Rozdział 10.

Psychologia poznawcza bazuje na eksperymencie, a teoria cech na badaniach

kwestionariuszowych i obserwacji.

Kontrowersja osoba - sytuacja.

Czy o zachowaniu człowieka decyduje zestaw cech? Czy poznawcza interpretacja sytuacji?
Obecnie stawia się pytania: kiedy? W jakim stopniu? W jakich okolicznościach?

Zachowanie ma charakter relacyjny, ponieważ, sama wiedza o osobie nie wystarczy, aby
przewidzieć jak dana osoba się zachowa, wszystkie zależy od sytuacji. Tylko analiza między
osobą a sytuacją pozwoli uchwycić te czynniki, które mogą mieć wpływ na zachowanie.

Podejście interakcyjne, sposób ujawniania się cech pozostaje w pełnej zależności od czynników
sytuacyjnych. Pozwala analizować nie tylko relacje między cechami, a przekonaniami
dynamicznie zmieniającą się pod wpływem czynników sytuacyjnych, ale również przystosowanie
będące wypadkową cech, przekonań i oddziaływać otoczenia, a zatem stopień dopasowania
między osobą a środowiskiem.

Robert Hogan - osobowość jest stała, ale zachowanie zróżnicowane.

Bandura „ ta sama osoba zachowuje się różnie, w różnych celach, w różnych obszarach
aktywności i w różnych kontekstach społecznych”.
Pervin „ osobowość człowieka jest wypadkową współoddziaływania stałości i różnorodności;
jednostka zachowuje spójność i realizuje wyznaczone przez siebie cele, a jednocześnie musi
reagować na wymogi konkretnych sytuacji”.

Spójność zachowania - stopień zróżnicowania zachowań człowieka w różnych kontekstach

sytuacyjnych, ale w podobnym czasie.
Zmienność zachowania - względnie trwale zachowanie człowieka obserwowane na przestrzeni
lat lub zachowania powtarzalne, w krótszych odcinkach czasowych.

Cecha jest biologicznie uwarunkowaną tendencją, u podłoża spójności myśli, uczuć i zachowań
oraz pewnej stałości zachowań w czasie. Cechy stanowią podsumowanie określonej kategorii
zachowań i opisują ich przeciętny poziom, nie mają bezpośredniego odniesienia do konkretnych
sytuacji i nie oddają zmienności zachowania.

Współczesna teoria społeczno poznawcza, podkreśla ujęcie osoby jako kogoś aktywnie
działającego i wykorzystującego procesy poznawcze do reprezentowania zdarzeń, przewidywania
przyszłości, wyboru miedzy różnymi działaniami oraz porozumiewania się z innymi ( Pervin)

Rdzeń osobowości stanowią cechy ugruntowane biologicznie.

Teoria „Ja” - każdy z nas posiada pewien repertuar specy cznych, a zarazem kontekstowych
koncepcji siebie, poczucie tego jacy jesteśmy w określonych sytuacjach. (Kihltorm, Klein)

Wyjaśnienie spójności zachowania:

- jednym kierunkiem jest odwołanie do stabilnych cech,
- Drugim, identy kowanie procesów poznawczych leżących u podłoża wewnętrznej spójności.
Wcześniej te dwa kierunki były uznawane za konkurencyjne, teraz natomiast są uważane za
komplementarne, ponieważ prowadzą do odmiennych odpowiedzi na dwa różne pytania:
- o elementy strukturalne osobowości, warunkujące spójność myśli, uczuć i zachowań.
- o procesy warunkujące spójność myśli uczuć i zachowań.
Stabilność zachowań lepiej wyjaśniają cechy, a zmienność - poznawcza interpretacja sytuacji.

Z poznawczego punktu widzenia zmienności zachowania wyjaśnia odmienna interpretacja

różnych sytuacji i wybór takiej formy zachowania, jaka jest najbardziej adekwatna do celów
jednostki i wymogów sytuacji. Zwiększanie szans realizacji celów osobistych wymaga giętkości
fi
fi
zachowania, plastycznego dostosowania programów działań do zmieniających się okoliczności.
Stałość zachowań może natomiast tłumaczyć podobna, niezmienna (powiedzielibyśmy
usztywniona) interpretacja odmiennych sytuacji. Stałość interpretacji opiera się na uogólnionych
przekonaniach, na przykład dotyczących wartości, posiadanych cech i zdolności, stałej relacji
między celami a środkami, właściwości innych ludzi, oczekiwań pod adresem przyszłości, etc.).
Natomiast w kategoriach cech, stałość zachowań tłumaczy istnienie ogólnych tendencji
behawioralnych, a zmienność - unikatowe dla jednostki złożenie cech i otwartość na nowe
doświadczenie.
Co więcej, stopień spójności myśli, uczuć i zachowań oraz stałości - zmienności zachowania w
czasie - należy do obszaru różnic indywidualnych.

Według koncepcji Marka Snydera (1974), ludzie różnią się od siebie pod względem samokontroli
zachowania. Jedni zachowują się tak, jakby zależało im przede wszystkim na,,byciu sobą" i
wyrażeniu siebie w różnych sytuacjach, czego skutkiem jest podobieństwo ich zachowań w
odmiennych okolicznościach. Inni plastycznie dostosowują zachowanie do bieżących warunków,
nie stroniąc nawet od manipulacji.

Zarówno stałość jak i zmienność zachowania trafnie ujmuje koncepcja podpisu behawioralnego -
stałość lub powtarzalność zachowań w ramach charakterystycznych dla osoby wzorców w nowy
sposób pozwala podejść do różnic indywidualnych: jako sekwencja określonych zachowań w
pewnym czasie, a nie jako częstotliwość występowania danego zachowania lub jego średnie
nasilenie (Mischel, Shoda, Ayduk, 2008)

Gromadzenie wiedzy o osobowości powinno obejmować badanie osoby, sytuacji i zachowania.

„Jeśli wiemy wszystko o osobie i wszystko o jej sytuacji, powinniśmy móc przewidywać, co ona
zrobi. Na mocy tej samej zasady, wiedza o osobie i jej zachowaniu powinna prowadzić nas do
zrozumienia sytuacji, a wiedza o sytuacji i zachowaniu powinna prowadzić nas do zrozumienia
osoby" (Funder,).

W koncepcji Charlesa Spielbergera cecha lęku jest nabytą dyspozycją behawioralną do

spostrzegania wielu sytuacji jako zagrażających i reagowania na nie lękiem, natomiast lęk jako
stan charakteryzuje się dużą zmiennością pod wpływem czynników sytuacyjnych, zwłaszcza
zagrażających.

Wykrycie tego, jakie osoby, w jakich sytuacjach zachowują się w określony sposób pozwala
łączyć czynniki osobowościowe (tendencje behawioralne) i sytuacyjne (poznawcza interpretacja
sytuacji) w całość umożliwiającą lepsze zrozumienie człowieka i przewidywanie jago zachowania
(w określonych okolicznościach).

Kontrowersja „,osoba-sytuacja", jak każdy zasadniczy spór w nauce, przy- czyniła się rozwoju i
poszerzenia wiedzy o osobowości.