1-ORIGJINA E ARTIT DHE LIDHJET E TIJ ME SHOQERINE ORIGJINA E ARTIT Origjina e artit lidhet me origjinen e jetes njerezore,me vete

origjinen e njeriut. Antropogjeneza shpjegon gjitheshtu dhe vete argjenezen. Njeriu si nje qenie shoqerore dhe biologjike,ka zhvillimin e tij mijeeravjecare,qe karakterizohet sidomos nga vete zhvillimi i aftesive te tij mendore,te shprehive dhe sidomos te neduarit abstrakt dhe pergjithesues. Eshte pikerisht mendimi i pashkeputur nga emocionet qe perben shtratin e lindjes,formimit dhe te vete historise se artit. PO C ESHTE ARTI ? Ka shume percaktime te ndryshme per artin,por te gjitha percaktimet,perqendrohen ne nje pike qe thote se arti eshte nje veprimtari e mirefillte shpirterore e njeriut.Midis shume veprimtarive te tjera shpirterore qe kane te bejne me intelektin njerezor,arti i pashkeputur prej tyre,perben nje sfere te vecante. Ne fillim te krijimit te shoqerise njerezore,elementet e artit,kane qene te perfshira e te nderthurura me teper dhe nuk mund te flitet per artin si nje sfere ne vetvete ,pra,si nje sfere funksionale ,e dallueshme dhe me rol te vecante ne shoqeri. Origjina e artit lidhet me veprimtarine prodhuese,perderisa puna e beri njeriun qenie shoqerore aktive.Procesi i punes si praktike e perditeshme,ka cuar ne mirenjohjen e vetive dhe cilesive te sendeve dhe objekteve te natyres ,te njohjes dhe te persosjes se objekteve te vete punes,pa e shkeputur nga njohja e vetive dhe cilesive krijuese te njeriut dhe shoqerise.Kushti kryesor per tu mare me art eshte mendimi figurativ. Ne dallim nga kafsha ,njeriu,me ndihmen e punes,e detyron natyren ti sherbeje qellimeve te tij.Keshtu ,ai perpiqe edhe ta rikrijoje natyren.Kete e ben me ndihmen e mendimit figurativ qe pasqyron pamjet e natyres. Ky rikrijim figurativ nuk eshte i barabarte me natyren,ndonese jo i pashkeputur prej saj.Mendimi figurativ i njeriut eshte para se gjithash mendimi i abstraguar dhe i perzgjedhur,sipas shijeve dhe vetedijes se tij estetike.Prandaj ky rikrijim quhet subjektiv.Pa subjektivitet nuk ka art.Vetite estetike te sendeve te natyres kane karakter objektiv,kurse vetite estetike te njeriut sesdertohen e shfaqen nepermjet subjektivitetit. TEORI TE NDRYSHME PER LINDJEN E ARTIT

Ka disa teori qe shpjegojne lindjen e artit. Teoria shoqerore thote se arti lindi si nevoje e brendeshme e shoqerise,pra kishte karakter utilitar { ndihmes} Kjo teori shikon vetem nje aspekt shume te rendesishem te artit. TORIA E LOJES { e perpunuar kryesisht nga Emanuel Kanti dhe Shiler} e quan artin si nje prirje per nje loje te lire te intelektit dhe te imagjinates,te pavarur nha cdo kushtezim moral dhe shoqeror.Teoria elojes,nuk merr parasysh funksionin shoqeror artistik te artit. TEORIA MAGJIKE-e artit njeh perdorimin e veprave te artit si objekte te levizjes magjike,te magjise si mendim dhe praktike mitologjike. Teoria e magjise mbeshtetet ne idene se njerezit e lashte ,primitive kane patur nje mendim paralogjik.Sipas Levi Brylit,mendimi i njeriut ka qene krejt fantastik,magjik dhe jologjik.Kjo teori eshte shume e manget,jo vetem per te shpjeguar lindjen e artit,por sidomos rolin e tij te pazevendesueshem ne shoqeri. TEORIA BIOLOGJIKE thote se njeriu e ka krijuar artin si rezultat i prirjes biologjike te ndjenjes se te bukures dhe se arti eshte burim i instikteve biologjike vetestolisese. Edhe kjo teori eshte e manget dhe eshte shpjegim i thjeshtezuar i vetelindjes se procesit te artit. Arti me mendimin e tij figurativ nuk e vecon te pergjitheshmen nga e pervecmja dhe abstragim nga konkretia.

Arti lindi perpara shkences.Shkenca mbeshtetet ne mendimin abstrakt dhe logjik,shkencor. Arti eshte me i hershem se shkenca.Kjo shpjegon pse edhe pas lindjes se shkences,arti vazhdoi te ekzitoi dhe ekziston. Ne figurat artistike realiteti pasqyrohet permes qendrimit emocionues qe artisti mban ndaj ketij realiteti. Mendimi figurativ ekziton tek te gjithe njerezit,por jo te gjithe njerezit jane artiste.Artistet kane aftesite ti objektivizojne figurat artistike ne vepra artistike.Kjo relizohet nepermjet procesit krijues te punes krijuese. MOTIVET NE PIKTURE

NE artin epiktures mbizoterojne disa loje motivesh,te cilat jane perpunuar edhe me traditen pikturale. Eksistojne motivet e portretit,te peisazhit etj. Piktoret qe meren me punimin e portretit humultojne dhe shprehin te gjitha shkallet e karakterit psiko-fizik te portretit. Po ashtu ,edhe peisazhi eshte motiv me tradite te lashte ne artin e piktures. Ate e ndeshim edhe ne pikturen greko-romake.e ne vazhdimesi edhe ne artin bashkohor. Te njohur si peisazhiste jane Hollandezet MEJNDERT HOBEMA dh JAKOP ROJSLADALI.pastaj peisazhistet Kamil KORO dhe Uliem Tarneri si dhe peisazhet heroike te RUBENSIT,KUJTIM BUZES etj

Fillimet e artit figurativ n truallin e Shqipris jan t hershme. Gjurmt e para i prkasin periudhs s neolitit. Nprmjet zbulimeve t shumta arkeologjike, n zona t ndryshme t vendit, jan gjetur qindra e mijra qeramika, terakota, zbukurime ne metal etj., q u prkisnin fiseve ilire, paraardhsve t drejtprdrejt t shqiptarve t sotm. Prodhimet m t hershme jan t thjeshta, pr prdorim praktik, por n to shfaqen edhe vlera artistike si n format zoomorfe t enve ashtu edhe n dekoracionin, gdhendjet dhe elemente t tjer. Nga shekulli i gjasht deri n shekullin e trete p.e.s n qeramika vizatohen linja dhe figura gjeometrike ; forma ndrtohet me siluet m elegant dhe pasurohet me element plastik. Shum en t ksaj periudhe, q ruhen sot n muzet e Shqipris, kan vlera t mirfillta artistike dalluese vendase, q nuk i ndeshim n artin e fqinjve t tjer po aq t lasht si Helent, Maqedont apo Romakt. Nga ato en t lashta, t zbukuruara me dekoracione e fraktura plastike, nis rruga e skulpturs n truallin e Shqipris duke u br kshtu bashkudhtare me artin e popujve m t hershm t Evrops. Tipare m t qarta u dukn sidomos me formimin e qyteteve ilire Bylis, Amantia, Foinikue, Butrot si dhe me ngulmimet helene : Dyrrahu, Apollonia, Orikumi.

[redakto] Arti Ilir

N qytetet ilire mori zhvillim m t madh skulptura e rrumbullakt si dhe relievi q lidhej me ndrtimin e monumenteve. N fillim skulptura u zhvillua duke prvetsuar element t artit helen, sidomos nga tradita korintike dhe korkyrase. M von, nga shekulli VI p.e.r., krahas lidhjes me traditn helene, arti ilir fiton veori te reja, t dallueshme, brenda kuadrit helenistik. Apolonia dhe Durrahu q u bn qendrat m t

rndsishme t artit n ato vite, kishin mjeshtrit e shquar vendas q gdhendnin dhe skalisnin n nj stil me tipare t veanta kundrejt veprave t importuara prej qytetrimit helen. N muzeun e sotm t Durrsit jan ekspozuar disa skulptura t paprfunduara, t gjetura n at trev. Ato dshmojn pr gdhendjet q jan br n truallin shqiptar. Jan zbuluar gjithashtu edhe gjurm t punishteve t hershme t qeramiks n Apolloni dhe Durrah. Aty u prodhuan shum nga ent dhe vazot e bukura t stilit antik q ruhen n muzet tona. Figurat e pikturuara paraqesin skena t ndryshme mitologjike, pamje nga garat atletike, skena luftimesh etj. Prgjithsisht jan me figura t zeza mbi sfond t kuq (shek. VI-V p.e.r.) dhe me figura t kuqe mbi sfond t zi (shek. IV deri n periudhn helenistike). Pikturimi i figurave sht n lvizje, plot harmoni dhe plasticitet. N kt periudh realizohen edhe shum statuja t vogla prej bronzi si dhe terakota, ku paraqiten edhe motive laike si dhe figura fmijsh, barinjsh etj. Figura me vler artistike ndeshim edhe n monedhat e shumta t ksaj periudhe q u realizuan n Apoloni, Durrah dhe Orik. Lulzimi i disa qyteteve ilire dhe i kolonive helene solli nj zhvillim t madh t artit q u pasua edhe me shumllojshmri formash e teknikash ; q nga afresket e deri te mozaikt e bukur monokrom dhe polikrom. Por n shekullin e I-r u ngadalsua gjith ai hov zhvillimi. Pushtimi romak q shkaktoi rnien ekonomike t qyteteve ilire, la gjurm t dukshme edhe n art. Ndonse Roma pushtuese u pushtua vet prej artit helen, prsri ndikoi n qytetet ilire me tipare t kulturs s saj provinciale romake. U duk m qart ndikimi n skulptur, ku prgjithsisht u ndoq realizmi tipik i kohs, por ndjehet gjithashtu fryma klasike q mbshtetet n traditn qindravjeare. Qendrat kryesore t veprimtaris artistike mbeten prsri Apolonia, Durrahu, Botroti etj. N vitet e pushtimit romak prej artit zyrtar shkputet arti i trevave fshatare, ku pasqyrohen motive nga jeta e prditshme. Me pranin e elementve t thjesht artistik, q dallojn nga veprat e mparshme, si dhe me skalitjen e veshjeve dhe emrave ilire, veprimtaria e ktyre viteve mund t vlersohet edhe si nj qndres ndaj asimilimit prej pushtuesve m t fuqishm t kohs.

[redakto] Zhvillimi i Mozaikut

N t njjtn periudh me artin e trevave fshatare, n truallin e Shqipris arriti zhvillimin m t madh edhe arti i mozaikut. M i hershmi sht gjetur n Durrs. I prket shekullit IV p.e.r. dhe sht i punuar me gur zalli shumngjyrsh. Ka vlera t rralla artistike q shquhen n gjith veprimtarin e ksaj gjinie. Quhet Bukuroshja e Durrsit dhe mund t cilsohet si bukuroshja e gjith mozaikve q jan zbuluar deri tani n truallin shqiptar, pr hijeshin e figurs dhe mjeshtrin e realizimit artistik. N shekullin e I-r, si prmendm, u arrit lulzimi i ktij arti dhe nga gurt e zallit u kalua n kubik t prer prej guri, qelqi, mermeri apo balte t pjekur. Mozaik t till jan zbuluar n Apolloni, Durrah dhe Butrint. Zhvillimi i mvonshm i mozaikve lidhet kryesisht me monumentet paleokristiane. Pas shekullit te V-t motivet e mozaikut ndryshojn nga modelet e pikturave t hershme, si sht amazonamania n Apoloni, duke u zvendsuar me figura simetrike q qndrojn t shkputura n siprfaqe dhe q paraqesin figura kafshsh, shpendsh, pem frutore, lule e t tjer simbole t artit paleobizantin. Ruhen edhe sot n gjendje t mir disa vepra t tilla, sic jan Pagzimorja n Butrint, mozaikt e Linit dhe t Antigons. Nga grmimet e deritanishme, sht gjetur vetm nj mozaik paretial n Durrs, brenda Amfiteatrit t qytetit, q i prket shekullit VI-VII-t.

[redakto] Piktura Murore (Afresket)

N periudhn e kalimit nga antikiteti i von n mesjetn e hershme, skulptura vjen duke u zbehur deri n mohim t plot nga estetika bizantine, ndrsa arti i pikturs gjeti shprehjen m t lart artistike. Zhvillim m t madh mori sidomos piktura murore brenda tempujve kristiane. Kishat u mbushn me afreske dhe ikona q u nnshtroheshin plotsisht kanoneve t rrepta t metropolit. Autort nuk i firmosnin veprat n at periudh, prandaj gjith ajo veprimtari mbetet ende anonime. Tani n Shqipri ruhen pak gjurm nga veprimtaria e m hershme, vetm disa fragmente. Fatkeqsisht nj pjes e tyre u dmtua gjat lufts kundr fes q u b n regjimin komunist (1967), duke zhdukur kshtu vepra me vlera t rralla pr kulturn dhe historin kombtare. N ato pak fragmente q ruhen ndihen ndikime t stileve perndimore (Kisha e Rubikut 1272), si dhe lindore (Vau i Dejs shek. XIV-t) t artit bizantin. Ikonat e shumta si dhe minaturat n kodik t Beratit dhe t Vlors (shek. XI-XIV-te) jan me vlera artistike dhe i prkasin periudhs s zhvillimit t artit bizantin n Shqipri.

[redakto] Piktura Pasbizantine

Gjat shekullit XVI-t,ndonse ende nn pushtimin osman, u realizuan vepra t reja artistike n piktur, n stilin pasbizantin. Personaliteti m i shquar i ksaj periudhe sht Onufri (shekulli XVI). Pikturat e tij dallohen pr ngjyra t pasura dhe nuanca dekorative, pr realizimin e tipave interesant me gjendje tragjike, si dhe pr futjen e disa elementve etnografik kombtar q do ti shohim m qart edhe te pasardhsit e tij; i biri Nikolla (shek. XVI-t) si dhe te piktort e shquar David Selanicasi (shek XVIII-t), Kostantin Shpataraku (shek. XVIII-t), dhe te t m vonshmit vllezrit Kostandin dhe Athanas Zografi (shek.XVIII-t), familja Katro (shek. XVIII-t) etj., q zbukuruan mjaft kisha n Shqipri dhe n vendet fqinj. N Shqipri sht br edhe vazhdon t bhet nj pun e kujdesshme pr veprat e artit pasbizantin pasi ato mohen si pjes e rndsishme e trashgimis m t pasur kombtare. Vazhdojn ende hulumtimet pr zbulimin e autorve t tjer si dhe restaurimi i veprave t dmtuara gjat shekujve. Deri tani jan hapur disa ekspozita me vepra t ktij arti si n Paris (1975), Rom (1985), Nice (1993) etj t cilat kan ngjallur interesa t shumta te specialistt e artit. Ekspozitat jan shoqruar me botime t ilustruara dhe me komente t shumta nga shtypi i huaj. Veprat m t muara t ktij arti ruhen n Muzeun e Artit Mesjetar n Kor, Muzeun Onufri Berat, Muzeun Historik Kombtar, Galerin Kombtare te Arteve si dhe n muze t tjer n Tirane dhe qytete t tjer t vendit. N Kor sht ngritur edhe nj muze privat, i vetmi deri tani n Shqipri, q ruan nj koleksion t pasur me vepra t artit pasbizantin.

[redakto] Rilindja dhe Pavarsia

N gjysmn e dyt t shekullit XIX-t fillon nj etap e re, e rndsishme pr artin shqiptar. Lvizjet e mdha lirimtare q solln pavarsin e vendit (m 1912), ofruan kushte pr nj drejtim t ri artistik, q do t pasqyronte m me realizm jetn. Lindi piktura laike me motive patriotike dhe etnografike. N historin e artit shqiptar viti 1883 sht i shnuar pr pikturimin e

dy pikturave m me vler : Portreti i Sknderbeut nga Jorgji Panariti dhe Motra Tone nga Kol Idromeno. Me kto tablo nis rrugn piktura e Rilindjes Shqiptare. Duket si rastsi por pikrisht motivet e ktyre dy veprave t para, jan motivet kryesore q mbizotrojn n tematikn e artit shqiptar t Rilindjes dhe t periudhs s Pavarsis ; pra tema patriotike q evokohej me trajtimin e figurs s Heroit Kombtar, Sknderbeut, si dhe skenat nga jeta e prditshme ku fiksoheshin edhe vlera t kulturs t kulturs kombtare. Te piktort e Rilindjes prgjithsisht ndihet fryma romantike. N shum tablo vihen re edhe tipare t realizmit klasik si dhe t nj realizmi m bashkkohor, duke fiksuar kshtu n art, gjendjen reale t vendit, ndonjher edhe me qndrim kritik. Piktori m i shquar i ksaj periudhe sht Kol Idromeno (1860-1939) autor i shum tablove, portreteve dhe peizazheve. Veprat e tij u bn si shkoll pr artistt e ardhshm. Idromeno ka qen gjithashtu edhe arkitekt dhe fotograf i njohur. Fotografia artistike dhe dokumentare pati nj prfaqsues tjetr t shquar, t njohur brenda dhe jasht Shqipris; familjen Marubi. Po n Shkodr, ku jetuan dhe vepruan mjeshtrit Idromeno dhe Marubi, doln edhe piktor t tjer t shquar si Ndoc Martini (1880-1916), Simon Rrota (1887-1961), Andrea Kushi (1884-1959). Zef Kolombi (1907-1949) etj. Pas Shkodrs, Kora u b vatra dyt ku mori zhvillim arti i pikturs n Shqipri. N Kor u realizuan tablot e bukura t piktorit autodidakt Spiro Xega (1876-1953) si dhe veprat e poetit t peizazhit shqiptar mjeshtrit Vangjush Mio (1861-1957). T dy kta artist jan n krye t prfaqsuesve m t shuar t Rilindjes dhe Pavarsis shqiptare n piktur. Edhe skulptura e rrumbullakt, pas nj ndrprerje t gjat prej disa shekujsh, filloi t lvrohet srisht n periudhn e Rilindjes. Si autor i par njihet Murad Toptani (1866-1917). Ka realizuar disa vepra me tem patriotike, ku shquhen dy bustet e Sknderbeut (m 1899 dhe m 1917). Por nivelin e ktij arti e ngriti lart skulptori Odhise Paskali (1903-1989). Me statujat e tij monumentale, q jan t parat vepra t ktij lloji n Shqipri (Lufttari kombtar - Kor 1932, Flamurtari - Vlor 1932, Sknderbeu - Kuks 1939), nis rruga e artit monumental n Shqipri. Veprimtaria e Paskalit vazhdon edhe n periudhn e paslirimit me vepra t shumta. Ai mbetet edhe sot si personaliteti m i shquar i skulpturs shqiptare. N vitet e pavarsis artet n Shqipri zhvillohen n mnyr m t organizuar. U bn prpjekjet e para pr prgatitjen e artistve t rinj, pr themelimin e shoqatave artistike dhe pr organizimin e ekspozitave. N vitin 1920, n Kor u hap ekspozita e par personale nga piktori Vangjush Mio. Me kontributin e poetit t njohur kombtar, Gjergj Fishta (1871-1940), i cili mori pjes edhe vet me disa punime n akuarel, m 1923, n Shkodr u hap ekspozita e par lokale, me pjesmarrjen e mbi 15 artistve shkodran. Ekspozita m e rndsishme e gjith ksaj periudhe sht E para ekspozit arti q u organizua Tiran n maj t vitit 1931. Kjo sht e para ekspozit kombtare n historin shqiptare. Ekspozita e msiprme u prgatit nga Shoqata Miqt e Artit q sht gjithashtu e para shoqat artistike e themeluar po at vit n Tiran. M 1931 u bn edhe dy prpjekje t rndsishme : pr realizimin e nj Pinakoteke dhe pr ngritjen e Shkolls s Artit. E para nuk u realizua, ndrsa shkolla u hap. Me nisiativn e piktorit A.Kushi, m 1931 u el kursi i vizatimit dhe, pas nj viti, m 1932 u themelua Shkolla e Vizatimit, e para shkoll arti n Shqipri. Shkolla e Tirans mori nxns nga e gjith Shqipria. Aty jepnin msim artistt O. Paskali, A. Kushi, A. Buza, italiani M. Ridola dhe L. Poradeci (1896-1989), poet i njohur i Rilindjes, i specializuar n Bukuresht pr arte t bukura.

Nga Shkolla e Vizatimit morn msimet e para pr piktur brezi m i njohur i artistve shqiptar midis viteve 40-70 si B. Sejdini, K. Kodheli, N. Zajmi, F. Stamo, I. Kodra, Q. Grezda, Ll. Nikolla, F. Makoci, H. Reci, Z. Bumci, etj. Gjat viteve 1932-1935 n shkolln e Vizatimit u organizuan disa ekspozita arti. N veprat m t bukura ndihej vazhdimsia nga tradita e pikturs s Rilindjes si dhe tipare t reja realiste, me qndrim kritik ndaj vshtirsive t jets dhe padrejtsive shoqrore t kohs. Po n kt periudh, n artin shqiptar u zhvillua edhe karikatura me tem shoqrore e prfaqsuar nga A. Dino, M. Frashri si dhe Q. Mesarea, q ishte njkohsisht akuarelisti m i njohur shqiptar n vitet e Pavarsis. Pas njohurive t para q morn n Shkolln e Vizatimit, nxnsit e saj, vazhduan studimet n akademit e arteve t Evrops si n Rom, Paris, Athin, Milano, Bukuresht, Firence etj, dhe, kur u kthyen n atdhe u bn msuesit e brezit m t ri t piktorve shqiptar. Veprimtari tjetr e rndsishme gjat periudhs s pavarsis ka qen konkursi ndrkombtar pr ngritjen e monumentit t Heroit Kombtar, Sknderbeut, q u organizua n Tiran m 1937. Ve skulptorve shqiptar morn pjes mjaft autor t njohur evropian. mimin e par e fitoi skulptori i njohur kroat A. Agustincic (1900-1979), ndrsa e drejta e ekzekutimit i u dha skulptorit italian R. Romaneli. Monumenti i Sknderbeut, realizuar nga Romaneli, u vendos n sheshin Albania n Rom, dy vjet pas konkursit, m 1939. N artin e periudhs s Rilindjes dhe t Pavarsis prfshihet edhe veprimtaria e artistve q jetonin n kolonit jasht atdheut si dhe veprimtaria e arbreshve t Italis. Ashtu si letrsia e ksaj periudhe, edhe veprat figurative te arbresht dhe diaspora kishte t njjtat motive e t njjtin stil me artin q zhvillohej n Shqipri. Nga kolonit shqiptare veohet piktori Theohar Gjini q veproi n Paris dhe Bukuresht, ndrsa n fshatrat arbreshe (Itali) u shqua skulptori Mikel Trota, q kritikt e kohs e quanin Canova i ri (A. Canova 1757-1822). Gjat lufts s dyt botrore (1939-1944), kushtet pr veprim n fushn e artit u kufizuan. Megjithat u organizuan disa ekspozita. M e rndsishmja ishte ajo e vitit 1943, me pjesmarrjen e artistve m t mir t vendit. Veprimtarit e tjera kan qen kryesisht ekspozita personale.

Arti pas vitit 1945

Veprimtaria e par n fushn e arteve figurative, pas lirimit t vendit, sht Ekspozita Kombtare, e hapur n prill t vitit 1945, n Tiran. N shtypin e kohs ajo u quajt ekspozita e par kombtare, duke mohuar kshtu at t vitit 1931 dhe t tjerat m pas. Pra u duk qart tendenca pr t filluar gjithka nga e para edhe n art ! Ekspozita e vitit 1945 dhe sidomos t tjerat q u hapn m pas, prcaktuan dhe drejtimin e ri n artin shqiptar, rrugn e vetme t lejueshme pr shtetet komuniste ; metodn e realizmit socialist.

[redakto] Ngritja e institucioneve artistike

Pas 1945-ss edhe n fushn e artit u b nj pun m e organizuar pr ngritjen e institucioneve. M 1946 u hap shkolla e mesme artistike q prgatiste piktor skulptor dhe grafist. N vitin 1954 u ngrit pr her t par Galeria Kombtare e Arteve, ndrr disa vjeare e artistve dhe

amatorve t artit. Aty u grumbulluan veprat m t mira t tradits si dhe t autorve bashkkohs. Njzet vjet m pas u ndrtua godina e re e Galeris, ku ndodhet dhe sot dhe u pasurua me nj numr m t madh veprash. N godinn e re sht hapur nj sall pr vepra t autorve t huaj ku bjn pjes edhe tablo nga Rembrandt, Ticiani etj. Ne vitin 1972 u krijua "Ndermarja e Riprodhimit t Veprave t Artit" Drejtuar nga z.Sknder Glina, ajo u b nj qndr komplekse n ndihm t artistve t t gjitha fushave t artit, kryesisht t ati monumental. Piktort, skulptort bashk me artistt e tjer t skens dhe ekranit themeluan organizatn e tyre t quajtur Lidhja e Artistve me qllim q t bashkonin prpjekjet pr formimin e artit t ri t realizmit socialist. Nxnsit q mbaronin shkolln e mesme artistike n Tiran vazhdonin studimet n akademit e arteve n Bashkimin Sovjetik dhe n vendet e tjera t Lindjes. N vitin 1960, kur Shqipria u nda nga kampi socialist, studentt u kthyen n atdhe dhe, po at vit, n Tirane u ngrit Instituti i Lart i Arteve (sot Akademia e Arteve). Disa vite m von u hapn edhe shkolla t tjera artistike. N qytetet kryesore u ngritn Galeri Arti. U hapn disa muze kombtar si Muzeu i Artit Mesjetar n Kor, Muzeu Arkeologjik n Tiran etj si dhe disa muze historik si Muzeu Sknderbeu n Kruj, Muzeu Historik Kombtar ku ve afreskeve q jan pikturuar aty, ruhen edhe shum vepra arti origjinale me shum vler. Pr studimin e veprimtaris s arteve figurative, si dhe arteve t tjer, q nga viti 1986 funksionon Qendra e Studimit t Arteve pran Akademis s Shkencave.

[redakto] Ekspozita, konkurse kombtare dhe monumente

Q nga viti 1945, thuajse do vit jan organizuar ekspozita t arteve figurative. M t rndsishme quheshin ato me rastin e prvjetorve t lirimit dhe t ngjarjeve te tjera kombtare. Jan organizuar gjithashtu edhe shum konkurse kombtare. Konkursi i par u shpall m 1948 pr realizimin e monumentit t Sknderbeut. Nga ky konkurs fitoi skulptori Janaq Paco (19141989) me bocetin e tij q u realizua n bronz pas 10 vjetve dhe u vendos n qytetin e Krujs (28 nntor 1959). Mbas lirimit mori zhvillim t madh skulptura monumentale. Brenda pak viteve u ngritn disa vepra. Nga veprat m t rndsishme vlersohen monumenti ekuestr i Sknderbeut n Tiran (1968) me autor O. Paskali, A. Mano, J. Paco ; Monumenti i Pavarsis n Vlor (1972) m autor K. Rama, M. Dhrami, Sh. Hadri si dhe disa statuja shtatore dhe monumente t tjera nga Th. Thomai, P. Culi, H. Dule, F. Dushku, A. Mano etj. N piktur u realizuan nj numr m i madh veprash. Pr her t par morn zhvillim thuajse t gjitha zhanret e arteve vizive q nga piktura e skulptura e kavaletit te grafika, skenografia, tekstili, qeramika, qelqi, e deri te mozaiket dhe afresket q u aplikuan n disa godina social kulturore. N gjith kt mori veprash, ndonse t realizuara nn nj censur t rrepte, u realizuan edhe vepra me vlera t veanta artistike. N artet figurative mungon nj figur aq e shquar sa Ismail Kadare n letrsi, por gjithsesi ashtu si dhe Kadare shkroi kryevepra gjat periudhs s realizmit socialist, po ashtu edhe mjaft piktor t talentuar, kan realizuar tablo t bukura, q skan asgj t prbashkt me t ashtuquajturn metod t realizmit socialist.

[redakto] Skematizimi i veprimtaris artistike

Pas viteve 60 n Shqipri artet zhvilloheshin t shkputura jo vetm nga vendet e zhvilluara perndimore, por edhe nga shtetet e bllokut t Lindjes. Pr artistt figurativ ishte i pamundur kontakti me veprat origjinale t autorve t huaj, qoft edhe n mnyr klandestine sic mund t bhej me tingujt e muziks apo me letrsin. Pra ishte mbyllur do shteg pr t msuar nga prvoja e artit bashkkohor botror. Kshtu, nga viti n vit, veprimtaria n kt fush skematizohej gjithnj e m shum dhe artistt e ndjenin veten gjithnj e m ngusht. Ather filuan disa reagime n forma t ndryshme. Artist t veant preferuan t trajtonin m shum temn historike, nj pjes e madhe i u prkushtua kryesisht peizazhit ; pra u futn ne ato tema dhe gjini ku bheshin m lehte prpjekje pr tiu shmangur kanoneve t metods s realizmit socialist q ngurtsonte fantazin. Nga devijime t tilla qndroi m pak e prekur veprat e piktorit A. Buza (1905-1987) si dhe nj pjes e madhe e tablove t piktorve K. Kodheli, (l. 1920), S. Kaceli (l. !913) etj. Pas viteve 70 n Shqipri u edukuan tre breza pedagogsh q prgatisnin artist t rinj. Grupi i par vinte nga akademit e perndimit, i dyti nga shkollat e vendeve t Lindjes, dhe t trett ishin prgatitur n Akademin e Tirans. Kontradiktat q filluan t shfaqeshin midis tyre vitet e fundit, riformonin grupe t tjera q nuk prcaktoheshin nga vendet ku kishin studiuar apo nga mosha, por nga aftsit, talenti dhe kultura e tyre. Prfaqsuesit q luftonin pr tu shkputur nga skematizmi gjendeshin n do brez. Por ndaj tyre qndronte gjithnj e fort goditja nga ithtart e realizmit socialist. Ather artistt novator mbijetonin duke realizuar dy lloj veprash ; tablo pr ekspozita, q plotsonin krkesat e zyrtarve t artit dhe vepra arti vetm pr n studio, tek t cilat bnin eksperimente artistike pr nj dit q do t vinte. Her pas here, vepra t tilla dorzoheshin edhe n ekspozita. Ndonse sillnin vlera t reja artistike ato jo vetm nuk ekspozoheshin por bheshin objekt kritikash. Nj nga ato tablo ka qen edhe Betimi i Vrana Kontit t S. Kamberit q sot cilsohet midis tablove m t mira. Ndr artistt m t shquar, t asaj periudhe, q mundi t rezistonte duke iu prgjigjur krkesave t kohs, por t jepte edhe vepra me vlera artistike ka qen piktori S. Shijaku (l. 1933). Veprimtaria e tij shtrihet n disa gjini si tablo, peizazhe, portrete, afreske dhe s fundi n qeramik t pikturuar dhe skulptur.

[redakto] Prpjekje pr liri vepruese

Fantazia vepruese e artistve m t talentuar gjithnj ka qen n luft me skematizmin e imponuar edhe n artin shqiptar. Ndonse t izoluar nga veprimtaria bashkkohore botrore, artistt shqiptar her pas here kan br prpjekje pr m shum liri vepruese. Shembulli m i dukshm i viteve t realizmit socialist, ka qen ekspozita me titullin sinjifikativ: Pranvera1972 q u hap n Tiran. Pas disa prpjekjeve latente q u dukn n ekspozitn e nj viti m par (1971), n kt t dytn u ndje nj frymmarrje m e gjer. Por goditja kundr saj u b e menjhershme dhe e fort duke e ndrydhur m shum artin shqiptar n vitet e mpasm. N ato vite u shfaqn edhe disidentt e par n pikturn shqiptare si E. Gjergo, E. Hila, A. Oseku, M. Velo etj. Prpjekjet pr m shum liri vepruese shfaqeshin her pas here edhe n mbrojtjet e diplomave t artistve t rinj, por ato ndrydheshin m leht. Megjithat ato vazhdonin gjithnj me guxim deri nga fundi i viteve 80-t kur studenti E. Rama (l. 1966) me diplomn e tij paralajmronte pr nj piktur q nuk do t ndrydhej m n t ardhmen.

[redakto] Arti n ditt tona

Ishte pikrisht viti 1991 kur piktura shqiptare nisi rrugn ku nuk do t ndjehej m tutela e nj drejtimi t vetm artistik, si provoi gjat 50 vjetve. M shum se n artet e tjera tani n piktur vihet re nj hapsir m e larmishme dhe m e madhe. Jan hapur m shum ekspozita personale ku paraqiten vepra q u prkasin rrymave bashkkohore t artit botror. N kt faz, n Shqipri gjen edhe autor q ende pikturojn si n vitet e realizmit, por tonin e pikturs s sotme e japin piktort q prpiqen pr nj gjuh t veant artistike si dhe autort e rinj me kapriot artistike q tentojn drejt nj stili sa m bashkkohor. Artistt shqiptar, deri dje t izoluar brenda vendit t tyre, tani po ballafaqohen me botn pr t marre vlersimin m t sakt t veprave artistike. Deri tani jan arritur suksese n shtete t ndryshm nga disa autor shqiptar ku m i shnuari sht ai i piktorit A. Shima n nj nga galerit m t njohura t Londrs dhe q vazhdon edhe sot n disa galeri t Ameriks. Tani artistt shqiptar jan t grupuar n shoqata t ndryshme, sipas prirjeve t tyre, ndonse edhe Lidhja e Artistve (e themeluar m 1952) ekziston akoma, kuptohet tani me nj platform tjetr, q i prshtatet artit t sotm. N vitin 1993 n Tiran u ngrit Galeria Te & Gi, e para galeri private ku u grumbulluan nj grup artistsh me prirje progresive. Jan hapur edhe galeri t tjera private. Galeria Kombtare sht prshtatur veprimtaris bashkkohore dhe ka arritur t organizoj ekspozita me pjesmarrjen e artistve nga shum vende t bots. Gjithsesi kto jan hapat e para t artit t ri shqiptar drejt harmonizimit me artin e vendeve t tjera evropiane, ndaj t cilve Shqipria qndroi e izoluar vite m par.

[redakto] Artistt e Diaspors

Pas pushtimit osman, gjat shekullit XV-t dhe m von, morn rrugn e emigrimit shum shqiptar. Midis tyre emigruan edhe t talentuar n art t cilt i zhvilluan prirjet n vendet ku u vendosn. Megjithse ende nuk sht br ndonj studim i plot njihen disa artist t shquar. N Itali albanezve t Vincencs, Gjon dhe Jeronim u sht gdhendur epitafi : Ille alter Phidias, his Poliklet erat, q i krahason me dy nga mjeshtrit m t mdhenj t skulpturs helene. Ndrsa n katedralen Duomo t Milanos, altari sht gdhendur nga skulptori me origjin shqiptare Aleks Tarketa. Shum artist shqiptar u shquan n Venedik. Atje ngritn edhe shkolln e tyre dhe e quajtn Scuola degli Albanesi. Si tekste shkollore u prdorn veprat e humanistve shqiptar Marin Bicikemi (1468-1528) dhe Marin Barleti (1460-1512) m t njohurit nga artistt jan piktort Mark Basaiti (1496-1530) dhe Victor Karpaci (1465-1525). Pr origjinn e tyre shqiptare kan shkruar edhe disa studiues t huaj. Nj nga figurat m t shquara t ksaj periudhe sht Aleksandr Albani (1692-1779). Edhe sot ai vlersohet si nj nga t part koleksionist t veprave t artit. Vila e tij n Rom q edhe sot quhet Vila Albani sht nga t parat muze t artit n Evrop. Aty ka studiuar edhe arkeologu i njohur J. Winckelman (1717-1768).

Me origjin shqiptare kan qen edhe disa arkitekt t njohur si S. Mehmeti, K. Dulla, S. Atiku etj q zbukuruan Stambollin dhe qendra t tjera t perandoris osmane si dhe A. Aleksi, M. Tivarasi, Gj. Durrsaku etj q punuan n vise t tjera t Evrops. Mugesa! Artistt e diaspors se re shqiptare jan m t shumt se ata t kohve t hershme. Ata u prkasin rrymave t ndryshme t artit botror. N kt vshtrim t shkurtr po veojm vetm katr prej tyre q jan t njohur edhe n artin botror. Kta jan : fotografi i shquar Gjon Milli (19021980), q jetoi dhe veproi n USA ; piktori Abedin Dino (1913-1993) mik me Picasso dhe personalitete te tjera t shquar n Paris ; atin Sarai (1902-1974) mik dhe bashkpuntor i afrt i ekspresionistit Oskar Kokoshka, gjat viteve q qndroi n Londr si dhe Ibrahim Kodra (l. 1916) nj nga prfaqsuesit e shquar t kubizmit n Itali. Gjeografia e artistve t diaspors s re shqiptare prfshin shum vende t bots dhe me artin e tyre mund t bhet nj album me vepra t bukura arti. N kt veprimtari futen edhe tablote e artistve arvanitas, q banojn n Greqi. N vitin 1985 sht botuar n Athin nj album me veprat e disa autorve m t njohur arvanitas, por veprat e tyre sht m e pasur, ashtu si sht m e pasur gjith veprat e diaspors s re shqiptare e cila po shtohet me autor t rinj q u larguan nga atdheu pas vitit 1990.

[redakto] Artistt e Huaj pr Shqiprin

Pikrisht gjat shekullit XVIII-t, kur n Shqipri sapo kishte nisur rrugn piktura realiste, n Salonet e Parisit, n disa ekspozita n Angli, Gjermani, Itali, Austri etj., u vendosn edhe tablo me tem shqiptare. Vepra t veanta ishin realizuar edhe m par nga autor t shquar si P. Veroneze (1528-1588) Rrethimi i Shkodrs, A. Durer (1471-1528) Sknderbeu vizatim etj., por gjat shekujve XVIII-XIX-t erdhn m shum piktor t shquar drejt Shqipris. U realizuan disa tablo, etyde, akuarele dhe vizatime nga kreu i romantizmit E. Delacroix (17981863); portreti Shqiptarja nga C. Corot (1796-1875), kompozimi i famshm Grat suliote nga A. Scheffer (1799-1858), si dhe tablo, portrete dhe peizazhe nga R. Bonigton (1802-1828), V. Vereshagin (1843-1904), G. Sargent (1856-1925), . Conder (1868-1909) etj. Artisti i njohur francez L. Gerome (1824-1904) ka pikturuar mbi 20 tablo me figura shqiptarsh; kroati P. Jovanovic (1859-1931) mbi 10 kompozime me skena t ndryshme nga jeta shqiptare, ndrsa anglezi i famshm E. Lear (1812-1888) realizoi mbi 100 akuarele, litografi, vizatime dhe tablo n ngjyra vaji npr Shqipri. Prvec artistve t msiprm, ka edhe shum autor t tjer t huaj q, ndonse jan m pak t njohur, kan realizuar vepra me vler pr historin dhe kulturn shqiptare. Pjesa m e madhe e gjith ktyre veprave q u prmendn sht prmbledhur n librin e ilustruar Albania and albanians in world art q sht botuar n shqip (1990) dhe n anglisht (1991).
N historin e artit shqiptar viti 1883 shnohet si data e krijimit t pikturave t para t ktij arti t ri. N janar t vitit 1883, n Shkodr u realizua piktura m e njohur pr artdashsit shqiptar, portreti Motra Tone. Pra m e bukura piktur e rilindjes shqiptare, Motra Tone, sht njkohesisht dhe e para tablo me t ciln nis nj etap e re n artit shqiptar. Autori i saj, Kol Idromeno (1860-1939), sht nismtar i ktij arti n Shqipri dhe, pas nj krijimtarie t gjat, t pasur dhe t gjithanshme n vitet e mpasm, ai do t mbetet edhe

pr shum vite udhrrfyesi i gjith artistve t rinj pasardhs. Kol Idromeno sht njkohsisht autori m i shquar i Rilindjes shqiptare q na kujton mjeshtrin e Rilindjes Europiane, italianin Leonardo da Vini, jo vetm pr krijimin e Mona Liss shqiptare ( tabloja Motra Tone e Idromenos prej kohsh sht cilsuar si Mona Lisa e artit shqiptar), por edhe pr gjithanshmrin e tij ( Idromeno ishte, gjithashtu, piktor, skulptor, fotograf, skenograf, arkitekt, urbanist, muzikant etj.), pr risit q solli n kohn kur jetoi, si dhe pr ndikimin e pazvndsueshm n prgatitjen e gjith artistve pasardhs shqiptar. N t njjtin vit me Motrn Tone, pra po m 1883, piktori korar Jorgji Panariti krijoi n Malin Athos nj portret t Sknderbeut. Kshtu piktura shqiptare nisi udhn e saj me dy portrete realiste dhe vendlindjet e ktyre dy artistve t par, Shkodra dhe Kora, u bn vatrat kryesore t zhvillimit t pikturs n Shqipri. N Shkodr, krahas Idromenos, krijonin edhe artistt italian Saverio Polaroli dhe Pietro Marubbi dhe ishte krijuar nj atmosfer m e prshtatshme pr zhvillimin e arteve. Ndoc Martini (1880-1917), Andrea Kushi (1884-1959), Simon Rrota (1887-1961) jan tre nga piktort m t njohur q filluan krijimtarin nn ndikimin e Idromenos dhe bashk me artistt e tjer pasardhs t shquar si Zef Kolombi (18907-1949) e bn Shkodrn, pr disa vite, vatrn m t rndsishme t artit shqiptar. N Kor ishte krijuar edhe m hert nj brez i njohur artistsh, por piktura e tyre ende nuk shkputej nga tematika fetare e stilit posbizantin. Panariti ishte i pari q dha shenjn me portretin e Sknderbeut, m pas edhe Anastas Ballamai krijoi nj tablo pr Sknderbeun. Familja Zengo, me disa breza artistesh, u fut n pikturn laike me pak krijime t Vangjel Zengos, ndrsa m von iu prkushtuan plotsisht artit realist dy vajzat, Androniqi dhe Sofia, t parat artiste femra n Shqipri. Por artisti m i shquar i Kors dhe m i veanti i gjith Rilindjes shqiptare sht Spiro Xega (1863-1953). Krijimtaria e tij dallohet jo vetm pr stilin, teknikn e pikturimit por edhe pr motivet q trajton. eta e Shahin Matrakut sht tabloja m e bukur i gjith Rilindjes shqiptare dhe e vetmja vepr q na pasqyron nj aspekt jetsor t atyre viteve, e pikturuar direkt nga natyra, jasht do skeme tradicionale. N krijimtarin e ksaj periudhe prfshihet edhe veprat e Theohar Gjinit (1880-1956), artisti m i njohur i diaspors q, ndonse banoi dhe krijoi n Bukuresht dhe, pjesn m t madhe t kohs n Paris, u mbiquajt piktori mmdhetar, pr tablot e shumta kushtuar Sknderbeut; statujat me tem shqiptare t arbreshit Mikel Trota, i cili ve Italis ekspozoi edhe n Argjentin dhe Amerik, si dhe skulpturat e Murad Toptanit (1868-1917) i cili ndonse jetoi edhe n Tiran veprat m t shumta i krijoi n Itali, Turqi, Belgjik dhe Austri. N fillim t viteve 30 t shekullit XX-t, qendra e artit shqiptar nga Shkodra dhe Kora u prqndrua n Kryeqytet. N Tiran u grumbulluan disa nga artistt m t mir nga i gjith vendi; u krijua Shoqria Miqt e Artit, e para shoqri artistike dhe, n 24 maj t vitit 1931, po n Tiran, u hap Ekspozita e par Kombtare me pjesmarrjen e artistve m t njohur t

gjith Shqipris. Me kt veprimtari Tirana fillon t bhet qendra e gjith zhvillimeve artistike. Ekspozita Kombtare shnon edhe fillimin e instuticioneve t para t artit n Shqipri. Admiruesit e shumt t ktij arti e nxitn piktorit Andrea Kushi, t hap Kursin e Vizatimit n Tiran. Pas nj viti, m 1932, po n Tiran, u ngrit Shkolla e Vizatimit, e para shkoll arti n Shqipri. Shkolla e Vizatimit mbetet instuticioni m rndsishm, themeli i gjith veprimtarive t mvonshme n pikturn shqiptare. Q n vitet e para ajo u quajt Djepi i Akademis s Arteve t Bukura. Aty u mblodhn si msimdhns disa nga artistt m t shquar t kohs; skulptori Odhise Paskali (1903-1985), piktort Abdurrahim Buza (19051986), Andrea Kushi (1884-1959) dhe Lasgush Poradeci (1899-1987). Prej asaj shkolle msuan artin e pikturs brezi m i njohur i artistve tan q sot prbjn brezin e tradits s art t pikturs dhe skulpturs shqiptare si Sadik Kaceli, Foto Stamo, Nexhmedin Zajmi, Kel Kodheli, Ibrahim Kodra, Llazar Nikolla, Bukurosh Sejdini, Qamil Grezda, Abdulla Cangonji, Hasan Rei, Sabri Tui etj. Shkolla e Vizatimit u b njkohsisht qendr edhe pr ekspozita vetiake, ekspozita kombtare dhe ekspozita t autorve t huaj. N sallat e Shkolls s Vizatimit n vitin 1937, u organizua edhe i pari Konkurs pr monumentin e Heroit Kombtar, Sknderbeut, ku, ve autorve shqiptar, morn pjes disa artist t njohur nga Europa. N periudhn e Rilindjes dhe Pavarsis u krijuan nj brez shquar artistsh q n at koh cilsoheshin si piktor kombtar apo skulptor kombtar. Pas Idromenos, q mbetet figura m e rndsishme e ksaj periudhe, skulptori Odhise Paskali dhe piktori Vangjush Mio (18911957) jan artistt me krijimtari dhe vprimtarin m t pasur. Paskali n fillim t viteve 30 ngriti statujat e para n qytetet shqiptare n Kor, Vlor, Gjirokastr, Kuks dhe n Tiran. Vangjush Mio gjat jets s tij hapi rreth 20 ekspozita vetiake, kryesisht me peisazhe dhe u mundua vazhdimisht ta bj m t pranishme pikturn n jetn e shqiptare. N ato vite filluan krijimtarin edhe skulptori Dhimitr ani (19-), q sapo kishte mbaruar Akademin e Artit n Rom, akuarelisti i njohur Qenan Mesarea si dhe skulptort Janaq Pao (19141991), Andrea Mano dhe Kristina Koljaka. Nga gjith ajo krijimtari tani ruhet vetm nj pjes jo shum e madhe. Mungesa e Galeris s Artit dhe instuticioneve t tjera kulturore solli edhe humbjen e shum veprave me vler. Gjithsesi ato q u grumbulluan pr her t par m 1954 dhe n vitet n vazhdim prbjn nj thesar t muar pr artin shqiptar. T vendosura n nj sall t prbashkt ato duket sikur qndrojn ende t veuara nga gjith veprat e fondit t Galeris Kombtare. Tablot e atyre viteve jan m t veanta se edhe koha e krijimit t tyre, ishte si nj oaz m i qet, me liri t plot krijuese. Ato i prkasin asaj periudhe kur nuk u ndje pesha dhe presioni i pushtetit me dogmat dhe skemat e detyruara pr artistt, q ishin frenuese n vitet para dhe pas Rilindjes, si shihet edhe n sallat e tjera t Galeris, nprmjet ikonave t artit pasbizantin si dhe tablove t realizmit socialist. Rilindja dhe Pavarsia shnojn edhe nj pikkthes t rndsishme n kulturn shqiptare. Pas shum shekujsh nn kontrollin e

kanoneve dogmatike bizantine t Lindjes, piktura n ato vite u zhvillua pr her t par nn ndikimin e artit t kultivuar perndimor. Pra tablot e para realiste, ato q prbjn traditn e arteve vizive shqiptare, u krijuan nn rrezatimin e kulturs m prparimtare t kohs.

Onufri ka lindur n shekullin e XVI n Shqiprin e Mesme. Ka hamendsira pr n Berat, sipas asaj q ai ka thn, por edhe n Shpat, ku n kishn e vogl t Valshit, q ai e ka pikturuar vete N ver t vitit 1951 nji ekspedit shkencore e ish-Institutit t Shkencave zbuloi pr her t par n kishn e shn Kollit t katundit Shelan (Shpat i Elbasanit) nji mbishkrim, i cili na dha pr her t par emrin e piktorit ton te madh, Onufrit. Ja teksti i mbish-krimit: Kur t ngresh duart e tua drejt Perndis o meshtar i Perndis, m prmend edhe mua mkatarin e t paditurin piktor Onufrin. Ky mbshkrim gjendet mbi faqen e murit verior t kishs brnda n kunge, pran thisiasterit, i pikturuar me grma bizantine t mdha e t zeza. Gjat puns s saj ekspedita zbuloi edhe dy mbishkrime t tjera t Onufrit n Kishn E Shn E Premtes n katundin Valesh (Shpat i Elbasanit), njri nga t cilt ka po at tekst q prmendm m sipr por me kt shtojc: ...m prmend dhe mua mkatar Onufrin, prift, piktor dhe potopap t Neokastrs; kurse mbishkrimi tjetr n kt kish mban datn e pikturimit 1554. N ver t vitit 1956 ekspedita e ish Institutit t Shkencave zbuloi, n nj kish t vogl t Beratit (Kisha e shn Todhrit n Kala) edhe 6 afreske t tjera t Onufrit. Po n kt koh ekspedita zbuloi n Berat (n Kishn shum t mome t shn Mari Vllaherns), nji mbishkrim q na bn t njohur piktor Nikolln si bir t Onufrit me kto fjal: dhe piktori (sht) Nikolla bir i Onufrit, vjeti 1578. Me kt rast piktor Nikolla pr t parn her identifikohet si bir i Onufrit. Gjat qershorit t ktij viti ekspedita e Institutit t historis dhe filologjis pran Universitetit Shtetror t Tirans, zbuloi n Kishn e shn Kollit n fshatin Kurjan (Fier) nji mbishkrim q vrteton se Nikolla i biri i Onufrit ka pikturuar edhe n kt kish bashk me nji piktor, m t hershm nga ky, me emrin Joan, pa t dhna mbi prejardhjen e tij. Burime q t na flasin mbi kta piktor deri me sot jan vetm mbishkrimet e tyre t dhna m sipr dhe afresket e tyre. Nga kto mbishkrime nuk del n mnyr t drejt pr drejt prejardhja e Onufrit, por vetm se ai ka pas qen prift i martuar me fmij dhe i emruar protopap, (kryeprift) i Neokastrs (Elbasanit).

Mbishkrimi i Nikolls nuk na jep asnj shpjegim mbi Onufrin, t atin e piktorit, ndoshta sepse Onufri si piktor n at koh, ka qen i njohur, prandaj Nikolla me frazn e shkurtr bir i Onufrit, jep t kuptohet se bir i kujt prindi ishte. Gjithashtu mbi vitin e lindjes dhe t vdekjes s Onufrit dhe t birit t tij Nikolls nuk mund t flitet me sakts. Prej Onufrit kemi vetm vitin e

pikturimit t Kishs s shn E Premtes n Valsh, 1554, dhe prej Nikolls vitin e pikturimit t Kishs s shn Mri Vllaherns n Berat, 1578. Prej ktyre viteve del se piktort, at e bir, Onufri me NIkolln, kan jetuar e kan punuar n shek. XVI-t. Onufri sht i njohur si piktori m i madh ikonograf i Shqiprise. Megjithat, ai sht zbuluar vetm n vitet '40-t t shekullit t kaluar nga nj shkencetare bjelloruse, Viktori Puzanova, fati i t cils e bri q t qendronte n Shqipri, pas nje kalvari q e ka lidhjen q me Revolucionin socialist m 1917 n Rusi. Piktori Maks Velo ka meritn se ngjalli kujtimin e saj pak vite m par dhe ka br nj piktur n t gjall t saj bashk me bashkshortin e saj. Pr t qen t sinqert dihet fare pak nga jeta e Onufrit. Deri n vitin 1547, ai pikturoi n Berat. M 1547 n Berat dhe Kostur dhe m 1555 n Shelan. N fakt, pak m pare dora e tij ka pikturuar edhe n fshatin e vogl t Valshit m 1554. Mendohet se ai ka punuar me 1527 n nj kish n Maqedoni. Ai i nnshkronte punt e tij t artit me titullin "Protopapa", q tregonte se kishte nj rang t konsiderushm n hierarkin ekleziastike t Bizantit. Ai formoi dhe shkolln e tij t pikturimit, q u vazhdua nga i biri i tij Nikolla, nga Onufr Qiprioti dhe nga Konstandin Shpataraku. N kohn e Onufrit, pikturat sakrale bizantine ndiqnin kanonet e Paleologeve. Kur, ai pikturonte motivet bizantine duhet thn se Onufri e lironte veten nga ngushtimet q i imponoheshin n artin e tij. Ai ka pikturuar peisazhe, qytete, fshatar, barinj shqiptar dhe vecanrisht kalors. Shn Gjergji, q ka br ai, mendohet si nj nga kalorsit q ka luftuar n autoritetin e Sknderbeut dhe sht shenjti kryesor kombetar i shqiptarve. Nga stili i tij mund t hamendsojm q ka elemente, q mund ta afrosh at me Rilindjen Evropiane. Ai ka qen nj mjeshtr i portretit, duke u futur me aq sa mundi n botn e brendshme t karaktereve t tij. Ne punn e tij, ai nuk ndoqi ligjet e perspektivs negative, q do t thot q objektet e largta ti bnte m t vogla se ato q ishin n planin e par. Tek, ai shihet dhe fillesa e pikturs realiste t peisazhit. Por, tipari m karakteristik i tij sht e kuqja, q ai e aplikoi jo vetm n ikona por edhe n afreske, q sot sht e njohur si "E kuqja" e Onufrit. Sot, nuk njihet mnyra sesi ai e prgatiste t kuqen dhe kshtu ai e ka

arkivuar kt teknologji bashk me historin e vetes s tij n botn mistike, n at bot q u mundua t gjith jetn vet t pikturonte. Kryeveprat
Nj nga kryeveprat e Onufrit sht Deisis. Paraqitet vetem pjesa qendrore e saj sepse eshte e pamundur te bashkengjitet e gjithe ikona, duke qene se ka nga 6 apostuj ne te dy anet qe e rrethojne, dhe eshte shume e gjate horizontalisht. Per te patur nje ide me te mire rreth punimit artistik qe eshte kryer nga Onufri, ky piktor i mrekullueshem shqiptar, bashkengjitur si detaj eshte edhe koka e Krishtit e cila gjendet ne pjesen qendrore te kesaj pjese te ikones. [redakto]Onufri

dhe Mikelanxhelo

Onufri Kryekaloresi i Ikonografise shqiptare, ne vitin 1547 vjen nga Venediku dhe jo nga Berati per te pikturuar ne Kostur. Ai e ka njohur artin e madh te Mikelanxhelos. Onufri ka pikturuar edhe ne Berat, por me perpara vitit 1547. Perse valle Onufri ka permendur, emrin e Venedikut ne Kostur? A ka qene ai ne Venedik? Kjo teze, mendoj qe eshte lehtesisht e vertetueshme. Venediku ka qene kryeqender ku gershetohej tradita e Kishes Lindore dhe Kishes Perendimore. Ketu jane botuar edhe ungjijte ne greqisht ne shek.16. Perse duheshin keta ungjij ne greqisht? Kush i kishte porositur? A nuk do te ishte me e udhes qe te mendonim se keta ungjij i sherbenin ortodokseve te kishave lindore? Ne Ballkan, ekzistonte Patriarkana e Ohrit. Kjo patriarkane, mbulonte edhe kishen e Ipatise, prane Shpatit, ne Elbasan. Ungjijte ne greqisht, ne Venedik jane porositur edhe nga Patriarkana e Ohrit. Kush ka qene njeriu me funksion zyrtar, qe mund te kete shkuar ne Venedik? Une kam zbuluar nje ikone te Shen Merise ne nje kishe te Pulias dhe e kam hedhur hipotezen qe Onufri duhet te kete edhe ikona te tjera ne Itali. Nese ai, vertetohet qe ka pikturuar ne kishat e Italise se Jugut, si titullar i Patriarkana e Ohritt, ai duhet te kete qene patjeter ne Venedik. Por prane qytetit te Romes, ndodhet Abacia Ortodokse e Grotaferrates, e cila varet drejtperdrejt edhe sot nga Vatikani. Ne Grotaferrata, ka patur shume shqiptare. Nuk eshte ndonje cudi qe nga Grotaferrata, Onufri te kete shkuar ne Rome dhe te kete pare Kapelen Sikstina te Mikelanxhelos. Jane disa motive qe flene thelle ne vetedije, mundet te mos dalin ne siperfaqe asnjehere, ose te fosilizohen ashtu si qymyri kthehet ne diamant gjate nje kohe te gjate. Por vetia shperthyese, gjithsesi eshte brenda. E veshtire eshte te krijosh nje ekuacion mendor per te kthyer nje motiv te perhumbur, ne dukje krejt te parendesishem ne nje pike te ndritshme te se vertetes.

Nje motiv i tille, lidhet me nje ide te perafert te rrafshit te pashmangshem te krahasueshmerise. Gati gjysme shekulli me pare, dekania e Ikonografise Shqiptare, Viktori Puzanova, ne kumtin e saj shkencor per artin e Onufrit, ndalet vecanerisht ne nje portret emblematik: Ne portretin e Mbretit David. Ky portret afreskor ndodhet ne kishen e vogel te Valshit, ne krahinen e Shpatit. Ajo thote, jo rastesisht se portreti i Davidit onufrian, te kujton "Padre Eterno" te Mikelanxhelos. A eshte nje perngjasim? A lidhet kjo me forcen interpretuese dhe konceptuale te artit? A mund te kete nje analogji gati gati telepatike, misterioze tek dy artiste te medhenj, por krejt te ndryshem? Onufri, nje artist shqiptar i qyteterimit pikturik bizantin, duket se nuk ka asgje te perbashket me titanin e Rilindjes Europiane, te paperseritshmin, rebelin Mikelanxhelo. Sado elegante te jete nje hipoteze, sado te kete argumenta te brendshem, perhere skepticizmi rrezikon dhe rrenon gjithcka. Keshtu qe shume hamendesime, jane nje loje plot te papritura ku e pabesueshmja na sfidon me te qeshurin e saj. Po pse valle Puzanova, qe kishte qene ne Rome, e kishte pare dhe e kishte studiuar Kapelen Sikstina, qe padyshim e kishte fiksuar portretin e Zotit At, qe mbase edhe e ka vizatuar vete (zakon ky krejt i perkore) te shprehet se nga pikepamja e tiparologjise, te kete lidhje me portretin e Davidit te Onufrit? Ketu nis dilema, paradoksi im, drojtja, por edhe guximi, per te hulumtuar, per te vendosur nje strukture logjike ne gjithcka. Keshtu qe shume hamendesime, jane nje loje plot te papritura ku e pabesueshmja na sfidon me te qeshurin e saj. Po pse valle Puzanova, qe kishte qene ne Rome, e kishte pare dhe e kishte studiuar Kapelen Sikstina, qe padyshim e kishte fiksuar portretin e Zotit At, qe mbase edhe e ka vizatuar vete (zakon ky krejt i perkore) te shprehet se nga pikepamja e tiparologjise, te kete lidhje me portretin e Davidit te Onufrit? Ketu nis dilema, paradoksi im, drojtja, por edhe guximi, per te hulumtuar, per te vendosur nje strukture logjike ne gjithcka. Mikelanxhelo Buanaroti (1475 1564), eshte nga talentet me gjeniale te te gjitha koherave. Pa dyshim, mund te quhet skulptori me i madh i njerezimit. Por ai, me shume sesa skulpturat e tij, permendet edhe per faktin se ka afreskuar muzeun me te madh kishtar, prej 600 metra/katrore ne Kapelen Sikstino, me deshiren e Papa Julit II. Afreskat e Miklelanxhelos, jane madheshtore. Skena kur Zoti At, zgjat doren e djathte per te prekur me gisht doren e majte qe zgjatet te Adamit, konsiderohet si nje kryeveper e patjetersueshme. Kjo eshte pika qendrore e tere kompozimit, kemi te bejme me nje filozofi kozmogonike te krishterimit. Zoti At ka nje fytyre madheshtore, dallohet qarte profili i tij, i nje burri te fuqishem. Pikerisht, ky portret i Mikelanxhelos, ka ngjashmeri me portretin gjithashtu te nje burri te fuqishem dhe madheshtor, qe eshte Davidi i Onufrit. Kemi te bejme me nje analogji, do te shprehej Vinkelman, me nje intuite, do te thonte Bergson, me nje paralele pikturike, do te saktesonte Klark, ndoshta jo me nje rastesi, do te shtoja me perkorje une. A ka patur te drejte Puzanova? Veshtiresite per ta vertetuar, jane te medha,

por edhe lehtesisht te depertueshme. Meqenese dhuntia e analizes, nuk eshte aq e rendomte, duhet te shtoj se disa fakte nuk mund te shmangen. A e ka pikturuar Onufri Davidin e tij, para kryevepres se Mikelanxhelos? Afreskat e magjishem dhe gati homerike te Mikelanxhelos, kane perfunduar ne vitin 1510. Davidi i Onufrit eshte bere ne vitin 1554. Pra, kronologjia nuk eshte kundershtuese, nuk permbys, perkundrazi, eshte ftillezuese. Po a e ka pare Onufri me syte e tij kryevepren afreskore te Mikelanxhelos? A ka qene Onufri ne Itali? Ne vitin 1938, nje studiues grek Orlando boton nje liber ku permend pikturat murale me vlera tronditese te nje piktori me emrin Onufer ne nje bazilike ne qytetin e Kosturit. Jane gjithsej 31 afreske. Orlandosi shenon se ne mes te murit verior, ndodhet edhe mbishkrimi i piktorit, ku nder te tjera lexohet: "1547, korrik 23, u pikturua prej Onufrit (te ardhur kohet e fundit) ne qytetin shumeshkelqyer ... (mbas epitetit i shumeshkelqyer, Orlandosi lexon: BENETION. Domethene, Venedik). Pra, ky zbulues dhe specialist, edhe i greqisdhtes bizantine, eshte i bindur se behet fjale per ardhjen e Onufrit nga qyteti i Benediktit, Itali. Nje shekull me pare, nje tjeter studiues i quajtur Kristill e ka lexuar emrin e mesiperm, si GREBENION, pra Grebeneja. Orlandosi polemizon, ai e precizon emrin Benetion si nje lexim me te sakte dhe perfundimtar duke shtuar si nje argument substancial te logjikes se ne Mesjete, qyteti i shume shkelqyer, ka qene pikerisht Venetiku dhe jo Grebeneja. Orlandosi ka pare gjithcka me syte e tij. Ai ishte nje specialist teper i kualifikuar. Shume vite me pas, albanologu Zef Valentini, i cili nuk ka qene dhe nuk e ka pare me syte e tij, pra nuk eshte deshmitar okular, ne nje shkrim mendon se emri i qytetit duhet te jete Beration, pra Onufri duhet te kete ardhur nga qyteti i Beratit. Kjo teze eshte ngulitur. Kete e kam mbrojtur edhe une ne tre libra qe kam shkruar dhe botuar per piktor Onufrin. Krenaria kombetare per Beratin, nuk eshte nje gje e vogel. Por edhe e verteta e saktesuar, nuk eshte aspak me e vogel. A ishte vertet ne shekullin 16, Berati nje qytet "i shumeshkelqyer"? Padyshim, qe Berati eshte nje metropol i artit mesjetar ne Shqiperi. Onufri ka pikturuar edhe ne Berat, por me perpara vitit 1547. Perse valle Onufri ka permendur, emrin e Venedikut ne Kostur? A ka qene ai ne Venedik? Kjo teze, mendoj qe eshte lehtesisht e vertetueshme. Venediku ka qene kryeqender ku gershetohej tradita e Kishes Lindore dhe Kishes Perendimore. Ketu jane botuar edhe ungjijte ne greqisht ne shek.16. Perse duheshin keta ungjij ne greqisht? Kush i kishte porositur? A nuk do te ishte me e udhes qe te mendonim se keta ungjij i sherbenin ortodokseve te kishave lindore? Ne Ballkan, ekzistonte Patriarkana e Ohrit. Kjo patriarkane, mbulonte edhe kishen e Ipatise, prane Shpatit, ne Elbasan. Ungjijte ne greqisht, ne Venedik jane porositur edhe nga Patriarkana e Ohrit. Kush ka qene njeriu me funksion zyrtar, qe mund te kete shkuar ne Venedik? Po i afrohemi qartesise se enigmes, mbasi kemi ecur ne terrin e nje tuneli. Nuk e dime se tuneli e ka nje dalje, por dime se tuneli nuk eshte fare kot. Nje mbishkrim i njohur i Onufrit, i vitit 1554, pikerisht ne kishen e Valshit, ku ai ka pikturuar Davidin e tij, e quan Onufrin, "piktor dhe protopape te Neokastres

(Elbasanit)". Funksioni i Protopapes ka nje status te larte intelektual dhe eshte ai i nje kryeisnpektori ne Patriarkanen e Ohrit, i cili nder te tjera ka per detyre qe te inspektoje tere kishat qe jane nen juridkisionin e Patriarkanes se Ohrit. Pra, Onufri protiopap, e ka patur kete funksion. Pra, ai ka levizur ne tere gjeografine juridike te Patriarkanes se Ohrit. Ohri u pushtua nga turqit ne 1395 dhe deri ne 16 janar 1667, ne kohen e Arkipeshkopit Arsen, Patriarkana e Ohrit ka qene me vete, ndersa pas kesaj date eshte perfshire ne suazen e Patriarkanes Ekumenike te Kostandinopojes. Ne vitin 1566, Patriarkana e Ohrit e mbroi kryepriftin e Korces, Timoteon, Metropolit i shqiptareve dhe i grekeve ne tokat e Pulias, Abrucit, Bazilikates, Kalabrise, Sicilise, Maltes, Dalmacise dhe te cdo perbersi tjeter ortodoks te cdo krahine dhe te viseve te Perendimit (Enciklopedia e Madhe), Athine, vellimi 8, faqe 676 677. Ky fakt, eshte teper i rende per t'u kuptuar. Kuptimshmeria behet gravidacionale. Une kam zbuluar nje ikone te Shen Merise ne nje kishe te Pulias dhe e kam hedhur hipotezen qe Onufri duhet te kete edhe ikona te tjera ne Itali. Nese ai, vertetohet qe ka pikturuar ne kishat e Italise se Jugut, si titullar i Patriarkana e Ohritt, ai duhet te kete qene patjeter ne Venedik. Por prane qytetit te Romes, ndodhet Abacia Ortodokse e Grotaferrates, e cila varet drejtperdrejt edhe sot nga Vatikani. Ne Grotaferrata, ka patur shume shqiptare. Nuk eshte ndonje cudi qe nga Grotaferrata, Onufri te kete shkuar ne Rome dhe te kete pare Kapelen Sikstina te Mikelanxhelos. Arti i Onufrit, eshte metabizantin, nje rikthim me i kultivuar i stilit paleolog. Por ne ate kohe ne Shqiperi, ekzistonte edhe shkolla ikonografike qe njihet ne historine e artit si shkolla greko venedikase. Ja pra, qe shumefishohen argumentat. Onufri ka qene i ndikuar nga epoka e tij. Kjo duket qarte ne miniaturat e tij magjike te ikonave, dhe ne stilin krejt te lirshem dhe ekspresiv te afreskave. Argumenta te tjera. Nje kalores te pikturuar nga Onufri, ne murin jugor te Kishes se Valshit, ka ne mburojen e tij nje kryq te madh, te stilizuar si Kryqi i Kaloresve te Maltes, tempullareve. Pse ky simbol? Kjo nuk ndeshet ne kishat e tjera te ritit lindor. Kaskat, helmetat metalike, qe permbajne ushtaret romake ne skenen e kryqesimit te Krishtit, jane te ngjashme me kaskat e ushtareve te Venedikut, madje shume te ngjashme me kaskat qe mbajne sot ushtaret zviceriane te gardes se Papes ne Vatikan. Perse ky stilizim perendimor i armatures tek Onufri? Ne nje tjeter skene ikonografike, ne ujerat e lumit Jordan, Onufri ka pikturuar hyun pagan te Detit, Poseidonin, i cili mban ne duar nje anije te njohur si galere, anije tipike e marines venedikase, pse pikerisht nje anije e tille eshte pikturuar nga Onufri? Fransua Rable, ne kryevepren e tij te pashoq "Gragnantua dhe Pantagryel" permend "Kapelen Shqiptare". Ky element etnografik, dallohet qarte tek barinjte e pikturuar nga Onufri. Si ka mundesi qe tipi i kesaj kapeleje shqiptare, qe njihet kaq shume ne Europe, sa shkrimtari gjenial Rable, ta quaje "Chapeau Albanaise"? Te jete edhe kjo nje rastesi? Por nuk u bene si shume keto rastesi?

Teper interesante jane edhe rastesira te tjera qe lidhen me peisazhin, madje edhe me veshjet e detajuara me draperite, qe tregojne levizjen e figurave. Keto jane shfrytezuar shume ne artin e Rilindjes Evropiane. Edhe nje detaj qe ka rendesi gjithashtu substanciale, eshte se figurat njerezore tek Onufri, jane madheshtore, por te tejzgjatura, si fjala vjen, ne kompozimet e te madhit El Greko. A thua edhe kjo te jete nje telepati stilistikore? Eshte e tepruar te themi se Onufri eshte nje piktor i Rilindjes Evropiane, madje edhe nje idhtar i Mikelanxhelos. Eshte tjeter klasifikimi pikturik i stilit te Onufrit, dhe tjeter gje analiza e perafersive qe na tregojne zhvillimet e tij te brendshme artistike. Onufri eshte ikonografi gjenial shqiptar me i madh i te gjitha koherave. Ai eshte Skenderbeu i ikonografise shqiptare. Kjo nuk ka asnje dyshim. Por ende jemi ne paradhomen e studimit te artit Onufrian. Mendoni se eshte pak kjo gje? Une mendoj se jo.

nciklopedia e kujtess figurative pr shqiptart Shkenca albanologjike ka substanc linguistike, antropologjike dhe historike. Por shkenca albanologjike thith n substancn e saj edhe informacione t tjera t rrafsheve t ndryshme t dijes dhe t instrumenteve mendore. sht tepr interesante t rikrijosh gati nj pik zero nj dimension artistik, ku prtej trillit krijues t zbulohet struktura e dokumentit. Kjo gj sht pafundsisht e vshtir dhe krkon nj pasion t madh. Askush nuk ka dyshim se albanologjia rizbulon historin e kombit dhe konstrukton identitetin e tij. Kshtu kaprcehet kufiri i kuriozitetit, ekzotika grish nocionet e qarta t s vrtets. Shkenca ka burime substanciale, monumentet arkeologjik, dshmit shkrimore, krijimtarin shpirtrore folklorike, por n mnyr t patjetrsueshme edhe dshmit piktorike. Kjo sht nj e vrtet e palkundshme. Pikturat prehistorike n shkmb dhe n shpella jan dokumentet e para t njerzimit. Kshtu, piktura prehistorike e Lepenics afr Vlors sht n gjenezn e popullit ton n etapn e skajshme m t largt, shum m prpara monumenteve mbivarror t mrekullueshm, si jan tumat ilire. Figurat piktorike ojn n piktografi. do simbol piktografik on n simbolet e ideogramave. Kto t fundit uan n shkrimin e abstraguar dhe konvencional. sht shkrimi q skalit prfundimisht historin n faqet e librave. Por triumfi madhshtor i shkrimit asnjher nuk e zbehu rndsin e amshuar t arteve piktorike. Me zbulimin e fotografis, shkencs historike iu ofrua nj shrbim i ri i dokumentar, q sht nj rol i dyt, sht nj plotsim akoma m i sakt i dshmive piktorike. Ktej rrjedh rndsia kolosale e imazheve piktorike t fiksuara n shekuj pr historin e do kombi, pra dhe t kombit shqiptar. Ato q thash m sipr nuk jan thjesht nj meditim. Prkundrazi. N boshtsin e frikshme t botimeve t rndsishme pr kulturn shqiptare q ekziston sot, duhet prshndetur si nj ogur botimi me karakter enciklopedik "SHQIPRIA PRMES ARTIT", q paraqitet me dinjitet t madh dhe t veant me informacionin kulturologjik shqiptar dhe at global.

*** N pjesn e par jepet nj vshtrim i shkurtr i historis s artit shqiptar, nga gjurmt m t hershme deri te krijimtaria e ditve tona; e ndar n kapituj t veant si Arti Ilir, Periudha Greko-Romake, Diaspora e hershme, Arti Pasbizantin, Arkitektura, Arti Katolik, Arti Islam, Arti Popullor, Artistt e Huaj, Arti i Rilindjes dhe Pavarsis, Arti i Realizmit Socialist, Artistt e Diaspors, Arti n Kosov dhe treva t tjera shqiptare, Drejtimet e reja bashkkohore. Pjesa e dyt titullohet Shqipria nprmjet artistve t huaj. Ktu jan prmbledhur mbi 100 piktura me tem shqiptare t autorve t huaj. Shum nga ato tablo botohen pr her t par dhe jan rezultat i krkimeve shumvjeare t autorit n galeri, muze, arkiva dhe koleksione t ndryshme brenda dhe jasht Shqipris. N pjesn e tret, q titullohet Shqipria nprmjet artistve shqiptar, jan zgjedhur mbi 100 tablo nga autort e par t Rilindjes dhe t Pavarsis si Idromeno, Mio, Kolombi etj., piktort m t shquar t periudhs s realizmit socialist dhe prfundon me disa nga autort m t njohur t ditve tona. Libri sht botuar n gjuhn angleze, pr ta br m t njohur kulturn shqiptare npr bot. Pas botimeve t pakta t ktij lloji pr disa periudha t veanta, sht hera e par q n nj botim t vetm pasqyrohen t gjitha periudhat e artit kombtar, botohen mbi 300 imazhe t jets shqiptare t realizuara nga autort e huaj, si dhe nga artistt m t njohur shqiptar. S shpejti libri do t botohet edhe n gjuhn shqipe. ***

Ferid Hudhri sht miku im i kahershm. Njihem prej vitesh me t dhe kemi bashkpunuar n nj mirkuptim t plot. Ai i ka kushtuar jetn historis s artit dhe sht historiani m i njohur shqiptar n kt rrafsh. Pr publikun e gjer dhe pak t informuar, dshiroj t paraqes Curriculum Vitae t Ferid Hudhrit. Prof. dr. Ferid Hudhri lindi n vitin 1949. Ka mbaruar Akademin e Arteve (Tiran, 1974), kursin pasuniversitar pr Histori dhe Kritik Arti (Tiran, 1986), specializim pr Histori Arti n Muzeun e Luvrit (Paris, 1990). Gjat viteve 1974-1985 ka punuar n Lidhjen e Shkrimtarve dhe Artistve t Shqipris si redaktor pr artet figurative. N vitet 1992-1997 ka qen drejtor i Qendrs s Studimit t Arteve t Akademis s Shkencave, 1997-2007 n/drejtor dhe shef i sektorit t arteve figurative. Tani punon n Qendrn e Studimeve Albanologjike. Ka br disa udhtime studimi: Franc 1990, 1994; Angli 1994, 1999, 2006; Australi 1987, 1989; Itali 1994; Greqi 1990, 1995; Egjipt 1999. sht autor i disa artikujve, studimeve, kumtesave dhe konferencave pr Historin e Artit Shqiptar. Librat e tij m t njohur jan: "Murat Toptani, artist i Rilindjes", Tiran 1987; "Msimi i Vizatimit" (bashkautor), Tiran 1879; "Shqipria n veprat e piktorve t huaj", Tiran 1989; "Albania in the World Art", Athens 1990; "Arti i Rilindjes Shqiptare", Tiran 2002. (Vlersuar me mimin Penda e Argjendt).

"Shqipria nprmjet artistve", Tiran 2004. "Albania Through Art", Tiran 2008. Ka n proces botimin enciklopedik "Rizbulimi i Shqipris nprmjet artistve t huaj". *** Ky libr album ka dy subjekte, ose m mir t themi nj matric t dyzuar: s pari, imazhet e dshmuara n truallin shqiptar gjat shekujve dhe s dyti: imazhet e artistve t huaj pr shqiptart. Pra, kemi dy bot t ngjizura n nj t vetme. Kemi dy prvoja: prvojn kombtare t artit dhe prvojn ndrkombtare t artit, q ndrlidhen me nj objekt t vetm: historin e kombit shqiptar. Megjithat, kjo paradigm kuptimore sht gjithashtu e dyfisht. Arti shqiptar n shekuj gjithashtu ndrkombtarizon shqiptart n bot. Arti ndrkombtar uditrisht kombtarizon shqiptart brenda tyre. Jan dy optika her-her t pavarura, q kan nj vartsi t mrekullueshme. Komunikimi artistik sht q n hershmri global. Koha e sotme vetm e ka rizbuluar kt dukuri. N t vrtet ne na mungon nj histori e shkruar e artit shqiptar q nga zanafilla. Studiuesit mungojn, ose jan t mangt n profesionalizm. Ky boshllk sht i pajustifikueshm. Botimet jan t pakta n raport me popujt e tjer q kan br t kundrtn. Studimet e artit shqiptar vetm sa e kan cekur pak historin e ikonografis shqiptare apo thon dika pr artin e kohrave moderne, q nis me rilindjen kombtare t Shqipris. Arti i shekullit t 20-t sht deri diku i njohur, por ende i studiuar prciptazi. Po kshtu mund t thuhet edhe pr etapn post-totalitare mbas vitit 1991 deri n ditt e sotme. Kshtu, pr nj njeri profan historia e artit shqiptar duket e mangt, por injoranca nuk sht argument. Duhet t shtoj se historia e artit n t vrtet nis me objektet arkeologjike. Dhe ktu informacioni sht i prcipt. Nj univers pikturik dhe simbologjik lidhet me kostumologjin dhe etnografin shqiptare, me zejet artistike t metaleve t muara, t drurit e t gurit, t tekstileve etj. Kjo shumsi e rrafsheve sht shpresa jon dhe potenciali pr t kuptuar thesarin e mrekullueshm kombtar t shqiptarve. Kto arsyetime prcaktojn rrugt. Kjo vetdije na fuqizon dhe na e bn m t mpreht mendjen pr studime t nivelit t lart shkencor pr t modeluar historin e artit t kombit shqiptar me dinjitet dhe madje me krenari. Ferid Hudhri me t drejt e nis studimin e tij me dshmit e lashtsis, q nga prehistoria me objektet tipologjike t artit ilir, por dhe t sindiozs universale me artin grek dhe romak, q ka shklqyer n trevat e Shqipris. Edhe ktu spikat dimensioni universal, komunikimi i qytetrimeve shpjegon dhe historin politike t kombit ton. Vetvetiu mund t themi se historia e skulpturave t Apolonis, Butrintit dhe t Durrsit parakupton nj akulturim konceptesh artistike t avancuara t rrafshit ndrkombtar. Ktu nuk duhet harruar edhe historia e arkitekturs antike, tempujt, modulet arkitektonik, teatrot, stadiumet etj. Etapa e antikitetit t von, shekulli i 6-t pas Krishtit, prbn nj rilindje madhshtore t artit n nj proces t shndrrimit t ilirve t vjetr tek arbrit e hershm. Kultura e hershme arbrore nuk mund t kuptohet pa nocionet e reja artistike t krishterimit bizantin dhe atij perndimor. Kshtu, mozaikt e antikitetit t von n Butrint, n Bylis, n Lin, n Durrs jan t nivelit evropian, kompozimet e tyre simbolike kan nj sintaks t sakt t artit universal. Mbas ksaj etape vetkuptohet q epoka e ikonografis shqiptare sht tejet e

rndsishme dhe e mrekullueshme. N shekullin e 14-t n Shqipri dokumentohet stili bizantin paleolog. N shekullin e 16-t Onufri bhet piktori gjenial i stilit metabizantin shqiptar. N shekullin e 18-t shfaqen si gjeni t ikonografis dy artist t kalibrit botror: Kostandin Shpataraku dhe David Selenica nga Vlora. I prmenda kto fakte pr t kuptuar jo varfrin, por pasurin e artit ton. Natyrisht, q n historin e artit shqiptar kemi nj munges t rndsishme dhe t pakaprcyeshme t artit humanistik t rilindjes evropiane, pr shkak t pushtimit osman t Shqipris mbas shekullit t 15-t t Sknderbeiads heroike. Vijn koh t errta dhe me mjegull pr historin e artit n Shqipri. Mendimi i Leon Rejit se, prve ikonografis metabizantine duhet vlersuar edhe arti islamik n monumentet e Shqipris sht i drejt n kuptimin enciklopedik dhe historik. Edhe arti pikturik autentik shqiptar ringjallet n Rilindjen Kombtare Shqiptare n epokn e romantizmit, si dhe t ideve t reja lanuese evropiane t Revolucionit Francez. Ky konstrukt historik shpjegon shklqyeshm pikrisht interesimin e pazakont t piktorve t huaj t mdhenj t bots pr shqiptart. Kjo shpjegon nismn madhshtore t Bajronit, q i vlerson shqiptart si askush n poezi, duke i ndrkombtarizuar ata. Kjo shpjegon pse piktor t till si: Delakrua, Zherom, Eduard Lir, Tomas Filips, Dupre, Kamil Koro etj., bn tablo t mrekullueshme dhe me art t madh pr shqiptart. Kjo sht epoka e vrtet e zbulimit t kombit shqiptar nprmjet artit pikturik n bot. Pikturat e mjeshtrve evropian i njohn shqiptart me kostumet e tyre si nj popull i jashtzakonshm, me nj antropologji fisnike, me arm dhe kostume princrore. Jo m kot Bajroni i madh u pikturua nga Tomas Filips me nj kostum shqiptar. Kjo prbn nj metafor t jashtzakonshme. Kjo metafor vizuale ndrkombtarizon njeriun shqiptar me kostumin e tij, jo rastsisht me fytyrn dhe trupin e Bajronit. N kt kuptim t dyt dhe t fsheht mund t themi se Prometeu i romantizmit evropian, Bajroni, e dshiroi vet kt paraqitje t tij shqiptare n ballon e madhe evropiane t kulturs. Asnjher m prpara n t gjith historin e gjat t kombit shqiptar nuk ka pasur nj interes kaq t madh pr subjektet burrrore t bukuris enigmatike t shqiptarve sesa n epokn e romantizmit evropian. Sepse ktu vet qndron dhe nj nga sekretet m t mdha dhe inkandeshente t vet romantizmit evropian. I mahnitshm sht cikli i pikturave t piktorit Leon Zherom. T gjitha kto piktura t shklqyera prbjn gati nj ikonografi t re, por tashm laike pr shqiptart. Evropa hapi portn e saj t madhe pr kombin ton. Dhe t mos harrojm q shqiptart ishin ende t pushtuar. Evropa i pranoi shqiptart t lir shum m prpara sesa Shqiptaria t shpallej e pavarur m 1912-n. ***

Ferid Hudhri ka meritn e tij m t madhe si historian, pikrisht n zbulimin e tr enciklopedis pikturike t mjeshtrve t mdhenj t romantizmit evropian. Informacioni i tij i kujdesshm dhe korrekt e bn at nj studiues, gati t vetm n Shqipri pr kt epok. Ktu spikat m shum profesionalizmi dhe akribia e Feridit. Ktu sht merita e tij e jets.

***

Ky libr-album u rikthehet prsri piktorve shqiptar. Ky alternim sht i domosdoshm dhe i dobishm. Arti laik shqiptar me Kol Idromenon, Ndoc Martinin, Vangjush Mion, Zef Kolombin etj., institucionalizohet, bhet nj institucion i mvetshm dhe i rndsishm kombtar. Nis kshtu nj tjetr epok e madhe e artit, e artistve shqiptar pr Shqiprin. Dhe kjo fush ka qen nj specialitet tjetr i Feridit. Informacioni i paraqitur me krijimet m prfaqsuese sht gjithashtu tipologjik. Arti i pavarsis pasohet nga arti i quajtur i realizmit socialist, ku padyshim dogma e imponuar komuniste synoi t krijonte nj ikonografi, q disa studiues e kan quajtur ikonografia bizantino-komuniste, pra nj art i programuar. Por, megjithat, fusha e artit sht autonome shum m tepr nga mendohet n raport me sistemet politike. Emrat e mdhenj t artistve t till t nivelit evropian, si Odise Paskali dhe Abdurahim Buza nuk mund t harrohen. Artist t tjer t shquar si Sali Shijaku, Sknder Kamberi, Sadik Kaceli, Nexhmedin Zajmi etj., krijuan nj tradit dhe dinjitet n krijimet e tyre m t mira. Prtej politizimit t dmshm, artistt shqiptar, megjithat, krijuan art. Historiani i artit nuk niset pr t studiuar nga pikpamja politike. Kronologjia nuk studiohet n vetvete. Por estetika e dokumentuar merr karakter historik. Kshtu, duke hedhur tej komplekset, studiuesi rizbulon, madje dhe rikoncepton historin reale t vendit t tij. Drejtimet e reja t artit pikturik pas prmbysjes s sistemit totalitar dhe dogms s realizmit socialist kan krijuar vlera t reja, rinovuese. Edhe ky aspekt i ktij libri-album ka rndsin e vet. ***

Zonja Donika Bardha, kjo shqiptaro-amerikane e paepur, ka themeluar "Albania Art Foundation". Ky sht nj akt pr tu lavdruar. Ajo ka projektuar botimin e disa librave-album t ngjashm, duke e br t njohur Shqiprin nprmjet artit pikturik n Amerik dhe n bot. Kshtu afirmohet imazhi i kombit shqiptar n nj pikpamje eterne. Kshtu imazhi i kombit shqiptar prfaqsohet n epokn e globalizmit. Kshtu imazhi i kombit shqiptar nuk tjetrsohet dhe nuk mohohet dot. Pavarsia e Kosovs, nj mrekulli q ndodh nj her n 2000 vjet, prfaqson gjithashtu nj rilindje t re t t gjith kombit shqiptar. Aktori shqiptar, n kuptimin pozitiv, sht i rndsishm. Sidomos kur afirmohet nprmjet artit. ***

Dua t ngre nj shtje t mpreht dhe jetike: qarkullimin e vlerave artistike dhe shpirtrore t shqiptarve sot n botn globale. Mos t harrojm se sht bota e madhe dhe e pafund e internetit, bota perandorake e imazhit dixhital. Kto mundsi t mdha hapin para nesh horizonte dhe hapsira t mdha. N prgjithsi, Shqipria artistike dhe kulturore sht prcjell pak ose shum pak n internet. Ktu jemi t mangt. Por pikrisht ktu mund t bhet pafundsisht m shum. Rasti i "Mezuraj Museum", q ka ndrtuar trsisht n internet sozien e vet, d.m.th., q imazhet fotografike t objekteve dhe t vlerave piktorike q disponon, shoqruar me pasaportat shkencore n shqip dhe n anglisht, pra gati tr strukturn muzeore e ka hedhur n internet, duhet ndjekur dhe nga institucionet e tjera n Shqipri. Pse nuk bhet nj gj e till sht e pakuptueshme pr mua. Por t paktn shpresoj q t bhet. Kurse, shtja e botimeve t librave-album si ky pr t cilin po flasim, sht dika m e vshtir n pikpamje t burimeve financiare, t stimulimit studimor, t przgjedhjes, t qarkullimit n gjuhn ndrkombtare t anglishtes n t gjith botn. Institucionet muzeore shtetrore n Shqipri, pr shkak t fondeve financiare t pakta, jan m t shtangura dhe t rrudhura. Institucionet private t licensuara, si dhe fondacionet e rndsishme private, pr arsye t vetkuptueshme financiare mund t ken dhe kan nj lvizshmri m t madhe. Nismat e tyre private pr kto botime e kaprcejn shklqyeshm karakterin e tyre privat. Kshtu, fondacioni i znj. Donika Bardha ka br dika me rndsi kombtare, duke ndrkombtarizuar vlerat kombtare t Shqipris. Pr shum studiues t huaj dhe historian arti n bot kto botime, ku studimi i thugt shkencor prcjell katalogimin me cilsi t lart t imazheve, jan befasira t mdha dhe nj trheqje e vmendjes pr tu br partner n studimin shkencor t vlerave kombtare t Shqipris. Ktu, pa mohuar edhe rndsin e rinjohjes s vlerave t grupuara t piktorve dhe artistve t huaj pr Shqiprin, q pr arsye t ndryshme her-her kan qen t harruara dhe t pavna n reliev. Botimi i librit-album "Albania Through Art" kan karakter unik n botimet tona, sht tejet i dobishm, por edhe tejet estetik. Estetika e shpalosur e fuqizon historin, e interpreton, por uditrisht edhe e dokumenton. Pr Donika Bardhn dhe Ferid Hudhrin ky nuk sht bashkpunimi i par. Besoj se nuk do t jet edhe i fundit. Kshtu, dy vet kur e kan t qart domethnien mund t bjn punn e nj ose t disa institucioneve. Kjo ide nuk sht e tepruar, prderisa sht br praktike n realitet. Amen! gazeta shqip 04/05/2008