Em Ziman Kurd Binasin

EM ZIMAN KURD BINASIN Destpk Li Rojhilata Navn kurd di bin serweriya ar dewletan de dijn, ev dewlet j Tirkiye, ran, Irak Sriye ne. Ziman ferm y van dewletan tirk, ereb faris ye. Ziman tirk ji malbata ziman ural-altay, ereb ji ya Semtk faris j, ji ya ndoewrop ye. Ji van zimanan ten kurd faris ji heman koma ziman ne. L bel li vir titek seyr heye. Hem rveberiya ereb hem j ya fars hebna kurdan wek kurd ziman wan j wek zimanek serbixwe dipejirnin. L nrna ferm ya rveberiya Tirkiyey, v yek red dike dibje ku kurd bi binyada xwe ve tirk in. Ev raman bi taybet pit damezrana komar serdest bye wek brdoza ferm hatiye parastin. Em dizanin ku, beriya komar, kurd wek qewmek cih ziman wan j wek zimanek serbixwe dihate dtin. Ji bo nimne, Evliya elebi di berhema xwe ya navdar Seyahatnamey de behsa ziman kurd zaravay w dike. Evliya elebi, dide xuyakirin ku ziman kurd zimanek drin ango qedm e ji zimann mna faris, dr br cuda ye. Her wiha, emsettin Sami, di Kamusl Alma xwe de Ziya Gkalp j di gotar, daxuyan berhema xwe ya bi nav Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler de, amaje dikin ku kurd bi tu away naibe zimann din kurd zimanek dewlemend serbixwe ye. L pit avakirina komar, nemaze bi qanna bingehn a sala 1924an, hebna kurdan t redkirin, her kes li Tirkiyey dij mna tirk t pejirandin. Peyvn mna kurd, kurd Kurdstan, ku di gelek belgeyn ferm yn Osman Tirkiyey de dihatin bikarann, tne qedexekirin. Hem zanyarn ku li ser ziman kurd lkolnn zanist kirine didin xuyakirin ku, kurd zimanek serbixwe ye tu tkil pwendiya w ne bi tirk ne j bi ereb re heye. Li hla din, kurd ar ne ew farisan lzimn hev in, zimann wan j, ji heman koma zimn e. L her yek j zimanek serbixwe ye. Ji mj ve kurdan bi ziman xwe perwerde hndekariy dikirin. Li medreseyan li ser mijarn wek matematk, mantik, gramer, fiqih hwd. perwerdeh bi ziman kurd ereb dib. Ev medrese pit avakirina komar hatin qedexekirin. Her wiha ligel v yek, wean nivsandina bi kurd j hatin qedexekirin. ro, rew piek guheriye, Wek ber bi tund nkara kurdan ziman kurd nay kirin. Hejmara kesn ku v yek dikin, hindik e. Kesn statukoparz, hebna ziman kurd qebl dikin, ancax ziman kurd wek zimanek pavemay cgeh (mehel) bi nav dikin hebna zarava devokn di ziman kurd de j wek asteng li piya perwerde, hndekar wean didine nandan. 1

Em Ziman Kurd Binasin

Rast e, di kurd de zarava devok hene. Ev rew, ne ten xweser ziman kurd ye. Di hem zimanan de zarava devok hene. Standardbn ten di ziman nivsk de heye, ne di y devk de. Kjan gel an netewe dikare biangitne (dea bike) ku hem ziman wan devk hem j y nivsk zimanek hevgirt standard e!... Rewa ziman standard bi rewa dewlet-netewe, dewleta modern ve tkildar e. Dibjin ziman kurd, zimanek tkilhev col e. Tu kes bi awayek zanist nikare bibje ku filan ziman xwer sade ye. Di hem zimanan de peyvn biyan hene. Ji bo v rew em nimneyeke balk li vir bidin. Di ziman hem gel neteweyn misilman de serdest bandora ziman ereb berbiav e. Her wiha di ziman geln sew de j mirov rast hkar bandora ziman latn t. Ev rewa han ji ber ol dn e. Ji ber ku ziman mizgeft Quran ereb y dr j latn ye. Ji bil v yek, hem geln crann hev ji ber sedemn cih, ji aliy zimn ve j bandor li hev kirine peyv dane hev ji hev stendine. ro em bi awayek zelal di ziman tirk, kurd faris de rast peyvn ereb tn, her wiha van her ar zimanan ji hev din peyv standine dane hev. Ji ber ku wjeya faris demek geln wek kurd, ereb tirk ji xwe re hijmetkar hitiye lewma j peyvn w ziman ketine nav ziman van gelan. Ev j titek asay sirut ye. Kurd, gelek drin n v herm (Mezopotamyay) ne xwed aristaniyeke zengn in. Ji piyn kurdan pir bermay mane, ku hinek j berhemn nivsk ne. Ji belgeyn ku bi dest ketine, em p dihesin ku kurdan ji ber de nivs bi kar anne. Bel, ev kitbok ne li d akerakirin peyitandina wan titan e ku li chan gelek pispor mirovn sade j p dizanin. L ji ber ku di van demn dawn de, li ser mijara ziman kurd kurdan gelek genge hewln berevajkirina rastiyan pk hatin di van gengeiyan de ne pisporn mijar yn kurd ne j saziyn wek ensttuy hebn, ji lew re me pwst dt ku em bi awayek puxtey ji mijarn li ser ziman kurd behs bikin. Em xwed w baweriy ne ku, ev kitbok d bi kr b da ku genge nqa li ser zemneke rast bn kirin. Alfabeyn ku kurdan bi kar anne Palpit belgeyn di dest me de, bi me bidin zann ku kurdan bi dirjiya drok re gelek alfabe bi kar anne. L bel em p nizanin b kurdan ser pn kjan alfabe bi kar aniye keng dest bi nivsandina nivs kiriye. Ji bil alfabeyn ku em d li jr bidin, kurdan xetn aram, suryan grek j bi kar anne. Alfabeyn ku heta niha kurdan bi kar anne ev in: 1) Nivsa mix: Medan e (6) tpn din j bi ser ve kirine hejmara tpn v alfabey ji s ean (36) derxisitine il duduyan (42). Ev alfabe ji ep ber bi rast ve t nivsandin. 2) Alfabeya Avesta: Ev alfabe ji il ar (44) tpan pk t ji hla rast ber bi hla ep ve t nivsandin. Hin avkan destnan dikin ku, il het (48) tpn alfabeya Avesta hene. 3) Alfabeya Aram: Belgeyn her kevn n kurd bi v alfabey hatine nivsandin, ev belge li ikeftn herma Hewreman hatine dtin. Her wiha t gotin ku nivsarn Kurd bhtir bi v alfabey ne. Belgeyn hatine dtin, ku nivs li ser erm xezalan e, ji nav wan n her kevn ji saln 88-87 n beriya zayn ne.

Em Ziman Kurd Binasin

4) Alfabeya Ber ya Pehlew. Bi v alfabey, bi nav Dnkerd pirtkek bi zaravay soran hatiye nivsandin. 5) Alfabeya Mas Sorat: Drokzan Ereb Ibn Wehiye, di pirtka xwe ya ku di sala 855 zayn de qedandiye, dibje kurdan ev alfabe (Mas Sorat) bi kar aniye s (3) berhemn ku bi v alfabey hatine nivsandin j dtine. Ev alfabe s e (36) tp bne, l kurdan e (6) tpn din j l zde kirine. 6) Alfabeya ku Kurdn zd bi kar tnin: Bi sedan sal e ev alfabe ji aliy kurdan ve t bikarann ji s yek (31) tpan pk t. Ji mil rast ber bi mil ep ve t nivsandin. Hinek kes ji v alfabey re Alfabeya Sir (ango Huruful el Sr) j dibjin. Pirtka ol ya proz a zdiyan Mushefa Re Clwe bi v alfabey hatine nivsandin. 7) Alfabeya Ereb ya Kurd 8) Alfabeya Latn ya Kurd 9) Alfabeya Kirl ya Kurd Ji bil van alfabeyan, li Hrma Zw ya Rojhilat Kurdistan, av bi cureyeke nivs hatiye ketin ku li ser tepsiyeke zvn e. Li gor lkolneran, ev nivs ji beriya zayn (beriya mlad) ji sedsala 8an maye ev nivs ad medan e. Ji bil v belgey, li cihek din kes rast heman curey nivs nehatiye.1 Di nav ziman chan de ziman kurd Ziman kurd, her wek ku gelek zimanzan kurdzanan j destnan kiriye, ji malbata ziman ndo-ewrop ye. Di nav v malbat de kurd, ji koma ziman ran ye. Ji nav koma ziman ran j, li mil bakur rojava dikeve. Niha em navn hin zimann ku di koma ziman ran de cih digirin bidin: Faris, kurd, belc, oset, yexnb, petoy, pamir hwd. Ji bo ku cih ziman kurd xwe diyar zelal bibe, em bala xwe berdin ser senifandina zimanan. Zimanzan, wek adet zimanan ji du aliyan ve disenifnin v yek li gor we binyad dikin.2 a) Ji aliy wey ve ziman Zimanzan ji aliy wey (morfolojiy) ve zimanan li s koman parve dikin: 1) Zimann yek-ktey: Zimann n tbet git bi v reng ne. 2) Zimann pvek: Tirk macar pvek ne. 3) Zimann tewangbar: Zimann ndo-ewrop samiy tewangbar in. Ji ber ku ziman kurd j, zimanek tewangbar e3 div em li ser tewangbariy end titan bibjin. Zimanzan tewangbariy wiha rave dikin: Tewang di dema kiandin de guherna rayek (qurm, kok), bi taybet j guherna dengdrn rayeka lker ye. 4
Ji bo agahiya berfireh binrin Varl, Abdullah; Droka Dugeln Kurdan, Derp 1, Weann Span, Stenbol 1997 & eliker, Celadet; Kurtedroka Alfabn ku Kurdan Bikaranne, Kovara Ensttuya Kurd ya Stenbol Zend, hejmar 2, sal 1994. 2 Aksan, Doan; Her Ynyle Dil 1 (Ana izgileriyle Dilbilim), Trk Dil Kurum Yaynlar, Ankara 1987 3 Bedirxan, Emir Celadet & Lescot, Roger; Krte Dilbilgisi, Weann Doz , apa pncemn Stenbol 2000. 4 Aksan, Doan; berhema navbor.
1

Em Ziman Kurd Binasin

Ji bo zimann tewangbar mnaka her navdar ereb ye. Di ereb de dengdar (konsenant, bdeng) wek xwe dimnin bi dengdrn (vokal, bideng) ku tne ser dikevine nava peyv, bje pk tn. Mnak, ktp s dengdar in bjeyn ktap, mektep, katp, hwd. bi guherna dengdran pk t. Dsa chl s dengdar in, her wiha bi guherna dengdran peyvn mna, cahl, cehele, dibin. Di kurd de cureyn peyv yn guherbar ditewin ango li gor peywira ku digirin ser xwe diguherin. Ev yek heta bigihe rayeka lker j diguhere. Ji bo nimne lkera kirin, di dema niha de dibe /di-k-im/, li v der ji lker ten tpa /k/y dimne. Em nimneyeke din j bidin, lkera parastin. Em v lker bi dor, li gor deman bikinin. P li gor dema niha. ez di-parz-im ez, cnavka kes yekemn yekejimar (ji desteya cnavkn netewand, xwer) di, qertafa dema niha parz, qurm lker (ya ferman) im, j qertafa kes yekemn yekejimar Niha j em li gor dema bor bikinin: min parast min, cnavka kes yekemn yekejimar (ji desteya cnavkn tewand) parast, qurm lker (ya dema bor) Wek ku ji mnakan j xuya dibe, di kurd de ne ten dengdr her wisa dengdar j diguhere. awa ji lkera parastin xuya dibe, di ax kana dema niha de, de qurm lker (parz) de, /a/ bye // /s/ j bye /z/. Li aliy din, di tirk de tu car di dema kan de rayeka lker naguhere, her tim wek xwe dimne. awa ku rayek naguhere her wisa dengdar dengdrn w j li deng din naguherin. Mnak, lkera n gitmek e, koka w /git/ e, mirov dikare gelek qertafn kiandin daritin bne dawiya w, wek gittim, gidildi, gidecet, gitmilerdi hw. b) Ji aliy binyad ve ziman Ji aliy binyad ve zimanan li pnc komn sereke lkve dikin: 1) ndo-Ewrop (ngilz, fransiz, kurd, faris) 2) Semtk (ereb, bran, akad) 3) Bant (zimann bar naverasta Afrkay) 4) Zimann n (zimann n tbet) 5) ral-Altay (fn, macar, ygr, tirk, moxol) awa ku me li jor j dab xuyakirin, ziman kurd zimanek ndo-ewrop ye. Dema mirov bala xwe dide zimann ndo-ewrop mirov rast gelek peyvn nz hev t. Ew rewa han ji bo hem ziman ku di heman malbat kom de ne, wisan e. Niha j ji bo v yek em tabloya jrn derp bikin.

Em Ziman Kurd Binasin

Kurd ngilz Str kurt lv jen dilop nav no/na tu neh dot bira star short lip drop name no nine douther brother

Alman stern kurz lippe tropfen name nein du neu neun -

Fransiz astre court levre geneou nom non tu/te neu neuf -

Faris sitare leb name brader

Grek astron -

n/niwe new

Li ser v mijar Minorsky5 wiha dibje: Kurd j wek faris yek ji zimann rojavay ran ye. Her wek Andreas, Salamann, O. Mann, Meillet, Lent, T. Tedesco j gotiye, ziman rojavay ran dibin du bir, bakur bar, ew her du bir tev hev bne. Digel v yek j, di zimann royn de gelek titn ji hev re biyan hene, kurd faris ji gelek aliyan ve xwediyn taybetiyn serbixwe ne. Ango ziman kurd dikeve bir bakur rojavay ziman ran. Gelek kes, ji ber ku ziman kurd faris xwediy gelek peyvn hevpar in, ziman kurd wek zaravayek faris bi nav dikin, l zimanzann ku li ser kurd xebat kirine v yek red dikin. Ligel v yek em dsan dixwazin cudahiyn di navbera kurd faris de bidine xuyakirin. Cudahiyn di navbera kurd faris de Ziman Kurd faris ji ber ku di heman kom de ne, ji hin aliyan ve nz hev in. Ji ber v yek, hin dewletn ku li ser kurdan serwer in, hebna kurdan napejirnin ziman wan wek zimanek col (tkilhev) xeraby y faris bi nav dikin. P namnin v yek ji baweriyn xwe yn siyas perspektfn xwe yn paqijkirina etnk re dikin kerese (malzeme). Ev stismara han, ji awira zanist gelek dr e. Lewma em pwist dibnin ku cudahiyn van her du zimanan bi awayek serk be j, li ber avan raxin. end ku ev her du ziman nz hev bin, ew qas j, ji hev cih ne her yek ji wan zimanek serbixwe ye. Kurd zimanek zayend ye, ango nr mt t de heye, l ev yek di faris de tune. Di kurd de (di kurmanc kirmanck/zazak de) du kom cnavk hene, l di faris de em rast titek wiha nayn. Ev her du komn cnavkn di kurd de, di lkern gerguhz de ji hev cuda tne bikarann, ango ziman kurd zimanek ergatv e. Mnak ji bo zaravay kurmanc:

Minorsky, Vladimir; Krtler, Koral Yaynlar, apa Duyemn, Stenbol 1992.

Em Ziman Kurd Binasin

Min nan xwar. Ez nn (nan) dixwim. Mnak ji bo zaravay kirmanck: Min nan werd Ez nan wena Her wiha di ziman kurd de nr mt di cnavkn kesn nandan de j heye, l bel di faris de titek wiha nn e. Ji bil v yek, di kurd de du kom cnavkn nandan hene, faris ne xwed taybetiyeke wiha ye. Em dikarin gelek cihtiyn van her du zimanan destnan amaje bikin. L bel ya ba ew e ku em gotin bidin Vladimir Minorsky b ka ew der bar van her du zimanan de i dibje. Kurdnas V. Minorsky dide xuyakirin ku, ziman kurd faris ji hev cih ne yer yek ji wan, zimanek serbixwe ye. Mnorsky akera dike ku di navbera kurd faris de pnc cudahiyn girng hene6: 1) Dengan: Denganiya (fonetka) kurd ji ya faris cih ye. 2) Guherna dengan: Peyvn ku ji heman kok tn j, ji aliy deng ve guherneke mezin di wan de bye. 3) Cudahiya eklan: Ji cnavkan bigire heta bi kan evana lkeran, ji qertafn cnavkn xwedaniy bigire heta bi qedaneka navdran hwd cudah heye. 4) Cudahiya peyvsaziy. 5) Cudahiya peyvan. Zaravayn kurd Li ser mijara zaravayn kurd gelek nrnn ji hev cih hene. Nemaze hin kesn ku naxwazin hebna kurdan ziman wan bipejirnin, hem devokn kurd wek zarava nan didin hin caran zarava j wek ziman didine xuyakirin. L ev ke areya han, ji mj ve ji hla zimanzan kurdnasan ve hatiye ronkirin. H di sedsala 16an de erefxan Bedls di berhema xwe ya navdar erefnamey7 de zaravayn kurd wiha rz dike: 1) Kurmanc 2) Lor 3) Kelhr 4) Goran. Li gor G. Girvinli ku di saln 1836-37an de li ser etnografiya kurd hinek lkoln kirine, ziman kurd dibe du be: kurdiya jrn kurdiya jorn. Peter Lerch (1857-58) kurd li pnc zaravayan dabe dike: zaza, kurmanc, kelhr, gran lr...
6 7

Minorsky, Vladimir; berhema navbor. erefxan Bidls, erefname, Hasat Yaynlar, apa Duyemn, Stenbol 1998.

Em Ziman Kurd Binasin

Oscar Mann, kurd wek kurdiya rojava, rojhilat bar dike s be. Mann, goran zazak wek kurd napejirne. E. B. Soane, di berhema xwe ya bi nav Grammar of Kurmanji or Kurdish Langauge (1913) de, kurd li s bean parve dike: kurmanciya jorn, kurmanciya jrn, lorzaza (hewram goran).8 Ziya Gkalp, di xebata xwe ya bi nav Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler de9, kurd wek pnc zarava hildaye dest: kurmanc, zaza, soran, goran lor. Gkalp daye zann ku, ev git zarava ji kurdiya qedm derne. Dr. Mac Kenzie, kurd dike s kom: koma bakur, koma navn koma bar. Cemal Nebez j kurd dike ar be: kurdiya bakur, kurdiya navn, kurdiya bar, goran-zazay. Alaedn Secad, di berhema xwe ya bi nav Destr Ferheng Ziman Kurd, Ereb Faris de, ziman kurd dike du be: kurmanciya behdn soran. Li gor Dr. Kemal Fuad ziman kurd ar zarava ne: 1) kurdiya rojava (jorn) 2) kurdiya rojhilat (jrn) 3) kurdiya bar 4) kurdiya zazak-goran. Fuat Heme Xurd, di berhema xwe ya bi nav Ziman Kurd, Dabebn Cografyay Dyalktekany de, ziman kurd wiha dabe dike: 1) kurmanciya bakur 2) kurmanciya navn 3) kurmanciya bar 4) goran. Emr Hesenpr10, di xebata xwe ya bi nav National and Language In Kurdistan (1918-1985) ziman kurd dike dike ar zarava: kurmanc, koran, hewram, krmanan. Ji xebatn van zimanzan j diyar dibe ku, bi piran ew xwediy w raman hizr ne, ku di kurd de ar zarava hene: 1) kurmanc (kirdask) 2) kurmanciyanaverast (soran) 3) kirmanck (kirdk, zazak-goran) 4) loran. Kurmanciya bakur (kurmanc) kurmanciya bar (soran) du zaravayn sereke ne. Ev her du zarava wek zaravayn ku xwediy wjeyeke nivsk ne, tne pejirandin. Van demn dawn, zaravay kirmanck (dimilk-zazak) j hd hd ber bi nivskbn ve gavan diavje. Di nav zaravayn kurd de zaravay ku her zde p t axaftin kurmanc ye. Kurmanc li hem devern ku kurd l dijn p t axaftin. Li Tirkiyey bi ten Kurmanc zazak hene. Ji bil end devern mna Anatoliya Navn Qerejdax, ku xbizin l dijn. Ev j devoka soran ye. Tevliheviya di war zaravayan de pir caran j, ji ber navlkirin t. Wek nimne, ji bo kurmanciya bakur, li bar behdn li rojhilat j ikak t gotin. Her wiha ji bo zaravay kurmanciya jrn j, kurmanciya xwar, soran t gotin. Heman tevlihev di war dimilk de j
Ciwan, Mrad; Trke Aklamal Krte Dilbilgisi (Kurmanc Lehesi), Weann Jna N, apa Yekemn, Swd 1992. 9 Gkalp, Ziya; Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yaynlar, apa Yekemn, Stenbol 1992. 10 Hesenpr, Emr; Nationalism and Language In Kurdistan, Mellen Research University Press, Kanada1992.
8

Em Ziman Kurd Binasin

bal dikine. Navn wek kirdk, kirmanck, dimil, drsimk, sob hwd. tne bikarann. Ji bo hewram j nav goran t bikarann. Wek ji mnakn jorn j xuya dibe, navn ku hem lkolner li ser li hev dikin, navn mna kurd, kurmanc, kirmanck kirdk ne. Navn din tev navn herm l eran in. Devokn zaravayn kurd Kesn ku naxwazin ziman kurd wek zimanek serbixwe bipejirnin, axaftina her bajar, heta ya her gund wek devok, heta hin caran j wek zarava bi nav dikin. awa ku di hem zimanan de zarava devok hene, wisa di ziman kurd de j hene. Em ji br nekin ku standard di ziman nivsk de heye, l di ziman devk de. By mudaxele statya siyas, ziman standard pk nay. Ehmed Xan (sedsala 17an), di berhema xwe ya navdar Mem Zn de11 zaravay kurmanc li ser s devokn bingehn pareve kiriye. Em v peyt tespta w bi malikeke ji ahesera w nan bidin: Boht mehmed silv Hin lal hinik ji zr zv. Mirov dikare v gotina Ehmed Xan ji bo devok kurmanc wek bingeh bigire. Bi awayek git lkolner, devokn zaravayn din j wiha rz dikin: Kurmanciya naverast (soran): silman, mukr, siney. Kirmanck (zazak): devoka Drsim devoka Siwreg. Hevoksaz Hevoksaz, bi me dide zann b curey peyvan di kjan devera hevok de cih digirin awa bi hev ve tne girdan. Ango hevoksaz, rewa peyvan celeb peyvan a li hember hev din e. Di kurd de, di navbera peyvan de pwend girdan wiha pk t: Di kurd de peyv, bi alkariya veqetandekan (harf tarf) bi hev ve tne girdayn. Veqetandekn di kurd de du ed in; diyar nediyar. P em ji bo veqetandekn diyar mnakan bidin. mala mezin (navdr-rengdr) mast we (navdr-cnavk) ken bedew (navdr-rengdr) Ji bo veqetandekn nediyar j mirov dikare van wekokan bide. maleke mezin mastek tir keine bedew Her wek ji mnakan j xuya dike, pevgirdana peyvan di kurd de dijber ya tirk ye. Mnak:
11

Ehmed Xan, Mem Zn, Hasat Yaynlar, apa Syemn, Stenbol 1990.

Em Ziman Kurd Binasin

mala min Heke em v terkb bi tirk binivsin, d wiha be: Benim evim Di v mnak de akera dibe ku hem veqetandekn her zimanan hem j cih hmanan ji hev cih ne. Di kurd de veqetandek bi navdr ve dibe l bi cnavk ve nabe. Di tirk de car veqetandek bi cnavk ve dibe, l bi navdr ve nabe. Hevoksaziya kurd, her wiha ji gelek aliyan ve ji hevoksaziya faris j vediqete. Der bar v yek de em guh bidin peyitandinn V. Minorsky: Sentaksa kurd ji aliy peyvn hevedudan lkern gerguhz ve her du (kurd faris) ziman ji hev cuda dibin.12 Di ziman kurd de rza hmann hevok ji yn tirk faris cuda ye. Di hevokn tirk yn sererast de pveber tim li dawiya hevok ye. Mnak: Ben Dn Ankaraya gittim. (kirde + trker + pveber.) Em v hevok bi kurd saz bikin: Ez duh m Enqerey. (kirde + trker + pveber + trker.) Ji bo ku hevokek b sazkirin, du hmann bingehn divn. Ew hman, kirde pveber in. Em bi nimneyan ji sivikiy ber bi giraniy hevokan tev hmanan bidin: ez kirde m pveber

Bi ten pveber j dikare hevokek pk bne. Her wek ji mnaka li jor j diyar dibe, ku mirov cnavka kes yekemn a yekejimar /(ez/ biavje, /m/ bi ser xwe j hevokek pk tne. Di hevokn sanah de, kirde t ser pveber t dawiy. Hevoksaziya lkern gerguhz negerguhz ji hev cuda ye. Bi kurtas, li gor kompleksbna hevok, cih hmann w diguhere. Hmann hevok wiha li d hev rz dibin. 1) Kirde + trker + pveber Tu kirde ivn kirde Hn kirde li ser iyay Span dij. trker nan xwe bireser d tu caran trker dereng trker nein pveber pveber xwar. pveber Gever trker

2) kirde+bireser+trker+pveber

3) Kirde+trker+pveber+trker

Di kurd kirpandina kjan hman b xwestin, ew hman nzk pveber dibe. Mnak:

12

Minorsky, Vladimir; berhema navbor.

Em Ziman Kurd Binasin

Ez kevirek bi tevo biiknim. (3) (3) (3) (3) (2) (2) (2) (2) (1) (1) (1) (1) Ez bi tevo kevirek biiknim. Kevirek bi tevo ez biiknim. Bi tevo kevirek ez biiknim. Mirov di kurd de rast hevokn ikest j t. Ev hevok bhtir di helbest, axaftin gotaran de tne dtin. Pit ku roja me b [pveber] tar, mirin xwetir e [kirde] ji amber (Ehmed Xan). Taybetiyeke balk a ziman kurd, ergatvbna w ye. Hevokn ku bi lkern gerguhz tne sazkirin, ji yn negerguhz cuda ne. Ji ber v yek j di kurd du kom cnavk hene, her wiha lker j hin caran li gor kirdey, hin caran j li gor bireser tne kiandin. Mnak: Ez te dibnim. Min tu dt. Di hevoka yekemn de lker li gor kirdey (ez), di ya duyem de j li gor bireser (tu) hatiye kiandin. Ligel v taybetiya ku me li jor daba kir, di lkern gerguhz de mjera navdr di demn bor de, di lker de diyar dibe. Mnak: Min sv xwar. Min sv xwarin. Di mnaka yekem de /sv/ yekejimar e di hevoka duyem de j /sv/ pirejimar e. Di demn b niha de, pirejimar ji bireser diyar dibe. Nimne: Ez sv dixwim. Ez svan dixwim. Zayend Kurd zimanek zayend ye hem peyv an nr in, an j m ne. Ji bil heybern candar, heybern necandar j xwediy zayend ne, l ev zayendbn titek rziman ye. Zayenda peyvan bi du awayan, bi veqetandek qertafn tewang diyar dibe. Peyv bi ser xwe ntar in. Mnak: kev, av, pns, giyan... Zayenda bi veqetandek: av n pnsa zir

10

Em Ziman Kurd Binasin

Di vir de veqetandeka /a/y mtiy veqetandeka //y nrtiya peyv nan dide. Zayenda bi tewang: siya dar nikul dik Li v der j, qertafa //y zayenda m, qertafa //y j zayenda nr nan dide. Veqetandek Di ziman kurd de, terkb bi veqetandekan tn kirin. Ev veqetandek j nr m ne. Her wiha veqetandekn di kurd de du cure ne; diyar ne diyar. Ji ber ku di ziman kurd de rewa navdran nn e, bi veqetandek qertafn tewang terkb tn sazkirin. - -a -n -ek -eke -ine Tewang Yek ji taybetiya ziman kurd j tewangbar ye. Di ziman kurd de, hinek ben hevok li gor erka ku digirin ser xwe diguherin, hinek qertafan digirin; ji v yek re tewang t gotin. Di kurd de ben hevok yn guherbar (lker, navdr, cnavk, veqetandek, jimarnav) ditewin. Di kurmanc de, pirjmariya navdr cnavkn xwer bi alkariya veqetandek lker diyar dibin, l di kirmanck (dimilk) de pirejimariya navdrn xwer bi alkariya qertafa /-/y diyar dibe. Wek mnak: Kurmanc: Min pns bir (yekejimar binavkir) Min pns birin (pirejimar binavkir) Min pnsek bir (yekejimar nebinavkir) Min pnsin birin (pirejimar nebinavkir) Kirmanck: Min say werd Min say werd Tewanga navdrn nr: : : : : : : yekejimar, nr diyar yekejimar, m diyar pirejimar, diyar (ji bo her du zayendan) yekejimar, nr nediyar yekejimar, nr nediyar pirejimar, nediyar (ji bo her du zayendan)

11

Em Ziman Kurd Binasin

Di kurmanc de tewanga navdrn nr bi du awayan pk t. a) Qertafa //y t dawiya peyv. b) Heke t de deng /a/ an j /e/ hebe, ew deng dibe //. Mnak: Xwer Tewand ivan nan bajar gotn gopal ivan/ivn nn/nan bne Zlan Ronah ji a/ t. gotin ez andim

nvskar Nivskr/nivskar xwe nivsiye

Tewanga navdrn m: Dengdra //y t dawiya peyv tewanga w ya mtiy pk t; mnak: meha bihar por jinik Ji ber ku kurd zimanek tewangbar e, cnavkn kesn du cure ne. Yek j tewand ye, y din xwer ye. n xwer ez tu ew em hn ew n tewand min te w/w me we wan

Ne: Dema ku daekek bikeve ber cure peyvn guherbar wan ditewne. Peyvsaz Kurd, zimanek wisa ye ku ji p, pa nav ve qertafan digire. Ev qertafn kirin j di nav xwe de dibin du bir. Yek j ew qertaf in ku ten bi wan ji lkeran, lkern kir tn bidestxistin. Qertafn din j, ten bi wan navdr rengdr tn kirin. Her wiha carinan di bastra (bunyeya) peyv de guhernek t pkann j navdr t peydekirin. Nemaze ev rew, di raweya lkera ferman de dibe (ji bo hal negerguhz lker). Nimne bi+ewit+e, /bi/ raweya ferman, /ewit/ qurm lkera ferman, /e/ j qertafa kes duyemn a yekejimariy ye. Em ten qurm lkera ferman hildidin dest /i/ya di kteya duduyan de dikine /a/ navdr bi dest dixin: ewit, ewat /i/ b /a/ bi v away ewit b ewat. 12

Em Ziman Kurd Binasin

Ji bil v yek, ji qurm lkera ferman j qertafn kirdenavan bi dest t xistin, nimne: Ji lkera kutin bi-kuj-e, /bi/ /e/ b avtin dimne |kuj/, em w bnin deynin ber peyva /agir/ w peyveke wiha b himat: agirkuj. Em bi berfireh behs ji qertafan nekin, hema ji bo ku mijar zelal bibe daba b fmkirin em d li ser wan rawestin. P ji bo lkeran em qertafan bidin. a) Qertafn lkerker ber+dan = berdan da+dan = dadan der+ann = derann hil+kirin = hilkirin ra+ kirin = rakirin ro+ kirin = rokirin ve+xwarin = vexwarin v+xistin = vxistin wer+girtin = wergirtin t+kon = tkon Niha j em end qertafn ku tn paiya navdr rengdran bi wan lkern sade tn kirin bidin: andin, isandin, ijandin: Bi van qertafan li jor lkern gerguhz tn bidestxistin. Nimne: saz+andin = sazandin nerm+ijandin = nermijandin rep+isandin = repisandin n, isn, ijn: Bi van qertaf han j, lkern negerguhz tn kirin. rep+isn = repisn saz+n = sazn nerm+ijn = nermijn b) Qertafn ji bo daratina navdr rengdran Pit van, car em bn ser qertafn ku bi wan navdr rengdr tn kirin. Ev navdr j dibin du bir; kirdenav (ism fail) titenav (ism meful). Ev qertaf hem tn piya peyv 13

Em Ziman Kurd Binasin

hem j tn paiya peyv. Ji bo wan j em end nimneyan bidin: P parkt (pagir), di pey re prkt (pgir) dawiy j em navktan (navgiran) bi nimneyan derp bikin. Bi parktan daratina peyvan: kar+ker = karker ber+ek = berek dar+ik = darik ser+ok = serok a+van = avan rim+baz = rimbaz guh+ar = guhar mal+dar = maldar teng+as = tengas kirv+ at = kirvat xwn+ = xwn er+oy = eroy yekt+t = yekt Bi prktan daratina peyvan: a+jin = ajin ber+av = berav ser+dest = serdest ne+yar = neyar tele+bext = telebext hem+pa = hempa hev+kar = hevkar kele+gir = kelegir zir+ke = zirke bi+kuj = bikuj bele+guh = beleguh g+sterk = gstrk

14

Em Ziman Kurd Binasin

Bi navktan daratina peyvan: ser+an+ser = seranser dest+e+bira = destebira ad++man = adman r+bi+r = rbir Encam Her ziman xwed r rzikan e taybet qalibn w hene. Ligel v yek, hin rzikn ku ji bo zimanan pikdar in, j hene. Ev rzikn hevpik (muterek), bi git di navbera zimann ku ji heman malbat ne de, tne dtin. Ji lew re, pir titek asay sirut ye ku hin ziman ji hin aliyan ve biibin hev hln wan hevpar hebin. Digel v qas, ji van mijarn ku em li jor yeko yeko li ser rawestiyan, xuya dibe ku ziman kurd ji gelek aliyan ve hem ji ereb, hem ji faris hem j, ji tirk cuda ye. Bi taybet em dixwazin bal bikinin ser cihtiyn di navbera kurd tirk de. Ji ber ku, hin zimanzan, siyasetmedar kesn ji peyn cuda yn tirk dia dikin da ku ziman kurd ne tu ziman e kurd bi esl xwe j tirk in. Ji bo ku der bar ziman kurd tirk de hizr ramaneke zelal ji kes meraqdar re be, em d bi end xaln berbiav cihtiya van her du zimanan bidin xuyakirin. Kurd ji malbata ziman ndo-ewrop, tirk ji ya ural-altay ye. Kurd zimanek tewangbar e, tirk zimanek pvek ye. Kurd zimanek zayend ye, tirk ne wisan e. Di kurd de du kom cnavkn kesn nandan hene, di tirk de ev yek nn e. Di kurd tirk de awayn kirina terkban dijber hev in. Ziman kurd, ji p, pa nav ve qertafan digire, l di tirk de qertaf ten tn paiya peyv. Di kurd de peyv bi du s dengdaran j dest p dike, l d tirk de peyv ten bi dengdarek dest p dike. Bi kurt, rzimana kurd ya tirk qet naibe hev, denganiya wan, hevoksaziya wan peyvsaziya wan gelek dr hev in. Em bn ser angatn der bar zarava devokn ziman kurd de. awa ku di zimann din de j t dtin, di ziman kurd de j devok zarava hene. Ev zarava ev in: 1) kurmanc (kirdask) 2) kurmanciya naverast (soran) 3) kirmanck (kirdk, dimil, zazak) 4) loran. Ji van zaravayan ten li Tirkiyey kurmanc kirmanck hene.

15

Em Ziman Kurd Binasin

Di zaravay kurmanc de s devokn bingehn hene: bot, silv mehmed. ji van, devoka bot ji bo ziman nivsk y kurmanc wek bingeh hatiye pejirandin. Rziman, vekt ferheng li gor v yek hatine amadekirin. Du devokn him yn zaravay kirmanck hene: drsim swreg. Ziman kurd ji mj ve wek ziman perwerde hndekariy hatiye bikarann. Medreseyn kurdan palpit delln v yek ne. Di van medreseyan de ji bil kurd ziman ereb j hatiye bikarann. Gotina daw: Ziman kurd tra xwe heye, ji bo ku kurd bi ziman xwe karibin perwerde bibin hndekariy pk bnin, ji hla zimn ve asteng pir km in. Ji bo hem zimanan i astengn ziman hebin pir hindik ew ji bo ziman kurd j hene. Ji bo ku perwerde hndekar bi kurd b kirin astengn her girng astengn qann yn Tirkiyey ne.

avkan: 1) Ji bo agahiya berfireh binrin Varl, Abdullah; Droka Dugeln Kurdan, Derp 1, Weann Span, Stenbol 1997 & eliker, Celadet; Kurtedroka Alfabn ku Kurdan Bikaranne, Kovara Ensttuya Kurd ya Stenbol Zend, hejmar 2, sal 1994. 2) Aksan, Doan; Her Ynyle Dil 1 (Ana izgileriyle Dilbilim), Trk Dil Kurum Yaynlar, Ankara 1987. 3) Bedirxan, Emir Celadet & Lescot, Roger; Krte Dilbilgisi, Weann Doz , apa pncemn Stenbol 2000. 4) Minorsky, Vladimir; Krtler, Koral Yaynlar, apa Duyemn, Stenbol 1992. 5) erefxan Bidls, erefname, Hasat Yaynlar, apa Duyemn, Stenbol 1998. 6) Ciwan, Mrad; Trke Aklamal Krte Dilbilgisi (Kurmanc Lehesi), Weann Jna N, apa Yekemn, Swd 1992. 7) Gkalp, Ziya; Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yaynlar, apa Yekemn, Stenbol 1992. 8) Hesenpr, Emr; Nationalism and Language In Kurdistan, Mellen Research University Press, Kanada1992. 9) Ehmed Xan, Mem Zn, Hasat Yaynlar, apa Syemn, Stenbol 1990.

16