Xeleka 1

Fuad Heme Xord (Macistr di Ceografiya de) 1983 Wergerandin ji Ereb Cankurd 2001

Mijard pirtk: Sergotina wergr, Pgotina niviskar Ziman Kurd, Zaravn ziman Kurd Nexeya zaravn Kurd Encam

The Kurdish language and the geographical distribution of its dialects By Fuad Hama Khorshid Nr- in national library-Baghdad: 180year 1983

Diyar: Bo Bav min Heme Xord Mustefa

Sergotina wergr

Ji z ve min dixwast, ku ez li ser kok kaniyn zar Kurd, c warn zaravn zar me y xweik pirtkek binivisim, ji bo v yek j ez li jdern mijar digeriyam, ta carek di serldaneke bar Kurdistan de, ez prg pirtka seyda Fuad Heme Xord hatim di pirtkxaneyeke bajr Dihok a rn de. Xwed dizane, ku ew pirtk sala 1988 ketiye w pirtkxaney ji ber ku bi Ereb li ser berg w y pn hatiye nivisn, ku ev ji pirtkn [Sad, Mm H] ye drok mze li bin in.

Gava min ev pirtk dt, min pwst bi nivisandineke d ne dt, loran seyda Fuad Heme Xord berhemeke tij dagirt kurt ji me re amade kiriye, lew re min biryara xwe da, ku pirtka w ji Ereb werbigernim bo Kurd, da xwendevann me yn bi Ereb nizanin j lit sd hodey j bigirin. Dibe, ku hinek ewt di wergerandin de hebin, l ez bi hv me, ku di demek p de, kesek jhattir wan aiyan serrast bike v xebat bi zanat p ve bibe.. Mebesta min ten ewe, ku xwendevan bi asan tbigihne naveroka pirtk, ne diyarkirina hunera wergerandin ye. De bila hn v yek j li ser me wek kmas nebnin, loran ji Xwed p ve kesek b ewt kmas nne Xwed pitvan me hejaran nezanan be.. Cankurd, payza 2001

Pgotina niviskar

Hinek pirtk gotarn, ku li Iraq derketine, li ser mijara ziman kurd rawestiyane, weku jimareke ji rwing rojhilatnasn ji crecre welatan j bi teherek an bi yek din ev mijar anne zimn, bi w yek li ba me

komek ji rayn ne li ser hev di maf koka v ziman de li ser hejmara zaravn w yn herm pda bne, bi weyek, ku tevliheviyeke raman bo lner tgiht j, bi rastiya jhata v ziman pkeftina w ya drok pda dike. Lew re, ev lkoln bi piek hrnrn bnavber li ser xwendina mijara ziman kurd radiweste, ji aliy jhata w ya ziman ve belvabna zaravn w yn herm, li gor rastiyn, ku me kan bn ji jdern hene bi dest xistana, bi ser ve j civandina hinek agahiyn w bi rya lkolna di qad de li hinek herman. Ev lkoln bizav dike, ku bersiveke himend bide wan rayn ewt, ku hinek jderan li ser jhata v ziman, lkirine, wilo j hinek egern di pa axdana van zaravan de aniye zimn, pit re ew bi belavkirineke ceograf ya njen belav kirine ji wan re nexeyeke xweyaniy danaye lkir niviskar-muellf hv dike, ku ev lkoln alkariy di pdakirina ramaneke xuyan rastek de bi cih bne li ser jhata v ziman tkiliyn w bi zimann Indo-Europ re ji aliyek ve, li ser zaravn w yn herm belavbna wan a ceograf ji aliyek din ve, ne ten li ba xwendevan kurd, l bel li ba hem hajkirn lkoln mijarn mina v, ji kurn gel me y raq ji Ereb Kurd hindikahiyn din. Min kurtahiya v lkoln di kovara ElMecmee El-Ilm El-Kurd, cild 3, hejmar 2, sal 1975 de, belav kir, para yekem j, ku bi ziman Kurd ve girday ye, di rojnameya El-Iraq, hejmar (366), di 09.05.1977 de belav kiriye. Bir duw j, ku girday zaravan e, kurtiya w di

w rojnamey de hejmara (1620) de, di 10.06.1981 de hate belavkirin. Di v lkoln de hinek serrastkirin xuyankirin binxzikn n pir hene, mebest ji wan dayna ramaneke nzktir ji berhevhatin li ser mijarn w hebe, bi hviya ku ew balkiya hem bispor hem j xwendevanan bi ser xwe ve bne. Bexdad: 06.09.1981 Fuad Heme Xord Birr 1 Ziman Kurd Di lkolna lgerek de bo maka ziman Kurd zaravn w, hejmareke ne hindik ji rayn rw rojhilatnasan, ku hatine gotin, t p w, di war koka v ziman de, pvenn w yn drok parn zaravn w, tkiliyn w bi zimann hevsern crann w re, bi terzek tevlihev, ku h b bingeh b himendiyeke zanyar ye. Snornasna kesaniya serbixwe ji her zimanek re, ber her tit daxwaza kirina gelek lkoln

xwendin danberheviyn hr dike, bi mebesta vegerandina w bo kokn w yn drok yn Kevin. Hema pxwebna hinek bjeyn zimanek, bi zimanek din hevser re, bo biryarkirin, ku ev ziman ten zaraveke ji zaravn ziman hevser an j axeke ji w, eve titek pir pday ye hejar nankn zanyar ye. Li ser v lgirtin qiyas, ziman Kurd ne wek hinek rw niviskarn ne agahdar n ne tgihtne, bawer dikin, ku ev zaraveke lerzok texlt e ji ziman Fars, ne j, ev zaraveke ji zaravn gelr yn Fars, ku b rziman b ser bin e ([1]), wilo j ew ne zimanek ji koka Hind ye ([2]) Van hem rayan, weku lkolnn n bi cih kirine, gelek ji rastiy rastniy drin ([3]). A rast ewe, ku ziman Kurd bi dmen xwe y xuyan wek herdu zimann Pehlew Farsiya njen e, ji aliy ciyawaz pvenn w ji ziman Avsta, l bel wek her zimanek bo Kurd j kesaniya w ya serbixwe heye ([4]).

Egern evana ajotine w baweriya wan a ewt, li ser jhata ziman Kurd, an maka w, kmbna berhem kelepr wjevan ye, ku bi ziman Kurd hatine nivisandin, bi taybet di dawiyn sedsala Neh destpkn sedsala Bstan de, ew ku pdiviya wan (Lkolneran) j re heb, bo xwendin danberheviyn di v mijar de ji aliyek ve, ji ber pirbna zaravn ziman Kurd ji aliyek din ve, van herdu kiryar carina dihlin, ku bo kes biyan y bizava xwe dike da tbigihne v ziman bi tevay, etiniyn mezin pda bibin ([5]), dihlin, ku rayek ne nz li ser jhata w (ziman) b dayn. Behra btir ji rojhilatnasan di lkolnn xwe de ber bi w baweriy ve diin, ku h pgiradana ziman Kurd (wek zaravek an axek) bi ziman Fars re tuneye, ters w yek, ew zimanek xudan taybetiyn serxwebna xwe ye ji wan rojhilatnasan em dikarin bi taybet Just Socin bi nav bikin ([6]). Rojhilatnas yekem (Just) li ser w yek radiweste, ku ziman Kurd ne axeke ji ziman Fars y njen, ku dest binven gihaye w, l bel ew gelek cih ye ji Fars, ji aliy saziya w ya deng j axderxistin ve. Hema Socin diyar kiriye, ku ziman Kurd ne zarvaeke xk e bo ziman pehlew ne j bo Farsiya njen. L bel titek drtir heye di war tkiliya wan de, bi ser ve j Socin diyar kiriye, ku ziman Kurd ji ziman Fars y kevnare ax nedaye. Raste, ku bo ziman Kurd tkiliyeke dr dirj bi ziman Fars re heye ji ber ku herdu

endamn komika zimann IndoEurop ne (Indo-European Langauges) l bel ewan ji hevdu cih ne ji gelek aliyan ve, i di bjeyan de i di rziman derxistin serf de, an j di lvkirin de ([7]) , iku ziman Kurd, wek Sedny Smith li ser rawestiye, zimanek bi ser xwe ye, teviya serxwebna w heye, bo w pkeftinn drok yn rastn hene ([8]). Ew zimanek Ar y hja ye, ji kevnedem ve ta roja me ya ro li iyayn Kurdistan, bi weyek paqij sax dij ([9]). Bo ku em wateya ziman ya komika zimann Indo-Europ ba binasin, ta i derax tkiliya ziman Kurd bi wan zimanan re heye, div em hinek rastiyn drok bnin balan, Arxeolociyan berav kirine, ku teherek hevpar bo aristaniyeke mirov ya kevnare heye, pit kutabna serdema kevir ya njen li ser pareke fireh a zevnn chana kevin belav bye, wek li Romaniya, bar Uris, Sse, Bilcistan, Hindistan Turkistan Kurdistan. bi encama w zanyar gihane w gotin, ku bguman ev aristanya hevber di pdakirina yek neteweyek de j heb ye, li gor

belavbna diyarkn w aristaniy ji Hindistan ta bi Europa, lew re nav Indo-Europ li w gel kirin ([10]). Ew gel (netewe) ji gelek l b, ku ber kokirin belavbna xwe, di nit xwe y Kevin de dijiya, li detn, ku li aliy rojhilat bakur rojhilat ji zirey Qezwn dikevin ([11]). ji ber ku teviya wan lan yek gel b, ewana -bi nzkay- bi yek ziman dipeyivn, ku j re nav (Ziman Indo-Europ) hatiye dann, ji w ro- hem zimann, ku geln Ar p dipeyivin, ax dane ([12]). Ziman Indo-Europ ([13]), ku ziman Kurd yek ji axn w ye, ew j bi xwe ji zimanek pdrok pda bye, axnas w bi nave ziman Indo-Europ y pek (Proto-Indo-European) navdikin, t bawerkirin, ku ew ber di hezarsala pncemn a ber Zayn de li dar b ([14]). Zimand Hindo-Iran

Komikn Iran

Qezwn

Hind

Durd

Ev ziman bi kokirina geln IndoEurop re belav b, ewn ku her komek ji wan ber xwe dab hermek ji hermn chana kevin, bi taybet li Asiya Europa parek ji wan di em Donau re derbas b ko kir wecizra Balkan Europa rojhilat, ewana psern Bav bavprn Ynan

Roman n din n ji geln europ yn, ku bi zimann Europiyn niho dipeyivin, di dema ku pareke din ji wan ber bi bar rojhilat ve giha serhedn Hindistan li Sind Pncab Pnc av bi cih war b, ewana Ariyn bar Asiya ne, ewin n, ku ro bi zimann Hind ji komika ziman Indo-Iran li bar Asiya dipeyivin. Hema par syem ber xwe da bi Asiya Bik iyayn Zagros ve li Iran Kurdistan belav b, di piya hatiyn nav iyayn Zagros de Got hebn, pit re Md hatin ([15]) psern gel Kurd ([16]). Weku yna Parthan ber bi bakur Iran ve Farsan ber bi bar w ve, ku ta niha ew par Iran bi Iqlm Fars t navkirin, van tevan bi komek ji zimann hevnz wek hev di hinek taybetiyn ziman de dipeyivin, ji wan re nav komika zimann Iran ([17]) hatiye danan. (Iranean Languages) ewn, ku axekin ji zimann Indo-Europ, wek awa di ikl Nr. (2) de hatiye ravekirin. Li ser v bingeh, di ziman IndoEurop de komikek zimann

serekn e gelek liqn w li herdu zevnparn Asiya Europa hene, evin: 1Komika HindoEurop 2Komika Anatol 3Komika Ital 4Komika German 5Komika Kilt 6Komika BaltkSilav hinek zimanin din, ku mera dikare wan bi hrnrn di ikl Nr. (2) de berav bike. Van komikn ziman bi xwe parve dibin and zimanan an komikin ziman yn ne serekn, ku hem zimann Indo-Europ yn njen digirin nav xwe. Komika IndoEurop parve dibe van komikn ziman yn ne serekn: 1- Dard 2- Hind 3Qezwn (seba Zirey Qezwn) 4- Iran di komika ziman ya Iran de gelek ziman hene, evin: 1- Kurd 2- Belc 3- Suxdiyan

4- Pitow 5- Avsta 6- Farsiya kevin [ binre ikl Nr. 2 ] hatiye beravkirin, ku nzkahiyeke ziman ya diyar di navbera komika zimann Hind Iran de heye, daketina wan di yek qefteke ziman de, ku bi nav (Zimann Indo-Europ) t nasn, nana v yek ye, bawer p heye, ku ew mak komikn zimann Hind Iran yn niho ye, ku ewan j pkin in. Hema komika ziman ya Iran, ku herdu zimann Kurd Fars hinde zimann, ku me ber lvkirine, j hatine pdakirin, par dibe s behrn serekn, ewan j evin: 1. 2. 3. 4. 5. Zimann Iran yn rojhilat Ziman Kurd ji komika yekemn e, l y Fars ji komika duwemn e ([18]). ev j nana serxwebna Zimann Iran yn bar rojavay Zimann Iran yn bakur rojavay

her yek ji wan ji y din e. weku ji ikl Nr. (2) j berav dibe, ziman Kurd zimanek serbixwe ye ne liqeke an zaraveke herm ye, ku ji ziman Fars pda bye, wek awa ikil babeta tkiliya rastn di navbera herdu zimanan de diyar dike, ew tkiliya, ku li ser bingeha endametiya komika zimann Iran, wilo ji me re ji teviya ew derbasby rohn dibe, ku ziman Kurd zimanek serbixwe ye, bo w j, ji aliy pvena drok ve, serxwebneke diyar heye, ev serxwebn kesaniya w ya ziman ya pnas di nav hem zimann Iran de dide w, wek zimanek pir kevin, di rya pvena xwe ya ziman re, di nav crecre serdeman re, bi weyek serbixwe, bi teviya serxwebna xwe ji y Fars, ye ([19]).

- : 1- ) ( 0691 2- ) ( 6291 3- ) ( 5791 4- )( 1 8591 5- )( 3591 6- ) ( 8491 7- ) ( 2 1 1691. 8- ) 5691( 5691

: 1- )( 2791 2- ) ( 1791 3- ) ( 4 1791 4- ) ( 0691