom koji tu konstrukciju koristi kao moćan simbol po-
godno smješten izvan historijskog vremena. Takva upotreba
ovog pojma proizvod je evolucije koja traje skoro dva vijeka. U
današnje vrijeme postoji čitav žanr koji se bavi problematikom
i prikazivanjem “drugosti”. Taj žanr je interdisciplinaran i
pokriva oblasti od antropologije, preko književnosti i filozofije,
do sociologije i historije. Pojavila se jedna sasvim nova disci-
plina – imagologija – koja se bavi slikama drugog u književ-
nosti. Diskusija o orijentalizmu bila je također specifičan vid
tog interesovanja za drugost. Orijentalizam je zauzeo važno i
legitimno mjesto u akademskim krugovima kao kritika odre-
đenog diskursa; onako kako ju je Said formulisao, on treba da
označi “uobičajen način na koji se pristupa Orijentu – na čin
na koji se o njemu daju izjave ili se odlučuje koje je mišljenje
o njemu legitimno a koje ne, način na koji se on opisuje, po-
dučava, naseljava, način na koji se vlada njime – ukratko...
način na koji se Zapad bavi Orijentom: tako što ga kontroliše,
restrukturiše po potrebi i pretenduje na autoritet po svemu
što se tiče tog pitanja.”
S druge strane, pojam orijentalizma uveli su i populari-

sali intelektualci koji smatraju da on adekvatno opisuje odnos
Balkana i Zapada. Što se tiče sve veće i rasprostranjene za-
brinutosti zbog njihovog odnosa, diskurs o Balkanu podvodi
se pod kategoriju orijentalizma čak i kad to nije eksplicitno
rečeno. Što se tiče diskursa koji opisuje odnos Balkana prema
navodnom Zapadu, sve je primjetnija tendencija da se Balkan
tretira kao organska varijanta orijentalizma. Na prvom mjestu,
za razliku od neopipljivog Orijenta, Balkan postoji kao histo-
rijski i geografski konkretna cjelina.
Jedno je milenij Bizantije s njenim dubokim političkim,

institucionalnim, zakonskim, vjerskim i kulturnim utjecajem.
Drugo je petstogodišnja osmanska vladavina, najduži period
političkog jedinstva koji je ovo poluostrvo ikada doživjelo i
142
tokom kojeg je dobilo svoje sadašnje ime. Ne samo da je tokom

osmanskog perioda dio jugoistočne Evrope dobio novo ime,
Balkan, već su uglavnom osmanski elementi, ili oni koji su
se opažali kao takvi, utjecali na stvaranje aktuelnih stereo-
tipa. Pored toga što problem osmanskog naslijeđa zahtijeva
kompleksan teorijski i empirijski pristup, čini mi se da ne
bi bilo pretjerano zaključiti da Balkan predstavlja osmansko
naslijeđe. Dok se, u užem smislu riječi, prisustvo Osmanlija
na ovom jugoistočnom poluostrvu Evrope proteže od XIV do
radnog XX vijeka, osmansko naslijeđe ima, prije svega, obi-
lježja XVIII i XIX vijeka. U praktično svim sferama u kojima se
osmansko naslijeđe može otkriti (u političkoj, kulturnoj, soci-
jalnoj i ekonomskoj), secesijom od Carstva otpočeo je drastičan
prelom koji je u velikoj mjeri okončan krajem Prvog svjetskog
rata. U demografskoj sferi i sferi narodne kulture, osmansko
naslijeđe je upornije i trajnije. Ono se nastavlja i kao naslijeđe
percepcije, koje će se neprekidno i iznova osmišljavati, sve dok
se u balkanskim društvima historijski identitet bude smatrao
suštinski važnim.
Balkanizam je u velikoj mjeri evoluirao nezavisno od

orijentalizma i, u izvjesnim aspektima, nasuprot ili uprkos
njemu. Jedan razlog je geopolitički: to je poseban stav prema
Balkanu kao strateškoj sferi u okviru složene historije istočnog
pitanja, sferi koja se razlikuje od Bliskog ili Srednjeg Istoka.
Uprkos mnogim pokušajima da se njegovo (pravoslavno)

hrišćanstvo jednostavno opiše kao podvrsta orijentalnog des-
potizma, što ga čini neevropskim i nezapadnim po sebi, granica
između islama i hrišćanstva se, uopće uzev, i dalje doživljava
kao najznačajnija.
Klasifikovanje ljudi prema mjerilima (socijalne i tehno-

loške) kompleksnosti i aktivnosti osnovni je princip imperi-
jalnog diskursa koji je posebno preuzela štampa. Osim toga,
taj princip oslobađa “civilizovani svijet” svake odgovornosti
ili empatije koju bi on inače možda pokazao prema “razumi-
jevanju” s narodima.
143
Mehmed Bublin
U zapadnoj Evropi rat u bivšoj Jugoslaviji ili u Bosni po-

nekad se spominje i kao rat na Balkanu. U Sjedinjenim Ame-
ričkim Državama, ovaj rat se uglavnom označava uopćeno
kao “rat na Balkanu”, mada se povremeno spominje i kao “rat
u bivšoj Jugoslaviji”. Neki su novinari čak išli toliko daleko da
su izbrisali svu historiju Balkana i sveli je na historiju Srbije.
Tako možete pročitati da je juna 1389. na Kosovom polju došlo
do “najvećeg pokolja, koji će odrediti čitavu potonju histori-
ju Balkana”. Nevažno je to što Kosovska bitka, osim za Srbe,
za ostale nacije na Balkanu nije od posebnog značaja. Bilo bi
bolje kada se jugoslavenska (a ne balkanska) kriza više ne bi
objašnjavala duhovima Balkana, prastarim balkanskim ne-
prijateljstvima, prahistorskim kultnim matricama Balkana
i poslovičnim balkanskim previranjima, nego kad bi joj se
pristupilo s istim onim racionalnim mjerilima koje Zapad čuva
za sebe: to su pitanje samoopredjeljenja nasuprot nepovredi-
vosti trenutnog stanja stvari, državljanstvo i prava manjina,
problemi etničke i vjerske autonomije, perspektive i ograniče-
nja secesije, ravnoteža između malih i velikih nacija i država,
uloga međunarodnih institucija. Paradoksalno je čitati kako
američki novinari oplakuju podjelu svog društva (nazivajući to
“balkanizacijom”), dok njihovi političari sa svojim saveznicima
rade na istinskoj, nimalo potencijalnoj balkanizaciji Jugoslavije
tako što bezuslovno priznaju pravo na samoopredjeljenje.
U tom obrascu, vlast određuje način predstavljanja (ili

koristi postojeće tipove predstavljanja) kad god je to politič-
ki svrsishodno. Socijalni psiholozi John French i Bertram
Raven razlikuju šest tipova socijalne moći prema njihovim
osnovama: prinudnu, nagradnu, legitimacionu, referencijal-
nu, ekspertsku i informacionu. Ekspertska moć zasniva se
na predstavi recipijenta da agent posjeduje superiornu moć
i sposobnost, dok informaciona moć u potpunosti zavisi od
kvaliteta agentove poruke, njene sugestivnosti i logičnog ar-
gumentovanja. Ekspertska i informaciona moć pojačana je
dvostrukim ciljem njegove djelatnosti (te on istovremeno snosi
dvostruku odgovornost zbog toga).
144
Jedna od verzija dihotomije Istok-Zapad ispoljava se u

opoziciji grčkog pravoslavlja i katoličanstva. Upravo je kato-
ličanstvo, a ne zapadno hrišćanstvo uopće, dio te dihotomije
jer je suparništvo između Rima i Konstantinopolja bilo rezul-
tat političkog i ideološkog suparništva dviju vjera; svaka je
onu drugu proglašavala otpadničkom i heretičkom. Pokret
reformacije bezuspješno je pokušavao da ostvari međusobni
sporazum o saradnji.
Balkanistički diskurs, plodan kakav jeste, nije u velikoj

mjeri utjecao na intelektualne tradicije niti na institucije. On
je prije svega prisutan u novinarskim ili kvazinovinarskim
literaturnim formama (u putopisima, političkoj esejistici i po-
sebno u jednom nesretnom hibridu poznatom kao akademsko
novinarstvo), što objašnjava njegovu popularnost. Ovi žanrovi
bili su najvažniji kanali za širenje balkanizma i njegovo odr-
žavanje kao idealnog tipa.
Kako je geografski neodvojiv dio Evrope, ali je kultur-

no konstruisan kao “unutrašnja drugost”, Balkan je zgodno
poslužio da apsorbuje mnoštvo eksternalizovanih političkih,
ideoloških i kulturnih frustracija koje potiču iz tenzija i proti-
vrječnosti svojstvenih regionima i društvima izvan Balkana.
Balkanizam je vremenom postao zgodna zamjena za emocio-
nalno pražnjenje koje je ranije pružao orijentalizam, jer je oslo-
bodio Zapad optužbi za rasizam, kolonijalizam, eurocentrizam
i kršćansku netrpeljivost prema islamu. Uostalom, Balkan se
nalazi u Evropi, Balkanci su bijelci, uglavnom su kršćani, pa
se zato projektovanjem sopstvenih frustracija na njih mogu
zaobići uobičajene rasno ili vjerski obojene insinuacije.
145
Rezime
Istraživanjem u kontinuitetu tragova postojanja na prostoru
Zapadnog Balkana u posljednja dva milenija uočene su brojne
pojave.
Istraživanje je vršeno na osnovu tragova koji su uočeni

u oblasti kulture, umjetnosti, razvoja gradova, religija i du-
hovnosti općenito. Istraživanja su obuhvatila utjecaje velikih
civilizacija: Grčke, Rima, samostalne države Bosne, osmanskog
perioda, perioda Austro-Ugarske i savremenog perioda.
Ono što se utvrdilo ukazuje na kontinualni razvoj nagla-

šenih pojava, njihove međuzavisnosti i sasvim druge spoznaje u
odnosu na dosadašnje pristupe, vrednovanje i kontradiktorne
stavove koji su prisutni u tretiranju ovih pojava.
Predodžbe o Balkanu koje su i danas prisutne naročito u za-

padnom diskursu bazirane su na motivima, nepoznavanju razvo-
ja ovog područja, improvizacijama i iskrivljenim predodžbama.
Kada govorimo o Zapadnom Balkanu, moramo znati da je

on bio pod velikim utjecajima velikih civilizacija: Grčke, Rima,
Osmanskog i Austro-Ugarskog carstva. Ako se današnji Zapad
poziva na temeljne principe svoga organizovanja i razvoja na
osnovu razvoja civilizacija Grka i Rimljana, onda je neshvatljivo
kako se mogu zanemariti utjecaji ovih civilizacija na Zapadni
Balkan, kada je on bio sastavni dio ovih civilizacija. Slično je
i s Osmanskom i Austro-Ugarskom civilizacijom. Čemu onda
plemenska, orijentalna, balkanska predodžba o ovome prosto-
ru i njegovom znatnom zaostatku za Zapadom?
Bosna je bila vezana za grčku i rimsku civilizaciju kroz

kulturu, umjetnost, razvoj gradova, trgovinu i slično. U helen-
skom periodu pod grčkim utjecajem razvijali su se gradovi u
blizini obale Jadrana, razvijala kultura, umjetnost, vršila me-
đusobna trgovina, posjećivala grčka svetišta od strane Ilira i sl.
147
Mehmed Bublin
Prostor Bosne bio je sastavni dio Rimskog carstva skoro

jedan milenij i shodno tome razvijao se kao i ostali dijelovi
carstva u kulturi, religiji, umjetnosti, izgradnji gradova, cesta.
Dakle, sve civilizacijske vrijednosti dva velika carstva Grčke i
Rima imale su bitan utjecaj na prostor Bosne.
Poseban utjecaj Rimskog carstva bio je nakon njegove

podjele na Istočno i Zapadno carstvo, pa time i na kršćanstvo,
tako da su nakon toga vršeni naizmjenični utjecaji Istočnog, od-
nosno Zapadnog rimskog carstva zavisno od moći ovih dijelova
carstva, što i danas ima posljedice, ne samo u religijskom smislu.
Država srednjovjekovna Bosna nastala je poslije pada

Rimskog carstva, i to oko hiljadite godine nove ere. Kao samo-
stalna država trajala je oko sedam vijekova, koliko je trajala i
dinastija vladara Kotromonića.
Bosna je egzistirala oko 700 godina i bila je u granicama

sadašnje Bosne skoro do dolaska Turaka. Odlika srednjovjekov-
ne bosanske države je to što je, pored pravoslavne i katoličke,
egzistirala i Crkva bosanska. Pisma koja su se koristila bila su
latinica, ćirilica, i poseban oblik ćirilice – bosančica. Najstariji
rukopis – povelja Kulina Bana – pisan je na bosančici.
Specifičnost Bosanske crkve – bogumilstvo razlikovalo se

od pravoslavlja i katoličanstva i bilo je pod stalnim pritiskom
ovih dviju religija.
Gradovi, kultura, umjetnost, odijevanje, nakit i drugo bili

su pod utjecajem Zapada, ali su se razvijali i specifični umjet-
nički predmeti kao što je nakit, drvorezbarstvo, vez, a posebno
umjetnost izrade posebnih nadgrobnih spomenika – stećaka.
Zauzimanjem Bosne od strane Turaka prisutna je i nova

religija islam. Shodno razvoju islama razvijali su se i posebni
utjecaji na razvoj gradova, zanatstva, trgovina, umjetnosti,
duhovnosti uopće.
148
U ovom periodu u Bosnu su došli i Jevreji koji su protjera-

ni iz Španije, a sa sobom su donijeli, pored religije, i kulturne
tragove, jezičke i druge vrijednosti.
Velika iskustva islamske kulture bitno su utjecala na

razvoj gradova, zanatstva, trgovine, umjetnosti i duhovnosti
općenito. Tako je Bosna ušla u period razvoja pod znatnim
utjecajem islamske civilizacije čija obilježja i danas karakterišu
gradove, kulturu, umjetnost i duhovnost.
Nakon propasti Osmanskog carstva Bosna je na Berlin-

skom kongresu dodijeljena na upravljanje Austro-Ugarskoj.
U vremenu od oko 40 godina izvršena je snažna transfor-

macija Bosne iz zemlje orijentalnih karakteristika u zemlju
potpuno okrenutu ka Zapadu.
Za kratak period od oko 40 godina Bosna je u razvoju pot-

puno orijentisana na evropske uzore u pogledu razvoja kulture,
gradova, umjetnosti, industrije, izgradnje infrastrukturnih
objekata, obrazovanja, nauke i izdavanja časopisa, formiranja
nacionalnih društava i općenito duha Zapada.
U neposredno proteklom savremenom periodu Bosna se

uspjela prilagoditi savremenom razvoju urbanizacije, industri-
jalizacije, razvoju kulture, obrazovanja, zdravstva, umjetnosti,
sporta i drugim savremenim razvojnim tokovima.
Ovaj kratki pregled razvoja prostora zapadnog dijela Bal-

kana, odnosno Bosne, ukazuje na dva fundamentalna fenome-
na, a to su sposobnost Bosne da prihvati utjecaje civilizacije
i da ih apsorbuje kao svoje naslijeđe, odnosno da je bila kroz
vijekove i milenije otvorena za pozitivne utjecaje kultura, re-
ligija, umjetnosti, što je i danas njena karakteristika.
Na ovaj način bosanska tolerancija, koja je upisana u vje-

kove u kamenu, njeno je obilježje, što je najveći moralni princip
koji može obilježiti jednu zemlju i pojedinca.
149
Literatura
Abadžić-Hodžić, Aida i dr.: Bosna i Hercegovina, monografija,
Tugra, Sarajevo, 2006.
Anđelić Pavao: Bobovac i Kraljeva Sutjeska, stolna mjesta bosanskih

vladara u XIV i XV stoljeću, Veselin Masleša, Sarajevo, 1973.
Anđelić, Pavao: “Doba srednjovjekovne bosanske države”, Hr-

vatska misao, tromjesečnik za umjetnost i znanost 2, 1997, 167-181.
Anđelović, Petar: Vjerni Bogu vjerni Bosni, Rabic, Sarajevo, 2001.
Arapsko-islamski uticaj na evropsku renesansu, Starješinstvo

Islamske zajednice Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Slovenije,
Sarajevo, 1987.
Atlas Svijeta, Novi pogled na Zemlju, Sveučilišna naklada Liber,

Zagreb, 1980.
Barsamian, David, Chomsky, Noam: Propaganda i javno mnjenje,

razgovori s Noamom Čomskim, Rubikon, Novi Sad, 2006.
Basler, Đuro: Umjetničko blago Bosne i Hercegovine, Svjetlost,

Sarajevo, 1987.
Bašeskija, Mula Mustafa: Ljetopis (1716–1804), drugo dopunjeno

izdanje, prevod s turskog Mehmed Mujezinović, Veselin Ma-
sleša, Sarajevo, 1987.
Bejtić, Alija: Stara sarajevska čaršija jučer, danas i sutra, osnove i

smjernice za regeneraciju, Geodetski zavod za zaštitu i uređenje
spomenika kulture, Sarajevo, 1969.
Benac, Alojz i dr.: Kulturna istorija Bosne i Hercegovine od na-

jstarijih vremena do početka turske vladavine, Veselin Masleša,
Sarajevo, 1966.
151
Mehmed Bublin
Benac, Alojz; Lovrenović, Ivan: Bosna i Hercegovina, Svjetlost –

Republički komitet za informacije SR BiH – Jugoslovenska revija,
Sarajevo – Beograd, 1980.
Besarević, Risto: Iz kulturne prošlosti Bosne i Hercegovine (1878–

1918), Veselin Masleša, Sarajevo, 1987.
Bešlagić, Šefik: Stećci – kultura i umjetnost, Veselin Masleša,

Sarajevo, 1982.
Bogdanović, Bogdan: Grad i smrt, Beogradski krug, Beograd,

1994.
Borovčanin, Drago: Izgradnja bosansko-hercegovačke državnosti

u uslovima NOR-a, Svjetlost, Sarajevo, 1979.
Bosnić, Ahmed; Kljujić, Stjepan; Milić, Goran: Ono najbolje –

Bosna & Hercegovina, SAK Trade, Sarajevo, 2004.
Bublin, Mehmed: Gradovi Bosne i Hercegovine, milenijum razvoja

i godine urbicida, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 1999
Bublin, Mehmed: Rehabilitacija gradova Bosne i Hercegovine,

Buybook, Sarajevo, 2004.
Bublin, Mehmed: Sarajevo u istoriji, od neolitskog naselja do me-

tropolisa, Buybook, Sarajevo, 2005.
Busuladžić, Adnan: Umjetnost antičkih mozaika na tlu Bosne i

Hercegovine, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo,
2008.
Curtis, W. E., The Turk and his Lost Provinces: Greece, Bulgaria,
Servia, Bosnia, F. H. Revell Company, Chicago, 1903.
Čekić, Smail: Genocid u Bosni na kraju dvadesetog stoljeća, ideološ-

ka osnova, politička kampanja, ciljevi i način izvođenja agresije na
Bosnu, Sarajevo, 2008.
152
Čelebija, Evlija: Putopis, odlomci o jugoslavenskim zemljama, Sa-

rajevo-Publishing, Sarajevo, 1996.
Čelić, Džemal; Mujezinović, Mehmed: Stari mostovi u Bosni i

Hercegovini, Sarajevo-Publishing, Sarajevo, 1998.
Černjavski-Janjić, Zorica: “Sarajevske bašče i avlije”, Prilozi za

proučavanje istorije Sarajeva 4 (4), Sarajevo, 1974, 91-114.
Čović, Borivoje: “Mlađi praistorijski periodi”, u: Benac, Alojz i

dr.: Kulturna istorija Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do
početka turske vladavine, Veselin Masleša, Sarajevo, 1966, 85-168.
Ćehajić, Džemal: Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama sa

posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu, Orijentalni institut,
Sarajevo, 1986.
Dedijer, Vladimir, Miletić, Antun: Genocid nad Muslimanima

1941–1945. Zbornik dokumenata i svjedočenja, Svjetlost, Sarajevo,
1990.
Del Ponte, Carla; Sudetic, Chuck: Gospođa tužiteljica, suočavanje

s najtežim ratnim zločinima i kulturom nekažnjivosti, Buybook –
Profil, Sarajevo – Zagreb, 2008.
Dizdar, Mak: Izabrana djela 1–3, Sarajevo, Svjetlost, 1981.
Dizdar, Mak: Kameni spavač, Svjetlost, Sarajevo, 1988.
Doksijadis, Konstantinos: Čovek i grad, Nolit, Beograd, 1982.
Domazet, Ante: “Ideologije naspram razvoja – slučaj BiH”,

Međunarodna konferencija Strateško planiranje naspram ideologija,
Ekonomski institut Sarajevo i Švajcarska naučna fondacija,
Sarajevo 9. 2. 2009.
Đuranović, Šarlota, Opća povijest od Pariške komune do kraja

Prvog svjetskog rata, Školska knjiga, Zagreb, 1958.
153
Mehmed Bublin
Filipović, Muhamed: Historija bosanske duhovnosti, epoha mod-

ernizacije, Sarajevo, 2004.
Filipović, Muhamed: Pogledi, Oslobođenje, 2004.
Grabrijan Dušan, Neidhardt, Juraj: Arhitektura Bosne i put u

savremeno, Sarajevo, 1955.
Hadžibegović Ilijas, Bosanskohercegovački gradovi na razme-

đu 19. i 20. stoljeća, Oslobođenje Public, Sarajevo, 1991.
Hadžibegović, Iljas: Postanak i razvoj gradova u BiH, Veselin

Masleša, Sarajevo 1999.
Hafizović, Rešid: Temeljni tokovi sufizma, Bemus, Sarajevo, 1999.
Hartmann, Florens: Mir i kazna, Tajni ratovi međunarodne poli-

tike i pravosuđa, Buybook, Sarajevo, 2007.
Herman, Kosta: Narodne pjesme Muslimana u Bosni i Hercegovini,

Svjetlost, Sarajevo 1976.
Human Development Report 1990: Concept and Measurement of

Human Development, UNDP (United Nations Development Pro-
gramme), New York, 1990.
Husedžinović, Sabira: Dokumenti opstanka (vrijednosti, značaj,

rušenje i obnova kulturnog naslijeđa), Muzej grada Zenice, Ze-
nica, 2005.
Imamović, Enver: “Bosanska dinastija Kotromanića”, u: Bosans-

ka srednjovjekovna država i suvremenost, zbornik radova, Fakultet
političkih nauka, Sarajevo, 1996, 21-37.
Imamović, Enver: Korijeni Bosne i bosanstva, izbor novinskih

članaka, predavanja sa javnih tribina, referata sa znanstvenih
skupova i posebnih priloga, Međunarodni centar za mir, Sara-
jevo, 1995.
154
Isaković, Alija: Biserje, antologija bošnjačke književnosti, Lji-

ljan, Sarajevo, 2002.
Jalimam, Salih: Djelatnost dominikanaca u srednjovjekovnoj Bosni,

Hamidović, Tuzla, 1999.
Jalimam, Salih: Historija bosanskih bogomila, Društvo studenata

DEMUS, Tuzla, 2002.
Janson, H. W.: Istorija umetnosti, pregled razvoja likovnih umet-

nosti od praistorije do danas, Jugoslavija, Beograd, 1965.
Kajmaković, Zdravko: Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Ve-

selin Masleša, Sarajevo 1971.
Karamehmedović, Muhamed: Umjetnost u obradi metala, Sa-

rajevo, 1986.
Klaić, Nada: Srednjovjekovna Bosna, politički položaj bosanskih

vladara do Tvrtkove krunidbe (1377. g.), Eminex, Zagreb, 1994.
Kojić-Kovačević, Desanka: Gradska naselja srednjovjekovne

bosanske države, Veselin Masleša, Sarajevo, 1978.
Kollanyi, Margit; Harcsa, Istavan; Redei, Maria; Ekes, Iddiko:

Human Development Report 1996: Economic Growth and Human
Development, UNDP (United Nations Development Programme),
New York, 1996.
Konstantinović, Radomir: Filosofija palanke, Otkrovenje, Be-

ograd, 2014.
Kovač, Nikola: Slikarstvo u Bosni i Hercegovini 1945–1990, Aka-

demija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine – Univerzitet
“Džemal Bijedić”, Sarajevo – Mostar, 2003.
Kreševljaković, Hamdija: Izabrana djela 3, Banje, vodovodi, ha-

novi i karavansaraji, Veselin Masleša, Sarajevo, 1991.
155
Mehmed Bublin
Kreševljaković, Hamdija: Sarajevo u doba okupacije Bosne 1878,

Sarajevo, 1937.
Krleža, Miroslav: “Bosanske medijevalne teme”, Život, mjesečni

časopis za književnost i kulturu 14 (4/5), 1965, 3-18.
Krzović, Ibrahim: Arhitektura secesije u Bosni i Hercegovini, Sa-

rajevo-Publishing, Sarajevo, 2004.
Kurto, Nedžad: Arhitektura Bosne i Hecegovine, razvoj bosanskog

stila, Sarajevo-Publishing – Međunarodni centar za mir, Sa-
rajevo, 1998.
Kurto, Nedžad: Sarajevo 1462–1992, Oko, Sarajevo, 1997.
Lovrenović, Dubravko: Uništavanje kulturnog pamćenja, Po-

gledi, Oslobođenje, 2004.
Lovrenović, Ivan: Labirint i pamćenje, kulturnohistorijski esej

o Bosni, Oslobođenje, Sarajevo, 1989.
Lovrenović, Ivan; Imamović, Mustafa: Bosna i njezin narod. A,

Bosna i Hercegovina milenij kontinuiteta, Oslobođenje, Sarajevo,
1992.
Maalouf, Amin: U ime identiteta, nasilje i potreba za pripad-

nošću, Prometej, Zagreb, 2002.
Mahatir, Mohamad: New Deal za Aziju, Ljiljan, Sarajevo, 2000.
Malcolm, Noel: Povijest Bosne, kratki pregled, Erasmus Gilda –

Novi Liber – Dani, Zagreb – Sarajevo, 1995.
Marcuse, Herbert: Um i revolucija, Hegel i razvoj teorije društva,

Veselin Masleša, Sarajevo, 1987.
Marić, Zdravko: “Arheološka istraživanja Akropole ilirskog

grada Daorsa na Gradini u Ošanićima kod Stoca”, Glasnik Ze-
156
maljskog muzeja 30–31, Sarajevo, 1977, 5-99.
Marić, Zdravko: “Daorsi”, Godišnjak 10 (8), ANUBiH, Centar za

balkanološka ispitivanja, Sarajevo, 1973, 109-135.
Maškin, N. A.: Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograd,

1982.
Miller W., Travels and Politics in the Near East, Frederick A. Sto-
kes Company, New York, 1898.
Mulalić, Hajrudin M.: Institucija vakufa u Bosni i Hercegovini,

Svjetlost, Sarajevo, 2001.
Nasr, Seyyed Hossein: Srce islama: tajne vrijednosti za čovječan-

stvo, El-Kalem, Sarajevo, 2002.
Oksfordska istorija Rimskog sveta, Clio, Beograd 1999.
Pašalić, Esad: “Period rimske vladavine do kraja III vijeka naše

ere”, u: Benac, Alojz i dr.: Kulturna istorija Bosne i Hercegovine od
najstarijih vremena do početka turske vladavine, Veselin Masleša,
Sarajevo, 1966, 171-300.
Pašalić, Esad: Antička naselja i komunikacije u Bosni i Hercegovini,

Zemaljski muzej Sarajevo, 1960.
Pejanović, Mirko: Politički razvitak Bosne i Hercegovine u post-

dejtonskom periodu, Šahinpašić, Sarajevo, 2005.
Pelidija, Enes: Bosanski ejalet od karlovačkog do požarevačkog

mira 1699–1718, Veselin Masleša, Sarajevo, 1989.
Pod nebom vedre vjere – Islam i Evropa u iskustvu Bosne. Mono-

grafija multimedijalne izložbe, Collegium Artisticum, 11. 10. 2023.
– 18. 11. 2023, El-Kalem, Sarajevo, 2023.
157
Mehmed Bublin
Popper, Karl R.: Otvoreno društvo i njegovi neprijatelji, Tom I, Čar

Platona, Pravni centar Fond otvoreno društvo Bosne i Herce-
govine, Sarajevo, 1998.
Projekat zaštite čovjekove okoline, Skupština grada Sarajeva,

Sarajevo, 1987.
Prostorni plan Bosne i Hercegovine (period 1981–2001), Skup-

ština Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1981.
Razvoj sistema naselja u Bosni i Hercegovini i njegova opti-

mizacija sa funkcionalnih regionalnih aspekata i aspekata
prirodnih uslova, Istraživački projekat, Institut za arhitekturu,
urbanizam i prostorno planiranje, Sarajevo, 1986.
Redžić, Husref: “Razmišljanja na temu Urbanistički razvitak

Sarajeva”, Izraz, Sarajevo, 1975.
Redžić, Husref: Srednjovjekovni gradovi u Bosni i Hercegovini,

Redžić, Husref: Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, Veselin

Masleša, Sarajevo, 1983.
Said, Edward W.: Orijentalizam, zapadnjačke predodžbe o Orijen-

tu, Svjetlost, Sarajevo, 1999.
Sbutega, Branko: Kurosavin nemir svijeta, Plavi jahač group,

Beograd, 2006.
Schorske, Carl E.: Beč krajem stoljeća, politika i kultura, Antibar-

barus, Zagreb, 1997.
Selimović, Meša: Derviš i smrt, Svjetlost, Sarajevo, 1970.
Sijarić, Ćamil: Herceg-Bosno i tvoji gradovi, Svjetlost, Sarajevo,

1986.
158
Spasojević, Borislav: Arhitektura stambenih palata austrougar-

skog perioda u Sarajevu, Svjetlost, Sarajevo, 1988.
Svrzina kuća, Muzej Sarajeva, Sarajevo, 2001.
Šnajder, Slobodan: “Jedna povijesna sličica”, Oslobođenje, 18. 9.

2001.
Štraus, Ivan: 15 godina bosanskohercegovačke arhitekture

1970/1985, prilog za istoriju arhitekture Jugoslavije, Svjetlost,
Sarajevo, 1987.
Todorova, Marija: Imaginarni Balkan, Biblioteka XX vek – Čigoja

štampa, Beograd, 1999.
Truhelka, Ćiro: Naši gradovi, opis najljepših sredovječnih gradova

Bosne i Hercegovine, J. Studnička i dr., Sarajevo, 1904.
Umetničko blago Jugoslavije, Jugoslavija, Beograd, 1974.
Vego, Marko: Naselja bosanske srednjevjekovne države, Svjetlost,

Sarajevo 1957.
Wenzel, Marian: Bosanski stil na stećcima i metalu, Sarajevo-Pu-

blishing, Sarajevo, 1999.
White, Leslie A.: Nauka o kulturi, studija o čoveku i civilizaciji,

Kultura, Beograd, 1970.
Zlatar, Behija: Tipologija gradskih naselja na Balkanu u XVI

vijeku, u: Gradska kultura na Balkanu (XV–XIX vek), SANU, Be-
ograd, 1988.
Žigić, Dušan; Čalović, Božidar; Barić, Branko: Sto godina žel-

jeznice u Bosni i Hercegovini 1872–1972, kratak prikaz, Služba za
štampu i propagandu – Zavod za novinsko-izdavačku i propa-
gandnu delatnost JŽ, Sarajevo – Beograd, 1972.
159

Mehmed Bublin Tolerancija U Bosni I Hercegovini Uklesana Je U Vijekove U Kamen E-Book

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Mehmed Bublin Tolerancija U Bosni I Hercegovini Uklesana Je U Vijekove U Kamen E-Book

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mehmed Bublin Tolerancija U Bosni I Hercegovini Uklesana Je U Vijekove U Kamen E-Book

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bublin Mehmed

Tolerancija u Bosni i Hercegovini

CIP zapis dostupan u COBISS sistemu Nacionalne i univerzitetske

Među ruševinama namjerno bombardovane nacionalne

Činjenica da Akademija nauka postoji i radi je jedan od

Izjava ovakvog naučnog autoriteta i to iz zemlje čiji je

Sagledavanje prostornovremenskih historijskih tragova

Ovo je važno i sa stanovišta mijenjanja percepcije Evrope

Tolerancija kao vrhovni moralni princip potrebna nam je

Grčka i rimska civilizacija

Mikenci su došli u Grčku oko 2000 godina pr. n. e. Druga ple-

U željezno doba, iza X vijeka stare ere, trgovina je bila

1 Borivoje Čović, “Mlađi praistorijski periodi”, u: Benac, Alojz i dr.: Kulturna

Grčka neposredno pred

Oko polovine prvog milenija prije naše ere bili su svuda

To je bio i najviši stepen društvene organizacije koju su

kolonija na srednjem Jadranu, što je značajno utjecalo na eko-

Po geografskom položaju i po kulturnom razvoju, od naj-

Dok većina egzistira proizvodeći najnužnije potrebe za

Većina naselja iz ovog perioda su gradskog tipa, na istak–

Ošanići su, kao naselje mediteranskog tipa, imali akropolu,

Najstariju vijest o Daorsima zabilježio je Hekataos iz Mi-

Zbog činjenice da je plemenski centar Daorsa – grad Da-

3 Period poslije smrti Aleksandra Makedonskog naziva se helenistički

Ilirski grad Daors (oi)

Tokom istraživanja 1963–1978. otkriveni su ostaci stam-

Snažno suparništvo brojnih grčkih država, vojno, političko

4 Zdravko Marić, “Daorsi”, Godišnjak 10 (8), ANUBiH, Centar za balkanološka

rijekla, u kojima se odražava razvoj gradova – država: monarhija,

Naučna dostignuća istočnih naroda prenesena su u Grčku

Tales iz Mileta (oko 640–546. god. pr. n. e.), jedan od “se-

Anaksimandar iz Mileta (oko 610–546. god. pr. n. e.), grčki

Anaksimen iz Mileta (oko 585–528. god. pr. n. e.), grčki

Hipokrat (460–377. god. pr. n. e.), grčki ljekar i najveći

Pitagora sa Somosa (VI vijek pr. n. e.), grčki filozof i ma-

Demokrit (oko 460–370. god. pr. n. e.), grčki filozof, izgradio

Sokrat (470–399. god. pr. n. e.), grčki filozof, njegovo uče-

Platon (427–347. god. pr. n. e.), grčki filozof, Sokratov uče-

Aristotel (384–322. god. pr. n. e.), grčki filozof, odgajatelj

o vrlinama (intelektualne i karakterne vrline, ove druge su u

Imena svih ovih filozofa i dan-danas zvuče u ušima vre-

Grčka nauka je zagospodarila. Atina je bila ponosna Pla-

Epovi i pjesme, prije svega Homerovi epovi, u kojima

U njihovim svetištima susretao se cjelokupni grčki svi-

Veliki pisci, Eshil, Sofokle, Euripid i Aristofan, svojim

Grčka umjetnost iza 700. god. pr. n. e. ulazi u novu fazu

Raspon od sedamdeset i pet godina između kraja Pelo-

Italijansko poluostrvo se kasnije pojavilo u svjetlu historije.

Šireći svoju dominaciju, Rimljani su svuda pokazivali

Rimljani su pomoću religije osiguravali i učvršćivali svoju

U životu autohtonog stanovništva, kao i kod drugih

ga ograničavaju, nameću mu slijepa vjerovanja i traže od njega

Istaknuto mjesto među orijentalnim kultovima pripada

Svi narodi starog vijeka vjerovali su da čovjek smrću

Etnička, socijalna i kulturna raznolikost Rimske imperije

U beznađu, ideje o spasavanju duša počele su opsjedati

Drugi takmac za osvajanje duša bilo je kršćanstvo. I taj

Kršćanstvo je imalo znatnih prednosti u odnosu na ostale