UTICAJ STANOVANJA NA URBANU DINAMIKU

student: Sonja Stojnić

Ekonomija u arhitekturi i urbanizmu_MASA

Profesor: arh. dr. Danilo Furundžić

jesenji semestar 2023/2024

1
Sadržaj

UTICAJ STANOVANJA NA URBANU DINAMIKU.....................................................................................1

Apstrakt...........................................................................................................................................................2

1. UVOD.........................................................................................................................................................3

STANOVANJE KAO KLJUČNA URBANA KOMPONENTA...................................................................5

Definicija stanovanja u kontekstu urbanih sredina.....................................................................................5

Uticaj stanovanja na urbanu dinamiku........................................................................................................7

Pristupačnost stanovanju i urbana nejednakost...........................................................................................8

RIO DE JANEIRO........................................................................................................................................10

Kontekst....................................................................................................................................................10

Stambeno planiranje..................................................................................................................................11

Dinamika urbanih transformacija.............................................................................................................13

ISTANBUL...................................................................................................................................................14

Kontekst....................................................................................................................................................14

Stambeno planiranje..................................................................................................................................15

Dinamika urbanih transformacija.............................................................................................................16

ZAKLJUČAK...............................................................................................................................................17

LITERATURA.............................................................................................................................................18

2
Apstrakt
Stanovanje, kao osnovna ljudska potreba, transcendirajući svoj materijalni okvir, postavlja temeljna
filozofska pitanja o prirodi zajednice, pravdi i individualizmu. Ovaj rad istražuje kompleksnu vezu između
stanovanja i urbanog okruženja iz perspektive arhitekte i urbanista. Stanovanje je više od fizičkog stvaranja;
ono je izraz ljudskog društva i njegove kulture. U tom kontekstu, ovaj rad dublje istražuje kako stambeni
sektor oblikuje urbani prostor i, istovremeno, kako se urbani prostor odražava u načinu na koji ljudi žive.
Pitanja pristupačnosti stanovanju postaju centralna tema, dok se istovremeno analiziraju društvene
nejednakosti koje su ugrađene u gradsku strukturu. Pitanja o očuvanju kulturnog nasleđa i odnosu prema
prirodnom okruženju postaju kamen-temeljac razmišljanja o urbanim sredinama budućnosti. Kroz analizu
konkretnih studija slučaja, ovaj rad prodire u duboko tkivo gradova poput Rio de Janeira i Istanbula kako bi
se razumeo složeni dijalog između stanovanja i urbanog razvoja. Rad poziva na suštinsko preispitivanje
vrednosti koje oblikuju gradove i način na koji gradovi postaju odrazi društva.
Ključne reči: pristupačnost stambenih resursa, urbane transformacije, socijalna inkluzija, održivost

3
1. UVOD
Urbane sredine širom sveta prolaze kroz neprestane promene, koje se ogledaju u brzoj urbanizaciji,
demografskim pomeranjima, ekonomskim transformacijama i kulturnim evolucijama. Ovi dinamični procesi
često postavljaju izazove u vezi sa stambenim sektorom i oblikuju urbani prostor na načine koji imaju
dalekosežne implikacije na kvalitet života građana i opštu dinamiku grada. Stanovanje, kao esencijalna
komponenta urbanog života, igra ključnu ulogu u oblikovanju gradova i njihovih karakteristika. Tema ovog
rada je uticaj stanovanja na urbanu dinamiku, a fokusira se na analizu kako stambeni sektor utiče na promene
i transformacije u urbanim sredinama. Stanovanje predstavlja osnovnu ljudsku potrebu i ključni deo
svakodnevnog života. Međutim, njegova važnost se ne ogleda samo u zadovoljavanju osnovnih potreba za
smeštajem, već i u širem kontekstu koji obuhvata socijalne, ekonomske, kulturne i ekološke aspekte.

Ovaj rad istražuje dinamiku između stambenog sektora i urbanih promena, pri čemu se analiziraju različiti
aspekti ove kompleksne interakcije. Ključni elementi koji se razmatraju u ovom kontekstu uključuju
pristupačnost stanovanju, urbane nejednakosti, očuvanje kulturnog nasleđa, održivost urbanih sredina i
mnoge druge faktore koji oblikuju način na koji gradovi rastu i razvijaju se. Usvajajući multidisciplinarni
pristup, ovaj rad kombinuje aspekte urbanizma, arhitekture, sociologije, ekonomije i ekologije kako bi se
pružio sveobuhvatan uvid u kompleksnost pitanja stanovanja u urbanoj sredini. Pored teorijskog pristupa,
takođe ćemo se baviti konkretnim studijama slučaja, analizirajući kako se ovi koncepti manifestuju u
stvarnim gradovima širom sveta. Kroz ovu analizu, cilj rada je da pruži dublje razumevanje veze između
stanovanja i urbanog razvoja, istražujući kako ova veza oblikuje gradove i kako gradovi, zauzvrat, oblikuju
stambeni sektor. Razumevanje ovih međusobnih uticaja ključno je za razvoj efikasnih urbanističkih politika,
koje se nadaju stvaranju inkluzivnih, održivih i estetski zadovoljavajućih urbanih sredina.

https://d3i71xaburhd42.cloudfront.net/71666b7c92c726dd02f8fcc99149877eec167a9a/3-Figure1-1.png

4
STANOVANJE KAO KLJUČNA URBANA KOMPONENTA

Definicija stanovanja u kontekstu urbanih sredina

Stanovanje kao ključna urbana komponenta ima značajan uticaj na održivi razvoj u urbanim sredinama.
Proučavanje različitih aspekata stanovanja, uključujući izgradnju, dizajn, korišćenje i rušenje objekata,
otkriva značajne uticaje na okolinu. Na primer, korišćenje zemljišta za izgradnju stanova, njihova vrsta i
lokacija, imaju direktan uticaj na prirodne resurse kao što su divlji život, pejzaži i vrednosti okoline.
Visokokvalitetne zgrade, koje koriste manje zemljišta i podržavaju usluge poput javnog prevoza,
obrazovanja, zaposlenja i komercijalnih objekata, smatraju se održivijim od onih s niskom gustinom
naseljenosti. Izgradnja potroši značajne količine vrednih prirodnih resursa poput drveta, minerala, energije i
vode, a neki materijali korišćeni u stanovanju, kao što su boje i hemikalije za obradu drveta, mogu imati
toksične efekte na zemljište, vodu i vazduh. Stanovanje takođe uključuje potrošnju energije i vode, kao i
proizvodnju otpada, što se može smanjiti zavisno od dizajna kuća i njihovih objekata.1

Urbanistički dizajn igra ključnu ulogu u oblikovanju fizičkog okruženja za život u gradovima, gradskim i
seoskim naseljima. To je umetnost stvaranja mesta i uključuje dizajn zgrada, grupa zgrada, prostora i
pejzaža, kao i uspostavljanje okvira i procesa koji omogućavaju uspešan razvoj. Ovaj multidisciplinarni
pristup obuhvata arhitekturu, pejzažnu arhitekturu i urbanističko planiranje, a takođe crpi iz drugih
intelektualnih polja kao što su sociologija, antropologija, studije kulturnih pejzaža, psihologija okoline,
geografija i studije zdravlja. Urbanistički dizajn je normativan poduhvat koji se temelji na temeljnom
identifikovanju problema, analizi i jasnom izražavanju zajedničkih vrednosti i prioriteta. Zadatak
urbanističkog dizajnera obuhvata opisivanje karakteristika i transformacija specifičnih oblika naselja,
ispitivanje operativnih odnosa koji povezuju moć, politiku i oblik gradova i urbanističkih područja, kao i
istraživanje i zaključivanje povezano sa slikama i značenjima koje ljudi imaju o različitim okruženjima.

https://images.adsttc.com/media/images/5fb4/a199/63c0/17fd/1900/0224/large_jpg/OurDomain_urbandesign02.jpg?1605673332

1
McGill University. (2020). What is Urban Design and Housing? | Urban Design & Housing. Preuzeto sa:
www.mcgill.ca
5
Stanovanje, kao jedna od osnovnih ljudskih potreba, igra ključnu ulogu u oblikovanju urbanih sredina i
društava. Kroz istoriju, način na koji ljudi žive i stanuju direktno je uticao na razvoj gradova i naselja širom
sveta. Adekvatno stanovanje ne samo da pruža krov nad glavom, već ima dublje implikacije na ljudske
živote. Stanovanje je stub socijalne inkluzije, pružajući ljudima osećaj pripadnosti i sigurnosti u okviru
zajednice. Ono omogućava ljudima da se integrišu u društvo, stvaraju porodice i oblikuju svoje budućnosti.

Osim socijalnih aspekata, stanovanje ima i značajan ekonomski uticaj. Građevinski sektor, koji je direktno
povezan sa stanovanjem, stvara ogroman broj radnih mesta i doprinosi ekonomskom rastu. Izgradnja,
održavanje i trgovina nekretninama čine važan segment svake ekonomije. Takođe, način na koji su stambeni
objekti organizovani i planirani utiče na oblikovanje urbanih prostora. Održivo stanovanje postaje sve
važnije kako se suočavamo sa ekološkim izazovima, i promoviše se kroz inovativne prakse u izgradnji i
korišćenju resursa. Sobzirom na ubrzanu urbanizaciju i rast svetske populacije, pitanje stanovanja postaje sve
izazovnije. Gradovi se suočavaju sa potrebom da pronađu održiva rešenja za pristojno stanovanje za sve
svoje građane. To uključuje promišljeno urbanističko planiranje, podršku socijalnom stanovanju i održivim
praksama u izgradnji. Stanovanje nije samo fizička potreba, već i ključna komponenta društvenog i
ekonomskog razvoja, i kao takvo zaslužuje pažnju i angažovanje kako bismo stvorili bolje i održivije
zajednice u budućnosti.

https://www.construction21.org/articles/h/six-trends-of-sustainable-and-resilient-urban-development-in-the-post-pandemic-era.html

6
Uticaj stanovanja na urbanu dinamiku
Uticaj stanovanja na urbanu dinamiku može se sagledati kroz više dimenzija, jer stambeni sektor igra ključnu
ulogu u oblikovanju gradskih struktura, socio-ekonomskih odnosa, i kulturnog identiteta gradskih sredina.
Stanovanje nije samo pitanje obezbeđivanja krova nad glavom, već je integralni deo urbanih ekosistema koji
utiče na širok spektar urbanističkih, socijalnih i ekoloških aspekata.

Teorijski Okvir

1. Urbanizacija i kontinuitet: Proces urbanizacije dovodi do značajnih socijalnih, kulturnih i

ekonomskih transformacija unutar gradova. Transformacije u stambenom sektoru često prate ili
pokreću ove promene, reflektujući i utičući na socio-kulturni i urbanistički identitet. Stambeni
sektor, stoga, nije samo reaktivna komponenta, već i učesnik u oblikovanju urbanih dinamika.

2. Ekonomski, kulturni i politički uslovi: Stambeno planiranje i politike su usko povezane sa

ekonomskim, kulturnim i političkim uslovima u društvu. Ekonomski faktori, kao što su tržište
nekretnina, investicione politike i ekonomska politika, direktno utiču na pristupačnost stanovanja,
tipove stambenih objekata i distribuciju stanovništva. Kulturni faktori, poput lokalnih tradicija,
stilova života i društvenih vrednosti, oblikuju preferencije u stanovanju i tipologiju stambenih
prostora. Političke odluke i regulative definišu okvire unutar kojih se razvija stambeni sektor, utičući
na urbanističko planiranje, zakone o gradnji, i politike socijalnog stanovanja. 2

Faktori koji utiču na urbanu dinamiku kroz stanovanje

1. Socijalna i Kulturna Diferencijacija: Stanovanje igra važnu ulogu u socijalnoj strukturi gradova.
Različiti tipovi stambenih objekata i naselja često odražavaju socijalnu stratifikaciju, stvarajući
različite kvartove sa specifičnim karakteristikama. Ovo može voditi ka segregaciji, ali i do jačanja
zajedničkog identiteta unutar određenih zajednica.

2. Održivost i Ekološki Aspekti: Moderno stambeno planiranje sve više uzima u obzir ekološke
aspekte, teži ka održivom razvoju i minimalizaciji uticaja na okolinu. Faktori kao što su energetska
efikasnost, korišćenje ekoloških materijala, integracija zelenih površina, i promocija alternativnih
oblika transporta postaju integralni deo stambenih politika. 3

3. Integracija sa Gradskim Funkcijama: Kvalitetno stambeno planiranje teži ka integraciji stambenih

prostora sa drugim urbanim funkcijama, kao što su poslovni prostori, obrazovne institucije,
rekreativne površine i infrastruktura. Ova integracija doprinosi stvaranju dinamičnih,
multifunkcionalnih urbanih sredina koje promovišu društvenu interakciju i ekonomsku aktivnost.

2
Turgut, H. (2010). Urban Dynamics and Transformations and Their Impact on Urban Housing: The Case of Istanbul.
Open House International, 35(4), 76-84. Preuzeto sa: https://doi.org/10.1108/OHI-04-2010-B0009
3
Newman, P., & Thornley, A. (2012). Urban Planning in Europe: International Competition, National Systems and
Planning Projects. Routledge. Preuzeto sa: https://www.routledge.com
7
Pristupačnost stanovanju i urbana nejednakost
Pristupačnost stanovanju i urbana nejednakost su ključne teme kada se razmatraju socio-ekonomska
struktura i dinamika gradova. Način na koji stanovanje utiče na socijalnu strukturu gradova i način na koji
stambena tržišta oblikuju urbane nejednakosti su kompleksni i višedimenzionalni problemi koji zahtevaju
pažljivu analizu i razumevanje.

Pristupačnost Stanovanja

Pristupačnost stanovanja (HA) odnosi se na održivost troškova stanovanja u odnosu na socio-ekonomske

uslove, posebno u odnosu na prihode. Rasprava o pristupačnosti stanovanja nastala je krajem 19. veka i od
tada je više puta bila u centru pažnje, posebno u kontekstu problema s nedostatkom stambenog prostora. U
periodu blagostanja države socijalnog staranja, pristupačnost stanovanja postala je centralna kako u
zahtevima političkih i sindikalnih pokreta, tako i u javnim politikama mnogih evropskih država. Međutim, sa
rastućom komercijalizacijom stambenog prostora, problem pristupačnosti nije nestao, već se pre često
koncentrisao u slabijim delovima društva, gubeći svoj prethodno široki značaj. U današnje vreme, s
ekonomskim stagnacijama, finansijalizacijom, rastućom urbanizacijom, koncentracijom ekonomskih tokova i
gentrifikacijom, pristupačnost stanovanja postaje sve kompleksniji i višeslojni fenomen. Istraživanja
pristupačnosti stanovanja su multidisciplinarna i obuhvataju polja studija stanovanja, sociologije, socijalnih
politika, ekonomije i urbanističkog planiranja, koristeći različite analitičke pristupe i perspektive.4

https://capitalandmain.com/affordable-housing-introduction-to-a-crisis-0222

Urbana Nejednakost i Stambena Tržišta

4
Housing affordability and the city. (2021). Disentangling the urban and spatial dimensions of housing affordability in
Europe. Preuzeto sa: www.researchgate.net
8
Urbana nejednakost i stambena tržišta su usko povezani. Stambena tržišta igraju ključnu ulogu u oblikovanju
socijalne strukture gradova, često dovodeći do različitih oblika segregacije i socijalne nejednakosti.
Nejednak pristup stanovanju može voditi do formiranja segregiranih kvartova, gde se razlike u kvalitetu
stanovanja i pristupačnosti ogledaju u socio-ekonomskom statusu stanovnika. Ovo dalje utiče na pristup
obrazovanju, zdravstvenoj zaštiti, zaposlenju i drugim ključnim aspektima života, pojačavajući postojeće
socijalne nejednakosti. Stambena tržišta su takođe podložna širokom spektru ekonomskih, socijalnih i
političkih faktora, uključujući ekonomske cikluse, politike subvencionisanja, regulative o izgradnji i
urbanističke planove. 5Ovi faktori mogu ili olakšati pristupačnost stanovanja, ili dodatno produbiti već
postojeće nejednakosti. Posebno je važno razumeti kako se pristupačnost stanovanja menja u različitim
urbanim i prostornim kontekstima, i kako se to odražava na urbane nejednakosti.

U kontekstu rastuće urbanizacije i globalnih socio-ekonomskih promena, razumevanje veze između

pristupačnosti stanovanja i urbanih nejednakosti postaje sve važnije. Analiza ove teme zahteva sveobuhvatni
pristup koji uključuje razmatranje ekonomskih, socijalnih i političkih faktora, kao i kontinuirano praćenje
promena politika kako bi se osiguralo da stambeni prostor ostane dostupan za sve slojeve društva.

https://www.nature.com/collections/idcehacdfi

5
Haffner, M., & Hulse, K. (2021). Housing Affordability: A Review. Journal of Housing and the Built Environment,
36, 1-22. Preuzeto sa: www.springer.com
9
RIO DE JANEIRO
Rio de Janeiro, poznat kao "Grad Maravilhoso" ili Predivni grad, predstavlja fascinantnu studiju slučaja zbog
svoje jedinstvene istorije, kulture, geografije i socijalnih dinamika. Ovaj grad je drugi po veličini u Brazilu,
poznat po svojim spektakularnim plažama, godišnjem karnevalu i ikoničnim simbolima poput statue Krista
Otkupitelja i planine Šećerna Glava. Međutim, Rio je takođe grad velikih kontrasta i izazova, uključujući
urbanu nejednakost, prenaseljenost i ekološke probleme.

Kontekst
Rio de Janeiro je osnovan 1565. godine i ubrzo je postao važan za portugalsku imperiju zbog svoje strateške
lokacije i resursa. Grad je bio prestonica Brazilskog carstva i kasnije, sve do 1960. godine, glavni grad
Brazila. Kroz vekove, Rio je bio svedok brojnih istorijskih događaja i promena koje su oblikovale njegovu
današnju sliku. Rio de Janeiro je grad velikih kontrasta. Sa jedne strane, postoji Rio srednje i više klase, koji
čini 60% stanovništva i koji živi na nivou usluga i kvaliteta života sličnom onom u SAD i Zapadnoj Evropi.
S druge strane, postoji i drugi Rio, gde 40% stanovništva živi u siromaštvu, posebno u favelama. Stanovnici
ovih delova grada se svakodnevno suočavaju sa izazovima kao što su zdravstvena zaštita, obrazovanje,
posao, sigurnost, infrastruktura i okolina. Rio se suočava sa brojnim urbanim izazovima, uključujući
prekomernu naseljenost, nedostatak infrastrukture i kriminal. Međutim, grad je takođe prepoznao i iskoristio
mogućnosti za unapređenje, poput razvoja stambenih projekata u predgrađima i inicijativa za pametne
gradove. Projekti kao što je Rio Operations Center-COR pokazali su visok stepen zrelosti i predstavljaju
značajan model koji se može deliti sa drugim gradovima. 6

https://www.thediscoveriesof.com/rio-de-janeiro-city-guide/

6
Schreiner, C. (2016). International Case Studies of Smart Cities: Rio de Janeiro, Brazil. Inter-American Development
Bank. Preuzeto sa: https://publications.iadb.org/en/international-case-studies-smart-cities-rio-de-janeiro-brazil
10
Stambeno planiranje
Stambeno planiranje u Rio de Janeiru je kompleksan proces koji uključuje različite zakonske i političke
instrumente usmerene ka ostvarivanju socijalne funkcije zemljišta, pružanju pristupačnog stanovanja i
unapređenju urbanog razvoja. Ovi pristupi su oblikovani kako na federalnom, tako i na državnom i lokalnom
nivou, sa ciljem stvaranja pravednijeg i održivijeg urbanog okruženja. Ustav Brazila, usvojen 1988. godine,
sadrži snažne odredbe koje propisuju da zemljište mora služiti socijalnoj funkciji. Članovi 22 i 23 člana 5
uspostavljaju pravo na vlasništvo, ali istovremeno naglašavaju da vlasništvo mora obavljati socijalnu
funkciju. Iako socijalna funkcija zemljišta nije specifično objašnjena u Ustavu, ona se može shvatiti kao
princip da zakonodavstvo i dodela zemljišta treba da rezultiraju pravičnije raspodeljenim zemljištem i
pravično distribuiranim "beneficijama i nedostacima urbanizacije". Takođe, to znači da urbanistička politika
treba da promoviše javni interes. Član 230 Državnog ustava Rio de Janeira jasno navodi alate koje država
može koristiti kako bi garantovala očuvanje socijalne funkcije gradova i vlasništva. Neke od ovih alata
uključuju progresivno oporezivanje, naknade za korišćenje zemljišta, naknade za javne usluge, fondove za
urbanistički razvoj, obavezno parcelisanje ili građenje, diskreciono korišćenje javnog zemljišta, ograničenja
na korišćenje ili razvoj privatnog zemljišta, očuvanje zemljišta, eksproprijaciju, i druge. 7

https://www.scielo.br/j/rbeur/a/MQYzY67wVq8HcqtM8xyWfZD/?lang=en

7
Catalytic Communities. (n.d.). Primary Housing and Property Laws in Brazil – Rio de Janeiro’s Favelas. Preuzeto sa:
https://catcomm.org
11
Pored državnih i saveznih propisa, opština Rio de Janeiro ima zakone koji uređuju pristupačno stanovanje i
urbanistički razvoj. Glavni zakon koji uređuje urbanistički razvoj u Riju je Organski zakon, usvojen 1990.
godine. Ovaj zakon je osnovni pravni kodeks koji opština koristi za donošenje daljih zakona; sadrži gotovo
500 članova. Osnovna funkcija ovog zakona je da jasno definiše kako će opština podržavati rad savezne
vlade, ali i da garantuje zaštitu građana. Organski zakon čini gradsku vlast odgovornom za sprovođenje i
stvaranje programa javnog stanovanja, kao i za održavanje postojeće infrastrukture. Iako je Organski zakon
glavni zakon koji upravlja gradom, 2011. godine dodat je dopunski zakon, poznat kao Master plan, koji
preciznije specificira kako opština može i treba da se bavi zemljištem i urbanističkim pitanjima. U članu 2
ovog zakona ponovo se potvrđuje da će zemljište unutar grada biti korišćeno u socijalne svrhe i da će svi
građani imati pristup urbanim uslugama. Ovaj član takođe potvrđuje značaj pravičnih planerskih praksi i
koordinacije mnogih upravnih tela i privatnog sektora kako bi se osiguralo da se Master plan sprovodi u
skladu sa socijalnom svrhom zemljišta. Sistem stambenog planiranja i politika u Rio de Janeiru odražava
težnju ka pravednijem društvu, pristupačnom stanovanju i održivom urbanom razvoju. Izazovi su, međutim,
veliki, a primena ovih politika zahteva stalnu pažnju, prilagođavanje i inovacije kako bi se odgovorilo na
promenljive potrebe stanovnika grada.

https://www.biologyexams4u.com/2016/10/short-notes-on-rio-earth-summit-agenda-21-kyoto-protocol-cop-15.html

12
Dinamika urbanih transformacija
Rio de Žaneiro, nekadašnja prestonica Brazila, od sredine 20. veka do danas, doživela je značajne
demografske i urbanističke promene. Sa skromnih 3 miliona stanovnika 1950. godine, grad je narastao u
megapolis sa više od 12 miliona ljudi. Međutim, ovaj brzi rast nije bio praćen adekvatnim urbanističkim
planiranjem, što je dovelo do brojnih problema u stambenom sektoru i infrastrukturi. Pojava slobodne
okupacije zemljišta, razvoj samosagrađenih naselja (favela), i prenaseljenost stambenih zgrada (cortiços)
obeležili su ovaj period. Nedostatak osnovnih usluga kao što su obrazovanje, zdravstvo, voda, sanitacija,
energija, mobilnost, i javni prevoz, posebno u siromašnim delovima grada, doveo je do povećanja urbanog
nasilja i nesigurnosti.8 U pokušaju da se preokrene dugi ciklus, grad je postavio tri glavna cilja urbanističkih
transformacija u okviru priprema za Olimpijske igre 2016. godine:

1. Razvoj Četiri Nova Urbana Centra: Cilj je bio unaprediti urbanu kvalitetu kroz izgradnju
sportskih objekata u četiri ključne oblasti: Barra da Tijuca, Zona Sul, Deodoro, i istorijski centar.
Rezultati su bili mešoviti. Dok je projekat Porto Maravilha u istorijskom centru postao primer
uspešne urbane obnove, ostale oblasti nisu doživele očekivanu dinamiku transformacije.

2. Poboljšanje Infrastrukture: Fokus je bio na urbanom prevozu, vodosnabdevanju, i sanitaciji. Iako

su investicije u infrastrukturu povećale kapacitet javnog prevoza, mreža i dalje ostaje neadekvatna za
potrebe metropolitanske populacije. Sanitacija, kao najambiciozniji cilj, ostaje nedovršen projekt.

3. Osnova za Poboljšanje Obrazovanja, Životnog Standarda, i Urbane Integracije: Cilj je bio

smanjiti ekstremne razlike između naselja po pitanju ekonomije, infrastrukture, i mogućnosti. Fokus
javnih vlasti bio je na programima usmerenim ka najugroženijim slojevima populacije, posebno u
oblastima socijalnog stanovanja, obrazovanja, i zdravstva. Iako je postignut značajan napredak, za
trajno rešavanje problema neophodno je održavanje javne sigurnosti i kontrola urbanog nasilja.

Specifični Primeri Stambenih Projekata i Inicijativa

1. Program Minha Casa Minha Vida (PMCMV): U poslednjih pet godina, Rio de Žaneiro je primio
218 razvojnih projekata u okviru ovog programa, većinom lociranih u perifernim oblastima. Ovaj
program predstavlja značajan korak u adresiranju stambenih izazova sa kojima se suočava grad. 9

2. Projekat Porto Maravilha: Ovaj projekat je primjer uspešne urbane obnove. U ovoj oblasti,
infrastruktura puteva je obnovljena, izgrađeni su tuneli umesto nadvožnjaka, kreirani su kvalitetni
javni prostori, razvijeno je dinamično mešovito (komercijalno i stambeno) naselje, realizovan je novi
sistem lakog železničkog prevoza, i obnovljena je istorijska i monumentalna baština. Sve ovo je
postignuto kroz javno-privatna partnerstva.

8
IE Insights. (2023). The Current Urban Reality of Rio de Janeiro: Light and Dark Sides of the Olympic Legacy.
Preuzeto sa: https://www.ie.edu/insights/articles/the-current-urban-reality-of-rio-de-janeiro-light-and-dark-sides-of-the-
olympic-legacy/
9
Programa Minha Casa Minha Vida. (2023). Annual Report. Preuzeto sa: https://www.machadomeyer.com.br/en/recent-
publications/publications/real-estate/the-return-of-the-minha-casa-minha-vida-program

13
ISTANBUL
Istanbul, priznat kao svetski grad sa bogatom istorijom, predstavlja zanimljiv slučaj za proučavanje razvoja
grada ka statusu svetske metropole. Uprkos svojoj istorijskoj važnosti kao centra trgovine i kulture u
drevnom svetu, njegova globalizacija i razvoj su relativno skorašnji. Istanbul se transformiše u svetski grad,
pri čemu su njegova multikulturalnost, istorija i geografski položaj značajne prednosti.

Kontekst
Istanbul, najveći grad i glavna luka Turske, bio je prestonica kako Vizantijskog, tako i Osmanskog carstva.
Osnovan na trokutastom poluostrvu između Evrope i Azije, Istanbul je više od 2.500 godina stajao između
sukobljavajućih talasa religije, kulture, i imperijalne moći, često igrajući ulogu mosta, a ponekad i barijere
između njih. Ime grada potiče od Byzasa, vođe Grka iz grada Megare, koji je, prema legendi, osvojio
poluostrvo od pastoralnih tračkih plemena i izgradio grad oko 657. p.n.e. Tokom svoje bogate istorije, grad
je bio poznat pod različitim imenima – Bizant, Nova Roma, Konstantinopolj, i konačno Istanbul, ime koje se
zadržalo do danas.U svom modernom kontekstu, Istanbul predstavlja pulsirajuće srce moderne Turske,
razvijajući jedinstveni identitet kao moderni i globalni grad, posebno u okviru procesa modernizacije koji je
Mustafa Kemal Atatürk smatrao od izuzetnog značaja. Od vremena kada je bio prestonica Rimskog Carstva/
Bizanta pa do perioda Osmanskog carstva, Istanbul je zbog svog geografskog položaja, trgovačkih ruta, i
prirodnih bogatstava, uvek bio u centru pažnje svetskih država, što i danas prirodno budi radoznalost i
divljenje. Istanbul, kao grad koji spaja Aziju i Evropu, te kao grad izgrađen na sedam brežuljaka, kroz svoju
istoriju je bio i ostao fascinantna studija slučaja u kontekstu urbanog razvoja, socijalne dinamike, kulturne
raznolikosti i ekonomske vitalnosti, čineći ga izuzetnim primjerom kako istorijsko nasleđe i moderna
aspiracija mogu koegzistirati u jedinstvenom urbanom tkivu.10

https://travel4fun.ba/st_tour/istanbul/

10
Alvarez, M.D., & Yarcan, Ş. (2010). Istanbul as a world city: a cultural perspective. International Journal of Culture,
Tourism and Hospitality Research, Vol. 4 No. 3, pp. 266-276. Preuzeto sa: https://doi.org/10.1108/17506181011067646
14
Stambeno planiranje
Sistem stambenog planiranja u Istanbulu je složen i multifacetedan, obuhvatajući različite aspekte od
ekonomske klime do specifičnih politika usmerenih na različite društvene grupe. Kako je Istanbul evoluirao
kroz različite istorijske periode, tako su se i pristupi stambenom planiranju razvijali, odgovarajući na
promenljive potrebe i izazove. Knjiga "Housing in Turkey: Policy, Planning, Practice" pruža detaljan pregled
stambenog sistema u Turskoj, uključujući pregled stambenih politika, analizu stanovanja i životnih uslova
turskih domaćinstava od 2000-ih godina, kao i diskusiju o ograničenjima podataka u istraživanju stanovanja
u Turskoj i predloge za bolji sistem. Analiza pristupačnosti stanovanja i društvenih faktora u stambenom
sektoru Istambula zahteva razumevanje dinamike stambenog tržišta, ekonomskog okruženja i njegovog
uticaja na tursko stanovanje, kao i svakodnevnih pregovaranja o finansijama i dugovima u državno vođenim
masovnim stambenim naseljima za domaćinstva sa niskim prihodima u Istanbulu. Ova složenost se dalje
produbljuje kroz raznolikost stambenog kapitalizma u Turskoj, gde država igra ključnu ulogu. 11

U knjizi se takođe istražuju stambena iskustva kroz različite perspektive, uključujući razumevanje praznih
stambenih jedinica i njihove dinamike u turskim gradovima, diskusiju o stambenim subtržištima u
metropolitanskoj oblasti Ankare, kao i analizu izbora lokacije stanovanja stanovnika, koristeći komparativnu
analizu dve ograđene zajednice u Bursi. Takođe se bavi popravkom, održavanjem i restauracijom
tradicionalnog stanovanja i povezanim pravnim okvirom, fokusirajući se na Antaliju Kaleiçi.Stoga, stambeno
planiranje u Istanbulu predstavlja kompleksan skup politika, praksi i iskustava koji zajedno oblikuju
stambeni sektor grada, uzimajući u obzir kako ekonomske tako i socijalne faktore. Ove politike i prakse su
neophodne za razumevanje i adresiranje stambenih izazova u gradu koji se neprestano razvija i menja.

11
Alkan Gökler, L., & Taç, Z. A. (2021). Varieties of Residential Capitalism in Turkey: State-Led Financialization of
Housing. U Ö. B. Özdemir Sarı, E. Aksoy Khurami, & N. Uzun (Eds.), Housing in Turkey: Policy, Planning, Practice -
1st Edition (stranice). Routledge. Preuzeto sa: https://www.routledge.com/Housing-in-Turkey-Policy-Planning-
Practice/Ozdemir-Sari-Aksoy-Khurami-Uzun/p/book/9780367336796
15
Dinamika urbanih transformacija
Urbanističke promene u Istanbulu su se duboko odrazile na stambeni sektor, pogotovo u kontekstu masovnog
stambenog razvoja i urbanog preobražaja. TOKI (Housing Development Administration of Turkey) je
između 2002. i 2012. godine izgradila 475,000 jedinica socijalnog stanovanja i približno 80,000 jedinica za
višu klasu kroz partnerstva između privatnog i javnog sektora. Gecekondu naselja (nasilno izgrađene kuće,
doslovno znači "izgrađeno preko noći"), koja su nastala kao prvo rešenje za nagli rast stanovništva,
pretvorena su u legalno vlasništvo, a zatim u stambene blokove visine 5-10 spratova. Ovaj nagli rast
stanovništva, sa preko 14 miliona stanovnika danas, doprineo je brzom povećanju stambenih jedinica, što je
dovelo do toga da se procenjuje da je sedamdeset procenata stambenih jedinica u Istanbulu izgrađeno u
poslednjih 30 godina i četvrtina ih je u riziku tokom zemljotresa.

Neki od najznačajnijih projekata koji su oblikovali urbani pejzaž Istanbula uključuju transformaciju
gecekondu naselja i istorijsku obnovu. Gecekondu naselja su preobražena, neka od strane prethodnih
stanovnika u stambene blokove, dok su druga transformisana od strane vlade iz ilegalnih baraka u legalne
apartmane. Uvođenje strožih propisa očigledno je dovelo do toga da više nije moguće graditi nove
gecekondu, te su ova naselja postala simbol starih vremena i procesa koji se više ne može nastaviti u istom
obliku. S druge strane, oblast Tarlabasi, poznata po svojoj istorijskoj obnovi, predstavlja primer
gentrifikacije, gde se 19. vekovne art nouveau zgrade obnavljaju, ali su istovremeno i izložene zapuštenosti i
praznini, okružene gradilišnim ogradama od talasastog čelika. 12 Ovaj proces istorijske obnove ne samo da
transformiše fizičku strukturu grada, već i njegov socijalni i kulturni identitet. Istanbul je primer grada koji
doživljava dramatične promene, ne samo u smislu fizičkog izgleda, već i u socio-kulturnom tkivu. Ovi
projekti i inicijative oblikuju urbani pejzaž, dok istovremeno postavljaju pitanja o socijalnoj pravdi,
kulturnom očuvanju, i održivom razvoju.

https://i.duvarenglish.com/2/1280/720/storage/files/images/2022/02/17/toki-yatay-mimariden-bir-gram-odun-LpjA_cover.jpg.webp

12
Turgut, H. (2010). Urban Dynamics and Transformations and Their Impact on Urban Housing: The Case of Istanbul.
Open House International, Vol. 35 No. 4, pp. 76-84. Preuzeto sa: https://doi.org/10.1108/OHI-04-2010-B0009
16
ZAKLJUČAK
U ovom radu, detaljno smo istražili složene odnose između stanovanja, urbane dinamike i socijalne strukture
gradova, sa posebnim fokusom na studije slučaja Rio de Janeira i Istanbula. Analizirali smo kako stambeni
sektor oblikuje gradsku dinamiku i utiče na urbanu nejednakost, istovremeno ističući značaj pristupačnosti
stanovanja kao ključnog faktora u oblikovanju socijalne strukture urbanih sredina. Razmatrali smo kako
stanovanje, kao osnovna ljudska potreba i ključna urbana komponenta, doprinosi očuvanju kulturnog nasleđa
i estetici gradova, te kako arhitektonski i dizajnerski aspekti stanovanja utiču na izgled i atmosferu urbanih
sredina. Kroz studije slučaja Rio de Janeira i Istanbula, uvideli smo specifične izazove i mogućnosti koje
stanovanje predstavlja u kontekstu urbanog razvoja. U Rio de Janeiru, suočili smo se sa izazovima
neplaniranog urbanog širenja, favela i nejednakosti u pristupu osnovnim uslugama, dok je Istanbul
predstavio primer brze urbanizacije, transformacije gecekondu naselja i historijske obnove, kao i izazove
koje predstavlja brzi rast stanovništva i potreba za održivim stambenim rešenjima. Ovi slučajevi jasno
pokazuju da su politike stanovanja i urbanog planiranja ključne za oblikovanje zdravih, održivih i
inkluzivnih urbanih sredina. Da bi se postigli ovi ciljevi, neophodno je usvojiti holistički pristup koji uzima u
obzir socio-ekonomske, kulturne i estetske aspekte stanovanja, kao i potrebu za očuvanjem nasleđa.

Naša istraživanja ukazuju na to da buduće urbanističke prakse i politike trebaju biti usmerene ka
promovisanju pristupačnosti stanovanja, socijalnoj inkluziji, očuvanju kulturnog identiteta i nasleđa, kao i
prema razvoju stambenih rešenja koja odgovaraju specifičnim potrebama i kontekstu svakog grada.
Integracijom ovih principa, gradovi mogu postati mesta koja ne samo da odražavaju svoju bogatu istoriju i
kulturu, već i podstiču održiv razvoj, socijalnu koheziju i kvalitet života svojih stanovnika. Ovaj rad je
naglasio važnost stanovanja kao centralne komponente urbanih sredina i njegov uticaj na oblikovanje
urbanih dinamika, socijalne strukture i estetskih aspekata gradova. Studije slučaja Rio de Janeira i Istanbula
su nam pružile konkretne primere kompleksnih izazova i prilika koje stanovanje predstavlja u urbanom
kontekstu, nudeći uvide i perspektive koje mogu informisati i oblikovati buduće urbanističke prakse.

17
LITERATURA
 McGill University. (2020). What is Urban Design and Housing? | Urban Design & Housing.
Preuzeto sa: www.mcgill.ca

 Turgut, H. (2010). Urban Dynamics and Transformations: The Case of Istanbul. Open House
International, 35(4), 76-84. Preuzeto sa: https://doi.org/10.1108/OHI-04-2010-B0009

 Newman, P., & Thornley, A. (2012). Urban Planning in Europe: International Competition, National
Systems and Planning Projects. Routledge. Preuzeto sa: https://www.routledge.com

 Housing affordability and the city. (2021). Disentangling the urban and spatial dimensions of
housing affordability in Europe. Preuzeto sa: www.researchgate.net

 Haffner, M., & Hulse, K. (2021). Housing Affordability: A Review. Journal of Housing and the
Built Environment, 36, 1-22. Preuzeto sa: www.springer.com

 Schreiner, C. (2016). International Case Studies of Smart Cities: Rio de Janeiro, Brazil. Inter-
American Development Bank. Preuzeto sa: https://publications.iadb.org/en/international-case-
studies-smart-cities-rio-de-janeiro-brazil

 Catalytic Communities. (2020). Primary Housing and Property Laws in Brazil – Rio de Janeiro’s
Favelas. Preuzeto sa: https://catcomm.org

 IE Insights. (2023). The Current Urban Reality of Rio de Janeiro: Light and Dark Sides of the
Olympic Legacy. Preuzeto sa: https://www.ie.edu/insights/articles/the-current-urban-reality-of-rio-
de-janeiro-light-and-dark-sides-of-the-olympic-legacy/

 Programa Minha Casa Minha Vida. (2023). Annual Report. Preuzeto sa:
https://www.machadomeyer.com.br/en/recent-publications/publications/real-estate/the-return-of-the-
minha-casa-minha-vida-program

 Alvarez, M.D., & Yarcan, Ş. (2010). Istanbul as a world city: a cultural perspective. International
Journal of Culture, Tourism and Hospitality Research, Vol. 4 No. 3, pp. 266-276. Preuzeto sa:
https://doi.org/10.1108/17506181011067646

 Alkan Gökler, L., & Taç, Z. A. (2021). Varieties of Residential Capitalism in Turkey: State-Led
Financialization of Housing. U Ö. B. Özdemir Sarı, E. Aksoy Khurami, & N. Uzun (Eds.), Housing
in Turkey: Policy, Planning, Practice - 1st Edition (stranice). Routledge. Preuzeto sa:
https://www.routledge.com/Housing-in-Turkey-Policy-Planning-Practice/Ozdemir-Sari-Aksoy-
Khurami-Uzun/p/book/9780367336796

 Turgut, H. (2010). Urban Dynamics and Transformations and Their Impact on Urban Housing: The
Case of Istanbul. Open House International, Vol. 35 No. 4, pp. 76-84. Preuzeto sa:
https://doi.org/10.1108/OHI-04-2010-B0009
18