{ÛVr` df©, H$bm {ejUemó

Aä`mgn{ÌH$m H«§$. 3 _mJ©Xe©Z Am{U

g_wnXoeZ
(Guidance And Counselling)
(w.e.f. 2013-14 for IDOL Students)
 [e@. mebpe³e osMecegKe
kegÀueiegª
cegyb eF& efJeÐeeHeerþ, cegyb eF&
S>m° . A§ ~ w O m gmiJm§ d H$a [e@. Oeveséej nefj®ebove
à^mar g§ M mbH$ à^mar, DeY³eeme meeefnl³e efJeYeeie
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegyb eF& efJeÐeeHeerþ, cegyb eF&
cegyb eF& efJeÐeeHeerþ, cegyb eF&

àH$ën g_Ýd`H$ S>m° . ho _ bVm Mmar, Cng§ M mbH$, (e¡ j {UH$)

Xÿa d _wŠV {ejU g§ñWm,
_w§~B© {dÚmnrR>, _w§~B©
g§ n mXZ d bo I H$ S>m° . kmZo œ a ^m_ao
godmgXZ {ejUemó _hm{dÚmb`,
CëhmgZJa - 3, ({O. R>mUo).

bo I H$ S>m° . a_m ^mo g bo

àmMm`©, emgH$s` AÜ`mnH$ _hm{dÚmb`,
nZdob.

S>m° . g§ Ü `m Io S >o H $a
R>mHw$a í`m_ Zmam`U AÜ`mnH$ _hm{dÚmb`,
H$m§Xrdbr (ny.), _w§~B©
àm. M§ Ð eo I a MH« $ Xo d
M|~ya gdªH$f {ejUemó _hm{dÚmb`,
M|~ya, _w§~B© - 77.
àm. d¡ e mbr gm_§ V
EM. Oo. AÜ`mnH$ _hm{dÚmb`,
Ima, _w§~B©

{ÛVr` df© H$bm, {ejUemó Aä`mgn{ÌH$m H« $ .3- veesJnWyej 2016

ÒekeÀeMekeÀ : à^mar DeY³eeme meeefnl³e
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF& - 400098.

De#ejpegUCeer :: Þeer ûeeefHeÀkeÀ meWìj

28, cebieue Jee[er,
cegbyeF& - 400 004
cegêCe :
 Deveg¬eÀceefCekeÀe

ke´bÀceekeÀ Meer<e&keÀ He=ÿ ¬ebÀ.

1. ceeie&oMe&vee®ee DeLe&, mJeªHe, iejpe DeeefCe keÀe³ex 1

(Meaning, nature, need functions of Guidance)

2. ceeie&oMe&vee®es ÒekeÀejë Mew#eefCekeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ, 14

J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®ee DeLe&, iejpe DeeefCe cenÊJe
(Types of Guidance: Educational, Vocational and personal,
Their meaning, Need and importance)

3. J³eJemee³e efJeMues<eCe DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer 32

(Job analysis and Occupational Information)

4. efJeefYeVe ÒekeÀej®³ee #ecelee DemeCeeN³ee cegueeb®es (DeHeJeeoelcekeÀ cegueeb®es) 44

ceeie&oMe&ve (Guidance of the Differently- Abled students)
5. mecegHeosMeve- DeLe&, nslet, J³eeHleer DeeefCe mecegHeosMevee®es ÒekeÀej 60
efveoxeMf ele, DeefveoxeMf ele, mecevJe³eerle
(Counselling – meaning, purpose, scope and
Types of Counselling-Directive, Non-Directive, Eclectic)

6. mecegHeosMe Òeef¬eÀ³ee 73
(Process of Counselling

7. ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMevee®eer meeOeves 95

(Tools of Guidance and Counselling)

8. ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMevee®eer leb$es 124

(Techniques of Guidance & Counselling)

9. Òeel³eeef#ekeÀ 144
 I
Syllabus
S.Y.B.A. Education Paper-III
GUIDANCE AND COUNSELLING
(w.e.f. 2013-14 for IDOL Students)

Unit 1 :
A) Meaning, Nature, Need of Guidance
B) Functions of Guidance.
Unit 2 : Types of Guidance
A) Educational Guidance - meaning, need and importance.
B) Vocational Guidance - meaning, need and importance.
C) Personal Guidance - meaning, need and importance.
Unit 3 : Guidance Services
A) Job Analysis - concept, need
B) Job Satisfaction-concept, factors affecting job satisfaction
C) Occupational Information - concept, need.
Unit 4 :
A) Guidance of the Differently -Abled Students - Gifted, Slow
Learners, Learning Disabilities (Dyslexia, Dysgraphia,
Dyscalculia) - Identification
B) Mainstreaming and providing support services to Differently -
Abled Students.
Unit 5 :
A) Counseling - meaning, purpose, scope.
B) Types of Counseling - Directive, Non-directive, Eclectic.
Unit 6 :
A) Process of Counseling (introduction, in - depth, communication,
suggestion).
B) Skills in Counseling (listening, questioning, responding). >
C) Role of the Counselor, Professional Ethics of a Counselor.
Unit 7 : Tools of Guidance and Counseling.
A) Psychological tests - meaning, need, limitations
B) Testing - Intelligence, Aptitude, Attitude, Achievement, Interest,
Personality.
Unit 8 : Techniques of Guidance and Counseling
A) Interview-types, procedure B) Case Study
C) Cumulative Record E) Diary
D) Anecdotal Record F) Questionnaire
Practical
A) To do a Job Analysis and prepare a report thereon.
B) To visit a guidance Centre and write a report thereon.
C) To do a Case Study of a differently - abled student and prepare
a report.
D) To familiarize with the administration of a standardized
'intelligence test, an attitudinal scale and an achievement test.
5. Objectives:
i) To develop an understanding of the cc^3ecIS of- guidance and
counseling.
ii) To develop an understanding of the of guidance.
iii) To acquaint students with different testing devices and
techniques of guidance.
iv) To develop and understanding of the role of teacher as
counselor.
v) To create an awareness of the working or guidance centres..
Reference:
Aggarwal J. C., (2004) Educational and Vocational Guidance
and Counseling,
7th Edition, Doaba House; Delhi.
Aggarwal J.C. (2005) Career Information in Career Guidane -
Theory and Practice, Doaba House. Delhi
Chauhan S.S. Principles and Techniques of Guidance,
Dash, M (1997) Education of Exceptional Children. Atlantic
publishers, New Delhi
Dev Kapil (2006) Educational Counseling, Pragun Publications
New Delhi
Gibson Robert & Mitchell Marianne (2005) introduction to
Guidance and Counseling, 6th Edition, Prentice Hall of India,
New Delhi.
Gladding Samuel (2011) Counseling - A Comprehensive
Profession, 6th Edition, Dorling Kindersley India Pvt. Ltd., New
Delhi
Kenkateish, S (2001) Special Education, Anmol Publication Pvt
Ltd., New Delhi.
Kochhar S.K. (1981) Guidance in Indian Education,
Kochhar S.K. (1987) Educational and Vocational Secondary
Schools, Sterling Publishers, New Delhi
Kochhar S.K. (1987) Guidance and Counseling in Universities,
Sterling Publishers, New Delhi
Milne Aileen (2003) Teach Yourself Counseling, companies,
Chicago.
Panda, K.C. (1997) Education of Exceptional Children, Vikas
Publishing House, Delhi,
Sharma R.A. (2008) Fundamentals of Guidance and
Counseling / Sharma Ramnath and Sharma Rachana (2004)
Guidance and
Counseling in India, Atlantic Publishers and Distributors-, New
Delhi. Suri, S.P. (2005) Guidance and Counselling Patiala :
Baba Publication.
Dr. Bengalee. M.D.(1985), 'Guidance and Couselling', Bombay :
Seth Publishers.
Dr. Nanda SK, Chadha P.C (1982), 'Educational and Vocational
Guidance', Ludhiana : Prakash Brothers.
 John S. Koshy (2005), 'Guidance and Counselling', New Delhi :
Dominant Publishers and Distributors.
Sharma Yogendra K. (2005), 'Principles of Educational and
Vocational Guidance', New Delhi: Kanishka Publishers,
Distributors.
Jones J. A. (1979),'Principles of Guidance', New York: Mc.
Graw Hiil.
Sharma N.R. (1 989),'Educational and Vocational Guidance',
Agra -2 :Vinod Pustak Mandir.
Wallia J.S.( ), 'Foundation of Guidance', Jalandhar: Paul
Publsiher.
Mathur D S. ( ), 'Fundamentals of Guidance and Counselling',
Agra : Agnoal Publication.
Barkiand Muktopadhyay (1989 ), 'Guidance and Counselling',
New Delhi : Sterling Publishers pv,t. Ltd.
Tylor and Francis, The psychology of Life Style, promoting
healthy beahivour.

meboYe&ûebLe met®eer

cejeþer
1) [e@. keÀjboerkeÀj megjsMe (2009), `Òeiele Mew#eefCekeÀ ceevemeMeem$e' keÀesuHeeHetjë HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve.
2) [e@. iegUJeCeer cesIee (2009, `ceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeve', HegCesëefvel³evetleve ÒekeÀeMeve.
3) ieesieìs efo. Je. (mebHeeokeÀ), (ces-petve 1992), `efMe#eCe meb¬eÀceCe' HegCesëceneje<ì^ jep³e ceeO³eefcekeÀ Je
G®®e ceeO³eefcekeÀ efMe#ekeÀ ceb[U ÒekeÀeMeve.
4) [e@. IeesjHe[s kesÀ. F&., [e@. IeesjHe[s keÀuee (2010), `Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeve'
veeieHegjëefJeÐeeÒekeÀeMeve.
5) [e@. ogveeKes DejefJebo (2009), `Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeve', HegCesë efvel³evetleve ÒekeÀeMeve.
6) efHebHeUKejs cees. n (1971), `Mew#eefCekeÀ DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve' HegCes ë HegCes efJeÐeeLeea ie=n
ÒekeÀeMeve.
7) [e@. Heejmeveerme ve. Je. (1996) `Òeiele Mew#eefCekeÀ ceevemeMeem$e' HegCes ë vetleve ÒekeÀeMeve.
8) HelkeÀer Þeer. cee. (1984), `J³eJemee³e ceeie&oMe&ve DeeefCe meuueekeÀe³e&' Deewjbieeyeeoë efceefuebo ÒekeÀeMeve.
9) [e@. yeJes& yeer. Sce, [e@. yeJex S®e. pes (2008) ` ceveesceeHeeve' veeieHetj ë efJeÐeeÒekeÀeMeve,
10) mejJeos MeMeer (2008), `Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeve', HegCes ë [e³eceb[ HeefyuekesÀMeve.
11) leeHekeÀerj oÊee$e³e, ueeW{s ieewlece, (2009), `efJeÐeceeve efMe#eCeeleerue veJe efJe®eej ÒeJeen', efcejpe ë
mebIeefce$ee ÒekeÀeMeve.
12) [e@. ìskeÀeUs Deej. Jner HeeF&keÀjeJe efJepe³ekegÀceej (2007), `efJeefJeOe mlejebJejerue efMe#ekeÀ DeeefCe
efMe#ekeÀeb®eer keÀe³ex veeefMekeÀ ë ³e. ®e. ce. ceg. efJeÐeeHeerþ ÒekeÀeMeve.
13) ieerOe meboerHe (1 petve 2006 DebkeÀ), `Þeer leMeer meew', - keÀefjDej efJeMes<e.
14) [e@. jCemetjs, `ceeie&oMe&ve Je mecegHeossMeve', HegCes ë Dees³eeefmeme ÒekeÀeMeve.
15) JePes vee. De. (1967), `J³eJemee³e ceeie&oMe&ve keWÀê', cegbyeF& ë meesce³³ee HeeqyuekesÀMeve Òee. efue.
efnboerë

16) Mecee& Sue. Yeer (1996), `efveoxMeve SJeb HejeceMe&' cesjþ ë met³ee& ÒekeÀeMeve.
17) [e@. Jecee& jeceHeeue efmebn, [e@. GHeeO³ee³e jeOeeJeuueYe (2009) `Mewef#ekeÀ SJeb J³eeJemeeef³ekeÀ efveoxMeve',
Deeieeje-2ë DeûeJeeue HeeqyuekesÀMeve.
18) DeûeJeeue pes. Meer (1972), `Mewef#ekeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ efveoxMeve SJeb HejeceMe&', efouueerë oesÞeeyeeneTme.
19) [e@. pe³emJeeue meerleejece (2009), `efMe#eeces efveoxMeve SJeb HejeceMe&', Deeieje-2 ë DeûeJeeue
HeeqyuekesÀMeve.
20) [e@. vevoe. Sme. kesÀ, ®e[d{e. Heer. meer. (1978), `Mew#eefCekeÀ SJeb J³eeJemeeef³ekeÀ efveoxMeve', uegO³eevee ë
ÒekeÀeMe ye´ome&.
21) [e@. Deesyesje³e Sme. meer. (2007), `Mewef#ekeÀ leLee J³eeJemeeef³ekeÀ efveoxMeve SJeb HejeceMe&' cesjþ ë
Fbìjve@Meveue HeeqyueefMebie neTme.

meboYe& met®eer (Jesye)

www education.com/ref/artide/gifted retrieved 1st June 2013.
www.foundation ora. Org/show.htm retrieved, 30 May 2013
Nakra Anita (2007), Learning Disabilities.
 1

ceeie&oMe&vee®ee DeLe&, mJe©He, iejpe DeeefCe keÀe³e&

(Meaning, nature, need and functions of Guidance)

IeìkeÀ j®evee
1.1 GefÎäs
1.2 ÒemleeJevee
1.3 ceeie&oMe&ve mebkeÀuHevee, DeLe&
1.4 ceeie&oMe&vee®es mJe©He
1.5 ceeie&oMe&vee®eer keÀe³e&
1.6 ceeie&oMe&vee®eer iejpe
1.7 meejebMe
1.8 mJeeO³ee³e-ÒeMve

1.1 GefÎäs

¿ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeveblej legcner,

1. ceeie&oMe&vee®ee DeLe& DeeefCe l³ee®es mJe©He mHe<ì keÀª MekeÀeue.
2. ceeie&oMe&vee®eer keÀe³ex DeeefCe iejpe mHe<ì keÀª MekeÀeue.

1.2 ÒemleeJevee

ceeveJeer peerJeve DeefleMe³e iegbleeiegleer®es nesle Deens. J³ekeÌleermeceesj Jew³eeqkeÌlekeÀ,

keÀewìgbefyekeÀ, meeceeefpekeÀ, Mew#eefCekeÀ, DeeefLe&keÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ, jepekeÀer³e, Oeeefce&keÀ DeeefCe
meebmke=ÀeflekeÀ mecem³ee GY³ee Deensle. DeMeeJesUer mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eeme J³ekeÌleer®ee
kesÀJeU mJeleë®ee HetJee&vegYeJe DeLeJee DevegYeJe mebHeVe J³ekeÌleer®ee HetJee&vegYeJe Hegjsmee veener. l³eeuee
l³eemeeþer ÒeefMeef#ele ceeie&oMe&keÀ DeLeJee Meem$eer³e He×leerves ceeie&oMe&ve keÀjCeeN³ee mebmLeeb®eer
iejpe Yeemeles.

1.3 ceeie&oMe&ve-mebkeÀuHevee Je DeLe&

DeeOegefvekeÀ iegbleeiegbleer®³ee peerJeveele J³ekeÌleer®³ee meJe& mecem³ee SkeÀe®e mJeªHee®³ee
Demeleerue Demes veener. ³ee mecem³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ, meeceeefpekeÀ, keÀewìgyebefkeÀ, YeeJeefvekeÀ,
 2

J³eeJemeeef³ekeÀ, jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ, Oeeefce&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, DeewÐeesefiekeÀ, Mew#eefCekeÀ DeMee

efJeefJeOe #es$eeMeer efveieef[le Demeleele. ³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe JesUer®e keÀjCes iejpes®es
Demeles. lemes Peeues veener lej ³ee mecem³ee iebYeerj mJeªHe OeejCe keÀjleele. ceie J³ekeÌleer®ee
keÀue DeMee mecem³ee mees[efJeC³eekeÀ[s JeUlees. l³eemeeþer mJeleë J³ekeÌleer Òe³elveMeerue nesles. ³ee
mecem³eeb®es DeekeÀueve nesCes ns J³ekeÌleer®³ee J³ekeÌleerefYevvelesJej DeJeuebyetve Demeles. keÀejCe Òel³eskeÀ
J³ekeÌleer®eer yegef×ceÊee, DeefYe³eesi³elee, keÀuee, DeefYeª®eer, YeeweflekeÀ JeeleeJejCe, meeceeefpekeÀ
HeefjefmLeleer, mecee³eespeve #ecelee, iegCekeÀewMeu³e, MeeefjefjkeÀ #ecelee, J³ekeÌleer®es Jele&ve Fl³eeoer
#eceleebceO³es efYevvelee peeCeJeles.

efJeefJeOe mecem³ee J³ekeÌleer mees[efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demeueer lejer yengleskeÀJesUe

J³ekeÌleeruee DeeHeu³eeHes#ee pes<þ DeMee DevegYeJeer J³ekeÌleer®³ee ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles
DeLeJee meceepeeleerue efJeefJeOe #es$eeleerue mebmLee®eer mecem³ee mees[efJeC³eemeboYee&le iejpe
Yeemeles. DeMee HeefjefmLeleerleer mecem³ee peeCetve IesTve J³ekeÌleeruee mecem³ee mees[efJeC³ee®³ee
GÎsMeeves kesÀuesues menkeÀe³e& cnCepes ceeie&oMe&ve.

ceeie&oMe&ve-J³eeK³eeë

``J³ekeÌleerme peeCeCes Je mecepeCes. J³ekeÌleer mJele뮳ee MekeÌleer®ee efJekeÀeme keÀª MekesÀue

DeMeer HeefjefmLeleer efvecee&Ce keÀjCes DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ #es$eele mJeleë®es ceeie&oMe&ve
keÀjC³eeme efleuee meceLe& yeveefJeCes ³ee leerve yeeyeeR®ee ceeie&oMe&ve ³ee mebkeÀuHevesle meceeJesMe
neslees.''
-ì@^keÌmeuej (Traxler)

``efJeÐeeLeea jespeieej keÀe³e&, Mew#eefCekeÀ DevegYeJe, l³ee®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ iejpee DeeefCe

l³ee®³ee DebieYetleMekeÌleer ³eele HeefjCeecekeÀejkeÀ mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjC³ee®es ceeie&oMe&ve ns SkeÀ
meeOeve Deens. ''
-¬eÀe@HeÀ[ (Crawford)

``Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee mJele뮳ee Òe³elveeb®eer DeeHeu³ee DebieYetle #ecelee MeesOetve keÀe{Ces

Je l³ee®ee efJekeÀeme keÀjCes ³eemeeþer ceole keÀjCeejer Òeef¬eÀ³ee cnCepes ceeie&oMe&ve, ceeie&oMe&veele
Keeueerue yeeyeer meeO³e nesleele-1. J³ekeÌleerves mJeleëuee DeesUKeCes. 2. Flej J³ekeÌleeryejesyej®e
mebyebOe peeCetve IesCes. 3. Jew³eeqkeÌlekeÀ mecem³ee mees[efJeCes. 4. efveCe&³e IesCes 5. efJekeÀeme
meeOeCes.'' -©Le mìBie (Ruth Strange)

``SKeeoer cenÊJeHetCe& ke=Àleer efMekeÀJee³e®eer Demesue DeeefCe leer ke=Àleer efMekeÀleebvee Je

mecee³eespeve meeOeveebvee menkeÀe³ee¥®eer iejpe Demesue DeMee JesUer l³eeme ceeie&oMe&ve mebyeesOeeJes,
ceie leer ke=Àleer HegÀjmeleer®³ee JesUsleueer Demesue. efkebÀJee KeeC³ee®³ee meJe³eeryeeyele DeLeJee
efYevveefuebieer J³ekeÌleeryejesyej Demeuesu³ee Jele&CegkeÀeryeeyele Demesue. DeMeeJesUer kesÀuesues menkeÀe³e&
ceeie&oMe&ve nes³e.''
-yeśJej (Brewer)
 3

``J³ekeÌleeruee l³ee®³ee ceeveefmekeÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe YeeJeefvekeÀ #eceleeb-FlekesÀ®e

efoMeeoMe&ve ceeie&oMe&veeletve efceUt MekeÀles. Je³eeves ceesþîee Je HeefjHekeÌJe J³ekeÌleerHes#ee ueneve
DeHeefjHekeÌJe J³ekeÌleermeebþer®es ceeie&oMe&ve ns DeefOekeÀ efoMeeoMe&keÀ Demeles. J³ekeÌleerJej
ueneveHeCeeHeemetve les Heew{lJeeHe³e¥le kesÀuesues keÀece cnCepes ceeie&oMe&ve nes³e. ''
nbÒes Je ì^keÌmeuej (Humpery and Traxler)

``SkeÀe J³ekeÌleerves ogmeN³ee J³ekeÌleeruee mene³³e keÀjCes ner iees<ì meJe& ÒekeÀej®³ee
ceeie&oMe&veele cetueYetle Demeles. l³eecegUs GÊejesuuesefKele les efveCe&³e keÀe³ee&vJeef³ele keÀjCes DeeefCe
l³ee efveCe&³ee®³ee HeefjCeeceeb®eer peyeeyeoejer mJeerkeÀejCes ³ee ¢<ìerves mJele뮳ee peerJevee®es
efveoxMeve ke˻ ueeieles. ''
-¬eÀes Je ¬eÀes (Crow and Crow)
``ceeie&oMe&ve cnCepes J³ekeÌleeruee efJeMes<e ÒeefMe#eCe DeeefCe l³eeme DeeJeM³ekeÀ Je DebleYet&le
Demeuesu³ee ceeiee&®es %eeve ÒeeHle keÀªve osC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee nes³e. ³ee ÒeefMe#eCeecegUs mJele뮳ee
®eefjleeLe& ®eeueefJeCes Je meceepee®es efnle meeOeCes ³ee GÎsMeeves efleuee ueeYeuesu³ee vewmeefie&keÀ
osCei³eeb®ee DeefOekeÀlece GHe³eesie keÀmee keÀjeJee ³eeyeÎue efleuee yeesOe nesle''
³egvee³eìs[ mìsìdme Dee@efHeÀme Dee@HeÀ Sp³etkesÀMeve.

``ceeie&oMe&ve ns kesÀJeU J³eJemee³e #es$eebHegjles ce³ee&efole veener lej l³eeceO³es Meeues³e

Heewieb[eJemLesleerue efJeÐeeL³ee&®³ee meJe& mecem³eeb®ee meceeJesMe neslees. efMe#eCee®³ee Òel³eskeÀ
ìHH³eeJej meJee¥®³ee menkeÀe³ee¥ves HeeuekeÀ, efMe#ekeÀ, cegK³eeO³eeHekeÀ, Òee®ee³e& DeeefCe ceeie&oMe&keÀ
DeefOekeÀeje®³ee efJe®eej efJeefvece³eeletve DeekeÀueveeletve ³eesi³e ÒekeÀejs ceeie&oMe&ve efoues Heeefnpes. ''
ceeO³eefcekeÀ efMe#ekeÀ Dee³eesie (cegoefue³eej Dee³eesie-1952)

``ceeie&oMe&ve mesJeeb®eer J³eeHleer Je keÀe³e& efJeÐeeL³ee¥vee kesÀJeU Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ

efveJe[ keÀjC³eeme mene³³e keÀjC³eeHes#ee DeefOekeÀ Deens. ceeie&oMe&vee®eer O³es³es oesve ÒekeÀej®eer
Deensle. SkeÀ mecee³eespeveelcekeÀ Je ogmejs efJekeÀemeelcekeÀ. ceeie&oMe&ve efJeÐeeL³ee¥vee Mew#eefCekeÀ
mebmLeeleerue Je Iejeleerue HeefjefmLeleerMeer Meke̳elees DeefOekeÀ pegUJetve IesC³eeme mene³³e keÀjles
DeeefCe l³ee®eyejesyej l³eeuee mJele뮳ee J³ekeÌleerceÊJe efJekeÀemee®eer mees³e HegjefJeles cnCetve
ceeie&oMe&ve ne efMe#eCee®ee DebieYetle Yeeie nes³e Demes mecepeC³eele Deeues Heeefnpes. ceeie&oMe&ve
meJee&keÀefjlee nJes. ner SkeÀ meelel³eHetCe& ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens. leer J³ekeÌleerme efveCe&³e IesC³eeme
Je mecee³eespeve meeOeC³eele mene³³eYetle nesles. ''
-Yeejleer³e efMe#eCe Dee³eesie ([e@. keÀesþejer Dee³eesie)

1.4 ceeie&oMe&vee®es mJeªHe (Nerure of the Guidance)

ceeie&oMe&vee®³ee efJeefJeOe J³eeK³ee DeeefCe DeLe& ue#eele Ieslee ceeie&oMe&vee®es mJeªHe mHe<ì
nesles. ns mJeªHe Keeueerue cegÐeeb®³ee DeeOeejs efJeMeo keÀjlee ³esF&ue.
 4

1.4.1 ceeie&oMe&ve SkeÀ Òeef¬eÀ³ee (Guidance as a Process)ë

ceeie&oMe&vee®es mJeeleb$e Demes mLeeve vemeles. ner SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Demeles. meeceeefpekeÀ
iejpee ue#eele Ieslee J³ekeÌleer efJekeÀemeeuee mene³³e keÀjCes ne ceeie&oMe&ve Òeef¬eÀ³es®ee cegK³e nslet
Demelees.

1.4.2 ceeie&oMe&ve ner DeKeb[ ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee-(Guidance is a

Continuous Process)ë

ceeie&oMe&ve Òeef¬eÀ³ee keÀOeer Leebyele veener leer meelel³eeves megª®e Demeles. ner SkeÀ
ieefleceeve (dynamic) Òeef¬eÀ³eener Demeles ³ee Òeef¬eÀ³esle J³ekeÌleer mJele뮳ee #ecelee,
DeefYe©®eer, Flej ³eesi³elee ³eeb®ee mJeleëuee mecepetve IesC³eeme peemleerle peemle Òe³elve keÀjerle
Demeles. efJeefJeOe HeefjefmLeleeRvee leeW[ osC³eemeeþer mecee³eespeve keÀjC³eemeeþer J³ekeÌleeruee
meelel³eeves ceeie&oMe&ve nJes Demeles. mJeleë®ee efveCe&³e mJeleë®e IesC³ee®eer #ecelee efJekeÀefmele
keÀjC³eemeeþer meelel³eeves ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles. yeeu³eeJemLee, efkeÀMeesjeJemLee,
Heewieb[eJemLee, leªCeeJemLee DeeefCe Je=×eJemLee DeMee peerJevee®³ee efJeefJeOe mlejeJej DeKeb[HeCes
ner Òeef¬eÀ³ee megª®e jenles.

1.4.3 ceeie&oMe&ve ns peerJeveeMeer mebyebefOele Demeles (Guidance is Related

with Life):

ceeie&oMe&ve Òeef¬eÀ³es®ee mebyebOe ceeveJee®³ee mebHetCe& peerJeveeMeer mebyebefOele, peerJeveele,

ceeie&oMe&ve ns DeewHe®eeefjkeÀ DeeefCe DeveewHe®eeefjkeÀ mJeªHeele kesÀues peeles. DeveewHe®eeefjkeÀ
ceeie&oMe&ve ns J³ekeÌleer®es efce$e, meceJe³emkeÀ, DeelHemJekeÀer³e ³eeb®³eekebÀ[tve nesle Demeles lej
DeewHe®eeefjkeÀ (Formal) ceeie&oMe&keÀ ns MeeUe-ceneefJeÐeeue³eeleerue ceeie&oMe&ve mesJee Je Flej
mebIeìerle mesJeeb ³eeb®eskeÀ[tve J³ekeÌleeruee efceUle Demeles.

1.4.4 efJeefJeOe #eceleeb®ee efJekeÀeme (Development of Capacities):

ceeie&oMe&veebleie¥le J³ekeÌleeruee DeMee ÒekeÀej®es mene³³e kesÀues peeles keÀer, J³ekeÌleer

meJe&¢<ìves DeeHeu³eeceOeerue #eceleeb®ee peemleerle peemle efJekeÀeme keÀjC³eeme ³eesi³e nesles. DeMee
ÒekeÀejs ceeie&oMe&ve ns J³ekeÌleer®³ee mebHetCe& efJekeÀemeeJej Yej osles. ceeie&oMe&veecegUs J³ekeÌleeruee
DeeHeu³ee JeemleefJekeÀ mJeªHee®eer DeesUKe nesles cnCetve ceeie&oMe&ve ns J³ekeÌleeruee mJeleëuee
peeCetve IesC³eemeeþer (Self realization) mene³³ekeÀ nesCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens.

1.4.5 ceeie&oMe&ve ns ÒeefMeef#ele J³ekeÌleer®es keÀe³e& (Task of Traine Person):

ceeie&oMe&ve keÀjCes ns keÀener Òel³eskeÀeuee pecele veener, Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®es les keÀe³e& nesT
MekeÀle veener. keÀejCe ³eele efJeefJeOe keÀewMeu³es leb$es ³eeb®ee JeeHej keÀjeJee ueeielees keÀer pees
DeÒeefMeef#ele meeceev³e J³ekeÌleeruee %eele vemelees. ceeie&oMe&ve keÀjCes ns Del³eble kegÀMeue HeefjHekeÌJe
 5

Je ³eesi³e J³ekeÌleer®es keÀe³e& Demeles. ceeie&oMe&veele, ÒeefMeef#ele J³ekeÌleer J³eefleefjkeÌle, ceevemeesHe®eej

lep%e, mecegHeosMekeÀ ³eeb®es ner mene³³e I³eeJes ueeieles. Lees[ke̳eele ner SkeÀ keÀewMeu³e³egkeÌle (A
Skill involved Process) Òeef¬eÀ³ee Deens.

1.4.6 ceeie&oMe&ve ns SkeÀ J³ekeÌleeriele mene³³e-(Indvidual Assistance):

ceeie&oMe&ve cnCepes J³ekeÌleeriele meene³³e ner mebkeÀuHevee meJe&meeceev³e Deens. Yeuesner

les meecegefnkeÀ mJeªHeele efoues Demesue. ceeie&oMe&veÜeje J³ekeÌleeriele efJekeÀemeeuee efoMee osCes ns
ceeie&oMe&vee®es keÀe³e& Deens. meecegefnkeÀefjl³ee ceeie&oMe&ve keÀjC³ee®³ee cetU nslet J³ekeÌleerefJekeÀeme
ne®e Demelees. cnCetve ceeie&oMe&ve keÀjCes ner SkeÀ J³ekeÌleeriele meene³³e keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee
Deens.

1.4.7 ceeie&oMe&ve ns SkeÀ efJemle=le keÀe³e& #es$e (Wide Scope of Guidance):

ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer ner efJemle=le mJeªHeele Deens. ceeie&oMe&vee®eer iejpe p³ee

keÀesCel³eener Je³ee®³ee J³ekeÌleeruee Demeles l³eeuee ceeie&oMe&ve kesÀues peeles. efJeefJeOe Je³e, efJeefJeOe
DeefYeª®eer, efJeefJeOe mJeYeeJe, efJeefJeOe JewefMe<ìîes Demeuesu³ee J³ekeÌleeRvee ceeie&oMe&ve Òeef¬eÀ³esle
meeceeJetve Iesleues peeles cnCetve ceeie&oMe&ve Òeef¬eÀ³es®³ee meercee yebefomle keÀjlee ³esle veenerle,
l³eeuee ce³ee&oe veener.

1.4.8 mecee³eespeve keÀjC³eele mene³³ekeÀ (Helpful in Adjustment)ë

J³ekeÌleeruee efYevve HeefjefmLeleerle mecee³eespevee®es keÀe³e& keÀjeJes ueeieles. efYevve

ÒekeÀej®³ee mecem³eebmeesyele mecee³eespeve keÀjCes ns osKeerue ceeie&oMe&ve Òeef¬eÀ³esÜejs efMekeÀefJeues
peeles ceeie&oMe&vee®³ee mJe©Hee®es cegK³e JewefMe<ìîe ns Deens keÀer les DeelceefJeMJeeme Je ceveesyeue
ieceeJeuesu³ee J³ekeÌleeruee mecem³eeûemle efmLeleerle mJeleëMeer mecee³eespeve keÀjC³eele SkeÀ veJeer
MekeÌleer Òeoeves keÀjles.

1.4.9 mJe-ceeie&oMe&ve #ecelee efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer meene³³ekeÀ (Helpful in

the Developing the ability of self Guidance):

ceeie&oMe&ve mJeleë keÀesCeleer®e mecem³ee mees[efJele veener. les mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer

J³ekeÌleeruee mJele뮳ee #eceleeb®ee JeeHej keÀjC³eemeeþer ÒeJe=Êe keÀjles. l³eecegUs J³ekeÌleer mJeleë®e
mJeleë®eer ceeie&oMe&keÀ yeveles ³ee yeeyele efle®³eele DeelceefJeMJeeme efvecee&Ce neslees.

1.4.10 ceeie&oMe&ve ns ueeoues peele veener. (No imposition of one’s view

Point)ë
ceeie&oMe&ve ner ogmeN³eeJej efveCe&³e ueeoC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee veJns. ceeie&oMe&keÀeves kesÀuesu³ee
ceeie&oMe&vee®ee HeÀe³eoe keÀmee I³ee³e®ee ns ceeie&oMe&ve IesCeeN³ee J³ekeÌleerves þjJee³e®es Demeles.
ceeie&oMe&keÀ ne DeeHeuee ¢<ìerkeÀesve l³ee®³eeJej ueeole veener.
 6

1.5 ceeie&oMe&vee®eer keÀe³ex (Functions of Guidance)

Sme. kesÀ keÀes®ej ³eebveer ceeie&oMe&vee®³ee keÀe³ee¥®eer efJeYeeieCeer leerve efJeYeeieele kesÀueer Deens.
mecee³eespeveelcekeÀ (Adjustmental), efJekeÀemeelcekeÀ (Developmen),
GodyeesOeveelcekeÀ (Orientational).

1.5.1 mecee³eespeveelcekeÀ keÀe³e& (Adjustmental function)ë

J³ekeÌleer®ee efJekeÀeme nesle Demeleevee J³ekeÌleer ner Iej, meceJe³emkeÀ J³ekeÌleer, Iej,
veelesJeeF&keÀ, meceepe, MeeUe-ceneefJeÐeeue³eele JeeJejles. ³ee IeìkeÀebMeer efle®eer Deebleef¬eÀ³ee
Ie[les. J³ekeÌleer `mJe' DeeefCe HeefjefmLeleer ³eele pesJne pegUJetve IesC³ee®ee Òe³elve keÀjles lesJne
l³eeuee mecee³eespeve cnCeleele. Hejbleg yeN³ee®e Òemebieer J³ekeÌleeruee `mJe' ®eer DeesUKe
vemeu³eecegUs efJe<ece mecee³eespeve Ie[les Je J³ekeÌleeruee DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleele. cnCetve
J³ekeÌleeruee mecee³eespeve keÀmes meeOee®es ³eeyeeyele ceeie&oMe&ve keÀjC³ee®es keÀe³e& keÀjeJes ueeieles.

1.5.2 efJekeÀemeelcekeÀ keÀe³e& (Developmental function)

J³ekeÌleer®eer Jee{ nesle Demeles l³eeyejesyej meelel³eeves MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ Je

meeceeefpekeÀ efJekeÀeme nesle Demelees. J³ekeÌleer®³ee efJekeÀemeeJej®e je<ì^e®ee efJekeÀeme DeJeuebyetve
Demelees. meceepee®es keÀu³eeCe DeJeuebyetve Demeles. ne efJekeÀeme meeOeC³eemeeþer J³ekeÌleeruee
mene³³e keÀjCes iejpes®es Demeles. J³ekeÌleer®eer peerJeveHe×leer, otjieeceer O³es³es, cetu³es ³eeb®ee
efJekeÀeme ³eeye yeeyeleerle GodyeesOeve keÀjCes ns ceeie&oMe&vee®es keÀe³e& Deens.

1.5.3 GoyeesOeveelcekeÀ keÀe³e& (Orienational function):

efJeefJeOe Mew#eefCekeÀ GHe¬eÀce, DeY³eeme¬eÀce, J³eJemee³e #es$es, J³eJemee³ee®eer efveJe[,

JewkeÀefuHekeÀ efJe<e³ee®eer efveJe[, peerJeveeleerue cenÊJee®es efveCe&³e ³eesi³eJesUer keÀmes I³eeJesle, efJeefJeOe
mebmLeeceO³es ÒeJesMe kesÀu³eeJej lesLeerue JeeleeJejCe mJeerkeÀejC³ee®eer ceeveefmekeÀ le³eejer, YeefJe<³eele
³esCeeN³ee HeefjefmLeleer®eer peeCeerJe ³ee yeeyele efJeÐeeL³ee¥®es GodyeesOeve keÀjCes ns ceeie&oMe&vee®es keÀe³e&
Deens.

Depegve keÀener keÀe³ex DeY³eeme¬eÀce efJekeÀmeve, J³ekeÌleeriele efJekeÀeme DeeefCe Mew#eefCekeÀ Je

J³eeJemeeef³ekeÀ peieleeMeer efveie[erle Demet MekeÀleele leer DeeHeCeeme meebielee ³esleerue.

1.5.4 DeY³ee¬eÀce efJekeÀmeveeMeer efveie[erle keÀe³exë

- efJeÐeeL³ee¥®ee mecem³eeb®ee MeesOe IesTve l³ee mecem³ee mees[efJeC³ee®es Ghee³e meebieCes.

- efMe#ekeÀ-HeeuekeÀ-efJeÐeeLeea-cegK³eO³eeHekeÀ ³eeb®es GodyeesOeve keÀjCes.
- J³eeHekeÀ ®ee®eCeer keÀe³e&¬eÀcee®es mebIeìve keÀjCes.
 7

- ®ee®eCeer®eer ceeefnleer Je DeLe&efveJe&®eve keÀjCes.

- DeY³eeme¬eÀce efJekeÀmeveeceO³es menYeeie IesCes.
- DeY³eeme¬eÀce efve<HeÊeer®es cetu³eceeHeve keÀjCes.
- DeY³eeme¬eÀce efJekeÀmeveemeeþer mebMeesOekeÀebvee menkeÀe³e& keÀjCes.

1.5.5 Jew³eeqkeÌlekeÀ efJekeÀemeeþer mebyebefOele keÀe³ex

- efJeÐeeL³ee¥®³ee DeO³eHeve mecem³eeb®ee MeesOe IesCes.

- efJeÐeeL³ee¥®³ee DeO³e³eve mecem³eebJej GHe®eejelcekeÀ keÀe³e&¬eÀce DeeKeCes.
- DeeJeM³ekeÀlee Demeu³eeme efJeÐeeL³ee¥vee lep%eebkeÀ[s HeeþefJeCes.
- HeeþHegjeJee (Follow up) keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeCes.

1.5.6 Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&veeMeer mebyebefOele keÀe³es&ë

- efJeÐeeL³ee&®³ee DeefYeJe=Êeer, DeefYeJe=Êeer, DeefYe³eesi³elee Je mebHeeokeÀCetkeÀ ³eevegmeej l³ee®³ee
Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ DeHes#ee HetCe& keÀjC³eemeeþer menkeÀe³e& keÀjCes.
- efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®es Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ efveCe&³e IesC³eeceO³es menkeÀe³e& keÀjCes.
- ceeie&oMe&ve keÀe³e&¬eÀcee®³ee DeeJeM³ekeÀles efJe<e³eer efMe#ekeÀebceO³es HeeuekeÀebceO³es peeie=leer keÀjCes.
- ceeie&oMe&ve efveCe&³e eqmJekeÀeje³e®ee efkebÀJee veekeÀeje³e®ee ns mJeleë ceeie&oMe&ve IesCeeN³ee
J³ekeÌleerves þjJee³e®es Demeles.

1.5.7 YeeJeer peerJevee®³ee le³eejermeeþer meene³³e (Helpful in Preparing for

Future):

J³ekeÌleeruee YeefJe<³eele ³esCeejs Òemebie, Ieìvee, Hes®eÒemebie ³eebvee meeceesjs peeC³ee®eer Je

mJeleëuee meJe&ÒekeÀejs le³eej keÀjC³ee®es keÀe³e& ceeie&oMe&ve keÀjerle Demeles.

1.5.8 ceeie&oMe&ve ner SkeÀ Mew#eefCekeÀ mesJee (Guidance as an Educatirnal

Service):

ceeie&oMe&ve ner SkeÀ Mew#eefCekeÀ #es$eele ³esCeeN³ee mecem³eebvee meeceesjs peeC³eemeeþer

efMe#eCeeyejesyej efoueer peeCeejer ner SkeÀ mesJee Deens. Mew#eefCekeÀ JeeleeJejCeele JeeJejleevee
³esCeeN³ee mecee³eespeve mecem³ee meboYee&le ceeie&oMe&ve keÀjCes ner lej Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer
SkeÀ J³eeK³ee Deens. cnCetve leer SkeÀe Mew#eefCekeÀ mesJee Deens.

1.5.9 ceeie&oMe&ve ner SkeÀ ûeenkeÀ keWÀêer³e Òeef¬eÀ³ee (Guidance as a client

centered Process):
ceeie&oMe&ve ner SkeÀ efJeMes<e mesJee Deens. leer ceeie&oMe&keÀ keWÀêerle Demetve ûeenkeWÀêerle
peemle Deens ner mesJee De[®eCeerle Demeuesu³ee, mecem³eeûemle J³ekeÌleeruee HegjefJeueer peeles.
efJekeÀemeelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesvee®³ee DeOeejeJej ner Òeef¬eÀ³ee GYeer Demeles.
 8

1.5.10 ceeie&oMe&ve ner efMe#eCee®eer GHeef¬eÀ³ee (Guidance as a Sub-Process

of Education):

efJeÐeeL³ee¥®ee meJee¥efieCe efJekeÀeme ns ceeie&oMe&vee®es lemes®e efMe#eCee®es GefÎ<ì Deens Flej

Mew#eefCekeÀ Òeef¬eÀ³es ÒeceeCes®e ner SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens leer efMe#eCee®eer SkeÀ GHeef¬eÀ³ee (Sun-
Process) Deens.

1.5.11 ceeie&oMe&ve cnCepes kesÀJeU menkeÀe³e& veJns lej menkeÀe³ee&Hes#ee DeefOekeÀ

Demeuesueer ner Òeef¬eÀ³ee Deens.

`iee³e[vme Fve mketÀue' (1978) ³ee yekeÀjcesnboer ³eeb®³ee ûebLeele ceeie&oMe&vee®es

mJeªHe Keeueerue ÒeceeCes meebefieleues Deens. ne ûebLe Sve. meer. F&. Deej. ìer ves ÒekeÀeefMele kesÀuee
Deens.

(De) ner SkeÀ mebIeìerle mesJee Deensë

efJemle=le Hee³ee Je efveefM®ele GefÎ<ìs Demeuesueer ner SkeÀ mebIeefìle mesJee Deens.
ceeie&oMe&vee®eer GefÎ<ìs HetCe& keÀjC³eemeeþer DeY³eeme¬eÀcee®es GHe³eespeve Demeles. Òemebieer l³ee
¢<ìerves DeY³eeme¬eÀceele yeoue kesÀuee peelees.

(ye) DevegosMeveeHeemetve efYevve Deensë

ceeie&oMe&ve ns DevegosMeveeHeemetve efYevve Deens. SKeeo³ee efJe<e³eeJej ÒeYeglJe efkebÀJee

keÀewMeu³e efceUefJeC³eemeeþer DevegosMeve Demeles. DevegosMeveeHeefuekeÀ[erue #es$eeceO³es efJeÐeeL³ee¥®ee
efJekeÀeme JneJee ³eemeeþer ceeie&oMe&ve Demeles. Hejbleg DevegosMeveeceO³esner ceeie&oMe&ve GHe³egkeÌle
þjles.

(keÀ) ceeie&oMe&ve efJeMes<e Je meeceev³e oesvner ÒekeÀej®es Deensë

³eeceO³es efMe#ekeÀ, HeeuekeÀ, mecegHeosMekeÀ cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeleele. HeCe

l³eeyejesyej Flej mesJeebÒeceeCes ceeie&oMe&ve mesJesmeeþer ÒeefMeef#ele keÀce&®eejer Jeie& DeeJeM³ekeÀ
Demelees. Meeues³e mecegHeosMekeÀ, Meeues³e ceevemeesHe®eej lep%e, ceevemeMeem$ee%e, DeY³eeme¬eÀce
lep%e, jespeieej mesJee keÀce&®eejer, mecevJe³ekeÀ Fl³eeoeR®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.

([) ceeie&oMe&ve meJee&meeþer Deensë

kegÀìgbyeeleerue Je meceepeeleerue mecem³eebvee meeceesjs peeC³eemeeþer ueneveHeCeeHeemetve les

Je=×ebHe³e&le meJe& mlejeleerue J³ekeÌleeRvee ceeie&oMe&keÀ DeeJeM³ekeÀ Demeles.
 9

(F) ceeie&oMe&ve ner SkeÀ meelel³eHetJe&keÀ yeouee®eer Òeef¬eÀ³ee Deensë

ueneveHeCeeHeemetve Je=×eHekeÀeUeHe³e¥le ³esCeeN³ee mecem³eebvee meeceesjs peeC³eemeeþer

ceeie&oMe&ve ceole keÀjles. ³esCeeN³ee mecem³ee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Demeleele. l³eecegUs
ceeie&oMe&vee®es mJeªHener yeouele jenles.

1.6 ceeie&oMe&vee®eer iejpe (Need of Guidance)

yeouel³ee meceepee®³ee mJeªHeekeÀ[s Je Jee{l³ee DeewÐeesefiekeÀ leb$e%eeveecegUs

ceeveJeemeceesj DeveskeÀ mecem³ee GY³ee þekeÀu³ee Deensle. ³ee mecem³eeb®es ³eesi³eJesUer Je ³eesi³e
Je³eele efvejekeÀjCe kesÀues veener lej iebYeerj mecem³ee OeejCe keÀjleele. cnCetve J³ekeÌleeruee
ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles. ceeie&oMe&vee®eer iejpe Keeueerue cegγeeb®³ee DeOeejs mHe<ì keÀjlee
³esF&ue.

1.6.1 J³ekeÌleerefYevvelee (Individul differences):

oesve J³ekeÌleer yeewef×keÀ, MeeefjjerkeÀ, ceeveefmekeÀ #eceleebyeeyele meejK³ee Demet MekeÀle

veener. l³eeb®³ee iejpee Je mecem³ee efYevve efYevve Demeleele l³eemeeþer l³eebvee ceeie&oMe&ve nJes
Demeles.

1.6.2 meceeOeevekeÀejkeÀ mecee³eespeve (Satisfactory Adjustment):

ceeie&oMe&vee®ee nslet J³ekeÌleer®³ee mecee³eespeve #eceles®ee efJekeÀeme keÀjCes ne Deens.

efJe<e³e mecee³eesefpele J³ekeÌleer meceeOeeveeHeemetve Jebef®ele jenleele. l³eeb®eer meeceeefpekeÀ
Deeblejef¬eÀ³ee Ie[leebvee mebIe<e& efvecee&Ce neslees. l³eemeeþer `mJe' Je `meceepe' ³eeb®esMeer
mecee³eespeve keÀjC³eemeeþer ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

1.6.3 Heewieb[eJemLesleerue JeeoUer keÀeUë

ceeveJee®³ee Jee{eryejesyej®e Je³eele ³esleevee keÀener MeeefjjerkeÀ yeoue nesleele. efYevve

efuebieer DeekeÀ<e&Ce ³ee HeeQie[eJemLesle leerJe´lesves efvecee&Ce nesles. cegues keÀOeer Dee¬eÀcekeÀ nesleele lej
cegueer keÀOeer keÀOeer DeeHeu³ee meeQo³ee&efJe<e³eer peemle ef®eblee keÀjleele. efJeÐeeL³ee¥vee ³ee DeJemLesle
efJeefJeOe MeeefjjerkeÀ, ceeveefmekeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleele. ³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjCes
iejpes®es Demeles.

1.6.4 YeeJeefvekeÀ ogye&ueles®ee l³eeie Je efJe®eebje®es Òeeyeu³eë

keÀener J³ekeÌleer DeefleMe³e YeeJeveeÒeOeeve Demeleele. Demes DemeCes mJeeYeeefJekeÀ®e
Demeles. Hejbleg SKeeo³ee mebkeÀìeves J³ekeÌleer Ke®eles Je leer YeeJeefvekeÀ ogye&ue nesT MekeÀles.
YeeJeefvekeÀ ogye&ueles®ee l³eeie keÀªve l³ee®eer peeiee efJeJeskeÀer DeMee efJe®eejebveer IesC³eemeeþer
ceeie&oMe&ve ueeieles.
 10

1.6.5 HegÀjmeleer®³ee JesUs®ee meogHe³eesieë

efJe%eeve leb$e%eevee®³ee ÒeieleercegUs ceeveJee®eer DeveskeÀ keÀeces ³eb$es keÀª ueeieueerle.

l³eeuee efjkeÀeceHeCee®ee JesU efceUt ueeieuee ne efjkeÀeceHeCee®ee JesU keÀmee IeeueJeeJee, keÀesCeles
ÒeefMe#eCe I³eeJes, íbo peesHeemevee keÀener keÀMeer keÀjeJeer. keÀuesle keÀmes iegbletve peeJes. ³eemeeþer
ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles.

1.6.6 J³ekeÌleerceÊJe efJekeÀemeë

J³ekeÌleerceÊJe efJekeÀeme ner J³eeHekeÀ mebkeÀuHevee Deens ³eele pemes ceeveJeeuee ueeYeuesu³ee
Debleie&le #eceleeb®ee meceeJesMe neslees. lemes®e l³eeves mebHeeefole kesÀuesu³ee iegCeJewefMe<ìîeeb®ee
meceeJesMe neslees. J³ekeÌleerceÊJe efJekeÀeme pejer efMe#eCee®es O³es³e Demeues lejer ceeie&oMe&ve mesJee ³ee
efJekeÀemeeuee mene³³eYetle nesles.

1.6.7 ³eesi³e JewkeÀefuHekeÀ efJe<e³e Je DeY³eeme¬eÀcee®eer efveJe[ë

ueeskeÀMeenerle Òel³eskeÀeuee efMe#eCee®eer mebOeer GHeueyOe Peeueer Deens. efJeefJeOe

DeY³eemeebleie&le efJeefJeOe JewkeÀefuHekeÀ efJe<e³e GHeueyOe Deensle. ³ee efJeefJeOe DeY³eeme¬eÀceeletve
³eesi³e efJe<e³e efveJe[er®ee ÒeMve ÒeecegK³eeves G®®e ceeO³eefcekeÀ mlejeJej ³eslees. l³ee®eÒeceeCes
DeeHeu³ee #ecelee DeeefCe DeefYeª®eer ³eevegmeej DeY³eeme¬eÀcee®eer efveJe[ keÀMeer keÀjeJeer ³eemeeþer
ceeie&oMe&ve nJes Demeles.

1.6.8 Jeiee&leerue Jee{leer efJeÐeeLeea mebK³eeë

MeeUe-ceneefJeÐeeue³eebceO³es SkeÀe Jeiee&le megceejs SWMeer®³ee Jej efJeÐeeLeea efMe#eCe Iesle

Demeleele. efJeÐeeL³ee¥ceO³es Demeuesueer efJeefJeOelee efMe#ekeÀ, Òee®ee³e& ³eeb®esmeeþer ceesþs DeeJneve
Demeles. efJeÐeeL³ee¥®eer ³eesi³elee, yegef×ceÊee Flej #ecelee ³ee DeeOeejeJej efMe#eCe DeeefCe
J³eJemee³eemeeþer ÒeefMeef#ele keÀ©ve l³eeuee SkeÀ kegÀMeue Je GlHeeokeÀ veeieefjkeÀ yeveefJeC³ee®eer
iejpe Demeles Hebjleg Jee{leer efJeÐeeLeea mebK³ee ns DeeJneve HesueC³eemeeþer ceeie&oMe&ve iejpe.

1.6.9 efJeÐeeL³ee¥ceOeerue iewjefMemleë

efJeÐeeL³ee¥ceO³es Jee{Ceeje Demeblees<e lemes®e iewjefMemle ner Deelee je<ì^J³eeHeer mecem³ee

yeveueer Deens. mesJee, meeJe&peefvekeÀ ceeueceÊes®es vegkeÀmeeve, mebHe ner meeceev³e yeeye FlekeÀer Deens
l³ee®es keÀejCe Jele&ceeve efMe#eCe efJeÐeeL³ee¥®³ee iejpee YeeieefJeC³eele keÀener DebMeer DeHe³eMeer
þjues Deens. l³eemeeþer efJeÐeeL³ee¥vee ³eesi³e efoMee osCes ceeie&oMe&ve keÀjCes iejpes®es Deens.
 11

1.6.10ieUleer®eer mecem³ee Je ceeie&oMe&veë

SkeÀerkeÀ[s Jee{l³ee efJeÐeeLeea mebK³es®eer mecem³ee Menjer Yes[meeJele Demeleevee
ogmejerkeÀ[s ûeeceerCe Yeeieele efJeo³eeL³ee¥®es efJeMes<eleë cegueeR®es MeeUe mees[tve peeC³ee®es ÒeceeCe
Jee{les Deens. ner ieUleer jesKeC³eemeeþer ceeie&oMe&ve DeeJeM³ekeÀ Deens.

1.6.11 efJeÐeeL³ee¥®³ee DeO³e³eve keÀjerle Demeleevee ³esCeeN³ee efJeefJeOe Mew#eefCekeÀ

mecem³ee Je ceeie&oMe&veë

`Dee@ue Fbef[³ee Sp³etkesÀMeveue DeeefCe JneskesÀMeveue iee³e[vme'³ee mebmLesves

ceneefJeÐeeue³eeleerue efJeÐeeL³ee¥®es meJex#eCe kesÀues Demelee l³eebveer efJeÐeeL³ee¥vee Demeuesu³ee
mecem³eeb®eer veeWo kesÀueer. Goe. Flej ueeskeÀ ceeP³eekeÀ[tve pesJe{îee DeHes#ee þsJeleele lesJe{e
DeY³eeme ceer keÀª MekeÀle veener, efJeefJeOe J³eJemee³e DeeefCe veeskeÀjermeeþer keÀesCeleer Mew#eefCekeÀ
Hee$elee ueeieles, ceePes efMe#eCe HetCe& Peeu³eeJej ceuee keÀe³e YeefJeleJ³e Deens ³ee®eer ceuee ef®eblee
Deens. ceePes ueQefiekeÀ %eeve Hegjsmes veener, ceuee DeY³eemee®³ee ³eesi³e He×leer ceeefnleer veenerle
Fl³eeoer DeMee DeveskeÀ mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer ceeie&oMe&vee®eer iejpe Demeles.

1.6.12J³eJemee³e efveJe[ë
J³ekeÌleer®³ee #ecelee Je Mew#eefCekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ Hee$elesuee Devegme©ve efle®³ee
DeeJe[er®³ee #es$eele, J³eJemee³ee®³ee keÀesCekeÀesCel³ee efJeefJeOe mebOeer GHeueyOe Deensle. De®egkeÀ
J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀMeer keÀjeJeer ³eemeeþer ceeie&oMe&ve ueeieles.

1.6.13efMe#eCe Je jespeieej ³eeleerue Deblejë

megefMeef#eleebceOeerue yeskeÀejer Jee{ueer Deens. ÒeeHle kesÀuesueer HeoJeer, HeoefJekeÀe DeeefCe

l³eeme GHeueyOe Je DevegketÀue Demeuesuee jespeieej ³eele cenoblej Deens ner ojer keÀceer
keÀjC³eemeeþer keÀesCel³ee ÒekeÀej®es ÒeefMe#eCe Iesleues cnCepes jespeieejer GHeueyOe nesF&ue ns
keÀUefJeC³eemeeþer ceeie&oMe&ve DeeJeM³ekeÀ.

1.6.14J³eJemee³eeleerue leeCe-leCeeJeë

J³eJemee³e keÀjerle Demeleevee p³ee ceeveJeer Deeblejef¬eÀ³ee Ie[leele l³ee®eer Òeefleef¬eÀ³ee

J³eJemee³e keÀjCeeN³ee J³ekeÌleerJej He[le Demeles. ³ee Òeefleef¬eÀ³ee DevegketÀue vemeleerue lej
J³ekeÌleerle leeCe-leCeeJe efvecee&Ce nselees. J³eJemee³eeleerue peesKeerce, ceesyeouee, HeefjÞece ³eecetUs ner
leeCe efvecee&Ce neslees ³eemeeþer ceeie&oMe&ve nJes Demeles.

1.6.15J³eeJemeeef³ekeÀ mHeOee&, veJeerve DeeJnevesë

SkeÀe®e #es$eeleerue mebceelej J³eJemee³e, veJeerve ³eb$eeb®eer GHeueyOelee ceeHeÀkeÀ veHe̳eele

GlHeeovee®ee opee&, mHeOee& ³eecegUs J³eJemee³e #es$eele DeeJneves GYeer Deensle. ³eemeeþer
ceeie&oMe&vee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.
 12

1.6.16yeoueleer kegÀìgbye J³eJemLeeë

Yeejleeb®³ee meboYee&le kegÀìtbyee®es mJeªHe yeouele Deens. SkeÀef$ele kegÀìgbyeeSsJepeer

efJeYekeÌle kegÀìgbyeHe×leer®ee mJeerkeÀej nesle Deens. m$eer osKeerue DeLee&pevee&meeþer veeskeÀjer-
J³eJemee³e keÀjerle Deens DeMee yeouel³ee kegÀìgbyeeJemLesle DeveskeÀ mecem³eeb®es efvejekeÀjCe
keÀjC³eemeeþer ceeie&oMe&ve nJes. kegÀìgbyeJ³eJemLesle DeveskeÀ mecem³eeb®es ceiee&oMe&ve nJes.

1.6.17 Keeueerue keÀener mecem³eecegUs ceeie&oMe&ve nJesë

- Jee{leer ueeskeÀmebK³ee
- DeeefLe&keÀ cenemeÊeskeÀ[s Jeeì®eeue keÀjC³eemeeþer
- oj[esF& GlHeVe Je GlHeeove efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1 ì^@keÌmeuej (Traxler) ³eeb®³ee celes ceeie&oMe&vee®ee DeLe& efuene.

2 `efMe#eCee®³ee Òel³eskeÀ ìHH³eeJej ceeie&oMe&ve efoues Heeefnpes Demes cele ......... met®eefJeues
Deens.
1) Yeejleer³e efMe#eCe De³eesieeves (1952-53)
2) ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe Dee³eesieeves (1964-66)
3) ³egvee³eìs[ mìsìve Dee@efHeÀme Dee@HeÀ Sp³etkesÀMeveves
3. `ceeie&oMe&ve ner SkeÀ mebIeefìle mesJee' Deens Demes cele ......... ³eeb®es Deens.
1) ¬eÀes DeeefCe ¬eÀes 2) yekeÀj cesnboer 3) ªLe mì^Bie
4. Sme. kesÀ. keÀes®ej ³eebveer ceeie&oMe&vee®eer keÀe³ex keÀesCel³ee leerve efJeYeeieele meebefieleueer Deensle?
5. Keeueerue HewkeÀer ......... ns efJeOeeve lebleesleble Kejs Deens.
(De) ceeie&oMe&ve cnCepes®e DevegosMeve.
(ye) efMe#eCe ner ceeie&oMe&ve GHeÒeef¬eÀ³ee Deens.
(keÀ) ceeie&oMe&ve ner meelel³eeves ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens.
6. ......... ³eebveer 1908 ceO³es meb³egkeÌle mebmLeeveeleerue `yeemìve' ³ee Menjele meJe&ÒeLece
`J³eJemee³e ceeie&oMe&ve keWÀê' keÀe{ues.
(De) ye´sJej. (ye) ªLe mì^eBie. (keÀ) Öe@ÀkeÀ Heejmevme
 13

1.7 meejebMe

ceeie&oMe&ve cnCepes kesÀJeU efoioo&Me veJns, efJeefMe<ì HeefjefmLeleerle efJeefMe<ì mecem³ee

mees[efJeC³ee®³ee ¢<ìerves kesÀuesues les menkeÀe³e& nes³e, keÀer p³eele J³ekeÌleeruee mecem³ee efvejekeÀjCee
yejesyej®e meceeOeve Je ³eMe ³eeb®eer ÒeeHleer keÀjCes megueYe peeles. DeMee ÒekeÀej®es mene³³e ne
ceeie&oMe&vee®ee DeLe& nes³e.

ceeie&oMe&ve ner SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Demetve l³ee®ee mebyebOe ceeveJeer peerJeveeMeer Demelees.
ceeie&oMe&veecegUs J³ekeÌleeruee DeeHeu³ee efJeefJeOe #eceleeb®ee efJekeÀeme keÀjC³eeme mene³³e efceUles. les
SkeÀ efJemle=le keÀe³e&#es$e Deens Demes SkebÀoj ceeie&oMe&vee®es mJeªHe Deens.

mecee³eespeveelcekeÀ, efJekeÀemeelcekeÀ GodyeesOeveelcekeÀ DeMeer ceeie&oMe&ve keÀe³ee&®eer

efJeYeeieCeer kesÀueer peeles. Yeoueleer kegÀìgbyeHe×leer, DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe, J³eJemee³e Je efMe#eCee®es
yeoueles mJeªHe ³eecegUs J³ekeÌleeruee ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles.

ceeie&oMe&ve ner Dee-peerJeve ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Demetve leer J³ekeÌleer efJekeÀemeeJej Yej osles.
ner meeJekeÀeMe ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens keÀener cegueYetle leÊJes ceeie&oMe&vee®eer Deensle.
Mew#eefCekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe J³ekeÌleeriele (Personal) Demes ceeie&oMe&vee®es ÒecegKe leerve
ÒekeÀej Deensle.

1.8 mJeeO³ee³e ÒeMve

Òe. 1. ceeie&oMe&vee®³ee efJeefJeOe J³eeK³eeb®³ee HejeceMe& IesTve ceeie&oMe&vee®eer mebkeÀuHevee, DeLe&

mHe<ì keÀje.
Òe. 2. ceeie&oMe&ve cnCepes keÀe³e? ceeie&oMe&vee®es mJeªHe (Nature) mHe<ì keÀje.
Òe.3. `ceeie&oMe&ve ner SkeÀ meelel³eeves ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens.' meesoenjCe mHe<ì keÀje.
Òe.4. `ceeie&oMe&ve ner SkeÀ ogmeN³eeJej ueeoC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee veJns' ns efJeOeeve ue#eele Ieslee
ceeie&oMe&vee®es mJeªHe mHe<ì keÀje.
Òe.5. ceeie&oMe&vee®ee DeLe& meebietve ceeie&oMe&vee®eer keÀe³ex mHe<ì keÀje.
Òe.6. `DeeOegefvekeÀ keÀeUele ceeie&oMe&vee®eer iejpe Deens' ³ee efJeOeevee®eer meesoenjCe ®e®ee&
keÀje.
Òe.7. ceeie&oMe&vee®³ee oesve J³eeK³ee meebietve ceeie&oMe&vee®eer iejpe (Need) mHe<ì keÀje.

----------------
 14

ceeie&oMe&vee®es ÒekeÀejë Mew#eefCekeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ,

J³eeqkeÌleiele ceeie&oMevee®ee DeLe&, iejpe DeeefCe cenÊJe
(Types of Guidance: Educational, Vocational and personal,
Their meaning. Need and importance)

IeìkeÀ j®evee
2.1 GefÎäs
2.2 ÒemleeJevee
2.3 Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe&-mebkeÀuHevee
2.4 Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe
2.5 Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®es cenÊJe
2.6 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe&-mebkeÀuHevee
2.7 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe
2.8 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®es cenÊJe
2.9 J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®ee DeLe&-mebkeÀuHevee
2.10 J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®eer iejpe
2.11 J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®es cenÊJe
2.12 Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve-HeÀjkeÀ
2.13 meejebMe
2.14 mJeeO³ee³e-ÒeMve

2.1 GefÎäs

³ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeveblej legcneuee Keeueerue yeeyeer meeO³e nesleerue.

1. Mew#eefCekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®ee DeLe& Je mebkeÀuHevee legcner
mHe<ì keÀª MekeÀeue.
2. Mew#eefCekeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®eer iejpe DeeefCe cenÊJe legcner
efJeMeo keÀª MekeÀeue.
 15

2.2 ÒemleeJevee

Mew#eefCekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe J³eeqkeÌleiele #es$eeleerue mecem³ee ue#eele Ieslee

ceeie&oMe&vee®es Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve, J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve DeeefCe J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve
Demes ÒekeÀej He[leele. ³ee leervener ÒekeÀejeb®ee DeY³eeme ³ee ÒekeÀjCeele keÀjC³eele Deeuee Deens.

• ceeie&oMe&vee®es ÒekeÀejë
Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve (Educational Guidance):

ÒeemleefJekeÀë

Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀjleevee legcner efMe#eCe keÀMeeme

cnCeleele DeeefCe ceie l³eeme Devegmeªve ceeie&oMe&ve osCes ne Yeeie veblej®ee Deens.

efJekeÀmeveMeerue DeMee Jele&veyeoue DeMeer ceevemeMeem$eer³e J³eeK³ee efMe#eCee®eer kesÀueer

peeles. cegueeb®³ee Jele&veele efMe#eCeeves þjefJeuesu³ee GefÎ<ìevegmeej DeHesef#ele Je efJekeÀefmele Demee
yeoue nesle Demesue lej cetue efMekeÀles Deens Demes DeeHeCeeme cnCelee ³esF&ue. Hejbleg ne Mew#eefCekeÀ
efJekeÀeme keÀener Mew#eefCekeÀ mecem³eeb®³ee De[LeȳeecegUs nesT MekeÀle veener. Mew#eefCekeÀ
efJekeÀemeeuee keÀejCeerYetle p³ee mecem³ee Demeleele l³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjCeejer ef¬eÀ³ee
cnCepes Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve nes³e.

2.3 Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe&-mebkeÀuHevee

Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe& mHe<ì keÀjleevee DeveskeÀebveer l³ee®³ee efJeefJeOe J³eeK³ee

ceeb[u³ee Deensle. l³eeleerue keÀener J³eeK³ee KeeueerueÒeceeCes''

1. ``MeeUe DeY³eeme¬eÀce, Heeþîe¬eÀce DeeefCe Meeues³e peerJeveeMeer efveie[erle efveJe[ Je

mecee³eespeve ³ee meboYee&le keÀjeJe³ee®³ee ceoleerMeer Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve mebyebefOele Demeles. ''
-Dee@Lej pes peesvme. (Arther J.Jones)

2. ``Òel³eskeÀ cegue keÀMeemeeþer ³eesi³e Deens, keÀesCel³ee ÒekeÀej®es efMe#eCe Je ³eesi³elee l³eeuee
ÒeeHle nesT MekeÀleele DeeefCe l³ee efJekeÀefmele nesC³eeme p³ee p³ee J³ekeÌleeR®ee meceeJesMe p³ee
GHe¬eÀceele neslees les Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve nes³e.''
-©Le mìBie (Ruth Strange)

3. ``J³ekeÌleer®³ee DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®³ee ÒeejbYeeHeemetve les efMe#eCe mebHeg<ìele ³esF&He³e¥le

efle®³ee iejpee, DeefYeª®eer ³eesi³eleevegmeej YeeJeer peerJevee®³ee efoMesves HetJe& le³eejer keÀjJetve
IesC³eemeeþer Jemlegefve<þHeCes kesÀuesues mene³³e efMe#eCe cnCepes Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve nes³e ''
 16

Lees[ke̳eeleë

Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve cnCepes Òel³eskeÀ J³ekeÌleer meceepee®eer SkeÀ-SkeÀ GHe³egkeÌle IeìkeÀ

yevet MekesÀue DeeefCe mJele뮳ee peerJeveele Deevebo Je meceeOeeve ÒeeHle keÀª MekesÀue ³ee efoMesves
ceeceeakeÀHeCes efveCe&³e IesCes, ³eesi³e keÀe³e&¬eÀceeb®eer efveJe[ keÀjCes, MeeUsleerue meeOeveeb®ee GHe³eesie
keÀjCes l³eeefJe<e³eer kesÀuesues mene³³e DeeefCe yeewef×keÀ ¢<ìîee nesC³eeme meppe nesC³eeme efleuee
ÒeJe=Êe keÀjC³ee®eer SkeÀ oerIe&keÀeueerve Òeef¬eÀ³ee nes³e.

Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&veveeÜejs efJeÐeeL³ee¥me efMekeÀC³ee®eer meeOeves Meeues³e peerJeveeleerue

mecee³eespeve, MeeUsleerue efve³eefceleHeCee Meeues³e keÀe³e&, ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve kesÀues peeles.
MeeUsleerue GHeueyOe meeOeveeb®ee peemleerle peemle GHe³eesie keÀjCes, Jee®eve, uesKeve, cegueeKele
Fl³eeoer keÀewMeu³eeb®es mebHeeove keÀjCes, Jee®eveeue³e, ¬eÀer[ebieCe, Òe³eesieMeeUe ³eeb®ee ueeYe IesCes,
veefJeve efMe#eCe¬eÀce efveJe[bleevee Jemlegefve<þ Je yegef׳egkeÌle efveCe&³e IesCes ³ee mebyebOeer®es He³ee&Hle
%eeve Je ¢<ìerkeÀesve ÒeeHle keÀjC³ee®es Òe³elve Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&veele keÀjC³eele ³esleele. ³esLes
J³ekeÌleerJej keÀesCelesner iees<ì ueeoC³eele ³esle veener.

2.4 Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe-DeeJeM³ekeÀlee (Need

Educational Guidance)

2.4.1 heeþîeefJe<e³eeb®³ee efveJe[ (Selection of Course)ë

J³ekeÌleerefYevvelescegUs Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&le DemeCeejer yeg×erceÊee, DeefYeª®eer, ³eesi³elee,

mepe&veMeeruelee ³ee #eceleebceO³es HeÀjkeÀ Dee{Utve ³eslees DeeHeu³ee #ecelesvegmeej DeY³eeme¬eÀcee®eer,
Heeþîee¬eÀceeb®eer DeLeJee JewkeÀefuHekeÀ efJe<e³ee®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer efJeÐeeL³ee&uee Mew#eefCekeÀ
ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles.

2.4.2 efJeÐeeLeea ieUleer Je mLeefieleer jesKeC³eemeeþer (To Check Wastage

and Stagnation)ë

pesJne efJeÐeeLeea SkeÀe®e Jeiee&le DeveskeÀ Je<ex jenleele lesJne l³eeme mLeefieleer Demes
cnCeleele. lej Meeues³e peerJeveele efJeÐeeLeea Meeues³e DeefYe³eesi³elee efkebÀJee mee#ejlee ÒeeHle
keÀjC³eeHetJeea®e MeeUe mees[tve osleele. l³eeme `ieUleer' Demes cnCeleele. ûeeceerCe Yeeieele
cegueeRceO³es ieUleer®es ÒeceeCe peemle Dee{Ules. mLeefieleer Je ieUleer keÀMeer jesKelee ³esF&ue
³eemeeþer Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

2.4.3 iewjefMeefmleuee DeeUe IeeueC³eemeeþer (To remove Indiscipline):

efJeÐeeLeea Mew#eefCekeÀ JeeleeJejCeele, mebmLeele JeeJejle Demeleevee efJeÐeeL³ee¥®³ee keÀener
iejpee mebmLesves HetCe& kesÀu³ee veenerle lej lees[HeÀes[ keÀjCes, mebHe keÀjCes, efve<esOe keÀjCes Fl³eeoer
ÒekeÀej®es Jele&ve efJeÐeeL³ee¥keÀ[tve Ie[les l³eecegUs mebmLes®es DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve lej nesles®e Hejbleg
 17

efJeÐeeL³ee¥ceO³es yeb[Keesjer, iegvnsieejer®eer yeerpes Hesjueer peeleele. DeMee JesUer MeeUs®eer,

ceneefJeÐeeue³ee®eer efMemle mJeleëntve efJeÐeeLeea keÀmes HeeUleerue l³eele keÀener De[®eCeer Deensle
keÀe ³eeyeeyele ceeie&oMe&vee®eer iejpe Demeles.

2.4.4 ³eesi³e JewkeÀefuHekeÀ DeY³eeme¬eÀcee®eer efveJe[ (Proper choice of

Studies):

G®®eceeO³eefcekeÀ Meeueevle Hejer#ee GÊeerCe& Peeu³eebvelej keÀesCel³ee DeY³eemeMeeKes®eer

efveJe[ keÀjeJeer (Goe. JewÐekeÀer³e, DeefYe³eebef$ekeÀer, HeMet JewÐekeÀer³e F. MeeKee.) DeMeer mecem³ee
efJeÐeeL³ee&mee Yes[meeJeles lemes®e Meeueebvle Hejer#ee GÊeerCe& Peeu³eeJej JeeefCep³e, keÀuee,
Meem$e, DeefYe³eebef$ekeÀer HeoefJekeÀe, Dee³e.ìer.Dee³e, F. MeeKeeb®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer
Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

2.4.5 veJeerve MeeUe/ceneefJeÐeeue³eele mecee³eespeve meeOeC³eemeeþer (To Adjust

New School or College)

keÀener JesUe efJeÐeeLeea SkeÀ MeeUe mees[tve ogmeN³ee MeeUsle ÒeJesMe Ieslees lesJne lesLeerue
JeeleeJejCe, J³ekeÌleer, efve³ece efYevve Demet MekeÀleele DeMee JesUer l³eeuee mecee³eespeve
meeOeC³eemeeþer keÀener keÀeueeJeOeer ueeielees lemes®e ûeeceerCe Yeeieeletve Menjer Yeeieeleerue mebmLesle
ÒeJesMe Iesleu³eeme ³esLesner l³eeuee mecee³eespevee®³ee mecem³ee Yes[meeJeleele cnCetve Mew#eefCekeÀ
ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

2.4.6 DeY³eeme¬eÀce, cetu³eceeHeve Je DeO³eeHeveHe×leer ³eeleerue yeoue-(Change

in Curriculaum, Evaluation & Method of Teaching in School):

DeeOegefvekeÀ ³egieele efJeefJeOe iejpee ue#eele IesTve melele DeY³eeme¬eÀce DeeefCe

DeO³eeHeve He×leerle yeoue nesleele. l³eeb®³ee j®eveeHe×leerle yeoue neslees. Goe. je<ì^er³e
DeY³eeme¬eÀce DeejeKe[e. HetJeea efMe#eCekeWÀêer, efJe<e³ekeWÀêer DeO³eeHeve He×leer nesl³ee. Deelee
yeeuekeÀkeWÀêer (Chil Centre) DeeefCe Deebveooe³eer DeO³eeHevee®ee efJe®eej nesT ueeieuee.
je<ì^er³e Mew#eefCekeÀ OeesjCeeves ``meJe¥keÀ<e Je meelel³eHetJe&keÀ cetu³eceeHevee®eer mebkeÀuHevee efoueer.
efle®eerner Debceue yepeeJeCeer Deelee MeeUe MeeUebceOetve nesle Deens. DeY³eeme¬eÀceele keÀener veJeerve
efJe<e³e (Goe. He³ee&JejCe efMe#eCe, cetu³eefMe#eCe, efkeÀMeesjeJemLesle®es efMe#eCe) meeceeefJe<ì
nesleele. ÒekeÀuHe (Project) ner le³eej keÀjeJes ueeieleele ³eemeeþer Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer
iejpe.''

2.4.7 efMe#eCeeleerue efJeefJeOe mebOeer®eer DeesUKe nesC³eemeeþer (To Know

Various Opportunitnes in Education):
Meeues³e peerJeveele®e efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®³ee iejpeebvee Devegmeªve efMe#eCe #ess$eele
keÀesCekeÀesCel³ee veJeerve mebOeer Deensle ³ee®eer DeesUKe keÀªve osCes iejpes®es Demeles. Jele&ceeve
Ie[ecees[er, yesjespeieeje®eer HeeUer ³esT ve³es cnCetve meeJeOeevelee yeeUieCes iejpes®es Demeles.
 18

l³eemeeþer keÀesCekeÀesCel³ee efMe#eCeGHe¬eÀceele ÒeJesMe Iesleuee lej, YeefJe<³eelener l³ee

efMe#eCeGHe¬eÀcee®es cetu³e efìketÀve Demesue ³eemeeþer efJeefJeOe mebOeer keÀesþs GHeueyOe Deensle ³ee®eer
DeesUKe keÀªve osC³eemeeþer Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve DeeJeM³ekeÀ Deens.

2.4.8 ³ee J³eefleefjkeÌle Keeueerue keÀener keÀejCeemleJe Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer

iejpe Demesle
- efJeÐeeL³ee&uee mJeleëceOeerue MeeefjefjkeÀ, ceeveefmekeÀ Je oes<e peeCetve IesC³eeme DeeefCe
l³eeJej ³eesi³e GHe®eej keÀªve IesC³eeme ÒeJe=Êe keÀjC³eemeeþer iejpe.
- efJeÐeeL³ee&ble ³eesi³elee Demetvener SKeeo³ee efMe#eCe¬eÀceeefJe<e³eer JeeìCeejer Yeerleer otj
keÀjC³eemeeþer iejpe-Meeues³e Òeieleer, iegCeJeÊeeJee{ efJekeÀemeemeeþer mene³³e.
- Òe%eeJeble DeeefCe cebo DeO³e³esÊee ³eebvee ceeie&oMe&ve, GHejeskeÌle keÀejCeemleJe efJeÐeeL³ee¥uee
Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemeles.

2.5 Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®es cenÊJe (Importance of the Educational

Guidance):

1) Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&veele ³eesi³e DeY³eeme¬eÀcee®eer efveJe[ keÀMeer keÀjeJeer ns efJeÐeeL³ee¥vee

meebieerleu³eecegUs efJeefMe<ì DeY³eeme¬eÀce DeeefCe MeeUe ³eeceOeerue mecee³eespeve
efJeÐeeL³ee&uee meeOelee ³esles.

2) Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&veeletve ³eMe ÒeeHleermeeþer DeeJeM³ekeÀ DeMee DeY³eememeJe³eer

Deelcemeele keÀjC³ee®eer mebOeer efJeÐeeL³ee¥vee ÒeeHle nesleele.

3) Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&veecegUs DeeHeueer MeeUe, ceneefJeÐeeue³e mebmLee DeeefCe efMe#eCe

³eeefJe<e³eer ³eesi³e DeefYeJe=Êeer efJeÐeeL³ee&ceO³es efvecee&Ce nesles.

4) efJeÐeeL³ee¥vee HetCe& keÀjeJe³ee®³ee DeY³eeme¬eÀceeJ³eefleefjkeÌle efJeefJeOe DeYed³eeme ¬eÀceeb®eer

ceeefnleer, Heefj®e³e l³eebvee Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&veecegUs neslees.

5) efJeÐeeL³ee¥vee ³eesi³e J³eJemee³eele ÒeJesMe keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee efJe<e³ee®eer

DeY³eeme¬eÀcee®eer efveJe[ keÀjC³eeme Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve cenÊJee®es þjles.

6) MeeUe, ceneefJeÐeeue³e, Mew#eefCekeÀ mebmLee ³eeb®³ee GÎsMeeefJe<e³eer ceeefnleer efJeÐeeL³ee&uee

Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&veeletve efceUeu³eecegUs ³ee GÎsMeHetleea meeþer efJeÐeeLeea peeieªkeÀ
neslees.

7) MeeUe efJeÐeeL³ee&®es mebkeÀefuele veeWoHe$ekeÀ JesUesJesUer Yejle Demeu³eecegUs DeeefCe

efvejer#eCee®³ee veeWoer cetu³eceeHeveele keÀjerle Demeu³eecegUs efJeÐeeL³ee¥®³ee Òeieleer
efJe<e³eer®ee Deboepe HeeuekeÀebvee ³eslees. ner Òeef¬eÀ³ee Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&veecegUs nesles.
 19

8) DeeHeueer DeefYeª®eer DeeefCe iejpe ue#eele IesTve efJeefMe<ì DeY³eeme¬eÀce, Heeþîe¬eÀce

DeLeJee efJe<e³e ³eeb®eer efveJe[ keÀjCes efJeÐeeL³ee¥uee Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&veecegUs Meke̳e
nesles.

9) efJeÐeeL³ee¥®³ee J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀemeeme Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve meene³³eYetle neslees.

10) Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve ns efJeÐeeL³ee¥uee mJeleëceOeerue Demeuesu³ee ³eesi³eleeb®es

Jemletefve<þHeCes cetu³eceeHeve keÀjC³eeme mene³³e keÀjles.

11) MeeUe, ceneefJeod³eeue³es, mebmLeebveer osT kesÀuesu³ee efMe<³eJe=l³ee, keÀpe&, meJeueleer ³ee
mebyebOeer®eer ceeefnleer efJeÐeeL³ee&uee Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&veeletve nesles.

12) efJeÐeeLeea p³ee Mew#eefCekeÀ mebmLesle ÒeJesMe IesT Feq®ílees l³ee Mew#eefCekeÀ mebmLes®³ee
Deìer, iejpee DeeefCe efJeÐeeL³ee&®eer DeeJeM³ekeÀ Hee$elee peeCetve IesC³eemeeþer Mew#eefCekeÀ
ceeie&oMe&ve ueeYeoe³ekeÀ þjles.

13) Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve ns efJeÐeeL³ee¥vee menMeeues³e keÀe³e&¬eÀceeb®eer efveJe[ keÀjC³eeme

DeeefCe l³eele menYeeieer nesC³eeme ÒeJe=Êe keÀjles.

14) Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve efJeÐeeL³ee¥®³ee DeO³e³eveeleerue De[mej otj keÀjles.

15) keÀewcee³ee&JemLesleerue efJeÐeeL³ee&®³ee mecem³ee iegbleeiebleer®³ee Demeleele. ³ee mecem³eebcegUs

efJeÐeeL³ee&®eer Mew#eefCekeÀ Òeieleer Kegbìg MekeÀles. DeMee JesUer l³eeb®³ee mecem³ee Mew#eefCekeÀ
ceeie&oMe&veelettve mees[efJeu³ee peeleele.

16) Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&veecegUs efJeÐeeLeea YeeJeer efMe#eCee®³ee efoMesves efJeefMe<ì efJe<e³eeJej

DeOeefkeÀ Yej osleele. DeeefCe G®®e ÞesCeer®es ÒeeefJeC³e mebHeeove keÀjC³eeme les ÒeJe=Êe
nesleele.

• ceeie&oMe&vee®es ÒekeÀejë

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve (Vocational Guidance)

ÒeemleeefJekeÀë
HeÀej Je<ee&HetJeea ceelee efHelee ³eeb®³ee neleeKeeueer keÀece keÀªve JebMe HejbHejeiele
J³eJemee³ee®es %eeve, keÀewMeu³e Je leb$e efJeÐeeLeea Iejele®e Deelcemeele keÀjerle Demes DeLeJee
SKeeÐee lep%e keÀejeieerjekeÀ[s keÀece keÀªve DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer J³eeJemeeef³ekeÀ keÀewMeu³ee,
%eeve mebHeeove keÀjC³ee®eer He×leer nesleer. Hejbleg DeeOegefvekeÀ ³egieele ner J³eJemee³e efMe#eCee®eer
He×leer efve©He³eesieer Je keÀeueyee¿e Demeu³ee®es Dee{Utve Deeues Deens.
 20

³egjesHeele Ie[tve Deeuesu³ee DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleercegUs meceepee®³ee SkebÀoj ®esnje-ceesnje®e

yeoueuee GÐeesieOebo³ee®³ee efvejefvejeȳee #es$eele ceb$ee®ee ceesþîee ÒeceeCeeJej GHe³eesie nesT
ueeieu³eecegUs GlHeeove He×erleerle ¬eÀebleerkeÀejkeÀ HeefjJele&ve Ie[tve Deeues.

SkeÀerkeÀ[s efJeefMe<ì %eeve, keÀewMeu³e Je ³eesi³elee ÒeeHle Demeuesu³ee J³ekeÌleeR ®eer iejpe
Yeemet ueeieueer lej ogmejerkeÀ[s HejbHejeiele J³eJemee³e keÀjCeeN³ee DemebK³e J³ekeÌleeRceO³es yeskeÀejer
Jee{ueer HeefjCeeceleë SkeÀerkeÀ[s GlHeeove keWÀês DeeefCe ogmejerkeÀ[s keÀeceOeboe (efkebÀJee J³eJemee³e)
MeesOeCeeN³ee leªCeeb®ee ceesþe Jeie& DeMeer HeefjefmLeleer GlHeVe Peeu³eecegUs l³eebvee ceeie&oMe&vee®eer
iejpe Yeemet ueeieueer.

ÒeebjYeer meb³egkeÌle mebmLeeveeleerue `yeemìve' ³ee Menjele jenCeeN³ee ÖeBÀkeÀ Heejmevme

(Frank Parsons) ³ee ie=nmLeeve leªCeebvee ceeie&oMe&ve keÀjC³ee®eer keÀuHevee met®eueer.
l³eeves 1908 ceO³es meJe&ÒeLece Vocatonal Guidance (J³eJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve keWÀê)
yeemìve ³ee Menjele GYeejues l³eecegUs lees J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeeÐe ÒeJele&keÀ cnCetve
DeesUKeuee peelees.

Yeejleele 1915 ceO³es keÀuekeÀÊee efJeÐeeefHeþele ceevemeMeem$eeb®eer Heefnueer Òe³eesieMeeUe

mLeeHeve keÀªve ceeie&oMe&ve ®eUJeU megª keÀjC³ee®es Þes³e meesnveueeue Je me³eowve ³eeb®eskeÀ[s
peeles. 1941 uee yee[ueeryee@³e ³ee efveJe=Êe meer. S. DeefOekeÀeN³eeves Keepeieer ceeie&oMe&ve keWÀê
cegbyeF& ³esLes keÀe{ues 1950 ceO³es cegbyeF& jep³eeves J³eJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve keWÀêe®eer mLeeHevee
kesÀueer.

2.6 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve DeLe& - (Vocational Ghidance

Meaning)ë

``peer Òeef¬eÀ³ee J³ekeÌleer J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀjCes, ³ee J³eJemee³eele mecejme nesCes Je Òeieleer
keÀjCes ³ee yeeyeeRmeeþer ceole keÀjles l³eeme J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve cnCeleele. '' -
-Öe@ÀkeÀueerve pes kesÀuej (Frankilln J.Keelar)

``peer Òeef¬eÀ³ee J³ekeÌleer®ee efJekeÀeme, SkeÀelcelee DeeefCe l³ee®es HeefjHetCe& ef®e$eCe mJeerkeÀejC³eeme
l³ee®eer keÀe³e& peieleeleerue (World of Work) YetefcekeÀe Je mebkeÀuHevee JeemleJee®³ee
HeeMJe&YetceerJej meceeOeeveeves mJeleë keÀjC³eeme DeeefCe meceepeeme HeÀe³eoe keÀjC³eeme Je®eveye×
Demeles. l³eeme J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve Demes cnCeleele.''
-[e@. [esveeu[ megHej (Dr.Donald Super)

``J³eJemee³e ceeie&oMe&ve cnCepes efJeÐeeL³ee¥®es mecegef®ele Mew#eefCekeÀ DevegYeJe, l³ee®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ

iejpee DeeefCe l³ee®³ee DebieYetle MekeÌleer ³eele HeefjCeecekeÀejkeÀ mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjC³ee®es SkeÀ
meeOeve nes³e.''
-¬eÀeHeÀes[&.
 21

``J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve ner leªCeeb®es YeeJeer Dee³eg<³e meceeOeeveeves peeC³eemeeþer efouesueer SkeÀ
ceesþer osCeieer®e nes³e. ''
(Vocational Guidance is the boon given to the youth to
lead the future life very satisfactory) -[e@. megHej

``J³eJemee³e ceeie&oMe&ve cnCepes p³ee yeeyeeRcegUs, GHe¬eÀceebcegUs J³ekeÌleeruee mJeleë®ee ®eefjleeLe&

®eeueefJeCes, meceepee®es efnle meeOeCes ³ee GÎsMeeves J³eeqkeÌleuee ueeYeuesu³ee vewmeefie&keÀ osCei³ee®³eeb
DeefOekeÀlece GHe³eesie keÀmee keÀjeJee ³ee®ee yeesOe neslees. l³ee GHe¬eÀceeme J³eeJemeeef³ekeÀ
ceeie&oMe&ve cnCeleele.''

``DeO³e³eve keÀl³ee&uee SKeeoe J³eJemee³e efveJe[C³eemeeþer, le³eejer keÀjC³eemeeþer Je Òeieleer

keÀjC³eemeeþer kesÀuesues menkeÀe³e& Demes J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®es meJe&meeOeejCe mHe<ìerkeÀjCe
kesÀues peesles. '' -¬eÀes DeeefCe ¬eÀes (Crow & Crow).

``J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve ner J³ekeÌleerves l³ee®³ee J³eJemee³eeleerue DeeJeM³ekeÀ DeMee keÀener

efJeefMe<ì iees<ìer mJeleë®e keÀjC³eemeeþer menkeÀe³e& keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens.''
-cee³eme& (Myres).

Lees[ke̳eele,-J³eJemee³e ceeie&oMe&veele J³ekeÌleeruee J³eJemee³ee®³ee efveJe[ermebyebOeer

menem³e, l³ee®³ee ceeveefmekeÀ, MeeefjjerkeÀ, yeew×erkeÀ ³eesi³eleeb®es cetu³eeceeHeve Je l³ee mebyebOeer
peeCeerJe keÀªve osC³eele ³esles. J³eJemee³e ceeie&oMe&ve ner SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Demetve leer leªCeebvee
meceeOeeveeves YeeJeer peerJeve peieC³eeme ceeie&oMe&ve keÀjC³eeme Je®eveHe× Demeles.

2.7 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe (Need of Vocational

Guidance)

efJeefJeOe J³eJemee³e, l³eeb®es yeoueCeejs mJeªHe, Jee{les leb$e%eeve, peeieeflekeÀerkeÀjCe

DeMee yeoueCeeN³ee Jele&ceeve peieele, peeieeflekeÀerkeÀjCe DeMee yeoueCeeN³ee Jele&ceeve peieele
J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer iejpe Keeueerue cego³eeb®³ee DeeOeejs mHe<ì keÀjlee ³esF&ue-

2.7.1 J³eeqkeÌleYeso- (Individual Diffenrnces)ë

SkeÀ J³ekeÌleer ogmeN³ee J³ekeÌleerHes#ee JesieUer Demeles. `J³ekeÌleer efleleke̳ee Òeke=Àleer' Demes
cnìues peeles. J³ekeÌleer®eer #ecelee, DeefYe³eesi³elee, DeefYeª®eer, keÀewMeu³es ner ogmeN³ee
J³ekeÌleerHes#ee efYevve Demeleele. l³eeb®³ee ³eesi³elesÒeceeCes l³eebvee ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles.

2.7.1 yeoueleer HeefjefmLeleer-DeJemLee (Changing Condition):

yeouel³ee HeefjefmLeleerle keÀener J³eJemee³eebvee cenÊJe ³esles lej keÀener®es cenÊJe keÀceer
nesles. J³ekeÌleer®³ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e HeefjefmLeleercegUs J³eJemee³ee®eer ie=efnlekesÀ
 22

Je iejpee ³eeceO³esner yeoue neslees. veJes efJe®eej leb$e%eeve ³eecegUs J³eJemee³e #es$eele PeHeeìîeeves
yeoue neslees. keÀener J³eJemee³e yebo He[leele. lej keÀener®es mJeªHe yeoueles ³ee yeoueecegUs
iejpe.

2.7.3 J³eJemee³e-Deejesi³e mebyebOe (Point of view Health):

J³ekeÌleeruee efleuee DeeJe[Ceejs keÀece efoues veener lej Demes keÀece keÀjleevee efle®³ee
Deejesi³eeJej HeefjCeece lemes®e keÀener J³eJemee³e DeeefCe Deejesi³e ³eeb®ee efvekeÀì®ee mebyebOe Demelees.
keÀener efþkeÀeCeer MeeefjjerkeÀ Fpee nesC³ee®ee OeeskeÀe Demelees. peesKeerce G®eueeJeer ueeieles. Goe.
kebÀHeveer ceO³es efkeÀjCeeslmeejer cetueêJ³eecegUs keÀener OeeskeÀe Deens keÀe? Deleer Gb®eeJej GYes jentve
Jesefu[bie keÀjCes, SkeÌme js, meesveesûeeHeÀer, efJeÐegle #es$eeleues J³eJemee³e. DeMee J³eJemee³eele
HeeTue þsJeleevee Deejesi³e ne efJe®eej Deeuee®e DeMeeJesUer ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

2.7.4 ceeveJeer DeJ³ekeÌle meeceL³ee&®ee JeeHej keÀjC³eemeeþer (To Utilize

Human Potentialities):
keÀener J³ekeÌleeRvee Debieer DeJ³ekeÌle meeceL³e& Demeles DeMee J³ekeÌleeRvee ³eesi³e mebOeer, ³eesi³e
J³eJemee³e efceUeuee lej les DeeHeueer keÀle&yeieejer efme× keÀjleele DeeefCe l³ee J³ekeÌleeR®³ee DebieYetle
#ecelee Je metHle Gpex®eener JeeHej neslees cnCetve ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

2.7.5 De³eesi³e J³eJemee³e efveJe[ercegUs nesCeeje leesìe LeebyeefJeC³eemeeþer (To

Stop the individual loss by unsutable occupation):

SKeeÐee J³ekeÌleer®es l³ee®³ee #eceleebvee ue#eele ve Ieslee De³eesi³e J³eJemee³ee®eer efveJe[

kesÀueer Demesue l³eeuee J³ekeÌleeriele vegkeÀmeeve, DeeefLe&keÀ leesìe menve keÀjC³ee®eer HeeUer ³esles.
l³eecegUs J³ekeÌleeruee vewjeM³e ³esles l³ee®ee DeelceefJeMJeeme peelees DeeefCe l³ee®eer keÀle&yeieejer
kegÀ®ekeÀeceer þª MekeÀles. ne leesìe LeebyeefJeC³eemeeþer J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

2.7.6 J³eJemee³eeleerue efJeefJeOelee (Variety in Occupation):

Deepe®³ee Jew%eeefvekeÀ ³egieele Òe®eefuele J³eJemee³e J³eefleefjkeÌle DeveskeÀ efJeefJeOe J³eJemee®eer

Yej He[ueer Deens. efJeÐeeLeea DeO³e³eve keÀjerle Demeleevee®e l³eeuee DeMee efJeefJeOe J³eJemee³e®es
%eeve Jne³euee nJeb, DeesUKe Jne³euee nJeer lej®e lees YeeJeer J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀª MekesÀue
cnCetve iejpe.

2.7.7 DeeefLe&keÀ ¢efäkeÀesveeletve iejpe (Need of Economic Point of

View):

keÀesCel³ee J³eJemee³eele DeeefLe&keÀ GlHeVe peemle efceUt MekesÀue GlHeeove Ke®ee&Hes#ee

peemle veHeÀe keÀesCel³ee J³eJemee³eele efceUC³ee®eer Meke̳elee peemle Deens. lees J³eJemee³e DeeCeKeer
 23

ogmeN³ee keÀesCeel³ee J³eJemee³eeJej DeJeuebyetve Deens keÀe ? ³ee yeeyeer ue#eele I³eeJ³ee ueeieleele
cnCetve iejpe.

2.7.8 J³eJemeeef³ekeÀ Òeieleer (Occapational Progress):

SKeeo³ee J³eJemee³eele HeoeHe&Ce keÀjCes meeshes Demeles Hejbleg l³eele ³eMemJeerefjl³ee,

meceeOeevekeÀejkeÀefjl³ee efìketÀve jenCes cenÊJee®es Demeles. efveJe[uesu³ee J³eJemee³eele Òeieleer
keÀMeer keÀjeJeer ³eemeeþer J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

2.7.9 efJeÐeeL³ee¥®³ee YeeJeer peerJeveele efmLejlee DeeCeC³eemeeþer (To Stabilize

Future life of the Students):

efJeÐeeL³ee¥®es efMe#eCeHetCe& Peeu³eeveblej l³ee®e keÀesCel³eener J³eJemee³ee®es meKeesue

%eeve vemeles. efveJe[uesu³ee J³eJemee³eele lees ueJekeÀj mecee³eespeve keÀª MekeÀle veener l³eecegUs
l³eeuee efmLejlee efceUCes ner keÀþerCe Demeles. YeeJeer J³eJemee³ee®³ee %eeveeyejesyej®e l³ee
J³eJemee³eeleerue efmLejlesJej efJeÐeeL³ee¥®³ee peerJevee®eer efmLejlee DeJeuebyetve Demeles cnCetve
ceeie&oMe&vee®eer iejpe Demeles.

2.7.10 keÀewìgbefyekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ peerJeveeleerue meceleesue (To balance

family & Occupational Life):

J³eJemee³ee®³ee ³eMeeJej keÀewìgbefyekeÀ megKe, meceeOeeve DeJeuebyetve Demeles lej J³eJemee³eele

leeCe-leCeeJe Demesue lej l³ee®ee HeefjCeece keÀewìgbefyekeÀ peerJeveeJej neslees. melele®eer
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀeces, ÒeJeeme keÀewìgefyebkeÀ megKee®³ee Dee[ ³esleele cnCetve J³eJemeeef³ekeÀ peerJeve ne
keÀewìgbefyekeÀ peerJeve ³eeleerue meceleesue meeOeC³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

2.7.11 ³eesi³e J³eJemee³ee®eer efveJe[ (Selecton of Proper Occupation):

efJeÐeeL³ee&uee J³eJemee³eemebyebOeer ceenerleer HegjJetve ®eeuele veener lej l³eeuee ³eesi³e

Demee J³eJemee³e efveJe[C³eemeeþer ke=Àleer ³eespevee DeeKeeJeer ueeieles. DeMeer ke=Àleer ³eespevee le³eej
keÀjC³eeme mene³³e keÀjC³eemeeþer J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

2.7.12 J³eJemee³e F®ígkeÀ leªCe DeeefCe J³eJemee³e ³eeb®³eele mebyebOe ÒemLeeefHele

keÀjC³eemeeþerë

J³ekeÌleeRvee jespeieeje®eer, J³eJemee³ee®eer iejpe Demeles. lej GÐeesieOebo³eekeÀefjlee

neslekeÀª, ÒeefMeef#ele, ³eesi³e Je kegÀMeue leªCeeb®eer iejpe Demeles. oesIeebvee SkeÀceskeÀeb®es cenÊJe
Demeles. efJeefMe<ì J³eJemee³e Je J³ekeÌleer ³eeb®ee mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer J³eJemee³e
ceeie&oMe&vee®eer iejpe Demeles.
 24

Lees[ke̳eele,

J³eJemee³e efveJe[, efveJe[uesu³ee J³eJemee³eele efmLejlee, J³eJemee³ee®es yeoueles

mJeªHe, efJeefJeOe J³eJemee³e F. keÀejCeemleJe J³ekeÌleeruee J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles.

2.8 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®es cenÊJe

J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve (Personal Guidance)ë

1) J³eeqkeÌleuee ceeie&oMe&ve kesÀu³eecegUs l³eeuee DevegkegÀue Demee J³eJemee³e efkebÀJee veeskeÀjer

MeesOeCes megueYe nesles.

2) DeeHeu³ee DeeJe[er®ee J³eJemee³e/jespeieej J³ekeÌleer J³eJemee³e ceeie&oMe&veecegUs efveJe[uee

Demesue lej, l³eele l³eeuee J³eJemee³e meceeOeeve Je keÀe³ee&vebo ueeYelees.

3) J³ekeÌleeruee DeeHeCe efveJe[uesu³ee J³eJemee³eele, veeskeÀjerle keÀecee®eer peesKeerce Demes,

Deejesi³eekeÀ[s ue#e osCes iejpes®es mesue lej p³ee J³eeqkeÌleuee J³eJemee³e ceeie&oMe&ve ueeYeues
leer J³ekeÌleer l³ee J³eJemee³eele mJeleë®eer efJeMes<e keÀeUpeer Iesles. l³eecegUs efle®es Deejesi³e
Oeeske̳eele ³esle veener.

4) J³ekeÌleer®³ee mJe-mebkeÀuHevesJej efle®es J³eeqkeÌleceÊJe DeJeuebyetve Demeles. J³ekeÌleeruee

J³eJemee³e ceeie&oMe&veecegUs, mJe mebkeÀuHevesuee DeeJeenve keÀªve DeeHeu³ee Jele&veece yeoue
Ie[Jetve DeeCeCes Meke̳e nesles.

5) DeveskeÀ leªCe MeeUe, ceneefJeÐeeue³eeleerue Meeueeble HeoJeer, HeoefJekeÀe efMe#eCe IesTve

yeensj He[leele. l³eebvee DeeHeCe vescekesÀ keÀe³e keÀjeJes ³ee®es efve³eespeve l³eeb®eskeÀ[s
Demeles®e. Demes veener. lemes®e DeeHeu³eekeÀ[s Demeuesu³ee iegCemebHeos®eer, meeceL³ee&®eer
DeeefCe #eceleeb®eer DeesUKe osKeerue HegjsMeer vemeles J³eJemee³e ceeie&oMe&veecegUs leªCeebvee ³ee
iees<ìeR®eer peeefCeJe nesles.

6) SKeeÐee J³eJemee³eele He[u³eeJej l³eeuee ®eebieuee Òeeflemeeo efceUlees Hejblet yeouel³ee

leb$e%eeveecegUs lees J³eJemee³e keÀeueeblejeves yebo DeLeJee DeeefLe&keÀ¢<ìîee ³eesi³e efjleerves
®eeuele veener DeMeeJesUer J³eJemee³eele Jele&ceeve HeefjefmLeleer ue#eele IesTve keÀesCeles yeoue
keÀjeJesle ns J³ekeÌleeruee J³eJemee³e ceeie&oMe&veecegUs mecepeles.

Goe. HetJeea meeF&veyees[&HeWìeRie keÀjC³eeN³ee J³ekeÌleer Deelee mebieCekeÀe®ee DeeOeej IesTve

DeeHeu³ee J³eJemee³eele yeoue Ie[Jetve DeeCeleele ns HeefjJele&ve l³eebvee ceeie&oMe&veecegUs
Meke̳e nesles.
 25

7) J³eJemee³e/jespeieej/GÐeesie HegjefJeCeeN³ee mebmLeebveeosKeerue J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®ee

ueeYe neslees. l³eebvee l³eeb®³ee J³eJemee³eeme DevegkegÀue DeMee keÀeceieejeb®eer efveJe[ keÀjlee
³esles. l³ee®ee HeefjCeece l³ee kebÀHeveer®³ee DeeefLe&keÀ GlHeeoveeJej neslees. GlHeVe Jee{les.
Jemlet®eer efkebÀcele keÀceer keÀjlee ³esles. DeeefCe He³ee&³eeves pevelesueener ueeYe neslees.

8) keÀener J³eJemee³e/veeskeÀjerle MeejerefjkeÀ #ecelee Demeuesu³ee leªCeeb®eer iejpe Yeeueles.

(Goe. Heesueerme, meer. Heer. Deej. SHeÀ., yeer. Sme. SHeÀ. veewoue, mewv³eoue, nJeeF&oue,
lej keÀener J³eJemee³eele DeueewefkeÀkeÀ yegef×ceÊes®³ee ³egJekeÀeb®eer iejpe Yeemeles. (Goe.
Meem$e%e, mebieCekeÀ DeefYe³eblee, mLeeHel³e, GlHeeove, DeefYe³eblee F.) Demes ³egJekeÀ
J³eJemee³eceeie&oMe&veecegUs MeesOelee ³esleele.

9) J³eJemee³e ceeie&oMe&veecegUs J³ekeÌleeR®eer cece&¢<ìer efJekeÀmeerle nesC³eeme ceole nesles.

10) J³eJe³eeme ceeie&oMe&veecegUs J³ekeÌleeruee peieekeÀ[s Jemletefve<þ HeenC³eeme mJeleë®es

Jemletefve<þHeCes cetu³eceeHeve keÀjC³eeme ceole keÀjles.

11) J³eJemee³e ceeie&oMe&ve J³ekeÌleer®³ee ceveeleerue ieeWOeU ceeefnle keÀªve, MeesOetve J³ekeÌleeruee
ieefleceeve DeefYecegKeMeerue DeeefCe GHe¬eÀceeMeerue yeveefJeles.

12) J³eJemee³e ceeie&oMe&ve J³ekeÌleeruee mJeleë efveCe&³e IesC³eeme l³ee®eer peyeeyeoejer

mJeerkeÀejC³eeme DeeefCe mJeeJeuebyeer yeveefJeC³eeme ÒesjCee osles.

13) J³eJemee³e ceeie&oMe&ve GÐeesie mebmLee, Mew#eefCekeÀ mebmLee, J³eeHeejer mebmLee, ³eeb®ee
J³eeJemee³e DeeefCe meceepe ³eeb®³eele menkeÀe³e&, meueesKee DeeefCe mecee³eespeve efvecee&Ce
keÀjles.

2.9 J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®ee DeLe&, mebkeÀuHevee (Meaning &

Concept of Personal Guidance)

MeeefjjerkeÀ efJekeÀeme YeeJeefvekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee, keÀewìgbefyekeÀ peerJeve, uewefiebkeÀ peerJeve, Òesce,

efJeJeenHetCe& peerJeve, efJeJeenesÊej peerJeve, Oece&, DeeoMe&, cetu³e, DeeefLe&keÀ mecem³ee, meeceeefpekeÀ
mebyebOe ³eeyeeyele J³ekeÌleeruee kesÀuesues ceeie&oMe&ve ns J³eeqkeÌleiele (Personal) ceeie&oMe&ve nes³e.

Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee J³eefleefjkeÌle keÀener mecem³ee ¿ee ceeveJeer

peerJeveeMeer mebyebOeerle Demeleele. l³ee mecem³ee ¿ee J³eeqkeÌleiele mJeªHee®³ee Demeleele. DeMee
J³eeqkeÌleiele mecem³eebefJe<e³eer kesÀuesues ceeie&oMe&ve cnCepes J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve nes³e.

J³ekeÌleeruee J³eeqkeÌleiele mecem³ee Keeueerue ÒekeÀejs Demet MekeÀleele.

Goe.
1. MeeefjjerkeÀ Deejesi³e Je efJekeÀemeemebyebOeer mecem³ee.
 26

2. meeceeefpekeÀ mebyebOeeefJe<e³eer mecem³ee.

3. Mew#eefCekeÀ Jele&veeefJe<keÀej mebyebOeer mecem³ee.
4. keÀewìgbefyekeÀ mecem³ee.
5. efJeJeenHetJe& DeLeJee efJeJeen HeM®eele mecem³ee.
6. DeeefLe&keÀ mecem³ee.
7. DeeoMe&, veweflekeÀlee, Oece& ³ee yeeyele®³ee mecem³ee.

Lees[ke̳eele, J³ekeÌleer efleleke̳ee Òeke=Àleer Demes cnCeleele. Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee keÀener mecem³ee
Demeleele ¿ee mecem³ee ogmeN³ee J³ekeÌleerHes#ee efYevve Demet MekeÀleele. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer DeefÜleer³e
(Unique) Demeu³eecegUs l³ee®es SkeÀ mJeleb$e Demes peerJeve Demeles. l³eecegUs l³eeuee
Demeuesu³ee mecem³es®es mJeªHe ogmeN³ee J³ekeÌleer®³ee mecem³ee mJeªHeeHes#ee JesieUs Demeles DeMee
efJeefJeOe J³eeqkeÌleiele mecem³eebmeeþer pes ceeie&oMe&ve kesÀues peeles les J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve nes³e.

2.10 J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®eer iejpe (Need of Personal

Guidance)

1. `mJe' ®eer DeesUKeë

J³ekeÌleer efJeefJeOe #es$eele keÀe³e& keÀjerle Demeles. keÀecee®³ee mJeªHeevegmeej l³ee l³ee
efþkeÀeCeer efJeMes<e %eeve ve keÀewMeu³ee®eer iejpe Demeles. Demes pejer Demeues lejer DeeMe³e%eeve
DeeefCe keÀewMeu³ee yeeyele J³eeqkeÌle®³ee mJele뮳ee DeMee keÀener ce³ee&oe Demeleele DeMee JesUer
mJeleë®eer kegÀJele, #ecelee, mJeleëuee DeesUKeCes cenÊJee®es Demeles. cnCetve `mJe' DeesUKe
nesC³eemeeþer J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®eer iejpe Demeles.

2. J³eeqkeÌleefYevvelee DeeefCe mecem³eeleerue HeÀuekeÀë

keÀesCel³eener oesve J³ekeÌleer SkeÀmeejK³ee vemeleele. l³eeb®³eele megHle#ecelee

keÀewMeu³es, efvemeie&oÊe osCeieer, mecem³ee ³ee yeeyele HeÀjkeÀ Demelees. SkeÀe®e kegÀìbgyeeleerue keÀener
J³ekeÌleeRvee YeeJeefvekeÀ mecem³ee Demesue lej ogmeN³ee J³ekeÌleeRvee mecee³eespeveeyeeyele mecem³ee
Demeles l³eemeeþer J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve keÀjeJes ueeieles.

3. keÀewìgbefyekeÀ J³eJemLesleerue HeefjJele&veë

Yeejleer³e kegÀìgbye J³eJemLee Deelee yeouele ®eeueueer Deensle.

DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeecegUs, MenjerkeÀjCeecegUs PeHeeìîeeves Jee{ nesle Deens. l³ee®eyejesyej SkeÀ$e
kegÀìgbye He×leer®eer Jeeì®eeue ner efJeYekeÌle kegÀìgbye He×leerkeÀ[s nesle Deesn. DeMee efmLeleerle
cegueeb®eer YeeJeefvekeÀ megjef#elelee Je meeceeefpekeÀ efJekeÀeme ³ee yeeyele®³ee mecem³ee efvecee&Ce nesleele
cnCetve J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve DeeJeM³ekeÀ.
 27

4. cegueeR®³ee DeekeÀeb#ee Je mecem³eeë

efMe#eCee®eer mebOeer meJee¥vee®e GHeueyOe Peeueer Demeueer lej ûeeceerCe Yeeieeletve efMe#eCe
IesCeeN³ee cegueeRmeceesj, ceeieeme Jeieea³e cegueeRmeceesj efMe#eCe, J³eJemee³e J³eeqkeÌleiele mecem³ee,
mLeeefvekeÀ mecem³ee Deensle. l³eebvee ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles. efMe#eCe HetCe& kesÀu³eeveblej l³ee
J³eJemee³e megª keÀª Feq®íleele l³eebvee efJeefJeOe MeemekeÀer³e ³eespevee yeeyele J³eeqkeÌleiele
ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles.

5. meeceeefpekeÀ mecee³eespeveë

J³ekeÌleer meceepeele jenles. meceepeele jentve J³eeqkeÌle SkeÀceskeÀeb®³ee megKe-oëKeele

menYeeieer nesC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demeleele. J³ekeÌleeruee meceepeele jentve®e mJeleëMeer,
FlejebMeer DeeefCe HeefjefmLeleerMeer mecee³eespeve keÀjeJes ueeieles l³eecegUs J³ekeÌleeruee meceepeJ³eJenej
%eeve ÒeeHle nesles. Je meceepeeMeer ³eesi³e mebyebOe ÒemLeeefHele keÀª MekeÀles l³eemeeþer ceeie&oMe&ve
nJes.

6. ³eesi³e JesUer ³eesi³e mJe-efveCe&³eë

Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee DeeHeCe megKeer JneJes Demes Jeeìles lemes peerJeve peieC³ee®eer
Oe[He[ner leer keÀjles J³ekeÌleer DeeHeu³ee keÀe³ee&vegmeej DeeefCe HeefjefmLeleervegmeej efveCe&³e Iesle
Demeles. ³eesi³eJesUer ³eesi³e efveCe&³e Iesleues veener lej l³ee®ee peerJeveeJej efJeHejerle HeefjCeece
nesTve JewHeÀu³e efvecee&Ce nesles cnCetve ³eesi³eJesUer ³eesi³e efveCe&³e keÀmee I³eeJee ³eeyeeyele
ceeie&oMe&ve nJes. efveCe&³e kegÀCeer ueeouee cnCetve veJns lej DeelceefJeMJeemeeves Iesleuesuee efveCe&³e
cenÊJee®ee Demelees. ³eemeeþer ceeie&oMe&vee®eer iejpe Demeles.

7. %eeve ner meÊee (Knowledge is Poer)

Jele&ceeve ³egieele %eeve ns cenemeÊee nesT Henele Deens. efJeefJeOe #es$eeleerue %eevee®eer
keÀJee[s DeveskeÀ ceeO³eceeletve Kegueer Peeueer Deensle. %eevee®eer Jee{ PeHeeìîeeves nesle Deens,
DeO³e³eve-DeO³eeHevee®³ee DeY³eeme¬eÀcee®³ee efJe<e³eelener Jee{ nesle Deens. DeMeeJesUer
DeefYeª®eer®ee efJe<e³e, DeY³eeme¬eÀce efveJe[Ces Je l³eele vewHegC³e efceUefJeCes ³eemeeþer ceeie&oMe&ve
nJes.

8. J³eeqkeÌle®³ee efJeefJeOe mecem³eeb®es efvejekeÀjCeë

J³ekeÌleeruee efle®³ee mecem³eeb®es GÊej kegÀìgbyeele efceUles®e Demes veener. keÀejCe

kegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleer efvej#ej DeLeJee ceeefnleer®³ee #es$eeyeeyele DeveefYe%e Demeleele. efkebÀJee
kegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleer®es keÀe³e&#es$e J³ekeÌleer®³ee DeeJe[er®³ee, #eceles®³ee keÀe³ee&Hes#ee efYevve Demeles
DeMee JesUer ceeie&oMe&vee®eer iejpe J³ekeÌleeruee Yeemeles.
 28

9. íboesHeemevee, DeefYeª®eer peesHeemeveeë

keÀener J³ekeÌleeRvee DeeHeues owvebefove keÀece, keÀle&J³e DeeìesHeues keÀer efjkeÀeceHeCee®ee

JesU efceUlees DeMeeJesUer mJeleë®eer DeefYeª®eer peesHeemevee keÀjC³eemeeþer, íbo
peesHeemeC³eemeeþer, J³eeqkeÌleiele efJekeÀemeele mebOeer osC³eemeeþer ceeie&oMe&vee®eer iejpe Demeles.

10.kegÀmecee³eespevee®es efvejekeÀjCeë

keÀener JesUe efJeÐeeLeea HetJee&Þecee®eer MeeUe mees[tve veJeerve MeeUe-ceneefJeÐeeue³eele

ÒeJesMe Ieslees. veJeerve J³eJemee³eele J³ekeÌleer ÒeJesMe keÀjles. lesLeerue meJe&®e J³ekeÌleer Je meeceeefpekeÀ
He³ee&JejCe J³ekeÌleermeeþer veJeerve Demeles. veJeerve J³eJemee³eele HeoeHe&Ce efkebÀJee J³eJemee³eeleerue
yeoue, veJeJeOet®es meemejer Peeuesues Deeieceve DeMeeJesUer kegÀmetcee³eespeve Ie[C³ee®eer Meke̳elee
Demeles. DeMee Òemebieer J³ekeÌleeriele mecem³ee efvecee&Ce nesleele l³ee kegÀmegcee³eespeveeMeer mebyebefOele
Demeleele l³eemeeþer J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve DeeJeM³ekeÀ Deens.

2.11 J³ekeÌleeriele ceeie&oMe&vee®es cenÊJe

1) J³ekeÌleeriele ceeie&oMe&vee®³ee nsletves efJeÐeeL³ee&®eer/J³ekeÌleer®eer peJeU-peJeU mebHetCe& ceeefnleer

efceUefJeueer peeles ner ceeefnleer l³ee®³ee J³ekeÌleeriele mecem³ee mees[efJeC³eeme GHe³eesieer
þjles.

2) J³ekeÌleeriele ceeie&oMe&veecegUs J³ekeÌleeruee kegÀìgbye, meceepe, ceJe³emkeÀ ieìele, keÀe³ee&ue³eele,

jespeieeje®³ee efþkeÀeCeer mecee³eespeve meeOeCes meshes nesles.

3) J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve J³ekeÌleer®³ee efJeefJeOe mecem³esYeesJeleer keWÀefêle kesÀu³eecegUs J³ekeÌleeruee

les mecem³eecegkeÌle keÀjC³eeme keÀejCeerYetle þjles.

4) J³ekeÌleeriele ceeie&oMe&veecegUs J³ekeÌleeruee YeeJeefvekeÀ mebIe<ee&Meer meecevee keÀjC³ee®es Oew³e&

ÒeeHle nesles.

5) J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&veecegUs J³ekeÌleer®es ceeveefmekeÀ Deejesi³e megOeejC³eeme ceole nesles.

6) efJe<esMeleë HeeQiee[eJemLesle efJeÐeeL³ee¥vee ueQefiekeÀ mecem³ee Yes[meeJele Demeleele ³ee

mebyebOeeves kesÀuesues J³ekeÌleeriele ceeie&oMe&ve cewefuekeÀ þjles.

7) efJeÐeeL³ee&ceOeerue/J³ekeÌleerceOeerue v³etveieb[, Ye³eieb[ DeeefCe SkeÀìsHeCee IeeueefJeC³eemeeþer

J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®ee ueeYe neslees.
 29

8) J³ekeÌleeruee J³eeqkeÌleiele mebIe<ee&letve ceeie& keÀe{C³eemeeþer J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve ueeYeoe³eer

þjles. keÀejCe ns mebIe<e& efJekeÀesHeeuee iesues lej J³ekeÌleerle vewjeM³e efvecee&Ce nesC³ee®eer
Meke̳elee Demeles.

9) J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve keÀewìgbefyekeÀ keÀuen, JewJeeefnkeÀ ef®eblee otj keÀjC³eemeeþer ceesuee®es

þjles.

10) efJeefMe<ì HeefjefmLeleerle ÒemebieevegªHe JesU keÀmee IeeueJeeJee, íbopeesHeemevee keÀMeer keÀjeJeer
³eeyeeyele J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve cenÊJee®es þjles.

11) Oece&, mebmke=Àleer, Dee®eej, meoe®eej, DeLe&HetCe& J³eJenej ³eeyeeyele J³eeqkeÌleiele

ceeie&oMe&veeletve J³ekeÌleeruee efJeefMe<ì efoMee efceUles. Heeef½eceel³e meY³elee, mebmke=Àleer
DeeHeueer meY³elee-mebmke=Àleer ³eele J³ekeÌleer mecevJe³e Ie[Jetve DeeCeCes.

12) efJeefJeOe keÀesMeu³es, mJe®íles®³ee meJe³eer, mJe³ebefMemle, efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer

J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve ÒesjCeeoe³eer þjles.

13) meblegefuele Deenej, PeesHe, efJeÞeebleer, HeefjÞece ³eeb®ee mecevJe³e keÀmee meeOeeJee Je ³ee
yeeyele peeieªkeÀlee J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve efvecee&Ce keÀjles.

14) J³ekeÌleer®³ee mecem³ee ¿ee yeN³ee®e JesUe ogmeN³ee J³ekeÌleerMeer efveie[erle Demeleele.
DeMeeJesUer pegUJetve IesC³eemeeþer l³ee mecem³esMeer mJeleë®eer mecem³ee keÀesCel³ee ÒekeÀejs
efveieef[le Deens ³ee®es %eeve J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&veecegUs nesles.

2.12 Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve ³eeleerue HeÀjkeÀ

Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve

1. efJeefJeOe efJe<e³e, menMeeues³e keÀe³e&¬eÀce 1. J³ekeÌleer®³ee ³eesi³elesvegmeej l³eeme

³eeletve ³eesi³e DemeeefJe<e³e, keÀe³e&¬eÀce J³eJemee³e efveJe[ermeeþer mene³³e
efveJe[C³eeme mene³³e keÀjCes cnCepes keÀjCes cnCepes®e J³eeJemeeef³ekeÀ
Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve nes³e. ceeie&oMe&ve nes³e.

2. Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve ns J³eeJemeeef³ekeÀ 2. J³eJemee³e ceeie&oMe&veele Mew#eefCekeÀ

ceeie&oMe&vee efMeJee³e DeHetCe& Deens. ceeie&oMe&ve HetjkeÀ þjles.
3. leuevesves J³eeHleer keÀceer. 3. leguevesves J³eeHleer peemle.
4. Mew#eefCekeÀ efJekeÀeme nesle Demeleevee 4. J³eJemee³e peieleele efvecee&Ce nesCeeN³ee
³esCeeN³ee mecem³ee®es efvejekeÀjCe mecem³eeb®es efvejekeÀjCe ³ee ceeie&oMe&ve
Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&veele keÀjleele. Òeef¬eÀ³esle keÀjleele.
 30

5. Meeues³e mecee³eespeve keÀmes meeOeeJes ns 5. J³eJemee³e keÀjerle Demeleerue lesLeerue

meebieles. J³ekeÌleerMeer mecee³eespeve keÀmes meeOeeJes
ns meebieles.
6. efvejefvejeȳee efMe#eCe mebmLee, 6. mebkeÀefuele kesÀuesu³ee ceeefnleervegmeej Je
efMe#eCe ¬eÀcee®eer ceeefnleer efceUC³eeme DeeHeu³ee ³eesi³elesvegmeej J³eJemee³ee®eer
efJeÐeeL³ee¥me mene³³e kesÀues peeles. efveJe[ kesÀueer peeles.
7. Meeues³e G®®e ceeO³eefcekeÀ mlejeJej 7. peerJevee®³ee efJeefJeOe mlejeJej
kesÀues peeles. J³eJemee³e ceeie&oMe&ve kesÀues peeles.
8. efJeefMe<ì efMe#eCe mebmLesle ÒeJesMe 8. J³eJemee³ee®eer efveJe[ kesÀu³eeveblej
efceUeu³eeveblej Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve J³eJemee³e peieleele keÀmes jneJes
Hegjsmes þjles. lesLeerue Òeieleer keÀMeer meeOeeJeer
³eeefJe<e³eer ceeie&oMe&ve kesÀues peeles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1. ©Le mì^eBie ³ee®³ee celes Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer J³eeK³ee efuene.
2. Meeues³e Òeieleermeeþer mene³³e keÀjCes ns ........ ceeie&oMe&vee®es keÀe³e& Deens.
(De) J³eeqkeÌleiele
(ye) Mew#eefCekeÀ
(keÀ)J³eeJemeeef³ekeÀ
2. J³ekeÌleeriele ceeie&oMe&ve keÀesCeleerner SkeÀ J³eeK³ee efuene.

2.13 meejebMe

Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve ns efJeÐeeL³ee¥®³ee Mew#eefCekeÀ mecem³eeb®ee meboYee&le kesÀues peeles.

DeO³e³eve, DeO³eeHeveeMeer efveie[erle ¿ee mecem³ee Demet MekeÀleele.

J³eJemee³e®eer efveJe[ keÀMeer keÀjeJeer, efveJe[uesu³ee J³eJemee³eele keÀmes ³eMe mebHeeove

keÀjeJes ³eemeeþer J³eJemee³e ceeie&oMe&ve kesÀues peeles. J³eeqkeÌleefYeVelescegUs Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee
mecem³ee JesieJesieȳee Demeleele. l³eebvee Devegmeªve pes ceeie&oMe&ve kesÀues peeles les J³eeqkeÌleiele
ceeie&oMe&ve nes³e.
 31

2.14 mJeeO³ee³e ÒeMve

1. Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&veeleerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.

2. Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe mHe<ì keÀje.
3. J³eJemee³e ceeie&oMe&ve cnCepes keÀe³e J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer iejpe mHe<ì keÀje.
4. J³ekeÌleeriele ceeie&oMe&vee®ee DeLe& meebietve J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®eer DeeJeM³ekeÀlee mHe<ì
keÀje.
5. Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®es cenÊJe mHe<ì keÀje.
6. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®es cenÊJe efJeMeo keÀje.
7. J³eeqkeÌleiele ceeieoMe&vee®es cenÊJe mHe<ì keÀje.

õõõõõõõõ
 32

J³eJemee³e efJeMues<eCe DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer

(Job analysis and Occupational Ineformation)
(De) J³eJemee³e efJeMues<eCee®eer mebkeÀuHevee Je iejpe. (ye) J³eJemee³e meceeOeeveë mebkeÀuHevee
DeeefCe J³eJemee³e meceeOeeveeJej HeefjCeece (ÒeYeeJe) keÀjCeejs IeìkeÀ. (keÀ) J³eeJemeeef³ekeÀ
ceeefnleer meceeOeeveë- mebkeÀuHevee DeeefCe iejpe.
(Concept and need of Job analysis, Job Satisfication-Concept and
Factors affecting Occupational information, concept and need)

IeìkeÀ j®evee
3.1 GefÎäs
3.2 ÒemleeJevee
3.3 J³eJemee³e efJeMues<eCe-DeLe&, mebkeÀuHevee
3.4 J³eJemee³e efJeMues<eCee®eer iejpe-cenÊJe (Need of Job-Analysis)
3.5 J³eJemee³e meceeOeeve-mebkeÀuHevee, DeLe& (Meaning and concept of Job
satisfication)
3.6 J³eJemee³e meceeOeeveeJej ÒeYeeJe/HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (Factors affecting
Job satisfication)
3.7 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer-DeLe&, mebkeÀuHevee
3.8 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®eer iejpe (Need of Occupational informaton)
3.9 meejebMe
3.10 mJeeO³ee³e-ÒeMve

3.1 GefÎäs

¿ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeveblej legcner Keeueerue yeeyeer keÀª MekeÀeue

1. J³eJemee³e efJeMues<eCee®ee DeLe& Je iejpe mHe<ì keÀª MekeÀeue.
2. J³eJemee³e meceeOeevee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀª MekeÀeue.
3. J³eJemee³e meceeOeeveeJej ÒeYeeJe ìekeÀCeejs IeìkeÀ mHe<ì keÀjCes.
4. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®ee DeLe& Je iejpe mHe<ì keÀª MekeÀeue.
 33

3.2 ÒemleeJevee

jeFue (Ryle) ³eebveer J³eJemee³e efJeMues<eCee®eer mebkeÀuHevee meebefieleueer Deens.

ÒeefMe#eCe ceevemeMeem$ee®ee Yej, keÀjeJe³ee®³ee J³eJemee³e efJeMues<eCeeJej Demelees. DeO³eeHeve Je
ÒeefMe#eCeemeeþer keÀewMeu³es peeCetve IesC³eemeeþer Je efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer ner mebkeÀuHevee
GHe³egkeÌle Deens. keÀejCe Jeie& DeO³eeHeve Je DeO³e³evee®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer
DeO³e³evee®³ee Flej GHeHeÊeer ³eesi³e Ghee³e meg®eJet MekeÀu³ee veenerle. DeeMe³e efJeMues<eCeeves
ÒeYeeJeer DeO³e³eve Ie[t MekeÀles ns keÀece yeewef×keÀ lemes®e Mew#eefCekeÀ Deens. keÀejCe ³eele
efJeMues<eCe Je mebMues<eCe ³ee oesneW®ee meceeJesMe neslees. jespeieej/J³eJemee³e efJeMues<eCee®ee DeLe& Je
mebkeÀuHevee mecepegve IesCes iejpes®es Deens.

3.3 J³eJemee³e efJeMues<eCe-DeLe&, mebkeÀuHevee

jespeieej/J³eJemee³e (Job)ë

cnCepes SkeÀe meceeve mLeeveeJejerue keÀecee®³ee mecegneuee jespeieej/J³eJemee³e

cnCeleele. Goe. SKeeo³ee keÀe³ee&ue³eeleerue efkebÀJee keÀejKeev³eeleerue one efueHeerkeÀ ns one
mLeeveeJej Deensle HeCe l³eeb®ee jespeieej (J³eJemee³e) SkeÀ®e Deens. l³ee®eÒeceeCes SKeeo³ee
keÀejKeev³eele one efueHeerkeÀ, Hee®e leb$e%e, ®eej keÀeceieej Demeleerue lej l³eeb®eer SkeÀesCeerme
mLeeves Demeleerue Je leerve jespeieej (J³eJemee³e) Demeleerue.

-J³eJemee³e/jespeieej efJeMues<eCe J³eeK³ee - ``SKeeo³ee J³eJemee³ee®ee DeeMe³e Je l³ee®³ee

mebYeesJeleeue®es megOeejCeelcekeÀ IeìkeÀ ³eeb®ee Meem$eMeg× DeY³eeme Je l³ee J³eJemee³eeyeÎue®³ee
meJe& mel³e HeefjefmLeleer yeeyele®es efJeOeeve cnCepes J³eJemee³e (Job) efJeMues<eCe/He=LeëkeÀjCe
nes³e.'' -Ordway (Dee[&Jes).

- ``jespeieej/J³eJemee³e efJeMues<eCe (He=LeëkeÀjCe) cnCepes l³ee J³eJemee³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ

IeìkeÀ ne l³ee J³eJemee³eele keÀece keÀjCeeN³euee ³eMemJeerHeCes keÀe³e& keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ
iegCeJewefMe<ìîes efveefM®ele keÀjCes.'' pes.[er.nskesÀì (J.D.Hackett)

``J³eJemee³eeefJe<e³eer efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee Meg× ªHeeves DeO³e³eve keÀjC³eele ³esles. ³ee Debleie&le
keÀle&J³e, YetefcekeÀe DeeefCe keÀe³e& keÀjC³ee®³ee HeefjefmLeleer®es®e efJeMues<eCe keÀjC³eele ³esle veener
lej keÀce&®eeN³eeb®eer DeHesef#ele Hee$elee Je #ecelee ³eeb®esner efJeMues<eCe keÀjC³eele ³esles.'' -yuegce
(Blum) (A Job-Analysis an accurate study of various components
of a Job. It is concern not only with an analysis of the duties and
conditions of work but also with individual qualification of the
worker.)
 34

``jespeieej/J³eJemee³e He=LeëkeÀjCe ner SKeeo³ee efJeefMe<ì J³eJemee³eeleerue efJeefJeOe keÀe³ex, keÀle&J³es

DeeefCe peyeeyeoeN³ee ³eeb®es ef®eefkeÀlmekeÀ cegu³eceeHeve keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens.'' mkeÀe@ì
keÌueesefoDej Je mÒee³eieue. (Scott Clothier and Spriegal)

``SKeeo³ee J³eJemee³ee®es Flej J³eJemee³eeHes#ee Demeuesues JesieUsHeCe oeKeefJeC³eekeÀefjlee Je l³ee

J³eJemee³ee®es Je l³ee®³ee iegCeJewefMe<ìîeeb®es JeCe&ve keÀjC³eemeeþer l³ee J³eJemee³ee®³ee keÀe³ee&®eer
He×leerMeerj ceeb[Ceer Je DeY³eeme keÀjCes cnCepes J³eJemee³e/jespeieej efJeMues<eCe nes³e.''
Jon.A.Shabim (pee@ve S. Meeyeerce)

``J³eJemee³e efJeMues<eCe cnCepes J³eJemee³eefJe<e³eer meJe& leL³eeb®es Meem$eer³e DeO³e³eve Je efJeJejCe

nes³e. l³eele J³eJemee³ee®³ee keÀe³e&ÒeCeeueer®eer DeeMe³eJemlet DeeefCe l³eeme ÒeYeeefJele keÀjCeeN³ee
keÀejCeeb®ee meg×e efJe®eej keÀjC³eele ³eslees.'' -ìer[ DeeefCe S®e.meer.cesìkeÀe@HeÀ (Tead &
H.C.Matcff)

3.4 J³eJemee³e efJeMues<eCee®eer iejpe cenÊJe (Need and

Importance of Job-Analysis)

1. SKeeoe J³eJemee³e DeLeJee jespeieej (Job) HetCe&HeCes Je De®etkeÀHeCes peeCetve IesC³eemeeþer

J³eJemee³e efJeMues<eCee®eer iejpe Demeles.

2. J³eJemee³e efJeMues<eCeecetUs J³eJemee³eeleerue keÀe³ee&®es HetCe&HeCes Je De®etkeÀHeCes JeCe&ve keÀjlee

(Discription) ³esles.

3. J³eJemee³eeleerue/jespeieejeleerue ³eMemJeer keÀe³ee&meeþer DeeJeM³ekeÀ Demes IeìkeÀ peeCetve

IesC³eemeeþer J³eJemee³e efJeMues<eCee®eer iejpe Demeles.

4. J³eJemee³e efJeMues<eCeecegUs efJeefMe<ì J³eJemee³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ l³ee efJeefMe<ì J³ekeÌleer®eer

efveJe[ keÀjC³eeme mene³³e nesles.

5. ³eesi³e ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀcee®es efve³eespeve keÀjC³eemeeþer J³eJemee³e efJeMues<eCee®eer iejpe

Demeles.

6. GÐeesieOebo³eeleerue efJeJeOe ÒekeÀej®³ee ceveg<³eyeUemeeþer ³eesi³e lees jespeieej mebOeer®eer

De®etkeÀ ceeefnleer efceUC³eeme J³eJemee³e-efJeMues<eCee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.

7. J³eJemee³e meceeOeeve Je J³eJemee³e keÀe³e&#ecelesmeeþer J³eJemee³e efJeMues<eCee®eer iejpe Demeles,

l³eecegUs J³ekeÌleer®eer keÀe³e&#ecelee Je meceeOeeve Jee{C³eeme ceole nesles.

8. J³eeqkeÌlecelJe efJekeÀeme DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ (Profession) efJekeÀemeemeeþer J³eJemee³e

efJeMues<eCe mene³³eYetle nesles.
 35

9. ceeveJeer Gpex®es efve³eespeve J³eJemee³e efJeMues<eCeecegUs keÀjlee ³esles.

10. SKeeÐee J³eJemee³eele ÒeJesMe keÀjC³eeHetJeea ceeveefmekeÀ le³eejer®eer (Mental

Preparation) ®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. ner le³eejer keÀjC³eemeeþer J³eJemee³e
efJeMues<eCee®eer iejpe.

11. J³eJemee³e efJeMues<eCeecegUs keÀce&®eejer DeeHeuee J³eeJemeeef³ekeÀ mlej Gb®eeJeC³eemeeþer

ye{leermeeþer Òe³elveMeerue neslees.

12. efJeefMe<ì J³eJemee³eemeeþer ueeieCeeN³ee efJeefMe<ì J³ekeÌleeR®eer Yejleer (Recruitment),

efveJe[ (Selection) DeeefCe efve³egkeÌleer (Placement) keÀjC³eemeeþer J³eJemee³e
efJeMues<eCee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.

13. J³eJemee³e efJeMues<eCeeletve mebkeÀefuele Peeuesueer ceeefnleer ner J³eJemLeeHeveeuee

(Managegment) J³ekeÌleer®eer DeefYe³eesi³elee, #ecelee, DeefYeª®eer DeeefCe J³eJemee³e
³eeb®ee cesU IeeueC³eeme ceole keÀjles l³eemeeþer iejpe.

14. pej J³ekeÌleeruee J³eJemee³e JeCe&vee®ee DeeMe³e (Content of Job description)

DeeefCe J³eJemee³e leHeMeerue (Job Speification) ceeefnle Demesue lej leer J³ekeÌleer
(keÀce&®eejer) DeeHeueer keÀe³e&#ecelee (efficiency) Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjles,
DeeHeu³eeuee vescetve efouesues keÀece De®etkeÀefjl³ee keÀª MekeÀles. Hejblet J³eJemee³e JeCe&ve ne
J³eJemee³e leHeMeerue DeeHeCeeme (J³ekeÌleeruee) J³eJemee³e efJeMues<eCeecetUs ÒeeHle neslees.

15. J³eJemee³e efJeMues<eCe ns J³eJemee³eele keÀece keÀjCeeN³ee keÀce&®eeN³eeb®³ee DeHe³eMee®ee

DeY³eeme keÀjles. DeHe³eMe ìeUC³eemeeþer ³eesi³e HeeTue ³eesi³e JesUer G®eueeJes ueeieles.
l³eecegUs efMemleer®es Heeueve lej nesles®e Hejblet J³eJemee³ee®ee opee& Gb®eeJeC³eeme mene³³e
nesles.

16. megj#ee Je Deejesi³e (Safety & Health) - J³eJemee³e efJeMues<eCeecegues J³eJemee³ee®³ee

He³ee&JejCeeleues Deejesi³eeuee IeelekeÀ Demes IeìkeÀ ue#eele ³esleele. Goe. Oetj, OetU,
DeeJeepeeleerue ieeWOeU (keÀke&ÀMelee), Gpes[, DebOeej F. l³eecegUs keÀeceieejeb®es Deejesi³e
®eebieues jenC³eemeeþer Je l³eeb®³ee keÀeceeleerue peesKeerce (Risk) keÀceer keÀjC³eemeeþer
J³eJemee³e efJeMues<eCe mene³³eYetle nesles.

17. J³eJemee³e efJeMues<eCeeletve efceUeuesu³ee ceeefnleer®ee JeeHej DeewÐeesieefkeÀ DeefYe³eblee J³eJemee³e

DeejeKe[e (Job designing) le³eej keÀjC³eemeeþer keÀjleele l³eecegues mebyebefOele
J³eJemee³eeleerue IeìkeÀeb®ee meJe¥keÀ<e DeY³eeme keÀjlee ³eslees. ÒeemleeefJekeÀ-J³eJemee³e
efveJe[u³eebvelej l³ee J³eJemee³eele jentve Deeveboe®es DeeHeueer keÀle&J³es Heej Hee[CeeN³ee
J³ekeÌleer keÌJeef®ele®e efomeleele. ³eeuee keÀejCe SkeÀ lej J³ekeÌleer®³ee veeJe[erMeer l³ee®ee
mebyebOe Demesue efkebÀJee J³eJemee³ee®³ee J³eJemLeeHeveeble DeLeJee ÒeMeemeve Jee Flej
 36

IeìkeÀebceO³es GCeerJee Demeleerue. keÀejCe keÀesCelesner Demees l³ee®ee HeefjCeece J³eJemee³eeJej,

ÒeieleerJej efveefM®ele neslees. J³ekeÌleeruee pej J³eJemee³e meceeOeeve ueeYeues lej leer J³ekeÌleer
DeeHeuee J³eJemee³e Glmeeneves keÀjles lesJne J³eJemee³e meceeOeeve cnCepes keÀe³e? J³eJemee³e
meceeOeeveeJej keÀesCel³ee IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe He[lees ³eeyeÎue Keeueerue ÒeceeCes efJeJes®eve
keÀjlee ³esF&ue.

3.5 J³eJemee³e meceeOeeve-mebkeÀuHevee, DeLe& (Meaning and

concept of Job satisfication)

Job Satisfication is the whole matrice of job factors that

make a person ‘like’ his work situation and be “willing” to head
for it with out distaste at the beginning of his work day.
‘J³eJemee³e/jespeieej meceeOeeve cnCepes J³eJemee³eeleerue meJe& IeìkeÀeb®ee SkeÀ SkeÀef$ele Demee
mee®ee keÀer p³eele J³ekeÌleeruee l³ee®es keÀe³e& (keÀe³e) DeeJe[les. DeeefCe keÀesCeleerner veeHebmeleer ve
oMe&efJelee megjJeeleerHeemetve Je ceveeHeemetve DeeHeu³ee keÀeceele Heg{ekeÀej Iesles. cnCepes®e J³ekeÌleeruee
DeeHeues keÀece DeeJe[Ces. l³eele ª®eer oMe&efJeCes (IesCes) DeeefCe keÀesCeleener $eeiee J³ekeÌle ve
keÀjlee, JewHeÀu³e YeeJeves efMeJee³e mJeeYeerceeveeves DeeefCe nmelecegKeeves DeeHeues keÀle&J³eHeej Hee[Ces
³eeyeeyeer J³eJemee³e meceeOeeve oMe&efJeleele. Lees[ke̳eele DeeHeu³ee J³eJemee³eele ª®eer IesTve
Deeveboer jenCes DeeefCe J³eJemee³ee®³ee ceeO³eceeletve lees J³eJemeele Glmeeneves keÀjC³eeme Òesefjle
nesCes cnCepes J³eJemee³e meceeOeeve nes³e.

J³eJemee³e meceeOeevee®eer JewefMe<ìîesë

1. J³ekeÌleer DeeefCe J³eJemee³e ³eele DeeveboerJe=Êeer ÒemLeeefHele nesles.
2. ³eMemJeer mecee³eespevee®eer Keeueerue leerve #es$es ner J³eJemee³e meceeOeeveeMeer efveie[erle
Demeleele.
(De) mJe-mecee³eespeve
(ye) meeceeefpekeÀ mecee³eespeve
(keÀ) keÀe³e& (work) mecee³eespeve

J³eJemee³e meceeOeevee®es cenÊJeë

1. pej J³ekeÌleer DeeHeu³ee J³eJemee³eeyeeyele meceeOeeveer Demesue lej l³ee®es ceeveefmekeÀ Deejesi³e
megjef#ele Demeles. leer J³ekeÌleer DeefOekeÀeefOekeÀ ®eebieu³ee opee&®es GlHeeove keÀjles l³eecegUs
J³eJemLeeHeveeuee, ceeuekeÀeuee DeefOekeÀ GlHevve efceUtve veHeÀe neslees.

2. keÀece ceO³es®e mees[tve peeCeeN³eeb®eer mebK³ee keÀceer nesles.

 37

3.6 J³eJemee³e meceeOeeveeJej ÒeYeeJe / HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ

(Factors affecting Job satisfication)

ceeie&oMe&keÀeuee ³eesi³e J³ekeÌleer Je ³eesi³e J³eJemee³e ³eeb®eer meebie[ IeeueeJeer ueeieles.

l³eecegUs J³ekeÌleeruee J³eJemee³e meceeOeeve efceUles. J³eJemee³e meceeOeevee mebyebefOele DeveskeÀ IeìkeÀ
ceeie&oMe&keÀeuee Heefj®e³ee®es DemeeJes ueeieleele. J³eJemee³e meceeOeevee®³ee IeìkeÀebyeeyele n@jsue
³eeves leerve ÒecegKe ÒekeÀejeb®eer ceeefnleer efoueer Deens. l³eeb®³ee cnCeC³eevegmeej ns leerve ÒecegKe
IeìkeÀ KeeueerueÒeceeCes-
(De) Jew³eeqkeÌlekeÀ IeìkeÀ.
(ye) J³eJemee³eebleie&le Demeuesues IeìkeÀ.
(keÀ) J³eJemLeeHeveeuee DeefOeHel³eeKeeueer Demeuesues IeìkeÀ.

(De) Jew³eeqkeÌlekeÀ IeìkeÀ (Personal factors):

1. efuebie (sex)ë

DeveskeÀ #es$eeleu³ee HeneCeerJeªve Demes efomeles keÀer Heg©<eebHes#ee ceefnuee DeeHeu³ee

J³eJemee³eele DeefOekeÀ keÀe³e&#ece Demeleele. keÀoeef®ele ceefnueeb®³ee DeeefLe&keÀ iejpee DeeefCe
cenÊJeekeÀeb#ee HeÀejMee peemle vemeeJ³eele.

2. DeJeuebyetve Demeuesues ueeskeÀ (Number of Dependants):

SKeeo³ee J³ekeÌleerJej DeJeuebyetve DemeCeejs ueeskeÀ pesJe{s peemle Demeleerue lesJe{s l³ee
J³ekeÌleer®es J³eJemee³e-meceeOeeve keÀceer Demeles.

3. Je³e (Age)ë

Je³e DeeefCe J³eJemee³e meceeOeeve ³eeb®ee mebyebOe lemee keÀceer keÀener J³eJemee³eele Jee{l³ee
Je³eeyejesyej J³eJemee³e meceeOeeve Jee{les lej keÀener J³eJemee³eele Jee{l³ee Je³eeyejesyej J³eJemee³e
meceeOeeve keÀceer nesles.

4. J³eJemee³eele keÀejCeerYetle nesCeeje JesU (Time on Job)ë

ne@ue (hall) DeeefCe keÀesuemìe[ (Kolostad) ³eeb®³ee celes efpelekeÀe peemle JesU
J³eJemee³eeJej Ke®e& keÀjeue eflelekesÀ peemle meceeOeeve efceUsue.

5. yegef×ceÊee (Intelligence):

yegef×ceÊes®³ee mleje®ee J³eJemee³e meceeOeeveeMeer mebyebOe Demelees DeLee&le yeg׳eebkeÀ

DeeefCe J³eJemee³e meceeOeeve ³eeb®³eele vesnceer®e mekeÀejelcekeÀ veeles (Positive) Demeles®e Demes
 38

veener. p³ee J³eJemee³eele yegef×ceÊes®ee HeÀejmee mebyebOe veener DeMee efþkeÀeCeer yegef×ceeve ceeCetme
vesceuee lej l³eeuee JewHeÀu³e ³esC³ee®eer Meke̳elee Demeles cnCetve yegef×ceÊee Demeuesueer J³ekeÌleer
³eesi³e efþkeÀeCeer Demee³euee nJeer.

6. efMe#eCe (Education):

ceesme& ves Heeb{jHesMee keÀeceieejeb®³ee J³eJemee³e meceeOeevee®eer HeenCeer kesÀueer Demelee

p³eeb®es ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe HetCe& Peeues veener DeMee J³ekeÌleer peemle meceeOeeveer Dee{Utve
Deeu³ee®es efomeues. Flej DeY³eemeele Demee mebyebOe Demeu³ee®es efometve ³esle veener lejer meg×e
J³eJemeeef³ekeÀ Hee$elee Demeuesu³ee ueeskeÀeb®eer efve³egkeÌleer ³eesi³e mlejeJej Peeu³eeme
megHejJee³ePejmeejKes keÌJeeefueìer kebÀì^esue®es keÀece efoues lej l³eeuee vewjeM³e ³esles. Goe.
BSC.BEd J³ekeÌleeruee D.Ed ®eer Jesleve ÞesCeer efoueer lej vewjeM³e ³esF&ue cnCetve ³eesi³e
J³eeJemeeef³ekeÀ Hee$elee Demeuesu³ee J³ekeÌleer®eer ³eesi³e Heoemeeþer efveJe[ Peeueer lej meceeOeeve
Jee{les.

3. J³eeqkeÌleceÊJe (Personality):

ceeveefmekeÀ¢<ìîee DemJemLe Demeuesues keÀeceieej DeefOekeÀ DemeceeOeeveer Demeleele.

p³ee J³ekeÌleer DeeHeu³ee menkeÀeN³eebvee peemle nJ³eenJ³eeMee Jeeìleele. l³ee J³ekeÌleer DeeHeu³ee
J³eJemee³eele DeefOekeÀ meceeOeeveer Demeleele.

(ye) J³eJemee³eebleie&le Demeuesues IeìkeÀ (Factors inherent in Job):

1. keÀecee®ee ÒekeÀej (Types of work):

keÀeceeleerue efJeefJeOelee J³eJemee³e meceeOeeve efceUJetve osles. SkeÀe®e ÒekeÀej®es keÀece

keÀìebUJeeCes nesles Je l³eeletve meceeOeeve keÀceer efceUles. DekegÀMeue keÀeceieejebHes#ee
J³eeJemeeef³ekeÀ¢<ìîee ÒeefMeef#ele Demeuesu³ee J³ekeÌleer DeefOekeÀ meceeOeeveer Demeleele.

2. J³eeJemeeef³ekeÀ keÀewMeu³e (skill):

J³eJemee³eeuee ueeieCeejs keÀewMeu³e J³eeqkeÌlekeÀ[s Demesue lej DeMeer J³ekeÌleer l³ee

J³eJemee³eele meceeOeeveer Demeles.

3. J³eeJemeeef³ekeÀ Òeefle<þe (Occupational Status)ë

J³eeJemeeef³ekeÀ Òeefle<þs®ee J³eeJemeeef³ekeÀ meceeOeeveeMeer peJeU®ee mebyebOe Deens Hej

J³eeJemeeef³ekeÀ Òeefle<þe cnCepes J³eJemee³e meceeOeeve veJns. G®®e HeoeJej Demeuesueer J³ekeÌleer
DeeHeu³ee J³eJemee³eeyeeyele meceeOeeveer Demesue®e Demes veener. ner Òeefle<þe keÀeceieej DeeHeu³ee
 39

keÀeceekeÀ[s keÀesCel³ee ¢<ìerves Heenlees ³eeJej®e kesÀJeU DeJeuebyetve vemeles lej p³ee®³ee celeeb®eer
DeeHeCe HeJee& keÀjlees l³ee J³ekeÌleer ³ee keÀeceekeÀ[s keÀesCel³ee ¢<ìerves Heeneleele ³eeJejner
DeJeuebyetve Demeles. osMeHejlJes ner J³eJemee³e Òeefle<þe yeoueles. jefMe³eele MeslekeÀN³eeuee peemleerle
peemle Òeefle<þe Deens Je JewÐekeÀer³e J³eJemee³e ®eJeL³ee ¬ebÀceekeÀebJej Deens.

4. GÐeesiee®ee efJemleej (DeekeÀej) (Size of Plant):

íesìîee J³eJemee³eeleerue keÀeceieejeb®es veerleerOew³e& DeeefCe J³eJemee³e meceeOeeve DeefOekeÀ

Dee{Utve Deeues Deens. DeMee íesìîee GÐeesieele keÀeceieej DeeHeu³ee Òeieleeryeeyele DeefOekeÀ
DeeMeeoe³eer Demeleele. DeeefCe keÀecekeÀepeele megOeejCee meg®eefJeleele.

(keÀ) J³eJemLeeHevee®³ee
DeefOeHel³eeKeeueer Demeuesues IeìkeÀ (Factor’s
Controlled by the management):

1. J³eJemeeef³ekeÀ megjef#elelee (Job Security):

J³eJemee³e meceeOeeveemeeþer veeskeÀjerleerue megjef#elelee ne HeÀej cenÊJee®ee IeìkeÀ Demelees

Demes DeeHeCeeme Dee{Utve ³esF&ue. Demegjef#eleles®³ee YeeJevesves DeveskeÀebvee Heíe[uesues Demeles.
DeLee&le DeHeJeeo cnCepes keÀe³ece veeskeÀjer Demeuesu³ee ÒeefMe#eerle J³ekeÌleer nes³e.

2. Jesleve (Salary):

Jeslevee®ee J³eJemee³e meceeOeeveeMeer efvekeÀì®ee mebyebOe Demeuee lejer l³eeJej®e

J³eJemee³e meceeOeeve DeJeuebyetve Demeles Demes veener. megjef#elelee, Òeieleer®³ee mebOeer,
l³ee®eyejesyej ³esCeejs DeefOekeÀ Jesleve ³eebvee HeieejeHes#ee DeefOekeÀ cenÊJe Deens.

3. Jeslevee J³eefleefjkeÌle meJeueleer (Fring benefits)ë

yeessveme, ceesHeÀle JewÐeekeÀer³e megefJeOee, YeefJe<³e efveJee&nefveOeer Fl³eeoer meJeueleer®eeb

J³eJemee³e meceeOeeveeMeer mebyebOe Demelees.

4. mebHeeove mebOeer (Opportunities of achivement):

efJeMes<eleë kegÀMeue keÀeceieejeb®³ee yeeyeleerle ne IeìkeÀ DeefOekeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ Deens.

p³eeuee Dee³eg<³eele efmLej mLeeJej Jne³e®es Deens DeMeeb®³ee ¢<ìerves efJekeÀemee®³ee mebOeervee
peemle cenÊJe Deens.

5. keÀecee®eer HeefjefmLeleer Je Deìer (Environment working condition):

 40

keÀecee®es leeme, keÀecee®es efþkeÀeCe, nJeeceeve, Gpes[ Jee³etefJepeve, p³ee ³eb$eeJej keÀece
keÀjeJe³ee®es Deens les ³eb$e lemes®e peyeeyeoejer DeeefCe Jeefj<þeb®ee DeeHeu³eeyeeyele Demeuesuee
¢<ìerkeÀesve ³eeJej J³eJemee³e meceeOeeve DeJeuebyetve Demeles.

6. menkeÀe³e& (Co-opration of workers)ë

pej DeeHeues menkeÀejer DeeHeu³ee efJe©× Demeleerue lej DeeHeues peerJeve $eemeoe³ekeÀ
nesles. KesUercesUer®³ee JeeleeJejCeele, DeeHeues menkeÀejer menkeÀe³e& oMe&efJele Demeleerue lej
J³eJemee³e meceeOeeve efceUles.

7. J³eJemLeeHeve - keÀce&®eejer mebÒes<eCe (Mangement-workers

Comunication):

J³eJemLeeHekeÀekeÀ[tve keÀce&®eeN³eebvee ceeefnleer efceUeJeer DeMeer keÀce&®eeN³eebveer F®íe

Demeles. DeeHeues keÀecekeÀepe keÀmes Deens Je l³eele keÀMee megOeejCee keÀjC³eele ³esleerue ns peeCetve
IesC³eeyeeyele®es Deewlmegke̳e Demeles lemes®e DeeHeu³ee GÐeesieeb®eer ceeefnleer keÀce&®eeN³eeuee DemeeJeer
Demes J³eJemLeeHekeÀeme Jeeìles ³ee oesnesleerue mebÒes<eCe pesJe{s ®eebieues lesJe{s J³eJemee³e meceeOeve
®eebieues.

3.7 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer- DeLe&, mebkeÀuHevee

J³eJemee³e ceeie&oMe&veele J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es Devev³emeeOeejCe cenÊJe Deens.

efkeÀyengvee J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer ner J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®ee Deelcee Deens cnCetve®e
efJeÐeeL³ee¥vee ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es mebkeÀueve Del³eble
GHe³egkeÌle þjles. Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleerle DeY³eeme¬eÀce keÀesCel³ee efþkeÀeCeer,
efkeÀleer keÀeueeJeOeer, HeÀer, Flej megefJeOee, YeefJe<³ekeÀeUeleerue veeskeÀjer®³ee mebOeer Fl³eeoer ceeefnleer
melele yeouele Demeu³eecegUs DeÐe³eeJele ceeefnleer ceeie&oMe&keÀebvee ceeefnleer DemeCes DeeJeM³ekeÀ
Demesle. efJeefJeOe J³eJemee³ee®es Hewuet, veeefJeC³elee Je Flej IeìkeÀebcegUs J³eJemee³ee®³ee DeveskeÀ
Debiee®es %eeve nesles DeeefCe ³eeletve®e efMe#eCee®es Je J³eJemee³e peerJevee®es efve³eespeve keÀjlee ³esCes
Meke̳e nesles cnCetve®e J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer ne ceeie&oMe&veeleerue cetueYetle Yeeie mecepeuee
peelees.

“Occupational Information is an accurate and usable information

about jobs and occupations” (jespeieej Je J³eJemee³e ³eeb®³eeefJe<e³eer De®etkeÀ DeeefCe
GHe³egkeÌle ceeefnleer cnCepes J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer nes³e.) -Mesì&ue (Shertle)

³ee ceeefnleerle Keeueerue yeeyeeR®ee meceeJesMe neslees. -

1. efJeefJeOe GÐeesieOebos Je keÀejKeeveoejer efJe<e³ekeÀ ceeefnleer
2. J³eJemee³e-peieleeleerue ÒeJeen.
 41

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer cnCepes DeMeer ceeefnleer keÀer peer SKeeos Heo, keÀece (Job)
DeLeJee J³eJemee³eeMeer mebyeefOele Demeles DeeefCe efle®ee GHe³eesie J³ekeÌleeruee J³eJemee³e
efveJe[C³eemeeþer neslees.
J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer Debleie&le GÐeesie, Òeef¬eÀ³ee, ÒeefMe#eCe megefJeOee, leL³es (facts.),
³eeb®ee meceeJesMe neslees. ÞeefcekeÀeb®³ee ceeieCeer vegmeej ner ceeefnleer HegjefJeueer peeles.
J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleerle J³ekeÌleer®³ee #eceleeb®ee DeY³eeme, DeefYe³eesi³elee, J³ekeÌleer®³ee,
keÀeceieejeb®³ee DeLeJee J³eJemee³e MeesOeCeeN³ee®³ee JewefMe<ìîeeb®ee (Characteristics)
DeY³eeme ³eeb®ee meceeJesMe nesle veener.

``J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer ne Meyo J³eeJemeeef³ekeÀ meeefnl³eele J³eeHekeÀ DeLee&ve

JeeHejC³eele ³eslees. ³ee ceeefnleer®ee mebyebOe J³eJemee³e ÒeJesMeeme DeeJeM³ekeÀ ceeefnleer, ye{leer,
Deejesi³e, DeHeIeele osC³eele ³esCeejer vegkeÀmeeve YejHeeF&, megefJeOee, J³eJemee³ee®³ee Deìer,
J³eJemee³e DeLeJee J³eJemee³e mecetn ³eeb®³eeMeer Demelees.'' - je³eesefueve S®e. Sce. Je Met[j
(Riolen H.M. & Schuder)(Encyclopaedia of Modern Education).

3.8 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®eer iejpe (Make Guidance

Informative):

1. ceeie&oMe&ve ns ceeefnleer HetCe& keÀjC³eemeeþer - (Make Guidance

Informative):

J³eeqkeÌleuee l³ee®³ee keÀe³ee&efJe<e³eer (Jobs), pesLes ÒeefMe#eCe mebmLee Deens lesLeerue

keÀecee®³ee Òeef¬eÀ³esefJe<e³eer (work processes), ÒeefMe#eCee®³ee DeeMe³eeyeÎue (content),
ÒeefMe#eCeeveblej jespeieeje®es efþkeÀeCe ceeefnleer nesC³eemeeþer, mejemejer GlHeVe, J³eJemee³eeleerue,
jespeieejeleerue YeefJe<³eeyeeyele lejletoer J³eJemee³ee®ee opee& ³ee yeeyeer ceeefnleer Peeu³ee veenerle
lej J³ekeÌleer efle®³ee #eceleeb®es cetu³eceeHeve efleuee nJ³ee DemeCeeN³ee J³eJemee³eemeboYee&le,
keÀe³e&meboYee&le keÀmes keÀª MekesÀue? cnCetve ceeie&oMe&ve ner Òeef¬eÀ³ee ceeefnleerHetCe& keÀjC³eemeeþer
J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®eer iejpe Yeemeles.

2. J³eJemee³ee®eer Òeeflecee peeCetve IesC³eemeeþer (To know image of

Occupations):

efJeefMe<ì J³eJemee³ee®eer Òeeflecee meceepeceveele Je mJele뮳ee ceveele keÀe³e ns peeCetve

IesC³eemeeþer DeeefCe efJeefJeOe J³eJemee³eeb®es cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer
GHe³egkeÌle þjles. J³ekeÌleerves J³eJemee³eeyeeyele Iesleuesu³ee Deboepes efveCe&³ee®eer He[leeUCeer keÀªve
IesC³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer DeeJeM³ekeÀ Demeles.

3. J³ekeÌleeruee Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ efve³eespeveeme mene³³eYetle nesC³eemeeþer

(Help in Educational & Vocational Planning):
 42

ÒeefMe#eCe, J³eJemee³e ³eeleerue iewjJeepeJeer HegjJeþe, ceeefnleer efceUeu³eecegUs JesUer®e

ìeUlee ³eslees cnCetve jespeieeje®³ee mebOeer DeeefCe J³ekeÌleer ³eeleerue yesyeveeJe (celeYeso) ìeUlee
³eslees. J³ekeÌleeruee Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ efve³eespeveeme mene³³eYetle nesC³eemeeþer, megueYe
nesC³eemeeþer ceeefnleer®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.

4. pegves ÒeefMe#eCe, Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀce DeÐe³eeJele keÀjC³eemeeþer DeeefCe veJ³ee

ÒeefMe#eCee®ee efJekeÀeme meeOeC³eemeeþerë

(To Help revise the old course & develop the New ones).
keÀener otjieeceer ®eeueCeejs J³eJemee³e ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀce keÀeueeblejeves DeÐe³eeJele jenle veenerle
l³eeb®eer veJ³eeves j®evee Je efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer J³eJemee³e ceeefnleer GHe³eesieer þjles. l³eemeeþer
¿ee ceeefnleer®es mebkeÀueve, JeieeakeÀjCe, ¬eÀceJeej mebûen F. yeeyeer keÀjeJ³ee ueeieleele.

5. jep³e Je keWÀêemejkeÀejuee jespeieej HegjefJeC³eemeeþerë

Yeejleele keWÀêer³e HeeleUerJej jespeieeje®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. keÀesCekeÀesCel³ee

efJeYeeieele keÀesCeles jespeieej GHeueyOe Deensle l³ee®es ÒeefMe#eCe keÀesþs efoues peeles, efkeÀleer
keÀeceieej veeskeÀj efkebÀJee efMekeÀeT GcesoJeebje®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. jep³e HeeleUerJejerue
mebmLeevee, Keel³eebvee osKeerue jespeieej HegjJeeJee ueeielees l³eemeeþer ceeefnleer®eer iejpe Yeemeles.
Goe. jespeieej Je mJe³ebjespeieej ceeie&oMe&ve keWÀêeÜejs ns keÀe³e& kesÀues peeles.

6. J³eJemee³e Je J³ekeÌleer ³eeb®eer meebie[ë

J³eJemee³e Je lees J³eJemee³e keÀjCeejer J³ekeÌleer ³eeb®eer meebie[ IeeueC³eemeeþer ner

ceeefnleer GHe³eesieer He[les.

7. J³eJemee³eeefYecetKe DeY³eeme¬eÀcee®eer DeeKeCeerë

Mew#eefCekeÀ mebmLeebvee J³eJemee³eefYecegKe DeY³ee¬eÀce DeeKeC³eemeeþer efn ceeefnleer

GHe³eesieer He[les.

8. efJeÐeeL³ee¥uee ³eesi³e DeMee J³eJemee³eele HeoeHe&Ceë

efJeefMe<ì J³eJemee³eele ÒeJesMe keÀjC³eemeeþer, DeeJeM³ekeÀ ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀceemeeþer

efJeÐeeL³ee¥®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer ner ceeefnleer DeeJeM³ekeÀ Demeles.

9. GÐeesiepelee®eer DeesUKeë

³ee ceeefnleercegUs GÐeesiepeieleeleerue YeefJe<³e-keÀeueerve ÒeJeeneb®ee Deboepe

yeebOeC³eemeeþer neslees.
 43

10.DekegÀMeue J³ekeÌleeRvee ÒeefMe#eCe osC³eemeeþer ner ceeefnleer GHe³egkeÌle þjlesë

Goe. + 2 mlejeJejerue efkeÀceeve keÀewMeu³eeJej DeeOeeefjle efMe#eCe¬eÀce, MCVC

F.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1. J³eJemee³e meceeOeevee®e DeLe& efuene
2. J³eJemee³e efJeMues<eCee®ee DeLe& efuene.
3. J³eeJemee³eerkeÀ ceeefnleer ®ee DeLe& efuene.

3.9 meejebMe

SKeeÐee J³eJemeeleerue ³eMe peeCetve IesC³eemeeþer, jespeieej De®etkeÀHeCes peeCetve

IesC³eemeeþer, J³eJemee³e efJeMues<eCee®eer iejpe DemeCes, SKeeÐee J³eJemee³eeleerue keÀe³ex, keÀle&J³es
DeeefCe peyeeyeoeN³ee ³eeb®es ef®eefkeÀlmekeÀ cetu³eceeHeve keÀjCes cnCepes J³eJemee³e efJeMues<eCe nes³e.
SKeeoe J³eJemee³e J³ekeÌleer Deeveboer Je=Êeerves keÀjerle Demesue, l³eele ª®eer oMe&Jeerle Demesue,
DeeHeues keÀle&J³e J³eJeefmLele Heej Hee[le Demesue lej DeMee J³ekeÌleerkeÀ[s J³eJemee³e meceeOeeve
Deens Demes cnCeleele. J³ekeÌleer®³ee J³eJemee³e meceeOeeveeJej keÀener Jew³ekeÌleerkeÀ IeìkeÀ, J³ekeÌleerves
efveJe[uesu³ee J³eJemee³eebleie&le IeìkeÀ DeeefCe J³eJemLeeHevee®³ee DeeefOeHel³eeKeeueer Demeuesues
IeìkeÀ Demes efJeefJeOe IeìkeÀ ÒeYeeJe Ie[Jetve DeeCeleele.
jespeieej DeLeJee J³eJemee³eemebyebOeer De®etkeÀ ceeefnleer cnCepes®e J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer
nes³e. J³ekeÌleer®eer ceeie&oMe&ve ef¬eÀ³ee DeLe&HetCe& keÀjC³eemeeþer J³ekeÌleer DeeefCe J³eJemee³e ³eeb®eer
meebie[ IeeueC³eemeeþer J³ekeÌleeruee J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®eer iejpe Demeles.

3.10 mJeeO³ee³e ÒeMve

1. J³eJemee³e efJeMues<eCe cnCepes keÀe³e? J³eJemee³e efJeMues<eCe keÀjCes iejpes®es Deens les mHe<ì
keÀje.
2. J³eJemee³e meceeOeevee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀªve J³ekeÌleer®³ee J³eJemee³e meceeOeeveeJej
keÀesCekeÀesCeles IeìkeÀ ÒeYeeJe keÀjleele ³ee IeìkeÀeb®es meefJemlej JeCe&ve keÀje.
3. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer cnCepes keÀe³e? J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®eer DeeJeM³ekeÀlee mHe<ì
keÀje.
4. J³eJemee³e efJeMues<eCee®es cenÊJe efJeMeo keÀje.
õõõõõõõõ
 44

efJeefYeVe ÒekeÀej®³ee #ecelee DemeCeeN³ee cegueeb®es

(DeHeJeeoelcekeÀ cegueeb®es) ceeie&oMe&ve
(Guidance of the Differrently-Abled students)
(De) efJeefYeVe ÒekeÀej®³ee #ecelee DemeCeeN³ee cegueeb®es (DeHeJeeoelcekeÀ cegueeb®es) ceeie&oMe&ve-
ÒeefleYeeMeeueer, ceboDeO³e³eveeLeea, DeO³e³eve De#ece (Jee®eve De#ece, uesKeve De#ece,
ieCeveDe#ece) yeeuekeÀeb®eer DeesUKe. (ye) cegK³eÒeJeenerkeÀjCe DeeefCe efJeefYeVe ÒekeÀej®³ee #ecelee
Demeuesu³ee cegueebvee DeeOeej (mene³³ekeÀ/HegjkeÀ) mesJee.
(a) Guidance of the Differntly – Abled students – Gifted, Slow
Learners, Leaning Disabilities (Dyslexa, Dysgraphia, Discalculia)
Identification. (b) Mainstreaming and providing support services to
Differently Abled Students.

IeìkeÀ j®evee
4.0 GefÎäs
4.1 ÒemleeJevee
4.2 ÒeefleYeeMeeueer yeeuekeÀeb®eer mebkeÀuHevee, DeesUKe DeeefCe ceeie&oMe&ve
4.3 ceboDeO³e³eveeLeea yeeuekeÀeb®eer mebkeÀuHevee, DeesUKe DeeefCe ceeie&oMe&ve
4.4 DeO³e³eve De#ece yeeuekeÀeb®eer mebkeÀuHevee, DeesUKe DeeefCe ceeie&oMe&ve
4.4.1 Jee®eve De#ece yeeuekeÀeb®eer mebkeÀuHevee, DeesUKe DeeefCe ceeie&oMe&ve
4.4.2 uesKeve De#ece yeeuekeÀeb®eer mebkeÀuHevee, DeesUKe DeeefCe ceeie&oMe&ve
4.4.3 ieefCeleer (ieCeve) De#ece yeeuekeÀeb®eer mebkeÀuHeve, DeesUKe DeeefCe
ceeie&oMe&ve.
4.5 cegK³eÒeJeenerkeÀjCe DeeefCe efJeefYeVe ÒekeÀej®³ee #ecelee Demeuesu³ee cegueebvee DeeOeej
(mene³³ekeÀ/HegjkeÀ) mesJee.
4.5.1 cegK³eÒeJeenerkeÀjCe DeLe& DeeefCe iejpe
4.5.4 efJeefYeVe ÒekeÀej®³ee #ecelee Demeuesu³ee cegueebvee mene³³ekeÀ mesJee
4.7 meejebMe
4.8 mJeeO³ee³e-ÒeMve
 45

4.0 GefÎäs

³ee IeìkeÀe®³ee Jee®eveeveblej legcneuee Keeueerue iees<ìer meeO³e nesleerue.

1) ÒeefleYeeMeeueer yeeuekeÀeb®eer JewefMe<ìîes ³eeoerke=Àle keÀjlee ³esleerue.
2) ÒeefleYeeMeeueer yeeuekeÀeb®³ee ceeie&oMe&vee®es JeCe&ve keÀjlee ³esF&ue.
3) ceboDeO³e³eveeLeea yeeuekeÀeb®eer JewefMe<ì³es ³eeoerke=Àle keÀjlee ³esleerue.
4) ceboDeO³e³eveeLeea yeeuekeÀeb®³ee ceeie&oMe&vee®es JeCe&ve keÀjlee ³esF&ue.
5) DeO³e³eve De#ece yeeuekeÀeb®eer JewefMe<ìîes meebielee ³esleerue.
6) Jee®eve De#ece yeeuekeÀeb®eer JewefMe<ìîes meebielee ³esleerue.
7) Jee®eve De#ece yeeuekeÀeb®³ee ceeie&oMe&vee®es JeCe&ve keÀjlee ³esF&ue.
8) uesKeve De#ece yeeuekeÀeb®eer JewefMe<ìîes ³eeoerke=Àle keÀjlee ³esleerue.
9) uesKeve De#ece yeeuekeÀeb®eer ceeie&oMe&vee®es JeCe&ve keÀjlee ³esF&ue.
10) ieefCeleer (ieCeve) De#ece yeeuekeÀeb®eer JewefMe<ìîes ³eeoerke=Àle keÀjlee ³esleerue.
11) ieefCeleer (ieCeve) De#ece yeeuekeÀeb®³ee ceeie&oMe&vee®es JeCe&ve keÀjlee ³esleerue.
12) cegK³e ÒeJeenerkeÀjCee®ee DeLe& meebielee ³esF&ue.
13) cegK³e ÒeJeenerkeÀjCee®eer DeeJeM³ekeÀlee efJeMeo keÀjlee ³esF&ue.
14) efJeefYevve #ecelee Demeuesu³ee yeeuekeÀebmeeþer DemeCeeN³ee DeOeej/HetjkeÀ mesJeeb®es
mHe<ìerkeÀjCe keÀjlee ³esF&ue.

4.1 ÒemleeJevee

MeeUsleerue efJeÐeeL³ee¥®es efvejer#eCe kesÀu³eeme yengleebMe efJeÐeeLeea meJe&meeOeejCe

Demeleele. lej keÀener efJeÐeeLeea meJe&meeOeejCe efJeÐeeL³ee¥Hes#ee efvecve mlejeJej Demeleele.
Òel³eskeÀ efJeÐeeLeea ne SkeÀ ogmeN³eeHes#ee efYeVe Demelees. l³eeb®³eeleerue ner efYeVelee MeejerefjkeÀ,
ceeveefmekeÀ, yeewef×keÀ Fl³eeoer ÒekeÀej®eer Demeles. DeMee ÒekeÀej®eer efYeVelee Demetvener efJeÐeeLeea
cnìues keÀer, l³eeb®³eele keÀener efkeÀceeve meceevelee DeHesef#ele Demeles. ¿ee DeHes#eebvee mecetn
Òeefleceeve cnCeleele. mecetnÒeefleceeveevetmeej DeHesef#ele DemeCeeN³ee iegCeJewefMe<ìîeebHes#ee keÀceer
efkebÀJee DeefOekeÀ iegCe Jee iegCemecetn keÀener efJeÐeeL³ee¥®³eele Dee{Ulees. p³ee efJeÐeeL³ee&®³eele
mecetn ÒeefleceeveeHes#ee keÀceer efkebÀJee DeefOekeÀ iegCe Dee{Uleele l³eebvee Demeeceev³e-DeHeJeeoelcekeÀ
cegues Demes cnCeleele. `Sp³etkesÀMeveue mee³ekeÀe@uee@peer' ³ee HegmlekeÀele pes. F&. Jee@ues uekeÌueerve
³eebveer DeHeJeeoelcekeÀ cegueeb®eer J³eeK³ee kesÀueer Deens leer DeMeer ``keÀesCel³eener meeceev³e
MeeUsleerue 10 ìkeÌkesÀ efJeÐeeLeea ns l³eeb®³ee MeeUsleerue 90 ìkeÌkesÀ efJeÐeeL³ee¥Hes#ee Mew#eefCekeÀ,
ceeveefmekeÀ, meeceeefpekeÀ¢<ìîee v³etvelece Demeleele, DeMee cegueebvee DeHeJeeoelcekeÀ cegues Demes
cnCeleele. ''

ceevemeMeem$e%eebveer DeHeJeeoelcekeÀ cegueeb®es leerve ÒekeÀej kesÀues Deensle.

1) yeewef×keÀ / %eeveelcekeÀ mlejevegmeej DeHeJeeoelcekeÀ cegues,
2) MeejerjerkeÀ mlejevegmeej DeHeJeeoelcekeÀ cegues,
3) meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ mlejevegmeej DeHeJeeoelcekeÀ cegues,
 46

¿ee JeieeakeÀjCeeleerue Heefnu³ee ÒekeÀej®eer DeHeJeeoelcekeÀ cegues DeeHeCe ¿ee IeìkeÀe®ee

DeY³eemeCeej Deenesle.
• yeewef×keÀ / %eevelcekeÀ mlejevegmeej DeHeJeeoelcekeÀ cegues ³ee ÒekeÀejele ³esCeejer cegues
Keeueerue ÒeceeCes leerve ÒekeÀejele efJeYeeieueer peeT MekeÀleele.
1) DeueewefkeÀkeÀ / ÒeefleYeeMeeueer cegues.
2) cebo DeO³e³eveeLeea yeeuekesÀ
3) DeO³e³eve De#ecelee Demeuesueer cegues.

4.2 ÒeefleYeeMeeueer yeeuekeÀebMeer mebkeÀuHevee, DeesUKe DeeefCe ceeie&oMe&ve

ÒeefleYeeMeeueer yeeuekeÀeb®eer mebkeÀuHeveeë

ÒeefleYeeMeeueer cegues yeewef×keÀ, mepe=veMeerue, keÀueelcekeÀ, vesle=lJe #ecelee efkebÀJee

efJeefMe<ì Meeues³e #es$eebceO³es G®®e keÀe³e&#eceles®es HetjeJes osleele Je ¿ee #ecelee efJekeÀefmele
keÀjC³eemeeþer ueeieCeeN³ee mesJee meJe&meeOeejCe MeeUebceO³es GHeueyOe vemeleele. keÀener
ceevemeMee%eeb®³ee celes yegef×iegCeebkeÀ 130 ®³ee Jej Demeuesueer cegues ÒeefleYeeMeeueer cegues cnìueer
peeleele lej keÀeneR®³eeceles 140 ®³ee Jej iegCe Demeuesueer cegues ÒeefleYeeMeeueer cnìueer peeleele.

ÒeefleYeeMeeueer yeeuekeÀeb®eer ue#eCes (DeesUKe) - ÒeefleYeeMeerue cegueebceO³es KeeueerueÒeceeCes

JewefMe<ìîes efometve ³esleele.

MeejerjerkeÀ JewefMe<ìîes - ³ee cegueebceO³es DemeCeeN³ee G®®elece MeejerjerkeÀ #ecelee KeeueerueÒeceeCes

Deensle.

1) pevceleë Jepeve Je Gb®eer peemle DemeCes.

2) DeHesef#ele Je³ee®³ee Deieesoj ®eeueCes Je yeesueCe efometve ³esles.
3) G®®e keÀejkeÀ #ecelee Demesle.

yeewef×keÀ JewefMe<ìîesë

1) G®®ecele yegef×iegCeebkeÀ (140 ®³ee Jej Demelees.)

2) DekeÀeueer yeewef×keÀ Jee{ Peeuesueer efometve ³esles.
3) G®®e Òeleer®³ee Meeues³e, DeO³eve ke=Àleer Dee{Uleele.
4) G®®e opee&®³ee Decetle&, Jew®eejerkeÀ, keÀe³e&keÀjCeYeeJeelcekeÀ, meeceev³eerkeÀjCeelcekeÀ,
efìkeÀelcekeÀ Je ÒeeflemeeoelcekeÀ efJe®eej Òeef¬eÀ³ee DeeefCe mepe=veMeeruelee Dee{Ules.

J³ekeÌleercelJe JewefMe<ìîesë
1) ÒeefleYeeMeeueer cegues peemle keÀªve cenlJeekeÀeb#eer Demeleele.
 47

2) l³eeb®³eeceO³es G®®e opee&®³ee ÒesjCee DeeefCe Glmeen Dee{Ulees.

3) DeMeer cegues DeefOekeÀ YeeJeveeJeMe Demeleele.
4) mJele뮳ee Je³eeHes#ee ceesþîee cegueebyejesyej KesUCes Hemebo keÀjleele.

ÒeefleYeeMeeueer cegueeb®es ceeie&oMe&ve - ³eemeeþer oesve cenlJee®es ¢<ìerkeÀesve Het{erueÒeceeCes

Deensle.

1) iefleceevelee-ieleerÒeceeCes efMe#eCe (Acceleration):

DeMee cegueebvee Keeme efMe#eCe osC³ee®eer iejpe Demeles. meJe&meeceev³eebHes#ee l³eebvee

Jej®³ee Jeiee&le ÒeJesMe osCes, l³eebvee l³eeb®³ee ieefleÒeceeCes Heg{®³ee mlejeJej peeT osCes, ¿ee
ÒekeÀej®eer Keeme Ghee³e ³eespevee kesÀueer peeT MekeÀles.

2) mece=× DeY³eeme¬eÀce (enrichment)ë

Flej cegueebvee Demeuesu³ee DeY³eeme¬eÀceeHes#ee DeefOekeÀ mece=× DeY³eeme¬eÀce GHeueyOe

keÀªve osCes, p³eecegUs l³eebvee l³ee®e Jeiee&le jentvener efJeMes<e DeO³e³eve keÀjC³ee®eer mebOeer ÒeeHle
nesF&ue.

lemes®e yeewef×keÀ Je ceeveefmekeÀ #ecelesvegmeej DeO³eeHeve, DeO³e³eve He×le Je

JesieJesieȳee ÒekeÀej®es mJeeO³ee³e, GHe¬eÀce Òe³eesie keÀjCes ³eemeejK³ee mebOeer GHeueyOe keÀªve
osTve l³eeuee mJeleë®eer %eeve #ecelee, DeekeÀueve#ecelee ³eeb®ee efJekeÀeme keÀjC³eeme Òeeslmeenve
Je mebOeer efceUJetve osCes meeO³e nesles.

GHejeskeÌle Ghee³eebJ³eefleefjkeÌle ¿ee ÒeefleYeeMeeueer cegueebvee ceeie&oMe&ve keÀjleebvee Keeueerue

Ghee³e³eespeves®ee JeeHej osKeerue keÀjlee ³esF&ue.
1) l³eeb®es JewefMe<ìîe efvejer#eCee®³ee DeeOeejeJej ÒeefleYeeMeeueer cegues DeesUKeeJeerle.
2) yeg×erceÊee ®ee®eCeer®ee GHe³eesie keÀjeJee.
3) He=LeëkeÀjCeelcekeÀ %eeve GHeueyOe keÀªve ÐeeJes.
4) ÒeMve /mecem³ee mees[JeC³ee®³ee He×leer®ee JeeHej keÀjeJee.
5) keÀuHeveelcekeÀ efJe®eej / mepe=veMeerue efJe®eej keÀjC³ee®eer mebOeer ÐeeJeer.
6) mJeleb$e Je mJe³ebDeO³e³eve He×leer JeeHeje®eer mebOeer ÐeeJeer.
7) efJeMes<e Òeeslmeenve ÐeeJes.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) ÒeefleYeeMeeueer yeeuekeÀeb®eer J³eeK³ee efuene.
2) ÒeefleYeeMeeueer yeeuekeÀeb®eer ue#eCes ³eeoerke=Àle keÀje.
 48

3) ÒeefleYeeMeeueer yeeuekeÀebvee ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer Ghee³e met®eJee.

4.3 ceboDeO³e³eveeLeea yeeuekeÀeb®eer mebkeÀuHevee, DeesUKe DeeefCe ceeie&oMe&ve

ceboDeO³e³eveeLeea yeeuekeÀeb®eer mebkeÀuHeveeë

ceboDeO³eveeLeea®³ee efJeMes<e Mew#eefCekeÀ iejpee Demetvener, efJeMes<e Mew#eefCekeÀ

ÒeCeeueerceO³es J³eJeefmLele yemet MekeÀle veenerle. (ce@keÀefceueve, ûesMeve, yeesefme³eve DeeefCe ue@yejesme,
1998)

ceboDeO³e³eveeLeea yeeuekeÀeb®eer DeesUKeë

ceboDeO³e³eveeLeea yeeuekeÀeb®eer JewefMe<ìîes KeeueerueÒeceeCes Deensle.

1) l³eeb®es #ecelee keÀe³e& ue#eCeer³e mebHeeove HeeleUer®³ee Keeueer Dee{Uttve ³esles.
2) DeHeefjHekeÌJe DeblejJew³eeqkeÌlekeÀ mebyebOe efometve ³esleele.
3) yengmeesHeeve efveoxMeerle met®evee mecepeC³eele De[®eCe efometve ³esles.
4) Jele&ceeve keÀeUele peieleele DeeefCe otjieeceer O³es³es vemeleele.
5) J³eJemLeeHeveelcekeÀ keÀewMeu³es, %eeve nmleeblejCe. ³eeyeeyele keÀceer keÀe³e&ÒeCeeJe Demeleele.
6) mebHeeokeÀ ®ee®eC³eebceO³es meelel³eeves keÀceer iegCe efceUefJeleele.
7) mJe-mebkeÀuHevee $eÝCeelcekeÀ efomeles.
8) yengleebMe keÀe³ex nUtnUt keÀjleele.
9) ce³ee&efole MeeeqyokeÀ #ecelee Dee{Utve ³esles.

ceboDeO³e³eveeLeea yeeuekeÀebvee ceeie&oMe&ve ë

1) efveoxMeve Je met®eveebceO³es meesH³ee Meyoeb®ee JeeHej keÀjeJee.

2) ojjespe®es cetu³eceeHeve I³eeJes.
3) keÀþerCe keÀe³ee¥®es efJeMues<eCe keÀªve, íesìîee íesìîee Hee³eN³eebceO³es efJeYeeietve I³eeJes.
4) ³eesi³e Òeeflemeeo efceUC³eemeeþer yengFbêer³e DevegosMeevee®ee GHe³eesie keÀjeJee.
5) keÀece keÀjC³eemeeþer Meeble peeiee GHeueyOe keÀªve ÐeeJeer.
6) l³eeb®³ee meeceL³ee¥Jej Yej ÐeeJee. JeejbJeej mlegleer®ee GHe³eesie keÀjeJee.
7) l³eeb®es Ie[s íesìs þsJeeJesle. keÀe³e& keÀje³e®eer JesU ce³ee&efole þsJeeJeer.
8) DeO³e³eve jbpekeÀ, cepesMeerj DeeefCe Deejeceoe³ekeÀ keÀjeJes.
9) Decetle& GHe¬eÀceebSsJepeer DeLe&HetCe& DeeefCe cetle& GHe¬eÀce GHeueyOe keÀªve ÐeeJes.
10) DeMee cegueeb®³ee meelel³eeves mebHekeÀe&le jneJes.
 49

ceboDeO³e³eveeLeea yeeuekeÀebvee efJeMes<e MeeUebceO³es veener lej meeceev³e MeeUebceO³es®e l³eeb®³ee

iejpeeb®eer Hetle&lee kesÀueer peeT MekeÀles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) ceboDeO³e³eveeLeea yeeuekeÀeb®eer J³eeK³ee efuene.
2) ceboDeO³e³eveeLeea yeeuekeÀeb®³ee JewefMe<ìîeeb®eer ³eeoer keÀje.
3) ceboDeO³eveeLeea yeeuekeÀeb®³ee ceeie&oMe&vee®es Ghee³e met®eJee.

4.4 DeO³e³eve De#ece yeeuekeÀeb®eer mebkeÀuHevee DeeefCe DeesUKe

(Learning Disabilities - LD)

• DeO³e³eve De#eCe yeeuekeÀeb®eer mebkeÀuHevee DeeefCe DeO³e³eve De#ecelee (LD)ë

ceWotceO³es efvecee&Ce Peeuesu³ee oes<eecegUs J³eeqkeÌle®³ee ceeefnleer ûenCe keÀjCes, j®evee keÀjCes,
meb®e³e keÀjCes ³ee #eceleebceO³es De[LeUe ³esTve l³eeceO³es keÀcelejlee efvecee&Ce nesles.

1) DeO³e³eve De#ece cegueeb®ee yeg×er iegCeebkeÀ meJe& meeceev³e cegueebSJe{e DeLeJee l³eeHes#ee Lees[e
peemle®e Demelees.
2) l³eeb®³eele DeebOeUsHeCee efkebÀJee yeefnjsHeCee meejKes oes<e vemeleele.
3) ®eebieu³ee JeeleeJejCeele l³eeb®es Heeueve Peeuesues Demesle.

• DeO³e³eve De#ece yeeuekeÀeb®eer JewefMe<ìîe/ ue#eCes/ DeesUKeë

DeO³e³eve De#eCe yeeuekeÀeb®eer JewefMe<ìîes Keeueerue ÒeceeCes Deensle.-

1) DeO³e³eve De#eceles®ee Jee®eve, uesKeve, yeesueCes, ieefCele DeekeÀ[scees[ keÀjCes ³eemeejK³ee

#eceleebJej HeefjCeece nesT MekeÀlees.
2) efveoeveelcekeÀ Hejer#eCe, ³eesi³e ceO³emLeer DeeefCe Heeefþbyee DeO³e³eve De#ece cegueebvee
Del³eeJeM³ekeÀ Deens.
3) DeO³e³eve De#ecelee yengleskeÀ JesUe ígHee De[LeUe Deens. l³eecegUs DeO³e³eve De#ece cegues
menpeHeCes DeesUKeueer peeT MekeÀle veenerle.
4) ner DeJemLee HetCe&HeCes yejer nesT MekeÀle veener HeCe efJeMes<e nmle#esHeeveer l³ee®es vegkeÀmeeve
yeN³ee®e ÒeceeCeele ìeUlee ³esles.
 50

DeO³e³eve De#eceles®es ÒekeÀej leerve Dee{Uleele.

1) Jee®eve De#ecelee (Dyslexia)
2) uesKeve De#ecelee (Dysgraphia)
3) ieefCeleer (ieCeve) De#ecelee (Dyscalculia)

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) DeO³eve De#ece yeeuekeÀeb®eer ue#eCes efuene.
2) DeO³e³eve De#eceles®es ÒekeÀej keÀesCeles Deensle?

4.4.1 Jee®eve De#ece yeeuekeÀeb®eer mebkeÀuHevee, DeesUKe DeeefCe ceeie&oMe&ve ë

Jee®eve De#ece yeeuekeÀeb®eer (Dyslexia) mebkeÀuHeveeë

`ef[meueskeÌmeer³ee' ¿ee Meyoe®ee DeLe& Deens. Jee®eve keÀjC³eele efkebÀJee Jee®ee³euee

efMekeÀC³eele ³esCeejer De[®eCe.

ef[meueskeÌmeer³ee ne Meyo F. me. 1887 ceO³es pece&veer®³ee ©[e@uHeÀ yeefue&ve ¿eebveer

Heefnu³eeboe JeeHejele DeeCeuee.

Jee®eve De#ecelee ner Jee®eleevee ³esCeeN³ee De[®eCeercegUs ÒekeÀì nesles Kejs lej HegjsMeer
DeLeJee l³eeHes#ee peemle yeg×erceÊee DeeefCe meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ mebOeer GHeueyOe Demetvener
ner De#ecelee DemeCeeN³ee cegueeb®³ee ceveele HeejbHeeefjkeÀ efMe#eCeeyeÎue / DeO³e³eveeefJe<e³eer
efleìkeÀeje DeLeJee veeJe[ efvecee&Ce Peeuesueer efometve ³esles.

Jee®eve De#ece cegueeb®eer JewsefMe<ìîesë

1) Jee®eve De#ecelee DeefOekeÀ JesUsuee cegueebceO³es Dee{Ules. Jee®eve De#ece cegueer DeeefCe
cegueeb®es ÒeceeCe 1ë4 Demes Demeles.
2) Mejemejer efkebÀJee mejemejer Hes#ee ner yeeuekesÀ DeefOekeÀ yeg×erceeve efometve ³esleele.
3) DeekeÀueveeceO³es De[®eCeer efometve ³esleele, SKeeÐee Heefj®ísoe®ee DeLe& mecepele veener.
4) Yee<eCeele De[®eCeer Goe. leeslejsHeCee F. efometve ³esleele.
5) kegbÀìgyeeleerue Flej meom³eebceO³es osKeerue DeMee De[®eCeer efometve ³esleele.
6) [eJ³ee GpeJ³ee efoMeebyeeyele mebYe´ce efometve ³eslees.
 51

7) ÒeeLeefcekeÀ Jeiee&le SkeÀ keÀ#es Keeueerue keÀe³ex mebHeeovelee efomeles lej G®®e Jeiee&ceO³es oesve
efkebÀJee DeefOekeÀ Keeueerue keÀe³e& mebHeeovelee Dee{Ules.
8) ¢M³e mle=leerceOeerue De[®eCeercetUs Meyoebleerue De#ejeb®ee ¬eÀce ue#eele þsJetve DeeþJeC³eele
De[®eCe ner MeyouesKeveelener ³esles.

Jee®eve De#ece yeeuekeÀebvee ceeie&oMe&veë

DeMee cegueeb®es ceeie&oMe&ve keÀjlesJesUer Heg{erue iees<ìer ue#eele I³eeJ³eele.

1) keÀesCel³eener SkeÀe®e nmle#esHe He×leer®ee JeeHej ³eesi³e veener.

2) menDeO³e³eve DeeefCe mecetn mecegHeosMeve ceeO³eceeletve DeMee cegueebceO³es mekeÀejelcekeÀ

mJemebkeÀuHevee efJekeÀefmele kesÀueer peeT MekeÀles.

3) DeO³e³evee®ee mejeJe efJeefJeOe mebJesoveemLeeveeb®ee JeeHej keÀjCeeN³ee leb$eeJej DeeOeeefjle

DemeeJee. mejeJeemeeþer yengFbefê³e GHeeiecee®ee JeeHej, p³eeceO³es efJeÐeeL³ee&®³ee ¢keÀ
DeeefCe ÞeeJ³e mebJesovee®³ee peeCeerJeeb®ee GHe³eesie lemes®e cepeketÀj efuentve IesTve
efueefnuesues Hejle ceesþîeeves Jee®eCes meceeefJe<ì kesÀues lej ner He×leer Jee®eveDe#ece
efJeÐeeL³ee¥®³ee yeeyeleerle ³eMemJeer nesles.

4) DeveguesKeve osleevee (Dictation) cegueebvee Jeeke̳es Hegvne cnCee³euee meebefieleueer lej

Jeeke̳ee®es mcejCe Jne³euee ceole nesles. nUtnUt DeefOekeÀ iegbleeiegbleer®eer Jeeke̳e DeesUKe
keÀ©ve ÐeeJeerle

5) ÞeJeCeoes<e Demeuesu³ee J³eekeÌleeRvee JeeHejueer peeCeejer meebkesÀeflekeÀ Yee<ee DeMee Jee®eve

De#ece cegueebmeeþer JeeHejeJeer.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) Jee®eve De#ece yeeuekeÀeb®eer ue#eCes efuene.

2) Jee®eve De#ece cegueebvee ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer Ghee³e met®eJee.

 52

4.4.2 uesKeve De#ece yeeuekeÀeb®eer mebkeÀuHevee, DeesUKe DeeefCe ceeie&oMe&veë

uesKeve De#ece yeeuekeÀebveer mebkeÀuHevee (Dysgraphia):

p³ee cegueeb®es nmlee#ej Del³eble keÀceer opee&®es Dee{Ules. DeeefCe Keeueerue leerve cegK³e
#es$eebmebyebOeer p³ee cegueebvee mecem³ee Demeleele.

1) nmlee#ej (2) Meg×uesKeve (3) mebkeÀuHevee DeeefCe uesKeer DeefYeJ³ekeÌleer mebyebOeer Flej
Hewuet. DeMee cegueebvee uesKeve De#ece cegues cnCeleele.

Dee@jìve®³eevegmeej uesKeve De#ece cegues efuene³euee efMekeÀC³eeme Demeeceev³e De[®eCe oMe&Jeleele

peer l³eeb®³ee Flej yeewef×keÀ keÀle&yeieejer DeeefCe nmlekeÀewMeu³eebMeer megmebiele vemeles.

uesKeve De#ece yeeuekeÀeb®eer JewefMe<ìîes/ue#eCes/DeesUKeë

De) JeCe&ceeuee mebyebefOele De[®eCeerë

1) efJeefMe<ì De#ejs efkebÀJee mebK³ee (DeekeÀ[s) efuene³euee DeeþJele veener.
2) efJeefMe<ì De#ejs efkebÀJee DeekeÀ[îeeb®es DeekeÀej ³eesi³e vemeleele.
3) SketÀCe®e uesKeve Òe³elve Demeceeve, FlejebHes#ee efJeef®e$e Demelees.
4) efJeefMe<ì De#ejs efkebÀJee DeekeÀ[s legìkeÀ efueefnleele.
5) efueKeeCe De#ejMeë Jee®eC³eeme DeJeIe[ efkebÀJee DeMeke̳e Demeles.
6) ceesþer (Capital case) DeeefCe íesìer (Lower case) De#ejeb®es ³eeb®eer leguevee
keÀjC³eele De[®eCe ³esles.
7) ceesþîee (capital) DeeefCe íesìîee (lower case) De#ejeb®es efceÞeCe keÀªve
efueefnleele.

(ye) efoMeebmebyebOeer mebYe´ceë

1) þjeefJekeÀ De#ejs, DeekeÀ[s efkebÀJee Meyo DeejMeeceOeerue ÒeeflecesmeejKeer efuenerleele.

2) efJeefMe<ì De#ejs efkebÀJee DeekeÀ[s Jej Heemetve leUeHe³e¥le efuenerleele.
Goe. abc

3) efJeefMe<ì De#ejs efkebÀJee DeekeÀ[îee®eer efoMee yeoueC³eemeeþer JeejbJeej Kees[eKees[er

keÀjleele.

4) uesKeve ceO³es®e Jej Keeueerue efkebÀJee eflejkesÀ [ieceieles.

(keÀ) Jeeke̳e j®eveeë

1) Jeeke̳eecebO³es J³eekeÀjCe mebyebOeer IeìkeÀeb®eer Deoueeyeoue keÀjleele.
2) keÀOeerkeÀOeer JeeF&ì opee&®es nmlee#ej Demetve osKeerue DeLe&HetCe& Jeeke̳e j®eleele.
 53

Flej JewefMe<ìîesë
1) meeshes DeekeÀej efyeIe[Jeleele.
2) De#ejeb®³ee DeekeÀejeb®³ee meerceejs<ee (efkeÀveejs) yebo keÀjC³eele DeHe³eMeer.
3) mce=leerletve meeOes ve#eerkeÀece keÀe{C³eeme De[®eCe ³esles.
4) efueefnleevee DeesUeRJej jenC³eeme De[®eCe ³esles.
5) De#ejs efkebÀJee Meyo SkeÀ$e efueefnleele.
6) uesKeer MeyoebMeer DeveeJeM³ekeÀ De#ejs efkeÀbJee DeeJeepe ³egefveì pees[leele.
7) meceeve De#ejeb®eer HegvejeJe=Êeer keÀjleele.

uesKeve De#ece yeeuekeÀeb®es ceeie&oMe&veë

1) keÀesCel³eener SkeÀe®e nmle#esHe He×leer®ee JeeHej ³eesi³e þjle veener cnCetve efJeefJeOe He×leer
JeeHejeJ³eele.
2) menDeO³e³eve DeeefCe mecetn mecegHeosMeve ceeO³eceeletve DeMee cegueebceO³es mekeÀejelcekeÀ
mJemebkeÀuHevee efJekeÀefmele kesÀueer peeT MekeÀles. cnCetve ³ee ceeO³eceeb®ee JeeHej keÀjeJee.
3) Dee[J³ee Je GY³ee js<ee DeeKeC³ee®ee mejeJe ÐeeJee.
4) cegUe#ejeb®ee lekeÌlee cegueeb®³ee ìsyeueeJej ef®ekeÀìJeeJee.
5) DeesUer®eer j®evee Je MeyoeceOeerue peeiee mees[eJeer ³ee mecem³ee DemeCeeN³ee cegueebmeeþer
mJe®í Je jsIee Demeuesu³ee keÀeieo JeeHeje.
6) efJeefMe<ì De#ejs efuenerleevee cegueebvee l³eeb®³ee js<eeb®es G®®eejCe keÀje³euee efMekeÀJeeJes.
Goe. ‘W’ eflejkeÀer js<e Keeueer, eflejkeÀer js<e Jej, eflejkeÀer js<e Keeueer-Jej.
7) p³ee cegueebvee l³eeb®es ceveieì ³eesi³e efmLeleerle, ³eesi³e ÒekeÀejs þsJeCes keÀþerCe peeles l³eeb®³ee
ceveieìeJej Jepeveoej keÀ[s DeLeJee ceveieìer HeÆe IeeueC³eeme ÐeeJes.
8) keÀenerner megOeejCee ve oMe&JeCeeN³ee cegueebvee ìbkeÀuesKeve efkebÀJee mebieCekeÀe®ee JeeHej keÀª
ÐeeJee.
9) De#ej megª keÀjleevee íesìe efnjJee efþHekeÀe DeeefCe mebHesue efleLes ceesþe ueeue efþHekeÀe
keÀe{tve ÐeeJee.

Jejerue Ghee³e GHe³eesieele DeeCeu³eeves uesKeve De#ece cegueeb®³ee mecem³ee keÀceer nesC³eeme ceole
nesles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) uesKeve De#ece yeeuekeÀeb®eer ue#eCes efuene.
2) uesKeve De#ece yeeuekeÀebvee ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer Ghee³e met®eJee.
 54

4.4.3 ieefCeleer (ieCeve) De#ece yeeuekeÀeb®eer mebkeÀuHeve, DeesUKe DeeefCe ceeie&oMe&veë

ieefCeleer (ieCeve) De#ece yeeuekeÀeb®eer mebkeÀuHevee (Dyscalculia):

p³eeb®eer ieefCeleer³e #ecelee keÀceer Demeles HeCe mejemejer yegef×iegCeebkeÀ G®®e Demeles. DeMee
yeeuekeÀebvee ieCeve De#ece yeeuekesÀ mebyeesOeleele.

mebK³eelcekeÀ Je ieefCeleer mebkeÀuHevee DeeefCe keÀuHevee mecepeC³eemeeþer Je efMekeÀC³eemeeþer

³esCeeN³ee mecem³eebcegUs efvecee&Ce nesCeejer De#ecelee cnCepes ieefCeleer (ieCeve) De#ecelee nes³e.

ieefCeleer (ieCeefve) De#ece cegueeb®eer JewefMe<ìîesë

DeMee cegueeb®eer JewefMe<ìîes KeeueerueÒeceeCes efometve ³esleele.

1) meJe&meeOeejCe yesjerpe, JepeeyeekeÀer, iegCeekeÀej ³eebmeejK³ee ef¬eÀ³ee keÀjC³eeyeeyele
De[®eCeer
2) DebkeÀ Je ef®evnebmebyeOeer ieeWOeU
Goe. ‘+’ uee ‘x’ mecepeCes (DeefOekeÀ ef®evneme iegCeekeÀej mecepeCes)
3) DebkeÀe®ee ¬eÀce ueeJeCes DeeefCe ieefCeleeleerue ÒeMve mees[efJeC³eekeÀjerlee DeeJeM³ekeÀ
DemeCeeN³ee efve³eceeb®ee ¬eÀce ueeJeCes ³eele De[®eCeer.
4) ieefCeleeleerue efve³ece mecepeCes Je l³eeb®ee JeeHej keÀjC³eele De[®eCeer.
5) DeewHe®eeefjkeÀ mebieerle efMe#eCe DeekeÀueveele De[®eCeer.
6) KesUebceO³es iegCe þsJeleevee efkebÀJee iegCe keÀMeeÒekeÀejs þsJeeJesle ¿eeble De[®eCeer
7) ®egkeÀer®eer JesU meebieCes, je<ì^, osMeeb®es mLeeve DeesUKeCes, HewMeeble efnMesye þsJeCes ¿eele
De[®eCeer.

ieefCeleer (ieCeve) De#ece yeeuekeÀebvee ceeie&oMe&veë

ieefCeleer (ieCeve) De#ece cegueebvee ceeie&oMe&ve KeeueerueÒekeÀejs keÀjeJes.

1) cetle& DevegYeJeebveer DeO³e³eveeme meg©Jeele keÀjeJeer.
2) efJeÐeeL³ee&uee YeeJeefvekeÀ ¢<ìîee mecepetve ÐeeJes.
3) ieefCelee®ee JeemleefJekeÀ Dee³eg<³e mecem³eebMeer mebyebOe pees[eJee.
4) ieneU ieefCele ef®evns Demeuesues keÀes<ìkeÀ ÐeeJes Je ieneU ef®evn MeesOeC³eeme meebieeJes.
5) ®etkeÀe ìeUC³eemeeþer mene³³ekeÀ meeOeves efJekeÀefmele keÀjeJeerle.
6) DeeOeer, veblej, ceO³es, ³eeHes#ee ceesþe, ³eeHes#ee ueneve DeeefCe meceeve Meyomeeþer
Jee{JeC³eemeeþer DebkeÀjsIes®ee (number line) ®ee JeeHej keÀjeJee.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) ieefCeleer (ieCeve) De#ece yeeuekeÀeb®eer JewefMe<ìîes efuene.
2) ieefCeleer (ieCeve) De#ece yeeuekeÀeb®³ee ceeie&oMe&vee®es Ghee³e met®eJee.
 55

4.5 cegK³e ÒeJeenerkeÀjCe (Mainstreauring) DeeefCe Jesieȳee

ÒekeÀej®³ee #ecelee Demeuesu³ee cegueebmeeþer DeeOeej (mene³³ekeÀ/HetjkeÀ)
mesJee

• ÒemleeJeveeë

DeO³e³eve De#ece, cebo DeO³eveeLeea DeeefCe ÒeefleYeeMeeueer yeeuekeÀebyeeyele HeejbHeeefjkeÀ

efkebÀJee MeeUe ³ee HeejbHeeefjkeÀ efJe®eejOeejCes®es DeveskeÀ leesìs Deensle. Goe. mene³³ekeÀ /
DevegosdMeve meeOeveeb®eer keÀjcelejlee nesCes, DeefOekeÀ efMe#ekeÀeb®eer efve³egkeÌleer, cegueebJej efMekeÌkeÀe
ueeieCes (Goe. Jes[er, De®ejì, obiesKeesj F.) DeeefCe l³eebvee efceUeuesu³ee DeuHemebK³eebkeÀe®ee
opee& p³eecegUs l³eeb®eer mJeÒeeflecee DeeCeKeerve®e {emeUles DeeefCe l³eeb®³eele meeceeefpele
SkeÀìsHeCee efvecee&Ce neslees. ¿eebJej ceele keÀjC³eemeeþer l³eeb®es cegK³eÒeJeenerkeÀjCe efkebÀJee
cegK³eOeejsle meceeefJe<ì keÀjCes ne l³eeJej Ghee³e Deens.

4.5.1 cegK³eÒeJeenerkeÀjCee®ee DeLe& DeeefCe DeeJeM³ekeÀlee (iejpe)

cegK³eÒeJeenerkeÀjCee®ee DeLe&ë
cegK³eÒeJeenerkeÀjCe/cegK³eOeejsle meceeefJe<ìlee ner mebkeÀuHevee HeejbHeeefjkeÀ
¢<ìeskeÀesveeleerue Dee{UCeeN³ee $egìer/leesìîeebvee Yeªve keÀe{C³eemeeþer/otj keÀjC³eemeeþer
He³ee&³e cnCetve Dee{Ules. cegK³eOeejsle meceeefJe<ìlee ¿ee o=<ìerkeÀesvee®eer j®evee DeHeJeeoelcekeÀ
cegueebvee JesieUs þsJeCes ns LeebyeJetve l³eebvee DeO³e³eve J³eJemLes®³ee cegK³e Oeejsle DeeCeCes DeeefCe
l³eebvee DeO³e³eveeleerue J³eeHekeÀ He³ee&³e HegjJeCes ³eemeeþer kesÀueer Deens. efmìHeÀvme DeeefCe
keÀue@keÀnì&®³ee celeevegmeej meewc³e DeHebielJe/De#ecelee Demeuesu³ee cegueebvee efve³eefcele Jeie&ceO³es
DeO³e³evee®eer mebOeer osCes cnCepes cegK³eOeejsle meceeefJe<ì keÀjCes nes³e. ne ¢<ìerkeÀesve meceeve
mebOeer ¿ee lelJeebJej DeeOeejerle Deens.

SkeÀerkeÀjCe (SkeÀ$eerkeÀjCe)ë

SkeÀe®e Mew#eefCekeÀ J³eJemLesle DeHeJeeoelcekeÀ cegues DeeefCe meeceev³e cegues ³eeb®eer

HejmHejef¬eÀ³ee cnCepes SkeÀerkeÀjCe ³eeceO³es DeHeJeeoelcekeÀ cegues meeceev³e cegueebyejesyej Jeiee&le
HetCe& JesU DeLeJee keÀener JesU yemetve efMekeÀleele.
 56

SkeÀerkeÀjCe DeeefCe cegK³eÒeJeenerkeÀjCe ³ee oesvner mebkeÀuHeveeleerue HeÀjkeÀ HeÀej met#ce

Deens.

`cegK³eOeejsle meceeefJe<ìlee' ³eeceO³es meeceev³e MeeUe DeHeJeeoelcekeÀ cegueebvee

MeeUs®ee®e Yeeie nesC³eemeeþer HejJeeveieer osles. SkeÀerkeÀjCeele meeceev³e MeeUe ner DeHeJeeoelcekeÀ
cegueebmeeþer efMekeÀC³eemeeþer, Jee{C³eemeeþer DeeefCe l³eebvee lesLes®e MeeUsle peeC³ee®eer ³eesi³e
peeiee Demeles.

meceeqvJele/meceeJesMekeÀ efMe#eCeë

meceeJesMekeÀ efMe#eCe meceepeeleerue meJe& efJeÐeeL³ee¥veer SkeÀ$e DeO³e³eve keÀjeJes ¿ee

lelJeeJej DeeOeejerle Deens. ³egvesmkeÀes (1994) ®³ee celes meceeJesMekeÀ efMe#eCe cnCepes keÀenerner
efkebÀJee keÀesCel³eener De[®eCeer / De#ecelee Demeuesueer cegues SkeÀ$e DeO³e³eve keÀjleele.

meceeJesMekeÀ MeeUebveer efJeÐeeL³ee¥®³ee efJeefYevve iejpee ue#eele IesTve l³ee YeeieJeu³ee

Heeefnpesle. meJe& efJeÐeeL³ee¥®³ee efJeefYevve DeO³e³eve Mewueer, DeO³e³eve oj meceeefJe<ì keÀªve
GÊece opee&®³ee efMe#eCee®eer, ³eesi³e DeY³eeme¬eÀce, mebIeìveelcekeÀ Dee³eespeve, DeO³eeHeve
He×leer, mebmeeOeveeb®ee JeeHej, meceepeeMeer men®ee³ee¥Üejs kesÀues Heeefnpes.

meceeJesMe efMe#eCee®eer JewefMe<ìîesë

1) meceeJesMekeÀ efMe#eCe ceeveJeer DeefOekeÀejeJej DeeOeejerle Deens.
2) meceeJesMekeÀ efMe#eCe meceevelee meceevemebOeer, ceeveJeer nkeÌkeÀ, mJeemLe DeeefCe mekeÀejelcekeÀ
Je=Êeer ³eebmeejKeer veweflekeÀ cetu³es HeÀkeÌle efJekeÀefmele®e veener lej cepeyetle meg×e keÀjles.
3) Òel³eskeÀ cegueeuee efJeefMe<ì JewefMe<ìîes, DeefYeª®eer, #ecelee DeeefCe efMekeÀC³ee®eer iejpe
Deens. ¿ee meJe& efJeefYeVe iejpee ue#eele þsJetve®e efMe#eCe ÒeCeeueer®es efvecee&Ce DeeefCe
Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀcee®eer DeceueyepeeJeCeer Peeueer Heeefnpes.

4) meJe& efJeMes<e iejpee Demeuesu³ee cegueebvee meeceev³e MeeUWceO³es meceeefJe<ìerle kesÀues Heeefnpes.
¿ee iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjC³eemeeþer MeeUebveer efJeÐeeLeea keWÀêerle efMe#eCeeJej Yej efouee
Heeefnpes.

• meceeJesMekeÀ efMe#eCee®eer DeeJeM³ekeÀleeë

meceeJesMekeÀ efMe#eCee®eer DeeJeM³ekeÀlee KeeueerueÒekeÀejs Deens.

1) ceeveJeer kegÀìgbyee®es meom³e nesC³ee®eer peeCeerJe keÀjC³eemeeþer
2) Òeieleer DeeefCe DeO³e³eve ÒesjkeÀ GÊespeve JeeleeJejCe GHeueyOe keÀªve osC³eemeeþer.
3) cew$eer®eer YeeJevee efJekeÀefmele nesC³eemeeþer
4) mJeeefYeceeve Je=ef×ieble keÀjC³eemeeþer
5) meceJe³emkeÀ Òeefleceeve GHeueyOe keÀªve osC³eemeeþer meceJe³emkeÀeyejesyej DeO³e³evee®eer
mebOeer GHeueyOe keÀªve osC³eemeeþer.
 57

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) cegK³eÒeJeenerkeÀjCe, SkeÀ$eerkeÀjCe DeeefCe meceeJesMekeÀ efMe#eCeeceO³es leguevee keÀje.
2) meceeJesMekeÀ efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
3) meceeJesMekeÀ efMe#eCee®eer DeeJeM³ekeÀlee efJeMeo keÀje.

4.5.2 efJeefYeVe ÒekeÀej®³ee #ecelee Demeuesu³ee cegueebvee mene³³ekeÀ (DeeOeej/HegjkeÀ

mesJee)ë

Jesieȳee ÒekeÀje®³ee #ecelee Demeuesu³ee cegueebvee MeeUebceO³es efJeefYevve mene³³ekeÀ

mesJee GHeueyOe keÀªve osCes HeÀej®e iejpes®es Deens. ¿eeleerue keÀener mesJee Keeueerue ÒeceeCes
Deensle.

1) ueJekeÀj efveoeve DeeefCe DeesUKe mesJeeë

¿ee mesJesDebleie&le MeeUebveer efJeefJeOe IeìkeÀeb®eer ceole IesTve cegueebceO³es De#eceles®es

ueJekeÀj efveoeve kesÀues Heeefnpes pesCeskeÀªve cegueebvee l³eevegmeej GHe®eej, DeO³e³eve kesÀues peeT
MekeÀles.

2) Mew#eefCekeÀ DeeCeer mene³³ekeÀ meeOeves mesJeeë

cegueebceOeerue De#eceles®es efveoeve Peeu³eeJej mene³³ekeÀ meeOeves Goe. mebieCekeÀ,

®e<ces, ye´sue HegmlekesÀ, ye´sue ìbkeÀuesKeve F. GHeueyOe keÀªve efoueer Heeefnpesle.

3) efJeMes<e efMe#ekeÀ mesJeeë

efJeMes<e ÒeefMeef#ele efMe#ekeÀ cnCepes efJeMes<e iejpee Demeuesu³ee cegueebvee efJeMes<e

keÀewMeu³es efMekeÀJeC³eemeeþer, l³eeb®³eemeeþer efJeMes<e Mew#eefCekeÀ meeOeves, meece´ieer le³eej keÀª
MekeÀCeeN³ee efMe#ekeÀeb®eer efve³egkeÌleer kesÀueer Heeefnpes.

4) Jew³eeqkeÌlekeÀ Mew#eefCekeÀ ³eespevee mesJeeë

HeeuekeÀ, meeceev³e efMe#ekeÀ, efJeMes<e efMe#ekeÀ ¿ee meJee¥®³ee meuu³eeves efJeMes<e iejpe
Demeuesu³ee Òel³eskeÀ cegueemeeþer Jew³eeqkeÌlekeÀ Mew#eefCekeÀ ³eespevee le³eej keÀªve l³ee®es
DeceueyepeeJeCeer Peeueer Heeefnpes.
 58

5) mecegHeosMeve keWÀêë

efJeMes<e iejpee Demeuesu³ee cegueebvee Je l³eeb®³ee HeeuekeÀeb®es mecegHeosMeve keÀjC³eemeeþer

Òel³eskeÀ MeeUsle mecegHeosMekeÀe®eer efve³egkeÌleer kesÀueer Heeefnpes.

6) mebmeeOeve keÀ#eë

Òel³eskeÀ MeeUsceO³es mebmeeOeve keÀ#ee®eer mees³e kesÀueer iesueer Heeefnpes. ¿ee keÀ#eebceO³es
efJeMes<e iejpee Demeuesu³ee cegueebmeeþer HegmlekesÀ, mene³³ekeÀ meeOeves GHeueyOe keÀªve efoues
Heeefnpesle. ¿ee keÀ#eebceO³es efJeMes<e iejpee Demeuesu³ee cegueeb®es mecegHeosMeve, l³eebvee keÀþerCe
JeeìCeejs Oe[s efkebÀJee efJeMes<e efMe#ekeÀ l³eebvee efMekeÀJeleerue. l³eeb®es efveoeveelcekeÀ Heefj#eCe
keÀªve l³eebvee GHe®eejelcekeÀ DeO³eeHekeÀ kesÀues peeF&ue.

7) HeeuekeÀ ÒeefMe#eCe mesJeeë

HeeuekeÀeb®eer YetefcekeÀe efJeMes<e iejpee Demeuesu³ee cegueeb®³ee efMe#eCeele HeÀej®e

cenlJee®eer Deens. ¿eemeeþer MeeUebveer HeeuekeÀ ÒeefMe#eCe mesJee GHeueyOe keÀªve efoueer Heeefnpes.
¿eeefMeJee³e yeeuekeÀeb®³ee efJeefMe<ì iejpee ue#eele Ieslee, efJeMes<e mesJee MeeUeveer efkebÀJee meceepeeves
GHeueyOe keÀªve osCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) meceeJesMekeÀ efMe#eCeele efJeMes<e iejpee Demeuesu³ee cegueebvee mene³³ekeÀ mesJeeb®es JeCe&ve keÀje.

4.6 meejebMe

³ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeveblej DeeHeu³eeuee ns ue#eele ³esles keÀer efJeMes<e iejpee

Demeuesueer yeeuekesÀ, GÊece efMe#ekeÀ, meceeJesMekeÀ MeeUe, HeeuekeÀ DeeefCe meceepe ³eeb®³ee
menkeÀe³ee&ves cegK³e ÒeJeenele meceeefJe<ì nesT MekeÀleele. ¿ee IeìkeÀele DeeHeCe ÒeefleYeeMeeueer
DeeefCe ceboyeg×er yeeuekeÀeb®eer mebkeÀuHevee, DeesUKe DeeefCe ceeie&oMe&ve keÀmes keÀjeJesle ns
DeY³eemeues l³ee®eyejesyej DeO³e³eve De#ece yeeuekeÀeb®eer cnCepes®e Jee®eve De#ece, uesKeve De#ece
DeeefCe ieefCeleer (ieCeve) De#ece yeeuekeÀeb®eer mebkeÀuHevee, DeesUKe DeeefCe l³eebvee ceeie&oMe&ve
keÀje³e®es Ghee³e ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee.
 59

4.7 mJeeO³ee³e-ÒeMve

1) ÒeefleYeeMeeueer cegueebvee keÀMeeÒekeÀejs DeesUKelee ³esles ?

2) ÒeefleYeeMeeueer cegueeb®es ceeie&oMe&ve keÀMee ÒekeÀejs kesÀues peeT MekeÀles ?
3) cebo DeO³e³eveeLeea cegueeb®eer ue#eCes efuene.
4) cebo DeO³e³eveeLeea yeg×er cegueebvee ceeie&oMe&ve keÀMeeÒekeÀejs kesÀues peeT MekeÀles ?
5) DeO³e³eve De#ecelee cnCepes keÀe³e ?
6) Jee®eve De#ece cegueebvee ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer Ghee³e met®eJee ?
7) uesKeve De#ece cegueebvee ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer kesÀues peeT MekeÀles ?
8) ieefCeleer De#ece cegueebvee keÀMeeÒekeÀejs mene³³e kesÀues peeT MekeÀles ?
9) `meceeJesMekeÀ' efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
10) efJeMes<e iejpee Demeuesu³ee cegueebmeeþer mene³³ekeÀ mesJee keÀesCel³ee Deensle ?

meboYe& met®eer

1) www.education.com/ref/artide/gifted retrieved 1st

Juve,2013.
2) www.foundationora.org/show.htm retrieved 30th
May,2013
3) Nakra Anita (2007). Learning Disabilities.
4)

õõõõõõõõ
 60

mecegHeosMeve-DeLe&, nslet, J³eeHleer DeeefCe mecegHeosMevee®es

ÒekeÀej efveoxefMele, DeefveoxefMele, mecevJe³eerle
(Counseling – meaning, purpose, scope and Types of Counseling-
Directive, Non-Directive, Eclectic)

IeìkeÀ j®evee
5.0 GefÎäs
5.1 ÒemleeJevee
5.2 mecegHeosMevee®ee-DeLe&
5.3 mecegHeosMevee®ee nslet
5.4 mecegHeosMevee®eer J³eeHleer
5.5 mecegHeosMevee®es ÒekeÀej
5.5.1 efveoxefMele mecegHeosMeve
5.5.2 DeefveoxefMele mecegHeosMeve
5.5.3 mecevJe³eerve mecegHeosMeve (meJe&mebûeenelcekeÀ)
5.6 meejebMe
5.7 mJeeO³ee³e-ÒeMve

5.0 GefÎäs

³ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeveblej legcner,

1. mecegHeosMevee®ee DeLe& mHe<ì keÀª MekeÀeue.
2. mecegHeosMevee®ee nslet Je J³eeHleer mHe<ì keÀª MekeÀeue.
3. mecegHeosMevee®es ÒekeÀej mHe<ì keÀª MekeÀeue.

5.1 ÒemleeJevee

meO³ee®ee keÀeU Deleer iegbleeiegbleer®ee Demetve peieeceO³es Òel³eskeÀ #es$eele ceesþîee

ÒeceeCeele mHeOee& Jee{u³ee Deensle. %eeve, efJe%eeve, leb$e%eeve Je ueeskeÀmebK³ee Fl³eeoeR®ee mHeÀesì
Peeuesuee Deens. Jee{l³ee Je³eesceevee®³ee Je efJekeÀemee®³ee efJeefJeOe ìHH³eebJej J³ekeÌleeruee DeveskeÀ
mecem³eebvee meeceesjs peeJes ueeieles. yengleskeÀ J³ekeÌleeR®³ee yeeyeleerle l³ee menpeHeCes megìleelener,
Hejbleg DeveskeÀebvee l³eeceO³es keÀener De[®eCeer efvecee&Ce nesleele. DeMee De[®eCeeR®³ee JesUsme
 61

mecegHeosMevee®eer iejpe Yeemeles. mecegHeosMeve ne ceeie&oMe&ve ³eb$eCes®ee®e SkeÀ Yeeie Deens. SkeÀe
J³ekeÌleeves ogmeN³ee J³eeqkeÌleme l³ee J³ekeÌleer®³ee peerJeveeceO³es Deeuesueer De[®eCe mees[efJeC³eemeeþer
ceeskeÀUsHeCeeves Je efJeéeemeeves kesÀuesues mene³³e cnCepes meuueecemeuele (mecegHeosMeve) nes³e. l³ee
oesIeebceO³es HetCe& efJeéeeme Demeu³eeKesjerpe meuueemeceuele nesT MekeÀle veener. meuuee osCeeje
mJeleë ÒeMve ve mees[efJelee p³eeuee meuuee efouee l³eeme ÒeMve mees[efJeC³eeme meene³³e keÀjlees.
meuueecemeuele (mecegHeosMeve) ner Òeef¬eÀ³ee meuuee IesCeeje Je osCeeje ³eeceO³es efJeMes<e DeeHeguekeÀer
DeeefCe peJeUerkeÀ efvecee&Ce nesC³ee®eer SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens.

mecegHeosMeveecegUs ceeie&oMe&ve DeLe&HetCe& nesC³eeme ceole nesles. DeueerkeÀ[s MeeUeble

efMe#ekeÀebvee DeeefCe kegÀìgbyeeceO³es Jeef[ueOeeN³ee J³eeeqkeÌlebvee JesU vemelees. ®e{eDees{er®³ee
peieeceO³es J³ekeÌleer®eer melele ogmeN³eeMeer leguevee nesle Demeles. iegbleeiegbleer®³ee meeceeefpekeÀ
HeefjefmLeleerle J³ekeÌleer®³ee YeeJeefvekeÀ iejpee yeoueuesu³ee Deensle, efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee
DeeJneveebvee meeceesjs peeleevee HeefjefmLeleerMeer DevegketÀueve DeLeJee mecee³eespeve keÀjCes DeJeIe[
peeles. DeMee JesUsme mecegHeosMee®eer iejpe Yeemeles.

5.2 mecegHeosMevee®ee DeLe&

mecegHeosMeve ner ÒeecegK³eeves SKeeÐee J³eeqkeÌleiele iegbleeiegbleer®³ee mecem³es®³ee Je l³ee

mecem³es®³ee Devegb<eieeves efvecee&Ce Peeuesu³ee meeceeefpekeÀ iegbleeiegbleer®³ee cegUeMeer peeTve GÊeje®ee
MeesOe IesC³ee®eer megmebiele ceevemeMeem$eer³e Òeef¬eÀ³ee Deens. mecegHeosMeve cnCepes kesÀJeUe GHeosMe
efkebÀJee meuuee veJns, mecegHeosMeveeceO³es yengleskeÀ JesUe lep%e, MeeUe, meceepe Flej m$eesle
DeeefCe Jew³eeqkeÌlekeÀ cegueeKeleer®³ee menkeÀe³ee&ves meuueeLeeauee mJeleë®es efveCe&³e IesCes efMekeÀefJeues
peeles. J³ekeÌleerves l³ee®³ee mecem³ee mJeeJeuebyeveeves mees[JeeJ³eele ne mecegHeosMevee®ee cegK³e GÎsMe
Deens.

©Le mì@ie ³eeb®³ee celes, mecegHeosMeve ner meceesjemeceesjerue veelesmebyebOee®eer Òeef¬eÀ³ee

Deens, p³eeceO³es mecegHeosMekeÀ Je meuueeLeea ³ee oesIeeb®eerner Jee{ nesles.

mecegHeosMekeÀe®ee mecegHeosM³ee®eer Òel³e#e mebyebOe (Face to face) DeeJeM³ekeÀ

Demelees. mecegHeosMeevee®ee mebyebOe efJeÐeeLeeA®³ee efJeefMe<ì mecem³esMeer Demelees. ner efJeefMe<ì
mecem³ee efJeMes<eleë ceeveefmekeÀ Deejesi³eeMeer mebyebefOele Demeles.
 62

mecegHeosMevee®ee DeLe& Heg{erue keÀener cenlJee®³ee J³eeK³eebJe©ve mHe<ì nesF&ue.

1. ``mecegHeosMeve cnCepes efveef½ele mebj®evee Demeuesuee HejJeeveieeroMe&ve veelesmebyebOe nes³e,

pees ûeenkeÀeuee SkeÀe ÒeceeCeele mJeleë®es DeekeÀueve mebHeeove keÀjC³eeme HejJeeveieer oslees Je
J³ekeÌleeruee l³ee®³ee veJeerve GodyeesOevee®³ee ÒekeÀeMeele mekeÀejelcekeÀ HeeJeues G®eueC³eemeeþer
meceLe& yeveefJelees'' – keÀeue& je@peme&

2. ``mecegHeosMeve ner SkeÀ cegkeÌle. SkeÀceskeÀebmeceesj ®eeueCeejer (mecegHeosMekeÀ Je mecegHeosM³e-

p³eeme mecem³ee Deens DeMeer J³ekeÌleer) mecem³ee efvejekeÀjCeeLe& Demeuesueer HeefjefmLeleer (Òeef¬eÀ³ee)
Demeles. l³eeceO³es J³eeJemeeef³ekeÀ ceoleerves efJeÐeeLeea SkeÀ Jee DeveskeÀ mecem³eebJej ue#e keWÀefêle
keÀjlees Je leer mecem³ee mees[efJeC³eeme ÒeejbYe keÀjlees.'' – iueevPe

3. ``mecegHeosMeve cnCepes meuueecemeuele, SkeÀceskeÀeb®³ee celeeb®eer osJeeCeIesJeeCe Je SkeÀef$ele

efJe®eejefJeefvece³e nes³e.'' – Jesyemìj®ee MeyokeÀesMe

4. ``J³eeqkeÌleieÊJe Je mJeleëleerue iegCeeb®ee GHe³eesie Òeieleerleerue De[LeUs otj keÀjC³eemeeþer

keÀmee keÀjlee ³esF&ue ³ee®ee MeesOe IesC³eeme J³ekeÌleerme ceole keÀjCes ns mecegHeoskeÀe®es keÀece
nes³e.'' – ìe³euej

5. ``mecegHeosMeve cnCepes oesve J³ekeÌleerceOeerue ieefleceeve Je nslegHetJe& Demee veelesmebyebOe nes³e.

p³eeceO³es HejmHej efJe®eejefJeefvece³eeves efveef½ele kesÀuesu³ee mecem³esJej MesJeìer oesIeebleerue ueneve,
DeHeefjHekeÌJe efkebÀJee DeefOekeÀ $emle J³ekeÌleeruee mJeleë Ghee³e efveef½ele keÀjC³eemeeþer meene³³e
kesÀues peeles.'' – jsve

6. ``mecegHeosMeve ne mJeerkeÀeje®ee, efJeéeemee®ee Je megjef#ele veelesmebyebOe Deens, p³eeceO³es

J³ekeÌleer ceeskeÀUHeCeeves DeeHeu³ee mecem³eeb®eer efkebÀJee yes®ewveer®eer ®e®ee& keÀjC³eemeeþer DeeHeues O³es³e
efveef½ele keÀjC³eemeeþer, DeeJeM³ekeÀ meeceeefpekeÀ keÀewMeu³es Deelcemeele keÀjC³eemeeþer Je veJeerve
DeHesef#ele Jele&ve Debceueele DeeCeC³eemeeþer®es Oee[me Je DeelceefJeéeeme oeKeefJeC³eeme efMekeÀles.''
– cesjerue Sce. Deesnmeve

7. ``mecegHeosMeve cnCepes J³ekeÌleeruee mJeleëyeÎue Je l³ee®³ee He³ee&JejCeeleerue Jele&veefJe<e³ekeÀ

ÒeYeeJeebkeÀ[s Heesn®eC³ee®³ee ceeiee&Jeef<e³eer peeCetve IesC³eemeeþer menkeÀe³e& keÀjCes. l³eener Heg{s
peeTve mecegHeosMeve J³ekeÌleeruee DeeHeu³ee Jele&vee®ee J³ekeÌleeriele DeLe& ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer
Je YeefJe<³ekeÀeueerve Jele&CegkeÀermeeþer keÀener O³es³es Je cetu³es efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer Je mHe<ì
keÀjC³eemeeþer menkeÀe³e& keÀjles.'' – yuee@keÀj
 63

8. ``mecegHeosMeveeceO³es meJe& ÒekeÀej®³ee J³eeqkeÌleiele HeefjefmLeleer®ee meceeJesMe neslees.

p³eeceO³es SkeÀe J³ekeÌleeruee mJeleëMeer Je l³ee®³ee He³ee&JejCeeMeer ÒeYeeJeerHeCes mecee³eespeve
keÀjC³eemeeþer menkeÀe³e& kesÀues peeles. '' – je@yeervmeve

mecegHeosMevee®³ee efJeefJeOe J³eeK³eebÜejs ns mHe<ì nesles keÀer, mecegHeosMeve ns JewÐeeefkeÀ³e

j®evesle keÀe³e& keÀjles Je ³eeceO³es efJeMes<e ÒekeÀej®eer meeOeves Je leb$es JeeHejueer peeleele.
J³ekeÌleer®³ee mecem³es®eer efveef½eleer keÀjCes, l³ee®³eeJej efJe®eej keÀjCes, keÀener meJe³eer Je
DeefYeJe=Êeer ³eeb®ee efJekeÀeme ngMeejerves efveCe&³e IesC³eemeeþer keÀjCes ³ee meJee¥meeþer DeHeefjHekeÌJe
J³ekeÌleeruee meene³³e keÀjC³eemeeþer oesve J³eeqkeÌleceOeerue mebyebOe cnCepes mecegHeosMeve nes³e.

5.3 mecegHeosMevee®ee nslet (GÎsMe)

mecegHeosMeve ns Jele&ve HeefjJele&veer³e Demeles. Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee mJele뮳ee Jele&veele

yeoue keÀjC³ee®es meeceL³e& Demeles. J³ekeÌleer yeoueCeeN³ee HeefjefmLeleerle mecee³eespeve keÀ©
MekeÀles. mecegHeosMeve ner SkeÀ DeO³e³eve DevegYetleer Demetve leer Jele&veele yeoue keÀjC³eeme ceole
keÀjles.

[bmecetj DeeefCe efceuej ³eeb®³ee celes mecegHeosMevee®es nslet Heg{erueÒeceeCes –

1. efJeÐeeL³ee&uee l³ee®³ee ³eMeeqmJeles®³ee ¢<ìerves ceeefnleer osCes.
2. efJeÐeeL³ee&®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer efJeÐeeL³ee¥yeÎue DeeJeM³ekeÀ leer
ceeefnleer efceUefJeCes.
3. efJeÐeeLeea Je efMe#ekeÀ ³eeb®³eeceO³es HejmHej meecebpem³e efvecee&Ce keÀjCes.
4. efJeÐeeL³ee&uee mJele뮳ee De[®eCeer mJeleë mees[efJeC³eemeeþer efve³eespeve DeejeKe[e le³eej
keÀjC³eeme ceole keÀjCes.
5. efJeÐeeL³ee&uee mJele뮳ee DeefYe©®eer, Hee$elee, #eceleebyeÎue Heefj®e³e keÀ©ve IesC³eeme ceole
keÀjCes.
6. efJeÐeeL³ee&uee efJeefMe<ì #ecelee DeeefCe ³eesi³e DeefYeJe=Êeer efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer Òeeslmeenve
osCes.
7. efJeÐeeL³ee&uee Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ efveJe[ermeeþer ³eespevee DeeKeC³eeme ceole keÀjCes.

DejyegkeÀue®³ee celeevegmeej, mecegHeosMevee®ee GÎsMe ne J³ekeÌleeuee mJele뮳ee mecem³ee

mJeleë mees[efJeC³eemeeþer efMekeÀefJeC³eeme ceole keÀjCes nes³e DeeefCe J³eeqkeÌleuee mJeleëuee mecepetve
IesC³eeme Je mecem³ee mees[efJeC³eeme mekeÀejelcekeÀ HeeJeues G®eueC³eemeeþer mene³³e keÀjCes.

DecesefjkeÀve mee³ekeÀe@uee@peerkeÀue DemeesefMeSMevevegmeej mecegHeosMevee®es GÎsMe Heg{erueÒeceeCes -

1. mJele뮳ee #ecelee, ÒesjCee Je mJeleë®eer DeefYeJe=Êeer ³ee yeeyeleerle ûeenkeÀeves (efJeÐeeLeea)
JemlegefmLeleer®ee mJeerkeÀej keÀjeJee cnCetve l³eeme ceole keÀjCes.
2. efJeÐeeL³ee¥Üeje l³ee®³ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ JeeleejCeeMeer
leeefke&ÀkeÀ¢<ìîee ³eesi³e SkeÀlee mLeeefHele nesCes.
 64

3. meceepeeves Jew³eeqkeÌlekeÀ HeÀjkeÀe®es leÊJe Je l³ee®ee meceepe, J³eJemee³e peieleeMeer Demeuesuee

meboYe& mJeerkeÀej keÀjCes.
4. mJeleë®eer yeuemLeeves Je keÀcelejlee ³eeb®es J³eeqkeÌleuee mec³ekeÀ, mHe<ì Je JeemleJe oMe&ve,
Ie[Jetve DeeCeCes.
5. J³eeqkeÌle DeeefCe meeceeefpekeÀ Heefjmej ³eeb®³eele megmebJeeo efvecee&Ce keÀjCes.

Dee@ue Fbef[³ee Sp³egkesÀMeveue De@v[ JneskesÀMeveue ieeF&[vme DemeesefmeSMeve®³ee celeevegmeej

mecegHeosMevee®es ®eej ÒecegKe GÎsMe Deensle –
1. DeY³eeme meJe³eer Je keÀewMeu³eebceO³es megOeejCee keÀjCes.
2. ³eesi³e J³eJemee³e, DeY³eeme¬eÀcee®eer efveJe[ keÀjCes.
3. efJeÐeeL³ee¥vee DeefYeJe=Êeer Je #eceleeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
4. efJeÐeeL³ee¥vee ueQefiekeÀ efMe#eCe osCes.

keÀes®ej®³ee celeevegmeej mecegHeosMevee®es oesve nslet Demes Deensle-

1. efJeÐeeL³ee&uee meJe&keÀ<e JeeleeJejCeeceO³es ceole keÀjCes.
2. ³eesi³e DeY³eeme¬eÀce efveJe[ermeeþer ceole keÀjCes.

efJeefJeOe lep%eeb®³ee celeevegmeej mecegHeosMevee®es nslet meejebMe©Heeves Demes meebielee ³esleerue –

1. mJeleëyeÎue %eeve (mJepeeCeerJe) Jee{efJeCes.
2. DeveskeÀ mecem³eebcegUs efvecee&Ce nesCeeje leeCe keÀceer keÀjCes.
3. mecem³es®³ee efvejekeÀCeemeeþer DeeJeM³ekeÀ keÀewMeu³eeb®ee efJekeÀeme keÀjCes.
4. mecee³eespeve, meecebpem³e ³eeÜejs ³eMee®³ee Deeveboer ceeiee&keÀ[s ceeie&¬eÀceCe keÀjCes.
5. Mew#eefCekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ Je Jew³eeqkeÌlekeÀ mecem³eeb®es lJejerle meceeOeeve MeesOeCes.

5.4 mecegHeosMevee®eer J³eeHleer

mecegHeosMevee®³ee efJeefJeOe #es$eebJe©ve DeeHeCeeme mecegHeosMevee®eer J³eeHleer ue#eele ³esF&ue.

5.4.1 Mew#eefCekeÀ mecegHeosMeveë

efJeÐeeL³ee¥vee DeY³eeme¬eÀce efveJe[erme meene³³e keÀjC³eemeeþer Mew#eefCekeÀ mecegHeosMeve

keÀe³e& keÀjles. efJeefJeOe DeefYeJe=Êeer, #ecelee DeeefCe vewmeefie&keÀ ÒeJe=Êeer ³eeb®³ee meboYee&le
efJeÐeeL³ee¥uee Mew#eefCekeÀ mecegHeosMeve kesÀues peeles. Lees[ke̳eele Mew#eefCekeÀ mecem³ee
mees[efJeC³eemeeþer J³eeqkeÌleuee ceole nesles.

5.4.2 J³eeJemeeef³ekeÀ mecegHeosMeveë

³eesi³e J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ mecegHeosMeve meene³³e

keÀjles. keÀesCelee J³eJemee³e efveJe[eJee ne KetHe cenlJee®ee efveCe&³e Deens. l³eecegUs ³eesi³e
J³ekeÌleerkeÀ[tve mecegHeosMeve Peeues lej Demecee³eespeve DeeefCe DemeceeOeeve nesle veener.
 65

5.4.3 J³ekeÌleceÊJe mecegHeosMeveë

J³eeqkeÌlecelJe efkebÀJee ceevemeMeem$eer³e mecegHeosMeve cnCepes Jew³eeqkeÌlekeÀ efkeÀbJee YeeJeefvekeÀ

mecem³eebJejerue Ghee³e. ³eeceO³es mecegHeosMe ne [e@keÌìj efkebÀJee GHe®eejlep%e ³eeb®³eeÒeceeCes
Demelees. mecegHeosMekeÀ J³ekeÌleeruee l³ee®³ee oyeuesu³ee megHle iejpee, YeeJevee, F®íe ³ee
mebYee<eCeeletve J³ekeÌle keÀjC³eeme menkeÀe³e& keÀjlees.

5.4.4 JewÐekeÀer³e mecegHeosMeveë

J³ekeÌleer®³ee meJe&meeceev³e keÀe³ee&leerue Demecee³eespeveeMeer JewÐekeÀer³e mecegHeosMeve

mebyebefOele Demeles Je ¿ee ÒekeÀejeceO³es mecegHeosMekeÀ Je meuueeLeea ³eeceO³es Òel³e#e mebyebOe efvecee&Ce
neslees. ³eeceO³es mecem³e®es efJeMues<eCe kesÀues peeles Je leer mees[efJeC³eemeeþer Òe³elve kesÀues peeleele.

5.4.5 JewJeeefnkeÀ mecegHeosMeveë

³eesi³e peerJevemeeLeer efveJe[C³eeme met®eveebÜejs meene³³e kesÀues peeles. efJeJeeefnle

meuueeL³ee¥vee JewJeeefnkeÀ peerJeveeleerue mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer menkeÀe³e& kesÀues peeles.
efJeYekeÌle kegÀìgbyes, MenjerkeÀjCee®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer mecegHeosMeve kesÀues peeles.

5.4.6 ³egJee mecegHeosMeveë

³egJekeÀ-³egJeleeRvee Yes[meeJeCeeN³ee keÀefjDej, veelesmebyebOe, YeeJeefvekeÀ, ceeveefmekeÀ,

MeejerefjkeÀ yeoue, leeCeleCeeJe, mHeOee& DeMee DeveskeÀ mecem³eeb®³ee meceeOeeveemeeþer ³egJee
mecegHeosMeve menkeÀe³e& keÀjles.

5.4.7 JeeOe&ke̳e mecegHeosMeveë

Je=×eHekeÀeUeceO³es Je=×ebvee efve©He³eesieer yeveu³ee®eer yees®e, peerJeveefJe<e³eer vekeÀejelcekeÀ

efJe®eej, peerJeveeleerue DeLe& mebHele Demeu³ee®eer peeCeerJe DeMee DeveskeÀ mecem³ee meleeJele
Demeleele. DeMeeJesUer peerJeveeyeÎue mekeÀejelcekeÀ efJe®eej keÀjC³eeme efMekeÀefJeC³ee®es keÀece
JeeOe&ke̳e mecegHeosMeve keÀjles.

5.5 mecegHeosMevee®es ÒekeÀej- mecegHeosMevee®es Keeueerue ÒekeÀej Deensle.

 66

³ee leervener ÒekeÀejele mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe JesieJesieUer Demeles.

5.5.1 efveos&efMele mecegHeosMeveë

DejyegkeÀue®³ee celes, mJele뮳ee mecem³ee keÀMee mees[JeeJe³ee®³ee ns efMekeÀC³eeme

ceole keÀjCes ne efveoxefMele mecegHeosMevee®ee GÎsMe Demelees.

De) efveoxefMele mecegHeosMevee®eer JewefMe<ìîesë

1) mecegHeosMekeÀ ne DevegYeJeer, %eeveer Je mecegHeosM³ee®ee efnlekeÀlee& Demelees.
2) mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe Heg{ekeÀeje®eer Demetve mecegHeosMekeÀ keWÀefêle mecegHeosMeve Demeles.
3) Meeues³e efJeÐeeL³ee¥meeþer GHe³egkeÌle Deens.
4) ÒeeHle ceeefnleer®ee GHe³eesie efoioMe&veemeeþer neslees.
5) efveCe&³e mecegHeosMekeÀ meg®eefJelees.
6) lJeefjle efveCe&³eeme GHe³egkeÌle Deens.
7) mecem³es®³ee yeewef×keÀ DebieeJej Yej Demelees.

ye) efveoxefMele mecegHeosMevee®eer ie=nerlekesÀë

1) mecegHeosMekeÀ ne ÒeefMeef#ele, DevegYeJeer meJee¥efiele %eeve Demeuesuee Demelees l³eecegUs meuuee
osC³eemeeþer lees HetCe&HeCes keÀe³e&#ece Demelees.
2) J³eeqkeÌlecelJee®³ee YeeefJevekeÀ IeìkeÀebHes#ee yeewef×keÀ IeìkeÀebJej DeefOekeÀ Yej efouee peelees.
3) mecem³es®es efvejekeÀjCe keÀ©ve mecegHeosMevee®³ee GÎer<ìeb®eer Hetleea nesles.
4) meuueeLeea ne mecem³ee mees[efJeC³eeme DemeceLe& Demelees.

keÀ) efveoxefMele mecegHeosMevee®eer Òeef¬eÀ³eeë

efveoxefMele mecegHeosMeveele Keeueerue mene Hee³eN³eeb®ee meceeJesMe neslees.

1) efJeMues<eCeë

HeefjefmLeleeryeÎue efkebÀJee meuueeL³ee¥yeÎue J³eeqkeÌleFefleneme, kegbÀìgbye Fefleneme,

DeefYe©®eer, meJe³eer F. yeoue meJe& ceeefnleer mebkeÀefuele kesÀueer peeles, ner ceeefnleer JewOe
Je efJeéemeveer³e DeeOeej cnCetve JeeHejueer peeles. ceeefnleer mebkeÀueveemeeþer mebkeÀefuele
veeWoer, Òeemebefiele veeWoer, cegueeKele, Deelce®eefj$e, ceevemeMeem$eer³e ®ee®eC³ee F.
meeOeveeb®ee JeeHej kesÀuee peelees.

2) mebMues<eCeë
JeMues<eCeele mebkeÀefuele kesÀuesueer ceeefnleer mebIeìerle keÀ©ve meejebMe©Heeves ceeb[ueer peeles.
³eeceO³es efJeÐeeL³ee¥®es mecee³eespeve, efJe<ecee³eespeve, meeceL³e& Je peyeeyeoeN³ee mHe<ìHeCes efometve
³esleele.
 67

3) efveoeveë

mebkeÀefuele Je mebIeìerle kesÀuesu³ee ceeefnleer®es DeLe&efveJe&®eve keÀ©ve mecem³es®es efveoeve

kesÀues peeles. p³eeceO³es efJeÐeeL³ee¥®eer yeuemLeeves Je keÀcelejlee efometve ³esleele.

4) HetJe&efveoeveë

GHeueyOe efJeefMe<ì ceeefnleerJej ns DeJeuebyetve Demelees. efveoeve Je HetJe&efveoeve ¿ee

efJeÐeeLeeauee efveCe&³e IesC³eeme menkeÀe³e& keÀjlees.

5) mecegHeosMeveë

meceesjemeceesj Deeblejef¬eÀ³ee nesTve mecegHeosMekeÀe®³ee meJe& ÒeMveeb®eer GÊejs efJeÐeeLeea

oslees Je mecegHeosMekeÀ efJeÐeeL³ee&uee efveCe&³e IesC³eeme menkeÀe³e& keÀjlees.

6) DevegOeeJeveë

mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee leHeemeC³eemeeþer efJeÐeeL³ee&ves keÀe³e

mebHeeove kesÀues Je mecem³es®es efvejekeÀjCe Peeues efkebÀJee veener les Heeefnues peeles.

[) efveoxefMele mecegHeosMevee®es HeÀe³eos –

1) ³ee mecegHeosMeveele mecem³esJej DeefOekeÀ Je J³eeqkeÌleJej keÀceer Yej Demelees.
2) lJeefjle efveCe&³e IesC³eeves JesUs®eer ye®ele nesles.
3) YeeJeefvekeÀ IeìkeÀebHes#ee yeewef×keÀ IeìkeÀebJej DeefOekeÀ Yej Demelees.
4) mecegHeosMekeÀ Je efJeÐeeL³eea ³eeb®³eeceO³es meceesjemeceesj mebYee<eCe nesles.

F) efveoxefMele mecegHeosMevee®³ee ce³ee&oeë

1) efJeÐeeLeea HejeJeuebyeer neslees. mecegHeosMekeÀe®³ee meuu³eeefMeJee³e lees efveCe&³e nesT MekeÀle
veener. l³eecegUs veJeerve mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eele lees DemeceLe& neslees.
2) mecegHeosM³eeleerue Heg{ekeÀej IesC³ee®eer ÒeJe=Êeer veenerMeer nesles.
3) ueeskeÀMeener leÊJee®ee ³ee ÒekeÀejele JeeHej kesÀuee peele veener.
4) mecegHeosM³eeves DeeJeM³ekeÀ Je HegjsMeer ceeefnleer mecegHeosMekeÀeme ve efou³eeme ®egkeÀer®³ee
mecegHeosMevee®eer Meke̳elee Demeles.

5.5.2 DeefveoxefMele mecegHeosMeveë

DeefveoxefMele mecegHeosMeveeceO³es mecegHeosM³eeme mJeleë®eer peeCeerJe Je mJeleëefJe<e³eer

mecepe ÒeeHle keÀ©ve osC³eeme ceole kesÀueer peeles. l³eecegUs mecegHeosM³e mJeleë mecem³ee
mees[efJeC³ee®³ee ¢<ìerves HeeJeues G®euelees.
 68

De) DeefveoxefMele mecegHeosMevee®eer JewefMe<ìîesë

1) mecegHeosM³eele peeCeerJe Je mecepe efveefce&leer kesÀueer peeles Je mecegHeosMekeÀe®³ee keÀeceeJej

efJeéeeme Demelees.
2) mecegHeosM³e ne keWÀêefyebot Demetve l³ee®ee ef¬eÀ³eelcekeÀ Yeeie peemle Demelees.
3) Òeew{ Je kegÀceejebmeeþer GHe³egkeÌle Deens.
4) efveCe&³e mecegHeosM³e mJeleë Ieslees.
5) efveCe&³e IesC³eeme DeefOekeÀ JesU ueeielees.
6) mecem³es®³ee YeeJeefvekeÀ DebieeJej Yej Demelees.
7) ns J³eeqkeÌlekeWÀefêle mecegHeosMeve Deens.

ye) DeefveoxefMele mecegHeosMevee®eer ie=efnlekesÀë

1) Òel³eskeÀ J³ekeÌleer efveCe&³e IesC³eemeeþer me#ece Demeles.

2) meuueeL³ee&®eer Jee{ Je efJekeÀeme ³eeJej mecegHeosMeve DeeOeejuesues Demeles.
3) J³ekeÌleer efJeéeeme þsJeC³eeme Hee$e Demeles, meg¢{ J³eeqkeÌlecelJe efJekeÀemeemeeþer efveCe&³eeJej
efve³eb$eCe þsJeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
4) J³eeqkeÌle ner l³ee®³ee yeg×erceÊesHes#ee ngMeej Demeles.

keÀ) DeefveoxefMele mecegHeosMevee®eer Òeef¬eÀ³eeë

1) mecegHeosM³ee®ee Heg{ekeÀej – mecegHeosM³e mecegHeosMekeÀekeÀ[s mJeleëceoleermeeþer ³eslees.

2) HeefjefmLeleer®es mHe<ìerkeÀjCe – mecegHeosMekeÀ mecem³eeÒeOeeve HeefjefmLeleer®es JeCe&ve

keÀjlees.

3) YeeJeveeb®³ee DeefYeJ³ekeÌleer®es mJeeleb$³e – mecegHeosMekeÀ meuueeL³ee&uee cegkeÌleHeCes

l³ee®³ee YeeJevee J³ekeÌle keÀjC³ee®es mJeeleb$³e oslees.

4) mekeÀejelcekeÀ Je vekeÀejelcekeÀ YeeJeveeb®es JeieeakeÀjCe – mecegHeosM³eeves J³ekeÌle

kesÀuesu³ee YeeJeveeb®es mecegHeosMekeÀ mekeÀejelcekeÀ Je vekeÀejelcekeÀ YeeJeveebceO³es JeieeakeÀjCe
keÀjlees.

5) cece&¢<ìer®ee efJekeÀeme – mecegHeosMekeÀ meuueeL³ee&®³ee cece&¢<ìer®³ee efJekeÀemee®ee efJe®eej

keÀ©ve veJeerve YeeJeveeb®es JeieeakeÀjCe keÀjlees.

6) mecegHeosMeve HeefjefmLeleer mebHeg<ìele DeeCeCesë

Jejerue Hee³eN³eeb®³ee Hetle&lesveblej cece&¢<ìer efJekeÀefmele nesles Je mecegHeosMeve mebHeg<ìele
DeeCeues peeles. mJele뮳ee mecem³ee mJeleëmees[efJeC³ee®eer #ecelee meuueeL³ee&ceO³es ³esles.
 69

[) DeefveoxefMele mecegHeosMevee®es HeÀe³eosë

1) meuueeL³ee&ceO³es mJele뮳ee mecem³es®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer efveCe&³e#ecelee efJekeÀefmele

nesles.
2) ns mecegHeosMeve meuueeLeea keWÀefêle Deens. l³eecegUs DeveeJeM³ekeÀ ®ee®eC³eeb®eer iejpe
Yeemele veener.
3) ³ee mecegHeosMevee®ee ÒeYeeJe yeje®e keÀeU efìketÀve jenlees.
4) ueeskeÀMeenerÒeOeeve He×leer Deens.
5) meuueeL³ee&uee mJele뮳ee YeeJevee cegkeÌleHeCes J³ekeÌle keÀjC³ee®es mJeeleb$³e Demeu³eeves
leeCeleCeeJe keÀceer neslees.

F) DeefveoxefMele mecegHeosMevee®³ee ce³ee&oeë

1) mecegHeosMekeÀe®³ee efveef<¬eÀ³elescegUs keÀener JesUe meuueeLeea YeeJevee cegkeÌleHeCes J³ekeÌle keÀjerle

veener.
2) ner Òeef¬eÀ³ee JesUKeeT Deens.
3) ner He×leer Keef®e&keÀ Deens. keÀejCe Òel³eskeÀ meuueeL³ee&meeþer mecegHeosMekeÀeme yeje®e keÀeU
IeeueJeeJee ueeielees.
4) DeuHeJe³eerve J³ekeÌleeRmeeþer GHe³egkeÌle veener keÀejCe les DeeHeu³ee meJe& YeeJevee cegkeÌleHeCes
J³ekeÌle keÀ© MekeÀle veener.
5) mecegHeosMekeÀe®³ee ueJeef®ekeÀlesuee JeeJe veener.
6) ner ceveesefJeMues<eCee FlekeÀer meKeesue He×leer veener.

5.5.3 meJe&mebûenelcekeÀ mecegHeosMeve – (mecevJeef³ele mecegHeosMeve)ë

efveoxefMele Je DeefveoxefMele mecegHeosMevee®ee mecevJe³e meJe&mebûenelcekeÀ mecegHeosMeveele

neslees. keÀener mecegHeosMekeÀ pesJne Jejerue oesvner mecegHeosMeveeMeer mencele nesle veenerle lesJne
meJe& mebûenelcekeÀ mecegHeosMevee®ee JeeHej kesÀuee peelees. mecegHeosMekeÀ efJeÐeeL³ee&vegmeej DeeHeues
leb$e yeouelees, lees keÀesCel³eener SkeÀe ÒekeÀejeme yeebOeerue jenle veener.

De) meJe& mebûenelcekeÀ mecegHeosMevee®eer JewefMe<ìîesë

1) yeg×erHegjmmej efveoxefMele Je DeefveoxefMele ³ee oesvner ÒekeÀejeleerue GHe³egkeÌle yeeyeeR®ee

GHe³eesie kesÀuee peeslees.
2) keÀceer Ke®ee&®³ee leÊJeeJej DeefOekeÀ Yej Demelees.
3) mecegHeosM³ee®³ee J³eeqkeÌleiele iejpee ue#eele IesTve GHe®eej He×leer yeouelee ³esles.
4) Jemlegefve<þ Je mecevJeef³ele He×leer JeeHeju³ee peeleele.
5) efJeefJeOe He×leer Je leb$es JeeHejC³eeHetJeea mecegHeosMekeÀeuee ®eebieuee DeY³eeme Je mejeJe
keÀjeJee ueeielees.
 70

6) mecegHeosMekeÀ DevegYeJe efceUefJelees lemelemee lees meJe&mebûenelcekeÀ mecegHeosMevee®ee

DeefOekeÀeefOekeÀ GHe³eesie keÀ© MekeÀlees.

ye) meJe&mebûenelcekeÀ mecegHeosMevee®eer Òeef¬eÀ³eeë

• ³ee mecegHeosMeveele Keeueerue Hee³eN³eeb®ee meceeJesMe neslees.

1) DeeJeM³ekeÀ ³eb$eCes®eer GYeejCeerë

mecegHeosMeve keÀe³ee&me DeejbYe keÀjC³eeHetJeea ÒeefMeef#ele mecegHeosMekeÀ, efJeefJeOe ceeefnleer

ieesUe keÀjC³ee®eer ³eb$eCee, efJeefJeOe ®ee®eC³ee, DeeJeM³ekeÀ peeiee Je Flej meeOeves meppe DemeCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.

2) mecegHeosMekeÀ Je mecegHeosM³e ³eeb®³eele ³eesi³e mebyebOeeb®eer ÒemLeeHeveeë

mecegHeosMekeÀ Je mecegHeosM³e ³eeb®³ee SkeÀceskeÀebefJe<e³eer Deeoj, efJeMJeeme, cegkeÌle

mebÒes<eCe, ceeskeÀUsHeCee, ÒeeceeefCekeÀHeCeeme men-DevegYetleer DemeeJe³eeme nJeer. oesIeebceO³es efJeefMe<ì
³eesi³e veeles efvecee&Ce nesCes Del³eble DeeJeM³ekeÀ Demeles.

3) mecegHeosM³ee®eer mJepeeCeerJeë

mecegHeosM³eeuee mJeleë®eer DeesUKe cnCepes mJeleë®es iegCe Je oes<eeb®eer peeCeerJe DemeCes

DeeJeM³ekeÀ Deens. mJele뮳ee mecem³ee Je iejpee cegkeÌleHeCes meebielee Deeu³ee Heeefnpesle.

4) mecem³es®eer efveef½eleerë

mecegHeosM³eeves mecegHeosMekeÀe®³ee ceoleerves mJeleëHeg{s keÀesCel³ee mecem³ee Deensle ns

efveef½ele keÀjeJe³ee®es Demeles. Deûe¬eÀceevegmeej meJe& mecem³ee ceeb[tve meJe&ÒeLece keÀesCel³ee
mecem³esJej ue#e keWÀefêle keÀjeJe³ee®es ns efveef½ele keÀjCes.

5) mecem³ee efveJeejCeemeeþer He³ee&³e efveef½eleerë

mecem³es®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer DeveskeÀ He³ee&³e GHeueyOe Demet MekeÀleele,

l³eeleerue SkeÀ He³ee&³e efveef½ele keÀjC³eele ³eslees.

6) ke=Àefle³eespeves®eer DebceueyeepeeJeCeerë

³ee ìHH³eele ke=Àleer ³eespevee le³eej keÀªve l³eevegmeej keÀe³e&Jeener keÀjC³eele ³esles.
 71

7) DevegOeeJeve keÀe³e&ë

mecem³es®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer ke=Àleer kesÀu³eeveblej leer mecem³ee otj Peeueer

efkebÀJee veener ³eeyeeyele DevegOeeJeve kesÀues peeles. DeeJeM³ekeÀ Demeu³eeme HetjkeÀ Ghee³e³eespeveener
keÀjlee ³esles.

8) mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®eer meceeHleerë

³ee efJeefMe<ì mecem³esyeeyele mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³ee meceeHle keÀjC³eele ³esles.

keÀ) meJe&mebûenelcekeÀ mecegHeosMevee®es HeÀe³eos –

1) mecegHeosM³ee®³ee J³eeqkeÌleiele iejpeebvee ÒeeOeev³e efoues peeles.

2) peemleerle peemle HeefjCeecekeÀejkeÀ He×leer®ee JeeHej kesÀuee peelees.
3) ner He×leer DeefleMe³e ueJeef®ekeÀ Deens.
4) Jemlegefve<þ He×leeR®ee JeeHej kesÀuee peelees.
5) Ke®ee&Jej efve³eb$eCe þsJelee ³esles.
6) mecegHeosM³e DeefOekeÀ mJeeJeuebyeer neslees.

[) meJe&mebûenelcekeÀ mecegHeosMevee®³ee ce³ee&oeë

1) ³ee He×leer®ee Meem$eMeg× efJekeÀeme Peeuesuee veener.

2) efveoxefMele Je DeefveoxefMele mecegHeosMeve He×leer SkeÀ$e efcemeUlee ³esle veenerle.
3) meuueeL³ee&uee efkeÀleer mJeeleb$³e ÐeeJes ³eeyeÎue ³eeHe×leerle efveef½ele efve³ece veener.
4) mecegHeosMekeÀ ne DevegYeJeer Je le%e Demeues®e Demes veener.
5) ner He×leer keÀener DebMeer mebefoiOe Je Òemebieesef®ele Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) keÀeue& je@peme& ³eeb®³eeceles mecegHeosMevee®eer J³eeK³ee efuene.
2) mecegHeosMevee®ee keÀesCeleener SkeÀ nslet efuene.
3) mecegHeosMevee®es ÒekeÀej keÀesCeles ?
 72

5.6 meejebMe

mecegHeosMeve ne ceeie&oMe&ve Òeef¬eÀ³esleerue SkeÀ cenlJee®ee Yeeie mecepeuee peelees.

Jew³eeqkeÌlekeÀ, Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ HeeleUerJej mecegHeosMeve kesÀues peeles. mecegHeosMeve ner
SkeÀ meJe&meceeJesMekeÀ meb%ee Deens, ³eeceO³es efJeMes<e ÒekeÀej®eer meeOeves Je leb$es JeeHejueer peeleele.
oesve J³eeeqkeÌlebHewkeÀer SkeÀe J³eeqkeÌlekeÀ[s DevegYeJe, #ecelee Demeleele l³eeme mecegHeosMekeÀ cnCeleele
Je p³ee J³ekeÌleerme DeeHeu³ee mecem³es®es efvejekeÀjCe keÀjeJe³ee®es Deens l³eeme mecegHeosM³e DeLeJee
meuueeLeea cnCeleele. mecegHeosM³ee®³ee mecem³es®es efvejekeÀjCe keÀjCes ne mecegHeosMevee®ee cegK³e
nslet Demetve l³ee®eer J³eeHleer KetHe ceesþer Deens.

mecegHeosMevee®es mJeªHe, He×leer DeeefCe mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe ³eevegmeej

mecegHeosMevee®es efveoxefMele mecegHeosMeve, DeefveoxefMele mecegHeosMeve Je meJe&mebûenelcekeÀ
(mecevJeef³ele) mecegHeosMeve Demes leerve ÒekeÀej Deensle

5.7 mJeeO³ee³e-ÒeMve

1) mecegHeosMevee®ee DeLe& mHe<ì keÀje.

2) mecegHeosMevee®es nslet mHe<ì keÀje.
3) mecegHeosMevee®eer J³eeHleer meebiee.
4) efveoxefMele mecegHeosMevee®eer JewefMe<ìîes Je ce³ee&oe mHe<ì keÀje.
5) efveoxefMele mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³esleerue Hee³eN³ee mHe<ì keÀje.
6) DeefveoxefMele mecegHeosMevee®es HeÀe³eos Je ce³ee&oeb®es mHe<ìerkeÀjCe Ðee.
7) meJe&mebûenelcekeÀ mecegHeosMevee®eer JewefMe<ìîes keÀesCeleer ?
8) efveoxefMele Je DeefveoxefMele mecegHeosMeveeleerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.

õõõõõõõõ
 73

mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³ee
(Process of Counselling)
De) mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³ee (ÒeemleeefJekeÀ, meKeesuelee, mebÒes<eCe, met®evee) ye) mecegHeosMevee®eer
keÀewMeu³es (ÞeJeCe, ÒeMve efJe®eejCes, Òeeflemeeo) keÀ) mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe, mecegHeosMekeÀe®eer
J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee
(a) Process of counseling (Introduction, in depth
communication suggestion) (b) Skill of counseling
(listening, questioning, responding) (c) Role of counselor,
professional ethics of counselor)

IeìkeÀ j®evee
6.0 GefÎäs
6.1 ÒemleeJevee
6.2 mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®es ìHHes/DeJemLee (Stages)
ìHHee 1 ë meg©Jeeleerue®es ÒekeÀìerkeÀjCe/ÒeejbefYekeÀ DeJemLee
ìHHee 2 ë meKeesue MeesOeve/meKeesuelee
ìHHee 3 ë ke=ÀefleefJe<e³eer®eer yeebefOeuekeÀer/mebÒes<eCe Je met®eve
6.3 mecegHeosMeve keÀewMeu³es
ÞeJeCe keÀewMeu³es
ÒeMve efJe®eejC³ee®eer keÀewMeu³es
6.4 mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe
6.5 mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe HeefjCeecekeÀejkeÀHeCes Heej Hee[C³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ iegCe
6.6 mecegHeoskeÀe®eer J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee
6.7 meejebMe
6.8 mJeeO³ee³e-ÒeMve

6.0 GefÎäs

¿ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeveblej legcneuee Heg{erue iees<ìer keÀjlee ³esleerue

1) mecegHeosMevee®ee DeLe& meebielee ³esF&ue.
2) mecegHeosMevee®eer JewefMe<ìs mHe<ì keÀjlee ³esleerue.
3) mecegHeosMevee®³ee Hee³eN³eeb®eer ceeefnleer meebielee ³esF&ue.
 74

4) mecegHeosMeveemeeþer DeeJeM³ekeÀ keÀewMeu³es mHe<ì keÀjlee ³esleerue.

5) mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe mecepetve Ieslee ³esF&ue.
6) mecegHeosMekeÀe®es iegCe meebielee ³esleerue.
7) mecegHeosMevee®eer J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerleÊJes mecepeleerue.
8) HeefjCeecekeÀejkeÀ mecegHeosMevee®eer JewefMe<ìîes meebielee ³esleerue.

6.1 ÒemleeJevee

J³ekeÌleeruee peerJevee®³ee DeveskeÀ #es$eele mecem³ee peeCeJele Demeleele. efJeÐeeL³ee¥uee

efMe#eCe Iesleevee osefKeue DeveskeÀ mecem³eebvee meeceesjs peeJes ueeieles. Deepe®es peie ns Del³eble
iegbleeiegbleer®es, OeeJeHeUer®es Je melele yeoueCeejs Demes Deens Je DeMee peieele DeeHeCe jenlees
Deenesle. peerJeve peieleevee J³ekeÌleeruee efJeefJeOe HeefjefmLeleeR®ee meecevee keÀjeJee ueeielees Je
Òel³eskeÀ HeefjefmLeleerMeer mecee³eespeve meeOeleevee J³ekeÌleeruee DeJeIe[ peeles. DeveskeÀ JesUe DeeHeCe
menpeHeCes meceepees³eve keÀjlees HeCe vesnceer®e les Meke̳e nesF&ue Demes veener. DeMee JesUer DeeHeCe
kegÀìgbye efce$e, Mespeejer, efJeÜeve F. Meer yeesuetve mecem³ee mees[efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. keÀener
ÒemebieeceO³es l³eeb®ee meuuee osefKeue GHe³eesieer He[le veener. keÀener Òemebieer DeeHeCe keÀesCel³ee
Òemebieeuee meeceesjs peele Deenesle ns Flejebvee meebieC³ee®eerosKeerue DeeHeCeeme ueepe Jeeìles.
keÀener JesUe DeeHeueer mecem³ee mecepetve IesF&ue Demeer ³eesi³e J³ekeÌleer®e DeeHeu³eeuee Yesìle veener.
DeMeeJesUer mecegHeosMeve ne SkeÀ GÊece He³ee&³e þ© MekeÀlees, keÀejCe mecegHeosMekeÀ legce®³ee
mecem³es®es efveoeve keÀªve legce®³eeJej efJeefMe<ì efMekeÌkeÀceesle&ye keÀjerle veener. Gueì lees legce®es
cnCeCes keÀeUpeerHetJe&keÀ SskeÀlees. legce®³eemeesyele keÀece keÀjlees Je legce®³ee mecem³es®es meceeOeeve
MeesOelees.

• mecegHeosMevee®ee DeLe&ë

mecegHeosMeve ner keÀceer keÀeueeJeOeermeeþer ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens. leer mew×ebeflekeÀ

ceeefnleerJej DeeOeeefjle Demeles DeefveoxefMele mJe©Hee®eer Òe¬eÀer³ee Deens. p³ee®³eeceO³es keÀesCeleener
Debeflece DeeosMe efouee peele veener. mecegHeosMevee®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es p³ee J³ekeÌleeruee mecem³ee
peeCeJelees leer J³ekeÌleer ceeveefmekeÀ¢<ìîee me#ece Demeles HeCe mece³eespeve mecem³ee efJekeÀemeelcekeÀ
mecem³ee efkebÀJee HeefjefmLeleerpev³e mecem³eeb®ee meecevee keÀjerle Demeles Je mecegHeosMekeÀ l³eeuee
DeeOeej osJetve efkebÀJee mene³³elee HegjJetve mecem³esMeer meecevee keÀjC³eemeeþer J³ekeÌleeruee me#ece
yeveefJelees. mecegHeosMeveeceO³es cew$eer®es mebyebOe efvecee&Ce keÀjCes, ÞeJeCe keÀjCes, ceole keÀjCes,
me#eceerkeÀjCe F. ®ee meceeJesMe neslees. iebYeerj mJe©Hee®³ee ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®³ee le¬eÀejer
GodYeJet ve³esle ³eemeeþer mecegHeosMevee®ee HeÀe³eoe neslees. ner Del³eble leelHegjl³ee mJe©Hee®eer
Òeef¬eÀ³ee Deens. Jee{ DeeefCe GHe®eej ³eebJej®e mecegHeosMevee®ee Yej Demelees. mJeleë®eer mecem³ee
mees[efJeC³ee®³ee ¢efäves J³ekeÌleer®eer yeuemLeeves, meeceL³e&, #ecelee DeeefCe GCeerJee ³eeb®eer peeCeerJe
mecegHeosMekeÀ meuueeL³ee&uee keÀªve oslees.
 75

efJeÐeeL³ee&bHeg{s DemeCeeN³ee mecem³eeb®eer GkeÀue keÀjC³ee®³ee nsletves mecegHeosMekeÀ

(Counselor) DeeefCe meuueeLeea (Client) ³eeb®³eeleerue mebYee<eCe cnCepes®e mecegHeosMeve
nes³e. Mew#eefCekeÀ Òeieleer, DeY³eemeeleerue De[®eCeer, DeeefLe&keÀ De[®eCeer efMe#eCe¬eÀce efkebÀJee
J³eJemee³e efveJe[, meeceeefpekeÀ mebyebOe, keÀewìgbefyekeÀ celeYeso F. yeeyele efJeÐeeL³ee&uee mecem³ee
Demeleele Je mecegHeosMeveecegUs DeMee mecem³eeb®eer GkeÀue keÀjC³eemeeþer l³eeuee ceole efceUt
MekeÀles. kesÀJeU ÒeMve megìues keÀer Peeues ner mecegHeosMevee®eer ce³ee&oe vemetve DeelceefJeéeeme
efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀe³e& mecegHeosMeve keÀjerle Demeles. ieg[®³ee MeyokeÀes<eeceO³es mecegHeosMevee®ee
DeLe& Heg{erueÒeceeCes efouesuee Deens.

``mecegHeosMeve cnCepes®e Jew³eeqkeÌlekeÀ, Mew#eefCekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ mecem³eeb®es meJe& leL³es

ue#eele IesJetve, l³eeb®es efJeMues<eCe keÀªve, Ghee³e MeesOeC³eemeeþer kesÀuesues J³eeqkeÌleefJeefMe<ì Je
Jew³eeqkeÌlekeÀ menkeÀe³e& nes³e. mecegHeosMeveeceO³es lep%e MeeUe, meceepe, Flej m$eesle DeeefCe
Jew³eeqkeÌlekeÀ cegueeKeleer®³ee menkeÀe³ee&ves meuueeLeeauee mJeleëefveCe&³e IesCes efMekeÀefJeues peeles. ''
-ieg[ (1945) MeyokeÀes<e

``mecegHeosMeve ner meceesjemeceesjerue veelesmebyebOee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. p³eeceO³es mecegHeosMekeÀ Je

meuueeLeea ³ee oesIeeb®eerner Jee{ nesles. ''
-©{ mì^@ie

``mecegHeosMeve J³ekeÌleeruee mJeleëyeÎue Je l³ee®³ee He³ee&JejCeeleerue Jele&ve efJe<e³ekeÀ ÒeYeeJeekeÀ[s

Heesnes®eefJeC³ee®³ee ceeiee&efJe<e³eer peeCetve IesC³eemeeþer menkeÀe³e& keÀjles, mecegHeosMeve J³ekeÌleeruee
DeeHeu³ee Jele&vee®ee J³eeqkeÌleiele DeLe& ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer Je YeefJe<³ekeÀeueerve
Jele&iegkeÀermeeþer keÀener O³es³e Je cetu³es efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer menkeÀe³e& keÀjles. ''
-yuee@keÀj (1966)

``mecegHeosMeve cnCepes efveef½ele mebj®evee Demeuesu³ee HejJeeveieeroMe&keÀ veelesmebyebOe nes³e, pees

ûeenkeÀeuee SkeÀe ÒeceeCeele mJeleë®es DeekeÀueve mebHeeove keÀjC³eele HejJeeveieer oslees Je
J³ekeÌleeruee mekeÀejelcekeÀ HeeJeues G®eueC³eemeeþer meceLe& yeveefJelees. ''
-keÀeue& je@peme&

``mecegHeosMeveeceO³es meJe& ÒekeÀej®³ee J³eeqkeÌleiele HeefjefmLeleer®ee meceeJesMe neslees. p³eeceO³es SkeÀe

J³ekeÌleeruee mJeleëMeer Je l³ee®³ee He³ee&JejCeeMeer ÒeYeeJeerHeCes mecee³eespeve keÀjC³eemeeþer menkeÀe³e&
kesÀues peeles. ''
-je@efyevmeve

Jeesmeyeie& ³eeb®³ee celes, ``mecegHeosMeve ne SkeÀ cegueeKeleer®ee ÒekeÀej Demetve l³eele ûeenkeÀeme HetCe&
mecepeC³eemeeþer ceole kesÀueer peeles. l³eevegmeej JeeleeJejCe DeLeJee mecee³eespeve keÀjC³eeme
³esCeeN³ee De[®eCeer®es efvejekeÀjCe kesÀues peeles. ''

mecegHeosMeve ner SkeÀ meuueeLeea Je mecegHeosMekeÀ ³eeleerue Keepeieer cegueeKele Demeles.

 76

mecegHeosMeve ns ceeie&oMe&vee®es SkeÀ Debie Deens. mecegHeosMeveeefMeJee³e ceeie&oMe&ve

DeLe&HetCe& nesJet MekeÀle veener. ceeie&oMe&ve ns meecegefnkeÀefjl³eener keÀjlee ³esles. Hejbleg
mecegHeosMevee®es lemes veener, les Jew³eeqkeÌlekeÀ ue#e osJetve®e kesÀues peeles. ceeie&oMe&veele efveCe&³e keÀmee
I³eeJee ns efJeÐeeLeea pejer þjefJele Demeuee lejer mecegHeosMeve cee$e efJeÐeeL³eeceO³es efveCe&³e
IesC³ee®eer #ecelee efvecee&Ce keÀjles. mecegHeosMeve ns ceeie&oMe&vee®es leb$e Demeles. ceeie&oMe&veeceO³es
mecegHeosMeve Demeles. ³eeJe©ve mecegHeosMevee®ee DeLe& Je l³ee®eer þUkeÀ JewefMe<ìîes DeeHeu³ee
ue#eele Deeuesueer®e Demeleerue. Hegvne SkeÀoe DeeHeCe mecegHeosMevee®eer þUkeÀ JewefMe<ìîes
mecepeeJetve IesJet³ee.

• mecegHeosMevee®eer JewefMe<ìîes

1) DeekeÀueveë

KeN³ee DeLee&ves ÒeYeeJeer Debie Deens. mecegHeosMekeÀeuee ceeveJeer Jele&vee®es Je l³ee®³ee

meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ meboYee¥®es ³eesi³e DeekeÀueve nJes. meuueeLeea p³ee HeefjefmLeleerle Deens,
l³ee HeefjefmLeleerle l³ee®³ee mecem³eeb®es DeekeÀueve keÀ©ve l³ee®eer mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer
ceole keÀjC³ee®es meeceL³e& mecegHeosMekeÀekeÀ[s DemeCes iejpes®es Deens.

2) meuueeL³ee&leerue yeoueë

meuueeL³ee&uee ceole keÀ©ve l³ee®³ee Jele&veele yeoue Ie[Jetve DeeCeCes Je l³ee®eer

mecem³ee mees[Jetve l³eeuee meceeOeeveer yeveefJeCes ns®e mecegHeosMevee®es Debeflece GefÎ<ì Deens.

3) mJeÒekeÀìerkeÀjCe DeeefCe mJe-mebIe<e&ë

mecegHeosMeveeceO³es meuueeLeea keÀenerner ueHeJetve ve þsJelee mJeleë®eer ceeefnleer GIe[

keÀjlees. l³ee®³ee ceveeleerue mebIe<e&, celeYeso J³ekeÌle keÀjlees. mecegHeosMekeÀ meuueeLeea ³eeb®³eeleerue
Deeblejef¬eÀ³eebceOetve meuueeLeea nUt nUt mJeleëuee J³ekeÌle keÀjlees. mecegHeosMekeÀ l³eemeeþer
l³eeuee GÐegkeÌle keÀjlees.

4) ienve/meKeesue keÀecee®ee DevegYeJeë

mecegHeosMeve keÀjCes ne SkeÀ meKeesue keÀecee®ee DevegYeJe Deens. menYeeieeRvee ³ee®ee

Òel³e³e ³eslees. l³eecegUs Gpee& efìkeÀJetve meelel³eeves keÀece keÀjC³ee®eer mecegHeosMekeÀeuee
DeeJeM³ekeÀlee Demeles. ue#eHetJe&keÀ SskeÀC³ee®eer meJe³e osefKeue mecegHeosMekeÀeceO³es DemeeJeer
ueeieles. HeìHeì ceeefnleer®es ûenCe keÀjeJes ueeieles. mebosMeeb®eer mHe<ìlee DemeeJeer ueeieles.
HeefjkeÀuHeveeb®eer ceeb[Ceer keÀ©ve ceeefnleer®³ee DeeOeejs l³eeb®eer He[leeUCeer keÀjeJeer ueeieles Je
l³eeveblej keÀe³e GHe®eej ÐeeJesle ³ee®es efve³eespeve keÀjeJes ueeieles.
 77

5) veweflekeÀ Jele&veë

veweflekeÀ Jele&ve cnCepes Òel³eskeÀ meuueeL³ee&uee ceeveJeles®eer JeeieCetkeÀ osCes l³ee®³ee

J³eeqkeÌlecelJee®ee Deeoj keÀjCes Je menevegYetleerletve mesJee osCes. (mecegHeosMeve, meeceeefpekeÀ
keÀe³e&keÀlex, ceevemeesHe®eejle%e F) J³eeJemeeef³ekeÀ ueeskeÀebveer mesJee osleevee l³eeb®³eeceO³es ceoleer®eer
YeeJevee DemeCes yebOevekeÀejkeÀ Deens. l³eeb®es keÀe³e& veweflekeÀles®³ee ceeiee¥veer®e Peeues Heeefnpes.
veweflekeÀ GHe®eej ³ee®ee DeLe& keÀeUpeerves mesJee HegjefJeCes, ceveeHeemetve HeefjÞece IesCes, ceoleer®³ee
YeeJevesves mesJee HegjefJeCes ³eebceO³es mecegHeosMekeÀ Heejbiele nJee.

• mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³eeë

³eeceO³es Heg{erue ®eej Hee³eN³eeb®ee DebleYee&Je neslees.

1) mecegHeosMevee®eer iejpe
2) mecegHeosMevee®eer le³eejer
3) mecegHeosMe®eer DebceueyeepeeJeCeer/Dee³eespeve
4) DevegOeeJeve

1) mecegHeosMevee®eer iejpeë

peerJeve peieleevee meJe& J³ekeÌleeRvee mecem³eebvee meeceesjs peeJes ueeieles. Hejbleg meJe&
J³ekeÌleer GÓJeCeeN³ee mecem³ee mees[efJeC³eeme meceLe& Demeleele Demes veener. HeÀej Lees[îee
J³ekeÌleerceO³es mJeleëntve mecem³eebJej ceele keÀjC³ee®eer #ecelee Demeles. keÀener J³ekeÌleer mecem³ee
mees[efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. Hejbleg l³eele l³eevee ³eMe efceUles®e Demes veener. mecem³es®eer
GkeÀue keÀ©ve l³eeletve De®etkeÀ ceeie& keÀe{C³ee®eer YeeJevee l³eeb®³eele vemeles. yeN³ee®e J³ekeÌleer
mecem³eebJej ceele ve keÀ© MekeÀu³eecegUs l³ee mecem³eeb®³ee yeUer þjleele. DeMee J³ekeÌleeR®es
ceeveefmekeÀ mJeemL³e efyeIe[les. ceeveefmekeÀ DemJemLelee DeeefCe ceeveefmekeÀ mebIe<ee&®es yeeyeleerle
keÀcekegÀJele J³ekeÌleeRvee mecegHeosMevee®eer iejpe Demeles. mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®³ee Heefnu³ee ìHH³eele
J³ekeÌleeruee mecegHeosMevee®eer iejpe Deens keÀe, ns ÒeLece efveef½ele kesÀues Heeefnpes.

2) mecegHeosMeveemeeþer le³eejerë

³eMemJeer mecegHeosMeveemeeþer le³eejer®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. le³eejerceO³es Heg{erue

yeeyeeR®ee meceeJesMe neslees.

• ³eesi³e peeies®eer efveJe[

• efveef½ele JesU þjefJeCes
• meuueeLeeauee HetJe&keÀuHevee osCes
• ceeefnleer®es mebkeÀueve keÀjCes
• mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³esceOeerue IeìkeÀeb®eer ©Hejs<ee/DeejeKe[e le³eej keÀjCes.
 78

• mecegHeosMeve keÀe³e&veerleer®es efve³eespeve keÀjCes.

• ³eesi³e, cegkeÌle JeeleeJejCee®eer efveefce&leer keÀjCes.

3) mecegHeosMeveme$ee®es Dee³eespeveë

mecegHeosMeve me$ee®³ee Dee³eespeveele ueJeef®ekeÀlee nJeer. vewmeefie&keÀefjl³ee GHeueyOe

IeìkeÀeb®ee HeÀe³eoe GþefJeCes ®eebieu³ee mecegHeosMekeÀeuee peceles Je DeMee vewmeefie&keÀ IeìkeÀeb®ee
ueeYe meuueeL³ee&uee osJetve lees l³ee®ee Òeeflemeeoner Òel³eeYejCe efceUefJelees. mecegHeosMekeÀeves
mecegHeosMeve me$eeceO³es ®eej cegueYetle IeìkeÀeb®ee DeJeuebye keÀje³euee nJee Je l³ee®eer ceeefnleer
meuueeLeeaueener Ðee³euee nJeer. mecegHeosMeve me$eele Heg{erue yeeyeeR®ee DebleYee&Je nJee.
i) me$ee®es GodIeeìve
ii) ®e®ex®es cegÎs
iii) ke=ÀeflekeÀe³e&¬eÀcee®es efJekeÀmeve
iv) veeWoer DeeefCe me$ee®ee meceejesHe.

DeeoMe& efmLeleerceO³es mecegHeosMeve me$ee®ee efvekeÀeue ne meuueeLeeaves ke=ÀeflekeÀe³e&¬eÀcee®es

GÊejoeef³elJe mJeerkeÀejCes ne®e Demelees. ke=ÀeflekeÀe³e&¬eÀcee®es cetu³eceeHeve keÀ©ve l³eevegmeej
DebceueyeepeeJeCeer keÀjCes Je Hegvne Hegvne DebceueyepeeJeCeer keÀ©ve mecegHeosMevee®es DevegOeeJeve
keÀjCes ³eesi³e þjles.

4) DevegOeeJeveë

mecegHeosMekeÀe®eer peyeeyeoejerë

mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³esuee Deble vemelees. leer DeJ³eenleHeCes ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens.

ke=ÀeflekeÀe³e&¬eÀcee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀ©ve leer Heg{s ®eeuet þsJelee ³esles. lemes®e Òel³eskeÀ JesUer
keÀe³e&¬eÀcee®es pes efve<keÀ<e& efceUleele l³eeb®es osefKeue Heefj#eCe kesÀues peeles. ke=ÀeflekeÀe³e&¬eÀcee®³ee
DebceueyepeeJeCeerveblej Òel³eskeÀ JesUer mecegHeosMekeÀeves meuueeLeeauee DeeOeej efouee®e Heeefnpes.
kesÀJeU SkeÀ oesve mecegHeosMeve me$eeb®es Dee³eespeve keÀ©ve mecem³ee megìsue®e Demes veener. Hegvne
Hegvne DevegOeeJeve keÀe³e&¬eÀce IesJetve mecem³es®eer HetCe& Je mLee³eer mJe©Heeleerue GkeÀue MeesOeC³ee®ee
Òe³elve kesÀuee Heeefnpes. meelel³eHetCe& met®eveeb®eer ceeefuekeÀe mecegHeosMekeÀeves DevegOeeJeve Òeef¬eÀ³esle
JeeHejueer Heeefnpes. ³eesi³e ceeHeve kesÀues Heeefnpes.

ke=ÀeflekeÀe³e&¬eÀcee®es Heefj#eCeë

meuueeL³ee&uee l³ee®eer J³eeJemeeef³ekeÀ, Jew³eeqkeÌlekeÀ mebIeìveelcekeÀ O³es³e meeO³e

keÀjC³eemeeþer me#ece yeveefJeCes ne®e mecegHeosMevee®ee cegK³e nslet Demelees. mecegHeosMeveeveblej
meuueeL³ee&ves mecegHeosMekeÀeves þjJetve efouesu³ee ke=ÀeflekeÀe³e&¬eÀceevegmeej keÀe³e& keÀjeJes ³eemeeþer
mecegHeosMekeÀeves meuueeL³ee&uee DeeOeej efouee®e Heenerpes. l³eeveblej ke=ÀeflekeÀe³e&¬eÀcee®es Heefj#eCe
keÀ©ve meuueeL³ee&uee DeHesef#ele efve<keÀ<e& efceUleele keÀeb ? les Heeefnues Heenerpes. yeN³ee®eJesUe
 79

ke=ÀeflekeÀe³e&¬eÀcee®es Heefj#eCe keÀjleevee cenÊJee®eer ceeefnleer efceUt MekeÀles. p³ee®ee JeeHej keÀ©ve
YeefJe<³eeleerue DevegOeeJeve keÀe³e&¬eÀceebceO³es yeoue keÀjlee ³eslees.

6.2 mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®es ìHHes/DeJemLee (Stages)

ìHHee 1ë
meg©Jeeleerue®es ÒekeÀìerkeÀjCe/ÒeemleeefJekeÀ/-ÒeejbefYekeÀ DeJemLee (Introduction of
Initial Disclosure):

Heefnu³ee ìHH³eele ueeYeeLeea DeeefCe mecegHeosMekeÀ HejmHejebvee DeesUKele vemeleele.

ueeYeeLeea®es mJeeiele kesÀu³eeveblej mecegHeosMekeÀ l³eeb®³eekeÀ[tve ceeefnleer He$ekeÀ Ye©ve Ieslees.
l³eecegUs mecegHeosMekeÀeuee ueeYeeLeeaefJe<e³eer ceeefnleer efceUles. l³eeJesUer ueeYeeefLe& efÜOee
ceveefmLeleerle Demelees. mecegHeosMekeÀeves ueeYeeLeea®eer efÜOee DeJemLee ue#eele IesTve l³eeb®³ee
ceveeleerue Ye³e keÀmes keÀjlee ³esF&ue Je l³eeuee l³ee®eer mecem³ee ceeskeÀUsHeCeeves keÀMeer ceeb[lee
³esF&ue ³eemeeþer Òe³elveMeerue Demeues Heeefnpes. oesIeeb®³ee YeeJeveeb®eer efJe®eejeb®eer leej pegUueer lej
mecegHeosMekeÀ ueeYeeLeeakeÀ yeesueles keÀ© MekeÀlees Je l³ee®³eekeÀ[tve DeefOekeÀeefOekeÀ ceeefnleer
efceUefJelees.

keÀejHeÀkeÀ (1973) DeeefCe Fieve 2002 ³eeb®³ee celes mecegHeosMekeÀ ueeYeeLeeakeÀ[s

keÀmes DeJeOeeve oslees ³eeJej mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®eer ³eMeeqmJelee DeJeuebyetve Demeles.
DeJeOeeveeceO³es ueeYeeLeea pes meebielees les Del³eble keÀeUerpeerHetJe&keÀ SskeÀCes DeefYeÒesle Demeles.
mecegHeosMekeÀ ueeYeeLeeakeÀ[s efkeÀleer ue#e osle Deens ns l³ee®eer yemeC³ee®eer He×leer ®esnN³eeJejerue
neJeYeeJe, vepej, meceerHelee ³eebJe©ve ue#eele ³esles. ``DeJeOeeve Òeef¬eÀ³esle mecegHeosMekeÀ
ueeYeeLeea®es efvejer#eCe keÀjerle Demelees. ³ee efvejer#eCeele mecegHeosMekeÀ ueeYeeLeea®³ee
MeyoebHeueerkeÀ[®³ee DeveskeÀ iees<ìer mecepetve IesC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demelees. ueeYeeLeea®eer
®eguetyetU, DeeJeepeeleerue ®e{Gleej, DeelceefJeéeeme, yegpejsHeCee, éeemeeleerue yeoue, mebkeÀes®e
yeejkeÀeJ³eekeÀ[s mecegHeosMekeÀ melele ue#e oslees DeeefCe l³ee®ee ³eesi³e DeLe& ueeJelees. mecegHeosMeve
Òeef¬eÀ³esleerue Heefnu³ee me$eeleerue mecegHeosMekeÀ DeeefCe ueeYeeLeea ³eeb®³eeleerue Yesì HeÀej
cenÊJee®eer Demeles, keÀejCe l³ee®ee Heg{erue mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³esJej HeefjCeece nesle Demelees.

mecegHeosMekeÀeves ueeYeeLeea®³ee YeeJeveeb®eer keÀoj keÀjleevee l³ee meceeveevegYegleeR®³ee

¢efäkeÀesveeletve mecepetve Iesleu³ee Heeefnpesle, mecegHeosMekeÀeves ueeYeeLeeameeþer GlmeenJeOe&keÀ
JeeleeJejCee®eer efveefce&leer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. HejmHejeleerue efJeéeeme mebHeeove keÀjC³ee®³ee
Òeef¬eÀ³esuee, keÀeue& je@peme& ³eebvee HeÀej cenÊJe efoues Deens. ner efJeéeemeÒeef¬eÀ³ee leovegYetleer,
KejsHeCee, ogmeN³ee®es efvejHes#e efnleef®ebleve DeeefCe ³eesi³e les®e mHe<ì HeCes meebieCes F. IeìkeÀeb®³ee
mee¿eeves meeOeeJeer ueeieles.

ìHHee 2ë meKeesue MeesOeve/meKeesuelee (Indepth Exploration):

ueeYeeLeea®³ee mecem³es®ee meKeesue MeesOe IesCes DeeefCe mecem³es®³ee cecee&Jej yeesì þsJeCes
ne ³ee ìHH³ee®ee GÎsMe Demelees. mecem³es®eer HetCe& ceeefnleer efceUefJeC³eekeÀefjlee mecegHeosMekeÀ
 80

ceevemeMeem$eer³e ®ee®eC³ee, ueeYeeLeea®³ee peerJeveFefleneme DeeefCe ®esnN³eeJejerue neJeYeeJe ³eeb®es

efvejer#eCe keÀjlees. DeeJeM³ekeÀlee Yeemeu³eeme ueeYeeLeea®³ee kegÀìgbyeeleerue Flej meom³e Je efce$e
³eeb®eer osefKeue cegueeKele Ieslees. l³eeletve efceUeuesu³ee ceeefnleer®es mecegHeosMekeÀ efJeMues<eCe keÀjlees.
l³eecegUs ueeYeeLeea®eer vescekeÀer mecem³ee keÀe³e Deens ns mecegHeosMekeÀe®³ee ue#eele ³esles.
efJeMues<eCeeveblej Demes ue#eele ³esles keÀer keÀener JesUe ueeYeeleea®es Òe³elve keÀceer He[leele, keÀener
JesUe l³ee®es OeesjCe keÀ®eKeeT Demeles. keÀener JesUe lees mebYe´ceeJemLesle Demelees. mecegHeosMekeÀ ns
meJe& IeìkeÀ ueeYeeLeeauee meebielees. lemes®e mecegHeosMekeÀ ueeYeeLeeauee l³ee®³ee Jele&ve
yeoueeefJe<e³eer keÀener Ghee³e meg®eefJelees. Fieve (2002) ³eeb®es celeevegmeej mecegHeosMekeÀ ns keÀe³e&
Heg{erue He×leerves keÀjlees.

i) HejmHejmebyebOeeefJe<e³ekeÀ – ueeYeeLeea®³ee Jele&veele Lees[e pejer yeoue Peeuee lejer ueies®e

l³ee®eer oKeue IesJetve HejmHej efJeéeeme efìkeÀefJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.

ii) efJeOeeveefJe<e³ekeÀ – ueeYeeLeea®es yeesueCes DemHe<ì efkebÀJee De³eesi³e Demesue lej ueies®e®e
mecegHeosMekeÀ l³ee®ee Kegueemee keÀjJetve Ieslees.

iii) YeeJeveeefJe<e³ekeÀ – keÀener JesUe ueeYeeLeea®³ee YeeJevee iegbleeiegbleer®³ee ieeWOeUuesu³ee Je

DemHe<ì Demeleele. DeMeeJesUer mecegHeosMekeÀ mJeleë Heg{ekeÀej IesJetve keÀesCeleer YeeJevee J³ekeÌle
keÀjeJe³ee®eer ³ee®eer ®e®ee& keÀjlees.

³ee ìHH³eele keÀener JesUlee mecegHeosMekeÀ l³ee®es mJeleë®es DevegYeJe ueeYeeLeeauee

meebielees. ³ee ìHH³eeleerue mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³ee ueeYeeLeea®³ee ¢<ìerves YeeJeefvekeÀ leeCee®eer Demeles.
keÀejCe ³ee ìHH³eele mJele뮳ee Jele&veeleerue DeveskeÀ ®egkeÀe megOeejC³ee®es keÀece l³eeuee keÀjeJes
ueeieles. mecegHeosMekeÀ ne mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³esle ìerkeÀekeÀeje®eer efkebÀJee meceer#ekeÀe®eer YetefcekeÀe
Iesle veener. ³eeGueì l³ee®³ee ÒesceU Je DeeHeuekeÀer®³ee mebyebOeeceO³es lees ueeYeeLeea®³ee HeeþerMeer
Demelees. ueeYeeLeea®³ee Jele&veeceO³es yeoue DeeCeC³eemeeþer l³eeuee ceole keÀjerle Demelees.

mecegHeosMekeÀ mecem³es®eer leHeemeCeer Je efJeMues<eCe keÀjerle Demeleevee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee

ceenerleer®es mebkeÀueve keÀjlees. mecem³esyeeyele®es cegÎs leHeemetve Heenlees. ueeYeeLeeauee efouesu³ee
ceeveefmekeÀ ®ee®eC³eeb®³ee efve<keÀ<ee&®eeosKeerue GHe³eesie keÀjlees Je mecem³ee efveef½ele keÀjlees.

ìHHee 3 ë(mebÒes<eCe Je met®eve) ke=ÀefleefJe<e³eer®eer yeebefOeuekeÀer ë (Commuitment to

action)

³ee ìHH³eele ueeYeeLeea®eer ke=ÀleerefJe<e³ekeÀ peyeeyeoejer DeefYeÒesle Demeles. Heefnu³ee oesve

ìHH³eeble Deveg¬eÀces ceeefnleer efceUefJeCes DeeefCe mecem³e efveef½ele keÀjCes Peeu³eeJej Deelee
ueeYeeLeeAves Òel³e#e mecem³ee mees[efJeCes ³ee Òeef¬eÀ³esle menYeeieer Jne³e®es Demeles. ueeYeeLeea®³ee
ce³ee&oe Je l³eeb®eer yeuemLeeves DeesUKetve mecegHeosMekeÀ l³eeuee efJeefMe<ì ke=Àleer keÀjC³eemeeþer
ÒeJe=Êe keÀjlees. mecegHeosMekeÀ ÒeLeceleë leer ke=Àleer keÀMeer keÀjeJeer ns meebielees. l³eeveblej leer ke=Àleer
 81

keÀªve oeKeefJelees DeeefCe MesJeìer leer ke=Àleer ueeYeeLeeakeÀ[tve keÀjJetve Ieslees. ³eekeÀefjlee lees
ueeYeeLeeauee efJeefMe<ì efJe®eejkeÀewMeu³es, mebJeeokeÀewMeu³es efkebÀJee ke=ÀleerkeÀewMeu³es ³eeb®ee keÀmee
GHe³eesie keÀjeJee n Meem$eer³e He×leerves meebielees. ueeYeeLeeauee l³ee®³ee ke=Àleerle DeHe³eMe
Deeu³eeme mecegHeosMekeÀ l³ee®eer keÀejCeefceceebmee oslees. efMeJee³e l³eele ³eesi³e l³ee megOeejCee
meg®eefJelees. mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®es GefÎ<ì ieeþC³eekeÀefjlee Hee³ejer-Hee³ejer ves Òel³eskeÀ ke=Àleerle
³eMemJeer nesCes Del³eble DeeJeM³ekeÀ Demeles DeeefCe l³eekeÀ[s®e mecegHeosMekeÀe®es ue#e Demeles.

®eebieues yeoue Ie[tve Deeues lej mecegHeosMekeÀ ueeYeeLeeauee MeeyeemekeÀer oslees. l³ee®eer
ÒeMebmee keÀjlees. l³eecegUs ueeYeeLeea®ee Glmeen Jee{lees. mecegHeosMekeÀe®³ee DeHes#esÒeceeCes veJeerve
Jele&ve ke=Àleer efMekeÀC³ee®ee Je leer mJeleële ©peefJeC³ee®ee ueeYeeLeea Òe³elve keÀjlees.

³ee ìHH³eeJej mecegHeosMekeÀ Je ueeYeeLeea ³eele mebÒes<eCe ®eebieu³ee ÒekeÀejs Ie[les,

mecegHeosMekeÀ ne meuueeLeeame (ueeYeeLeea) keÀener met®evee ner oslees.

6.3 mecegHeosMeve keÀewMeu³es

mecegHeosMekeÀeuee yejs®e keÀewMeu³eHetCe& keÀeces keÀjeJeer ueeieleele. DeMeer keÀesCeleer,

keÀewMeu³es mecegHeosMekeÀeuee Deelcemeele keÀjeJeer ueeieleele ³eeefJe<e³eer®eer meefJemlej ceeefnleer Deelee
DeeHeCe IesJet³ee.
je@peme& (1967), peesvme (1984), nsje@ve (1990) Fieve (1990 ³eeb®³ee
celes mecegHeosMekeÀekeÀ[s Heg{erue keÀewMeu³es Je GHekeÀewMeu³es DemeCes iejpes®es Deens.

1) leovegYetleer (Empathy)
2) SskeÀCes (Listening)
3) ceeefnleer osCes (Giving Information)
4) ÒeMve efJe®eejCes (Questioning)
5) meg®eefJeCes (Suggesting)
6) keÀe{tCe IesCes / yeesueles keÀjCes (Drawing out)
7) DeeJneve osCes (Challenging)
8) DeeOeej osCes (Supporting)
9) Heg{s vesCes (Leading)

³eeHewkeÀer leerve keÀewMeu³es DeeHeu³eeuee DeY³eemeemeeþer Deensle. 1) SskeÀCes (Listening) 2)

ÒeMve efJe®eejCes (Questioining) 3) Òeeflemeeo osCes (Responding)

1) SskeÀCes (Listening)ë

SskeÀCes ns mecegHeosMeveeleerue meJee&le cenÊJee®es keÀewMeu³e Deens. ueeYeeLeea DeeHeu³ee

DevegYeJeeyeeyele ceeskeÀUsHeCeeves yeesuele Demeleevee vescekesÀ keÀe³e Ie[ues ? l³eeves mJeleë keÀe³e
kesÀues ? keÀe³e kesÀues veener ? DeeefCe l³eeJesUer ³ee®³ee YeeJevee keÀesCel³ee nesl³ee ? ³ee meJe& yeeyeer
 82

SskeÀCes keÀewMeu³eebleie&le ³esleele. mecegHeosMekeÀeuee ueeYeeLeea®³ee yeesueC³eekeÀ[s HeÀej yeejkeÀeF&ves Je

Del³eble peJeefUkeÀerves DeJeOeeve ÐeeJes ueeieles. SskeÀCes ³ee keÀewMeu³eeyeeyele Heg{erue leerve Hewuet
efJe®eejele I³eeJes ueeieleele.

• ceeefnleer osCesë

mecegHeosMeve me$eele efkeÀleer ceeefnleer efoueer peeJeer ns ueeYeeLeea mecegHeosMekeÀ mebyebOeeJej

DeJeuebyetve Deens. cetle& efJe<e³eebHewkeÀer ueeYeeLeeaves efJe®eejCee kesÀueer lej ceeefnleer HegjJeeJeer
Jew³eeqkeÌlekeÀ efJe<e³eebyeeyele cee$e ueeYeeLeea mJeleë®e lep%e Demelees. keÀener JesUe mecegHeosMekeÀeuee
Demes Jeeìles keÀer, DeeHeuee DevegYeJe ueeYeeLeeauee meebieeJee cnCepes l³eeuee ceole nesF&ue HeCe les
efnleeJen þjle veener. Òel³eskeÀ HeefjefmLeleer ner efYeVe Demeles. cnCetve mecegHeosMekeÀeves mJele뮳ee
peerJeveeleerue Òemebieeb®eer leguevee ueeYeeLeea®³ee ÒemebieeMeer keÀª ve³es. mJeleë®es DevegYeJe, celes,
YeeJevee ueeYeeLeeauee meebiet ve³esle.

leodvegYetleerë

leodvegYetleer cnCepes ueeYeeLeea®³ee Ëo³eele efMeªve l³ee®³ee YeeJevee Je l³ee®³ee yeesueC³ee®ee

DeeMe³e mecepeCes nes³e. leodvegYetleerrcegUs Heg{erue yeeyeer Meke̳e nesleele.
i) ueeYeeLeea®³ee YeeJevee peeCeCes.
ii) ueeYeeLeea®³ee YeeJeveebyeeyele keÀeUpeer oeKeefJeCes.
iii) ueeYeeLeea®³ee DemJemLes®eer keÀejCes MeesOeCes.

ueeYeeLeea®ee DevegYeJe mecepeC³ee®eer HeeleUer Òel³eskeÀ mecegHeosMekeÀe®eer JesieJesieUer

Demesue DeeefCe DeeHeu³eeuee mecepeuesu³eebHewkeÀer ueeYeeLeeaHe³e¥le Heesnes®eJee³e®es efkeÀleer ³eeneryeeyele
mecegHeosMekeÀeb®es cele JesieJesieUs Demesue. keÀener JesUe ueeYeeLeea®³ee efJeOeeveeletve mecegHeosMekeÀeuee
l³ee®³ee DeefYeJe=Êeer Je ÒesjCee mecepeleerue HeCe l³ee yeeyele ueies®e®e ®e®ee& keÀjCes ³eesi³e veener.
mecegHeosMekeÀeves J³ekeÌle kesÀuesu³ee leodvegYetleer®eer HeeleUer ner ueeYeeLeea®³ee HeeleUerMeer pegUleer lej
mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³ee Heg{s peeles.

• yeesueC³ee®eer Yee<ee (Linguistic behavious):

YeeJevee J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer Òel³e#e Meyo, cnCeer JeekeÌÒe®eej F. ®ee pees JeeHej ueeYeeLeea
keÀjlees l³ee efJe®eejele I³eeJ³eele.

i) HeeefjYeeef<ekeÀ JewefMe<ìîes (Extra Linguistic behavious):

J³ekeÌleer®³ee yeesueC³ee®ee DeeJeepe leerJe´lee, G®®eej, yeesueC³ee®ee Jesie, Iesleuesues

efJejece F. ®ee DebleYee&Je ³eeceO³es neslees.
 83

ii) mebÒes<eCee®eer DeYeeef<ekeÀ JewefMe<ìîes (Nonverbal cues):

mebÒes<eCee®eer DeYeeef<ekeÀ JewefMe<ìîes cnCepes®e osnyeesueer nes³e. ®esnN³eeJejerue neJeYeeJe,

MeejerefjkeÀ DeefJeYee&Je, neue®eeueer, mHeMe& F. ceOetve ueeYeeLeea®eer MeyoebHeueerkeÀ[erue ceeveefmekeÀ
efmLeleer mecegHeosMekeÀeuee SskeÀlee ³esF&ue.

SskeÀCes ns Jele&ve HeefjCeecekeÀejkeÀ nesC³eemeeþer Fieve (1990) ³eebveer SOLER

Technique meg®eefJeuesues Deens.

1) S-Sitting squarely - ueeYeeLeea®³ee meceesj yemeCes

2) O-Open position - nelee®eer Ie[er ve Ieeuelee Hee³eeJej Hee³e ve þsJelee yemeCes
3) L – Learning forward - ueeYeeLeeakeÀ[s Lees[s keÀueles yemeCes.
4) E – Eye Contact - ueeYeeLeea®³ee vepejsuee vepej osCes.
5) R – Relaxing - Deejeceele yemeCes.

2) ÒeMve efJe®eejCes (Questioning)ë

ueeYeeL³ee&keÀ[tve ceeefnleer®es mebkeÀueve keÀjC³eemeeþer l³eeuee yeesueles keÀjC³eemeeþer

mecegHeosMekeÀeuee ÒeMveeb®eer ceole nesles. ueeYeeLeeA®³ee keÀener veJeerve cegÎîeeyeeyele ®e®ee& meg©
keÀjC³eemeeþer ÒeMve GHe³egkeÌle þjleele. keÀener JesUe ueeYeeLeea®es ceeb[uesu³ee mebefoiOe ieeWOeUele
ìekeÀCeeN³ee ceeefnleeryeÎue ÒeMve efJe®eejle MebkeÀeefvejmeve keÀ©ve IesCes ³eesi³e þjles.
ueeYeeLeea®³ee mecem³es®³ee meboYee&leerue SKeeoe efJeefMe<ì efJe®eej, YeeJevee efkebÀJee Jele&ve ³eekeÀ[s
ueeYeeLeea®es ue#e Kes®etve IesC³eemeeþerner ÒeMve efJe®eejeJes ueeieleele. mecem³es®es efveoeve
keÀjC³eeme DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer ceeefnleer ÒeMveeb®³ee ceeO³eceeletve®e mebkeÀefuele keÀjeJeer ueeieles.
³eesi³e j®evee kesÀuesu³ee DeeefCe ³eesi³e JesUer efJe®eejuesues ÒeMve mecegHeosMevee®eer Òeef¬eÀ³ee
³eMemJeerHeCes Heg{s vesleele. ueeYeeLeeauee yeoue keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjleele DeeefCe ³eesi³e Deble¢&<ìer
osleele. leLeeefHe ÒeMveeb®eer megj®evee pej Peeueer veener, DeeefCe ®egkeÀer®³ee JesUer les efJe®eejues iesues,
lej cee$e mecegHeosMevee®³ee Òeef¬eÀ³esle De[LeUe DeeCeleele. ueeYeeLeea®³ee®e yeesueC³ee®ee DeeOeej
IesJetve megjef®ele ÒeMve efJe®eejlee ³esleele l³eecegUs DeekeÀeqmcekeÀ Je Yeueles®e ÒeMve efJe®eejues peele
veenerle. ueeYeeLeeauee pees efJe<e³e menpeHeCes neleeUlee ³esle Demesue, l³eeyeeyele®e
HeefjCeecekeÀejkeÀ ÒeMve efJe®eejeJesle. p³ee ÒeMveebcegUs ogëKeo efJe<e³eebvee nele Ieeleuee peele
Demesue Demes ÒeMve Del³eble leovegYegleerves efJe®eejues peeJesle lej ueeYeeLeea®eer l³ee ÒeMveebvee
efJejesOe nesCeej veener.

mecegHeosMekeÀeves ueeYeeLeeaJej ÒeMveeb®eer mejyeleer kesÀueer, lej ueeYeeLeea ceeskeÀUsHeCeeves

GÊej osCeej veener. lemes®e mecegHeosMekeÀeves pej JesUsHetJeea ÒeMve efJe®eejues lej ueeYeeLeea
DeeHeu³ee KeN³ee ÒeMveebyeeyele efve<keÀ<e& HeÀej ueJekeÀj Je ®egkeÀer®es keÀe{sue.

SkeÀ meJe&meeceev³e efve³ece cnCetve ÒeMve ns keÀe³ece cegkeÌle ÒeMve DemeeJesle. cnCepes
ueeYeeLeeauee efJemleejeves Je HetCe& JeeJ³eele GÊej osleele ³esles. yebo ÒeMveebvee GÊejs nes efkebÀJee
 84

veener efkebÀJee SkeÀMeyoer³e efoueer peeleele. ueeYeeLeeauee peeCetve IesC³eemeeþer DeMee ÒeMveeb®ee
GHe³eesie keÀceer neslees.

``legcneuee Demes Jeeìle veener keÀe DeMeer ÒeMveeb®eer meg©Jeele keÀ©®e ve³es.''

ÒeefMe#eCeeL³ee¥ceO³es SkeÀ iewjmecepe Demelees keÀer, ueeYeeLeeauee yeesueleb keÀje³e®eb cnCepes

ÒeMve efJe®eeje³e®es Je ÒeMve efJe®eejCes ns meeshes Deens leLeeefHe, mecegHeosMekeÀeves veJeerve Demeleevee
mecegHeosMevee®³ee Flej leb$eeb®ee JeeHej keÀjC³eeme DeeOeer efMekeÀeJes, l³eele ÒeMve efJe®eejCes
DeeJeM³ekeÀ Jeeìu³eeme megjef®ele ÒeMve DeeefCe lesner ³eesi³e JesUer®e efJe®eejeJesle. mecegHeosMekeÀeves
ÒeMveeb®ee JeeHej KetHe®e peHetve Je keÀceer keÀjeJee.

• meg®eefJeCes/met®eveë

yengleebMeer ueeskeÀ Flejebvee menpeHeCes GHeosMe keÀjleele. GHeosMe ne ceeefnleer

osC³eemeejKee®e Demelees. ceeefnleerÒeceeCes®e GHeosMener kesÀJeU cetle& efJe<e³eebyeeyele keÀjCes F<ì
Demeles. ueeYeeLeeaves DeeHeues peerJeve keÀmes megOeejeJes ns mecegHeosMekeÀeves meebiet ve³es. Jew³eeqkeÌlekeÀ
efJe<e³eebyeeyele GHeosMener keÀ© ve³es.

HeÀej®e keÌJeef®ele ueeskeÀ GHeosMe ceveeJej Iesleele. keÀener J³ekeÌleer Flejeb®³ee

GHeosMeeJej DeJeuebyetve jent ueeieleele. legcner efouesuee GHeosMe ³eesi³e þjle veener Demes ue#eele
Deeu³eeJej ueeskeÀebvee legcner DeeJe[sveemes neslee. GHeosMe keÀ©ve legcner Flejeb®es mJeeleb$³e
efnjeJetve Iesleele Demes Jeeìles. Lees[ke̳eele GHeosMe keÀjCes cnCepes DeO³e³eveele De[LeUe
DeeCeCes nes³e.

• keÀe{tve IesCesë

p³eeceO³es ueeYeeLeea®³ee l³ee®³ee ceveeleerue efJe®eej Je YeeJevee Meyoele ceeb[e³euee ceole

kesÀueer peeles les Glke=À<ì ÒekeÀej®es mecegHeosMeve nes³e. ueeYeeLeeauee yeesueles keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe
ÒekeÀej®es ÒeMve efJe®eejues peeleele. meeceev³eleë ÒeMveeb®es {esyeU ceeveeves oesve ÒekeÀej He[leele.

1) cegkeÌle ÒeMve – p³ee ÒeMveebceO³es meefJemlej cele ceeb[C³ee®eer mebOeer efceUles.

2) ye× ÒeMve - ³ee ÒeMveebvee SkeÀe Meyoe®eer GÊejs ³esleele. ³ee J³eefleefjkeÌle ÒeMveeb®es Flejner
keÀener ÒekeÀej l³ee®³ee mJe©HeeJe©ve He[leele.

i) Òeefleefyebye ë

ueeYeeLeeaves yeesueuesu³ee MeyoebHewkeÀer keÀener Meyo mecegHeosMekeÀeves lemes®e Hegvne

G®®eejCes l³eeuee Òeefleefyebye ÒeMve cnCeleele. ³ee Üejs mecegHeosMekeÀ ueeYeeL³ee&uee yeesueles
 85

keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. ³ee ÒeMveeb®ee Kegyeerves JeeHej kesÀu³eeme ueeYeeL³ee&me mJeleë®es efJe®eej
Je YeeJevee megmHe<ì keÀjC³eeme ceole nesles.

ii) SkeÀjs<eer³e ÒeMveë

ueeYeeLeea®³ee SkebÀoj HeefjefmLeleer®ee MeesOe IesC³ee®³ee GÎssdMeeves SkeÀjs<eer³e

ie=nerlekeÀeJej DeeOeeefjle ÒeMve mecegHeosMekeÀ efJe®eejlees. Goe. – kegÀCeer keÀe³e kesÀues ? kegÀþs?
keWÀJne ? keÀe ? Demes meeOes ÒeMve Demeleele. yengleebMe cegueeKeleer DeMee ÒeMveebveer meg© nesleele.

iii) ®e¬eÀekeÀej ÒeMveë

³eeceO³es pesJne mecegHeosMekeÀ Demes ie=nerle Oejlees keÀer meJe& iees<ìer SkeÀceskeÀebMeer
mebyebefOele Deensle lesJne lees ®e¬eÀekeÀej ie=efnlekeÀeJej efJeéeeme þsJelees Je SkeÀeletve SkeÀ ÒeMve
pees[le ÒeMveeb®eer ceeefuekeÀe iegbHeÀle peelees. DeMee ÒekeÀej®³ee ÒeMveebceOetve Hegvne Hegvne efvecee&Ce
nesCeejer ®e¬eÀekeÀej HeefjefmLeleer efometve ³esles. ³eeceO³es ueeYeeLeea keÀesCeleerner efveCee&³ekeÀ GÊejs
osle veenerle.

iv) meg$e³egkeÌle ÒeMveë

ueeYeeLeea efkebÀJee l³ee®es kegÀìgbyeer³e ³eeb®³eeJej efJeefMe<ì ÒekeÀejs ÒeYeeJe ìekeÀC³eemeeþer

Demes ÒeMve efJe®eejues peeleele. ³ee ÒeMveebceeie®ee GÎsMe cegK³eleë megOeejCee keÀjC³ee®ee Demelees.
mecegHeosMekeÀ ne efMe#ekeÀ, v³ee³eeOeerMe F. vee meg®evee osCeeje Demelees. cnCetve®e lees
kegÀìgbefye³eevee meebielees. legce®es keÀmeb ®egkeÀues DeeefCe l³eebveer keÀmeb Jeeiee³euee nJes nesleb. cee$e DeMee
ÒekeÀej®es efveoMe&keÀ ÒeMve HeÀej efJe®eeju³eecegUs mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³esleerue mebyebOe efyeIe[tner
MekeÀleele.

v) ÒeefleefyebyeelcekeÀ ÒeMveë

ueeYeeLeea efkebÀJee l³ee®es kegÀìgbyeer³e ³eebJej meJe&meeOeejCe efkebÀJee DeÒel³e#e ÒeYeeJe

ìekeÀC³eemeeþer DeMee ÒekeÀej®es ÒeMve efJe®eejues peeleele. mecegHeosMekeÀeves Òel³e#e GHeosMe
/meg®evee keÀjCes ³eesi³e nesle veener. lesLes mecegHeosMekeÀeves ceeie&oMe&keÀe®eer YetefcekeÀe mJeerkeÀejeJeer.
³eecegUs ueeYeeL³ee¥uee veJeerve He³ee&³eeb®ee efJe®eej keÀjC³ee®eer mebOeer efceUles. ÒeefleefyebyeelcekeÀ ÒeMve
ns GHe®eejelcekeÀ efoMesves pejer kegÀìgbyeeJej ÒeYeeJe ìekeÀle Demeues lejer meg$e³egkeÌle ÒeMveebHes#ee les
HeÀej®e leìmLe mJe©Hee®es Demeleele. ³eele keÀgìgbyee®³ee mJee³eÊeles®ee Deeoj kesÀuee peelees.

3. ÒeeflemeeoelcekeÀ keÀewMeu³es (Responding) /Òeeflemeeo DeeJneves osCesë

• DeeJneves osCesë
 86

ueeYeeLeea peer ceeefnleer osF&ue l³eeuee DeeJneve osCes efkebÀJee l³ee meboYee&le Jeeo IeeueCes, Kejb
lej mecegHeosMeveele keÀjeJe³eeles vemeles. leLeeefHe keÀener JesUe lees/leer pes keÀener yeesueleele l³eebvee
DeeJneve osCes G³egkeÌle þjles.

Goe.
i) p³eeJesUer ueeYeeLeer ®egkeÀer®eer efkebÀJee efJemebiele ceeefnleer osles.
ii) p³eeJesUer ueeYeeLeea melele mJeleëuee keÀceer uesKelees
iii) p³eeJesUer keÀener efJe<e³e ueeYeeLeea ìeUlees Deens Demes Jeeìles

DeLee&le ueeYeeLeea®³ee yeesueC³eeuee DeeJneve osCesner l³eeuee DeeOeej osC³eemeeþer

DemeeJes. ueeYeeLeeauee Keesìs þjefJeCes l³ee®eer HeÀefpeleer keÀjCes ne nslet l³eeceO³es vemeeJee. GHeosMe
osC³eeÒeceeCes®e ³ee®eener JeeHej Del³eble meeJeOeefiejerves keÀewMeu³eeves DeeefCe efJeefMe<ì nsletves
keÀjeJe³ee®ee Demelees.

• DeeOeej osCesë

mecegHeosMevee®eer mebHetCe& ÒeefkeÀ³ee cnCepes®e DeeOeej osC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee nes³e. ueeYeeLeea

yejesyej mecegHeosMekeÀeves cew$eer keÀjeJeer. l³eeuee Òeeslmeenve ÐeeJes. kesÀJeU efveleerceÊes®es Oe[s osCes
l³eeuee ³eesi³e ceeiee&Jej DeeCeCes ne mecegHeosMevee®ee nslet keÀOeerner vemelees. DeeOeej osC³ee®³ee
Òeefleef¬eÀ³ee cnCepes ueeYeeLeeauee yejs Jeeìsue DeMeer efJeOeeves keÀjCes. pesJne ueeYeeLeea OeveelcekeÀ
YeeJevee J³ekeÌle keÀjlees efkebÀJee $eÝCeelcekeÀ YeeJevee J³ekeÌle keÀjlees DeMee oesvner efmLeleerle
DeeOeej oslee ³eslees. ³eebceO³es efoueemee osCes efJeéeeme osCes, Meeble keÀjCes, mecepeeefJeCes, Òeeslmeenve
osCes, GÊespeve osCes F. Òeefleef¬eÀ³ee DeHesef#ele Demeleele.

• Heg{s vesCes ë

mecegHeosMekeÀeuee SkeÀ ÒeMve melele He[le Demelees keÀer, ueeYeeLeeaves efouesu³ee ceeefnleerleerue
DeeMe³eeuee DeeefCe l³eeletve J³ekeÌle Peeuesu³ee YeeJevesuee DeeHeCe Òeefleef¬eÀ³ee keÀMeer ÐeeJeer ?
leodvegYetefle³egkeÌle efJeOeeve keÀjCes, ueeYeeLeea®³ee yeesueC³ee®ee ceefleleeLe& ueeJeCes, ueeYeeLeeauee
mecem³es®es DeeJneve mJeerkeÀejC³eeme Òeeslmeenve osCes ueeYeeLeea®³ee yeesueC³ee®es mebef#eHleerkeÀjCe
keÀjCes F. mecegHeosMekeÀe®³ee Òeefleef¬eÀ³ee mecegHeosMeveemeeþer ÒeieleeroMe&keÀ þjleele.
mecegHeosMekeÀe®³ee efJeefMe<ì Òeefleef¬eÀ³escegUs ueeYeeLeea®³ee lelHejlesuee DeefOekeÀ HeÀe³eoe nesC³ee®eer
DeHes#ee Demeles.

SKeeÐee ueneve ceguee®es yeesì Oe©ve Heg{s v³eeJes ne DeLe& ³eebceO³es DeHesef#ele vemetve,
ueeYeeLeeauee Heg{s keÀe³e peeCeJesue ³ee®ee Deboepe keÀ©ve mecegHeosMekeÀeves ³eesi³e Òeefleef¬eÀ³ee keÀ©ve
l³eeuee l³ee efoMesves Heg{s peeC³eeme ceole keÀjCes ne DeLe& DeHesef#ele Deens. ®eebieuee mecegHeosMekeÀ
ueeYeeLeea®³ee ceveele Demeuesu³ee cegÎîeeuee ®eeuevee oslees. ueeYeeLeea®³ee ceveeleerue ®e®ee& Heg{s
peeJeer ³eemeeþer ³eesi³e l³ee Òeefleef¬eÀ³es®eer efveJe[ keÀjlees. yengleebMe JesUe meewc³e efkebÀJee ceO³ece
 87

Heg{ekeÀej mecegHeosMekeÀeuee ³eesi³e Jeeìlees keÀejCe l³eecegUs ueeYeeLeea®³ee mebHekeÀe&le jenlee ³esles
DeeefCe ueeYeeLeeauee Yeerleoe³ekeÀ Jeeìle veener.

³ee J³eefleefjkeÌle efueefnCes ³ee keÀewMeu³eele veesìme IesCes, Je=dÊeeble efueefnCes ner
GHekeÀewMeu³es Demeleele. ueeYeeLeea®³ee keÀLeveeletve l³ee®ee DeeJeepe, Meyo G®®eej F. ceOetve
l³eeb®³ee keÀLevee®ee DeeMe³e ue#eele IesC³eeyejesye®e l³eeleerue YeeJevee ue#eele IesCes cenÊJee®es
Deens. Òeefleefyebefyele YeeJevee DeesUKeCes, Òeefleefyebefyele DeeMe³e peeCeCes ner met#e keÀewMeu³es Deensle.
Brainstorming Session ®ee JeeHej, vescekesÀ Je ³eesi³e ÒeMve efJe®eejCes F.
GHekeÀewMeu³ee®ee JeeHej keÀjeJee ueeielees. ³eesi³e ÒekeÀejs Òeeflemeeo efou³eeme ueeYeeLeea®eer ÒesjCee
Jee{t MekeÀles. Òeeflemeeo osle Demeleevee®e keÀener ®eebieues Jele&ve, efveCe&³e ueeYeeLeeaves
mJeerkeÀejeJesle ³eemeeþer iees[ yeesuetve l³ee®es ceve JeUJeeJes ueeieles. yeesueleevee efJejece IesCes, Meeble
jenCes F. ®ee DeLe& mecegHeosMekeÀeuee mecepetve I³eeJee ueeielees. osnyeesueerÜejsosefKeue ueeYeeLeea
mecegHeosMekeÀeuee yejs®e keÀener meebiet MekeÀlees. DeveskeÀ MeejerefjkeÀ mebkesÀleeb®es DeLe& ueeJetve
mecegHeosMekeÀeuee ueeYeeL³ee&uee mecepetve I³eeJes ueeieles. Lees[ke̳eele, met#ce keÀewMeu³es
mecegHeosMekeÀeuee DeJeiele DemeCes efveleeble DeeJeM³ekeÀ Deens.

6.4 mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe

F&. peer efJeu³ecemedve ³eebveer l³eeb®³ee `efveoxMevee®es efme×eble' ³ee HegmlekeÀele

mecegHeosMekeÀe®³ee YetefcekesÀefJe<e³eer meefJemlej ceeefnleer meebefieleueer Deens leer ceeefnleer Heg{erue
ÒeceeCes.

1) efJeÐeeL³ee&®³ee Jele&veyeoueeme ceole keÀjCesë

efJeÐeeL³ee¥®³ee Jele&veele yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eeme l³eeuee ceole keÀjCes ns mecegHeosMekeÀe®es

cegK³e O³es³e Demeles. efJeÐeeLeea mJeleëefJe<e³eer peeCetve IesC³eeme F®ígkeÀ Demelees. l³eemeeþer
mecegHeosMekeÀ l³eeuee ceole keÀjlees. ³eeefþkeÀeCeer efMe#ekeÀ mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe yepeeJelees.

2) mecegHeosMekeÀeves ÒeMve efJe®eejCesë

mecegHeosMekeÀ ÒeMvee®³ee ceoleerves meuueeL³ee&keÀ[tve GHe³egkeÌle ceeefnleer efceUefJeC³ee®ee

Òe³elve keÀjlees. mecegHeosMekeÀ meuueeL³ee&Meer mebYee<eCe keÀ©ve iejpesvegmeej met®evee osle Demelees.
³ee efþkeÀeCeer l³ee®eer YetefcekeÀe ÒeeefMvekeÀe®eer Demeles.

3) efveCe&³e Òeef¬eÀ³es efJe<e³eer ceeefnleer osCesë

mecegHeosMekeÀ meueeueL³ee&me keÀe³e&He×leer®³ee yeeyeleerle ceeefnleer oslees. meuueeL³ee&meceJesle

Flej efveCe&³ee®eer meefce#eeHeCe keÀjlees. mecegHeosMekeÀ meuueeL³ee&me ³eesi³e efveCe&³ee®eer ceeefnleer
oslees.
 88

4) mecegHeosMekeÀe®es FlejebMeer mebyebOeë

meuueeL³ee&Meer efveie[erle ceeefnleer efceUefJeC³eemeeþer mecegHeosMekeÀ Flej ueeskeÀebMeer mebHeke&À

meeOetve ieesHeveer³e©Heeves ceeefnleer®eer MeneefveMee keÀjlees. iegHle®eje®³ee YetefcekesÀletve ceeefnleer®eer
efJeéemeveer³elee He[leeUlees. mecegHeosMekeÀ ³eeyeeyeleerue meuu³eeL³ee¥®es efce$e, DeeF&, Je[erue,
efMe#ekeÀ, veelesJeeF&keÀ ³eebvee ÒeMve efJe®ee©ve ceeefnleer®es mebkeÀueve keÀjlees.

5) ceeveJeer³e ceeefnleer ieesUe keÀjCesë

mecegHeosMekeÀ ceeveJeer³e ceeefnleerHeCe ieesUe keÀjerle Demelees. DeveskeÀ Hejer#eCeemeeþer

ceevekeÀ GHeueyOe Deensle. l³ee®ee JeeHej mecegHeosMekeÀ keÀ©ve Ieslees. HeCe pesJne Hejer#eCeemeeþer
ceevekeÀ GHeueyOe vemeleele lesJne cee$e les mecegHeosMekeÀeme mJeleëuee efveOee&efjle keÀjeJes
ueeieleele. l³eevegmeej lees meuu³eeL³ee&keÀ[tve ceeefnleer ieesUe keÀjlees.

6) ceeefnleer®es Heefj#eCe keÀjCesë

mebkeÀefuele ceeefnleer®es Hejer#eCe keÀjC³eemeeþer mecegHeosMekeÀ meuu³eeL³ee¥Meer efJe®eej

efJece<e& keÀjlees. keÀener met®eveeb®ee meuueeLeea DemJeerkeÀej keÀjlees Je keÀeneR®ee mJeerkeÀej keÀjlees.
³ee efþkeÀeCeer l³ee®eer YetefcekeÀe Hejer#ekeÀe®eer Demeles.

7) efJeÐeeL³ee¥vee J³eJenejele megOeejCee keÀjCesefJe<e³eer ceole keÀjCesë

³eesi³e mecegHeosMeve Je ÒeYeeJeer Mew#eefCekeÀ keÀe³e& ns efMe#ekeÀ efJeÐeeLeea ³eeb®³ee

J³eeqkeÌleiele mebyebOeeJej DeeOeeefjle Demeles. l³eecegUs cegK³e efJe<e³e Je mecegHeosMevee®eer Òeef¬eÀ³ee ns
mecegHeosMeveeme ÒeYeeJeHetCe& keÀjC³eeme ceole keÀjleele.

8) mebHetCe& J³ekeÌleer cnCetve Deeojë

meuueeL³ee¥®³ee DeeefLe&keÀ yeeyeer Je mecee³eespeve SJe{îeeHegjles mecegHeosMekeÀ mJeleëuee

ce³ee&efole þsJele veener lej l³ee®es ue#e J³ekeÌleer®³ee HetCe& mekeÀejelcekeÀ Jee vekeÀejelcekeÀ Òe³elve,
YeeJevee, ef®eblee ³eeJejner Demeles. ³eecegUs mecegHeosMekeÀ meuueeL³ee¥®³ee keÀesCel³eener met®eveskeÀ[s
ogue&#e keÀ© MekeÀle veener. meuueeL³ee&ves p³eekeÀener iees<ìer mecegHeosMekeÀeme meebefieleu³ee
Demeleerue l³eeJej menevegYetefleHetJe&keÀ efJe®eej keÀjC³eele ³eslees.

9) meuueeL³ee¥®³ee meeceeefpekeÀ JeeleeJejCee®³ee efJe<e³eele ceeefnleer osCesë

efJeÐeeL³ee¥vee meceepeeyejesyej l³eeb®³ee JeeleeJejCeeefJe<e³eer ceeefnleer osCes ns

mecegHeosMekeÀe®es ÒecegKe ue#e Demeues Heeefnpes. mecegHeosMekeÀ meeceeefpekeÀ JeeleeJejCeeMeer efveie[erle
meJe& ceeefnleer ieesUe keÀjlees. Goe. veeskeÀjer, DeeefLe&keÀ meeOeves, MeeUe, veeieefjkeÀeb®³ee
 89

peyeeyeoeN³ee F. DeMee ÒekeÀejs meceepeeleerue Ie[Ceejs yeoue, meeceeefpekeÀ cetu³e yeouee®eer

ceeefnleer ³eeb®eerner ceeefnleer l³eele Demeles. ner ceeefnleer meuueeL³ee¥me DemeCes iejpes®es Demeles.

10) mecegHeosMekeÀ-SkeÀ meuueeieej ë

mecegHeosMekeÀ SkeÀ GÊece meuueeieej cnCetve keÀe³e& keÀjerle Demelees. lees meuueeL³ee&me
®eebieuee Je ³eesi³e efveCe&³e IesCes, ceeefnleer efceUefJeCes Fl³eeoer ceeefnleer efceUefJeC³eemeeþer met®evee
keÀjlees. l³eeJej ³eesi³e efveCe&³e IesC³eeefJe<e³eer Òeeslmeenve osle Demelees.

11) Flej ceevemeMeem$eer³e efme×ebleeefJe<e³eer ceeefnleer osCesë

³eele mecegHeosMekeÀ meuueeL³ee&me Flej ceevemeMeem$eer³e efme×ebleeefJe<e³eer Je

leÊJeefJe<e³eer ceeefnleer osC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. DeMee ÒekeÀejs mecegHeosMekeÀ meuueeL³ee&me ceole
keÀjerle Demelees.

SkeÀ meuueeieej, SkeÀ efMe#ekeÀ, ieì lemes®e Jew³eeqkeÌlekeÀ mecegHeosMeve, J³eJemee³e

mecegHeosMekeÀ, pevemebHeke&À meuueeieej, GHeosMekeÀ F. efJeefJeOe YetefcekeÀe mecegHeosMekeÀeuee Heej
Hee[eJ³ee ueeieleele. ns keÀe³e& keÀjerle Demeleevee l³eeuee Jejerue efJeefJeOe keÀeces keÀjeJeer ueeieleele.
lej®e lees DeeHeueer Òel³eskeÀ YetefcekeÀe ³eMemJeerHeCes Heej Hee[t MekeÀlees.

Deelee DeeHeCe mecegHeosMekeÀe®³ee efJeefJeOe YetefcekeÀe mecepeeJetve Iesleu³ee. Òel³eskeÀ YetefcekeÀe

J³eJeefmLele Heej Hee[leevee l³eeuee keÀjeJeer ueeieCeejer keÀeces mecepeeJetve Iesleueer. HeCe ³ee
YetefcekeÀe ³eMemJeer nesC³eemeeþer l³eeb®³ee mJeleëceO³es keÀener iegCe DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens les iegCe
keÀesCeles Deensle ³eeefJe<e³eer Deelee DeeHeCe meefJemlej ®e®ee& keÀ©³ee.

6.5 mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe HeefjCeecekeÀejkeÀHeCes Heej Hee[C³eemeeþer

DeeJeM³ekeÀ iegCe

Jeeuìj yeer. Peesvme ³eebveer mecegHeosMekeÀe®³ee Heg{erue iegCeJewefMe<ìîeebJej efJeMes<e Yej efouee Deens.

1) otjoefMe&lee (Farsightedness):

mecegHeosMekeÀ ne otjoMeea DemeeJee. cnCepes l³eeme YeefJe<³ee®ee JesOe IesC³ee®ee iegCe

DemeeJee. ®e®exceO³es p³ee keÀener eqkeÌue<ì yeeyeer efvecee&Ce nesleele, l³ee HetCe&HeCes mecepetve IesJetve
l³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³ee®es keÀewMeu³e mecegHeosMekeÀele DemeeJes.

2) DeefYe©®eer J³eeHekeÀlee (Breadth of Interest):

mecegHeosMekeÀele J³eeHekeÀ DeefYe©®eer DemeeJeer. keÀejCe l³eeuee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee

J³ekeÌleeR®³ee mecem³ee mecepetve I³eeJ³ee ueeieleele. DeMee keÀe³ee&le l³eebveer DeefYe©®eer oeKeefJeueer
 90

Heeefnpes. lemes vemesue lej l³eebvee DeMee mecem³ee mees[efJeC³eeme De[®eCeer efvecee&Ce nesT
MekeÀleele.

3) menkeÀe³ee&®eer YeeJevee (Feeling of Cooperation):

mecegHeosMe DeeefCe meuueeLeea ³eeb®³eeceO³es peJeUerkeÀ efvecee&Ce nesCes iejpes®es Demeles.

mecegHeosMekeÀeves meuueeL³ee&me HetCe& menkeÀe³e& keÀjCes iejpes®es Demeles. lemes®e mecegHeosMeve meg©
Demeleevee meJee&®es DeeHeu³ee keÀe³ee&le menkeÀe³e& I³eeJes.

4) ®egbyekeÀer³e J³eeqkeÌleceÊJe (Magnetic Personality):

mecegHeosMekeÀe®es J³eeqkeÌleceÊJe ÒeieuYe Demeues Heeefnpes. l³ee®³ee J³eeqkeÌleceÊJeele

®egbyekeÀeÒeceeCes DeekeÀ<e&Ce keÀjC³ee®eer #ecelee DemeeJeer Demes Demeu³eeme lees DeeHeu³ee
J³eeqkeÌleceÊJee®³ee ÒeYeeJeeves mJeleëkeÀ[s Flejebvee DeekeÀef<e&le keÀ© MekesÀue.

5) vece´ mJeYeeJe (Humble Nature):

mecegHeosMeve vece´ mJeYeeJee®ee DemeeJee. Pej mecegHeosMekeÀe®ee mJeYeeJe menkeÀe³ee&®ee

vemesue lej lees meuueeL³ee&Meer ®e®ee& keÀ© MekeÀCeej veener. meuueeLeea mecegHeosMekeÀemeceesj
DeeHeu³ee mecem³ee me#eceHeCes ceeb[t MekeÀCeej veener. ³ee®es keÀejCe mecegHeosMekeÀe®³ee mJeYeeJee®ee
ÒeYeeJe meuueeL³ee&Jej He[le Demelees. ³eemeeþer lees vece´ mJeYeeJee®ee Demeuee Heeefnpes.

6) ÒeefMe#eCe Je meppelee (Training and preparation):

mecegHeosMekeÀ ÒeefMeef#ele DemeeJee l³ee®³ee keÀle&J³ee®eer l³eeme peeCeerJe Demeueer

Heeefnpes. lees vesnceer mepeie DemeCes iejpes®es Demeles. l³eeuee efJeefJeOe efJe<e³eeb®eer, efme×eblee®eer,
leÊJeeb®eer ceeefnleer nJeer. J³eJemee³eefJe<e³ekeÀ ceeefnleer efceUefJeC³ee®³ee efJeefJeOe He×leeR®eer l³eeuee
³eesi³e ÒekeÀejs ceeefnleer nJeer. mecegHeosMekeÀeme ceevemeMeem$eer³e Hejer#eeb®es GÊece %eeve Demeues
Heeefnpes. mecegHeosMekeÀekeÀ[s efkeÀceeve HeoJeer nJeer. J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe ceeie&oMe&ve ³eeleerue
J³eeHekeÀ #es$eeleerue HeoefJekeÀe ÒeeHle kesÀuesueer DemeeJeer. l³eeme meuueeL³ee&®eer mecem³ee,
ceeveefmekeÀ leCeeJe DeeefCe l³eevegmeej ceeie&oMe&ve keÀjC³ee®eer leebef$ekeÀ ceeefnleer nJeer. l³eeuee
ceeie&oMe&ve Òeef¬eÀ³es®es meKeesue %eeve DemeeJes. J³ekeÌleeruee DeesUKeC³ee®eer keÀuee l³eeuee DeJeiele
DemeeJeer. Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer nJeer. mecegHeosMekeÀeme mebMeesOeve DeeefCe cetu³eekeÀve
Òe¬eÀer³es®es meKeesue %eeve DemeeJes.

7) DevegYeJeë

Öe@ÀkeÀefueve pes kesÀuej (Franklin J. Kelar) ³eeb®³ee celeevegmeej

mecegHeosMekeÀepeJeU ³eesi³e Mew#eefCekeÀ Hee$elee nJeer. l³ee®es J³eeqkeÌleceÊJe ÒeYeeJeMeeueer Demeues
Heeefnpes. l³ee®³ee celeevegmeej mecegHeosMeekeÀ[s Heg{erue iegCe Demeues Heeefnpesle.
 91

i) efJeefMe<ì J³eeqkeÌleiele Hee$eleeë

mecegHeosMekeÀele efJeefMe<ì J³eeqkeÌleiele Hee$elee nJeer l³eevegmeej l³ee®es J³eeqkeÌleceÊJe

Keguegve efomeles. ³eevegmeej lees ®eebieuee mecegHeosMekeÀ nesT MekeÀlees. l³ee®³eeceO³es J³eJemee³eeMeer
meceHe&Cee®eer YeeJevee DemeeJeer. menkeÀe³e& keÀjC³ee®eer YeeJevee, menevegYeerleer®eer YeeJevee,
efJeJeskeÀyeg×er Demes iegCe DemeCes iejpes®es Demeles.

ii) ienve efJeMes<e ceeefnleerë

mecegHeosMekeÀe®es keÀe³e&#es$e J³eeHekeÀ Demeles. lemes®e l³ee®³ee J³eJemee³ee®es #es$e efJeefMe<ì #es$e
mecepeC³eele ³esles. ³eemeeþer mecegHeosMekeÀeves J³eJemee³eefJe<e³eer efJeMes<e ceeefnleer efceUefJeC³ee®ee
Òe³elve kesÀuee Heeefnpes. YeefJe<³eele efvecee&Ce nesCeeN³ee J³eJemee³ee®eer mebYeeJ³e ceeefnleer l³eeuee
Demeueer Heeefnpes. DeMee J³eJemee³eemeeþer keÀesCeles ³eesi³e ÒeefMe#eCe nJes ³ee®eer HeCe ceeefnleer
l³eeuee Demeueer Heeefnpes. cnCepes mecegHeosMekeÀeves ienve efJeMes<e ceeefnleer þsJeueer Heeefnpes.

iii) ®eebieueer Hee³eeYetle yegef×ceÊeeë

mecegHeosMekeÀ SkeÀ ®eebieuee peeCekeÀej cnCetve lees melele meleke&À Demeuee Heeefnpes,.
l³eeves DeeHeu³ee DevegYeJeeves DeLeJee DeewHe®eeefjkeÀ DeO³eeHeveeÜejs %eeve ÒeeHle kesÀues Heeefnpes.
l³ee®³eeceO³es ®eebieueer Hee³eeYetle yegef×ceÊee DemeeJeer l³eevegmeej lees DeeHeu³ee %eevee®ee JeeHej
³eesi³eJesUer keÀ© MekesÀue.

iv) efJeefMe<ì J³eeqkeÌleiele iegCeë

mecegHeosMekeÀele efJeefMe<ì J³eeqkeÌleiele iegCe Demeues Heeefnpes. lemes®e menevegYetleer,

Jemlegefve<þlee, menkeÀe³e& J³eJemee³eeÒeleer efve<þe F. J³ekeÌleeriele iegCe mecegHeosMekeÀele DemeCes
iejpes®es Demeles.

v) mece=× meeceev³e %eeveë

mecegHeosMekeÀ ne meemke=ÀeflekeÀ Je DeeefLe&keÀ efJe<e³eeb®eer ceeefnleer þsJeCeeje DemeeJee.

efJeMes<eleë l³eeme J³eeJemeeef³ekeÀ peielee®eer efJeMes<e ceeefnleer nJeer. l³eecegUs l³ee®³ee keÀe³ee&le
ceole nesT MekeÀles. l³ee®eÒeceeCes meeceev³e %eevee®es l³eeves Yeeve þsJeues Heeefnpes ns meeceev³e
%eeve l³ee®³ee mecegHeosMeve keÀe³ee&le ceoleieej þ© MekeÀles.

DeMee ÒekeÀejs efJeefJeOe iegCeeb®ee meceg®®e³e DeeHeu³ee þe³eer yeeCeCeeje mecegHeosMekeÀ®e

ÒeYeeJeerHeCes mecegHeosMevee®es keÀe³e& keÀ© MekeÀlees. DeeÊeeHe³e¥le DeeHeCe mecegHeosMekeÀe®³ee Debieer
DemeCeeN³ee efJeefJeOe iegCeeb®eer ®e®ee& kesÀueer Deelee DeeHeCe mecegHeosMekeÀe®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ
veerefleceÊes®eer ®e®ee& keÀ©³ee.
 92

6.6 mecegHeosMekeÀe®eer J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee

p³eecegUs Jele&veeefJe<e³eer®es ceeie&oMe&ve efceUles DeMeer leÊJes efveleerMeem$eecegUs le³eej

nesleele. veweflekeÀ Jele&veeefJe<e³eer®es efve³ece le³eej keÀjC³ee®ee nslet®e cegUer veweflekeÀ Jele&veeefJe<e³eer®eer
ceeie&oMe&vekeÀ leÊJes HegjefJeCes ne Demelees. l³eecegUs Òel³e#e Dee®ejCeele DeeCeC³eemeeþer®es
ÒeceeefCekeÀ efve³ece le³eej nesleele. p³eecegUs meuueeLeea meceepe Je J³eJemee³e ³eeb®es mebj#eCe nesles.

efveleerceÊes®eer Hee®e cetueYetle leÊJesë

i) Flejeb®ee HeÀe³eoe – meuueeLeea®³ee Yeu³eemeeþer ke=Àleer keÀje.

ii) Fpee Heesn®eJet vekeÀe – DeefOekeÀ OeeskeÀe DemeCeeN³ee ke=Àleer ìeUe.
iii) Flejeb®³ee mJee³eÊeles®ee Deeoj keÀje – meuueeLeeauee efJe®eej keÀjC³ee®ee Je mJeleë®eer
ke=Àleer/efoMee efveJe[C³ee®ee DeefOekeÀej Deens. ueeYeeLeeavee megmHe<ì efJe®eej keÀjC³eele
ceole keÀje. HeefjCeeceeb®es ³eesi³e ceeHeve keÀje.
iv) ÒeeceeefCekeÀ jne – meJe& ueeYeeLeeAvee meceeve ³eesi³e JeeieCetkeÀ Ðee.
v) efJeéeemet jne – ÒeeceeefCekeÀ Je®eves Ðee Je l³ee Je®eveeb®ee Deeoj keÀje.

ueeYeeLeea®es cegueYetle nkeÌkeÀë

ceev³elee keÀUefJeCes – ueeYeeLeea DeHesef#ele mebyebefOekeÀ GHe®eej keÀe³e Deensle ³ee®eer ceeefnleer
keÀUefJeueer Heeefnpes.

ieesHeefve³elee – efJeéeemee®es veelesmebyebOe efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer ns ceO³eJeleea Deens ³ee®eer peeCeerJe

nJeer.

efJeÐeeL³ee¥Òeleer peyeeyeoejerë
• Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee¥®³ee efJekeÀmeveMeerue iejpee ceeie&oMe&keÀebveer efJe®eejele I³eeJ³eele.
• mecegHeosMekeÀebveer les p³ee mesJee efJeÐeeL³ee¥vee osCeej Deensle l³ee®eer ceeefnleer ÐeeJeer.
• mecegHeosMekeÀebveer DeeHeueer cetu³es efJeÐeeL³ee&Jej ve ueeolee efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®eer
mJeleë®eer cetu³es MeesOeC³eeme ceole keÀjeJeer.
• mecegHeosMekeÀebveer efJeÐeeL³ee¥®eer efJeéemeefve³elee ieesHeveerle³ee ³eeb®es mebj#eCe keÀjeJes.
• pej efJeÐeeL³ee&uee Fpee Hees®ele Demeues efkebÀJee lees ogmeN³eebvee Fpee Hees®eJeC³ee®ee
Òe³elve keÀjle Demesue lej mecegHeosMeebveer lemee DenJeeue ÐeeJee.
• mecegHeosMekeÀebveer efvece³e ns DeefveJee³e& yebOeHe$e Deensle Demes mecepetve l³eeb®ee
HeeþHegjeJee keÀjeJee.
• efJeÐeeL³ee¥®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ iejpeeb®eer Hetle&lee nesF&ue ³ee®eer Kee$eer mecegHeosMekeÀebveer
keÀjeJeer.
 93

• mecegHeosMekeÀebvee keÀe³e&¬eÀce ceeefnle keÀ©ve I³eeJee Je efJeÐeeL³ee¥vee ³eesi³e ÒekeÀejs

mene³³e keÀjeJes.
• meJe& efJeÐeeL³ee¥vee meejK³ee®e He×leerves GHeueyOelee DemeeJeer.

HeeuekeÀebefJe<e³eer®eer peyeeyeoejerë

HeeuekeÀebvee DeeHeu³ee Heeu³eemeeþer GHeueyOe DemeCeeN³ee mesJee keÀUefJeCes ner

mecegHeosMekeÀeb®eer peyeeyeoejer Deens. SkeÀe yeepetme ueeYeeL³ee&®eer ceeefnleer ieesHeveer³e þsJele
Demeleevee pej l³eeceO³es HeeuekeÀebveener menYeeieer kesÀues lej ieesHeveer³elesJej ÒeMveef®evn efvecee&Ce
nesles. DeMee efmLeleerle veweflekeÀ ÒeMveeb®eer efmLeleer DeefOekeÀ oesuee³eceeve nesles. ³ee®eer peeCeerJe
mecegHeosMekeÀeme DemeCes iejpes®es Deens. mecegHeosMekeÀeves HeeuekeÀeb®³ee menYeeieeefJe<e³eer
efJeÐeeL³ee¥®eer ueeYeeL³ee¥®eer HejJeeveieer IesCes iejpes®es Deens. meuueeL³ee&®³ee meemke=ÀeflekeÀ
ÒeMveeb®eer mecegHeosMekeÀeuee peeCeerJe DemeeJeer.

meceepeefJe<e³eer®eer peyeeyeoejerë

• mecegHeosMekeÀ ne vesnceer Mew#eefCekeÀ Òeef¬eÀ³ee DeeefCe efJeÐeeL³ee¥®es Mew#eefCekeÀ nkeÌkeÀ ³eeb®es

ÒeefleefveOeerlJe keÀjlees. ³eeefJe<e³eer meuuee oslees.
• SKeeÐee mebmLesceOeerue efJeÐeeL³ee¥vee mesJee HegjefJeC³eeceO³es pej keÀener De[LeUs ³esle
Demeleerue lej mecegHeosMekeÀeves l³eeyeÎue mebmLee ÒecegKeevee keÀUJeeJes.
• efJeÐeeLeea, HeeuekeÀ Je efMe#ekeÀeb®³ee HeÀe³eÐeemeeþer mecegHeosMekeÀeves meceepeeleerue Flej
J³eeJemeeef³ekeÀebMeer cew$eerHetCe& mebyebOe þsJeeJesle.

mJeleëmebyebOeer peyeeyeoejerë
• Meeues³e mecegHeosMekeÀeves MeeUs®³ee meebmke=ÀeflekeÀ JeeleeJejCee®eer lemes®e efJeÐeeL³ee¥®³ee
meebmke=ÀeflekeÀ JeeleeJejCee®eer oKeue Iesleueer Heeefnpes.
• mecegHeosMekeÀeves mecegHeosMevee®es keÀe³e& keÀjle Demeleevee mJeleë®ee J³eeJemeeef³ekeÀ
efJekeÀeme osKeerue kesÀuee Heeefnpes.
• efJeÐeeL³eee&uee Flej mebmLee, J³eJemee³e ³eeb®eer ceole IesC³eemeeþer Flej mebmLeeb®eer
ceeefnleer kesÀJne ÐeeJeer ³ee®eer ³eesi³e peeCeerJe mecegHeosMekeÀebvee DemeeJeer.
• mesJesceOeerue le[pees[er Je $emLelee ìeUC³eemeeþer mecegHeosMekeÀeves mJeleë®eer keÀeUpeer
IesCes iejpes®es Deens.

DeeMee ÒekeÀejs Jejerue ®e®exJe©ve mecegHeosMekeÀe®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊesefJe<e³eer®eer

meKeesue ceeefnleer DeeHeCe efceUefJeuesueer Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) mecegHeosMekeÀ Je meuueeLeea ³eeb®³eeleerue mebYee<eCe cnCepes ...... nes³e.

 94

2) ....... ceO³es meuueeLeea mJeleë®eer ceeefnleer GIe[ keÀjlees.

3) ..... ne mecegHeosMevee®ee Debeflece ìHHee Deens.
4) mecegHeosMevee®³ee ogmeN³ee ìHH³eele ...... kesÀues peeles.
5) ...... ueeYeeLeea®³ee YeeJevee peeCelee ³esleele.
6) mecem³es®³ee meboYee&leerue ceeefnleer ieesUe keÀjC³eemeeþer ....... keÀewMeu³e DeeJeM³ekeÀ
Deens.

6.7 meejebMe

• efJeÐeeL³ee¥Heg{s DemeCeeN³ee mecem³eeb®eer GkeÀue keÀjC³ee®³ee nsletves mecegHeosMekeÀ DeeefCe

meuueeLeea ³eeb®³eeleerue mebYee<eCe cnCepes mecegHeosMeve nes³e.
• DeekeÀueve, meuueeL³ee¥leerue yeoue, mJeÒekeÀìerkeÀjCe, keÀecee®ee DevegYeJe, veweflekeÀ
Jele&ve ner mecegHeosMevee®eer JewefMe<ìîes Deensle.
• mecegHeosMevee®eer iejpe DeesUKeCes, mecegHeosMevee®eer le³eejer keÀjCes, mecegHeosMevee®eer
DebceueyepeeJeCeer keÀjCes Je DevegOeeJeve ns mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³ee®es ®eej Yeeie Deensle.
• meg©Jeeleer®es ÒekeÀìerkeÀjCe, meKeesue MeesOeve Je ke=ÀefleefJe<e³eer yeebefOekeÀueer ns mecegHeosMeve
Òeef¬eÀ³e®es leerve ìHHes Deensle.
• leovegYetleer, SskeÀCes, ceeefnleer osCes, ÒeMve efJe®eejCes, meg®eefJeCes, yeesueles keÀjCes DeeJneve
osCes, DeeOeej osCes, Heg{s vesCes ner keÀewMeu³es mecegHeosMeveemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeleele.
• mecegHeosMekeÀeuee efJeefJeOe YetefcekeÀe Heej Hee[eJ³ee ueeieleele. l³eemeeþer keÀener
DeeJeM³ekeÀ iegCe l³eebuee Debieer yeeCeeJee ueeieleele.
• mecegHeosMekeÀeves J³eeJemeeef³ekeÀ veerleerceÊes®es Heeueve keÀjeJes.

6.8 mJeeO³ee³e-ÒeMve

1) mecegHeosMevee®ee DeLe& Je l³ee®eer JewefMe<ìîes mHe<ì keÀje.

2) mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®³ee Hee³eN³ee®eer ®e®ee& keÀje.
3) mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®es ìHHes meesoenjCe mHe<ì keÀje.
4) SskeÀCes Je ÒeMve efJe®eejCes ³ee keÀewMeu³eeb®eer mecegHeosMeveemeeþer keÀMeer ceole nesles ?
5) ``mecegHeosMekeÀeuee efJeefJeOe YetefcekeÀe Heej Hee[eJ³ee ueeieleele ns efJeOeeve mHe<ì keÀje.''
6) mecegHeosMekeÀe®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ veerleerceÊes®eer iejpe mHe<ì keÀje.

õõõõõõõõ
 95

ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMevee®eer meeOeves

(Tools of Guidance and Counselling)
(De) ceevemeMeem$eer³e®ee®eC³ee – DeLe&, iejpe, ce³ee&oe. (ye) Hejer#eCe – yegef×ceÊee,
DeefYe³eesi³elee, DeefYeJe=Êeer, mebHeeove keÀmeesìer, DeefYe©®eer, J³eeqkeÌleceÊJe)
a) Psychological Tests-meaning, need, limitations. b) Testing-
Intelligence, Aptitude, Attitude, Achievement, Interest,
Personality.

IeìkeÀ j®evee
7.0 GefÎäs
7.1 ÒemleeJevee
7.2 ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîee ë DeLe&, iejpe, ce³ee&oe
7.3 yegef×ceÊee keÀmeesìer
7.4 DeefYe³eesi³elee keÀmeesìer
7.5 DeefYeJe=Êeer MeesefOekeÀe
7.6 mebHeeove keÀmeesìer
7.7 DeefYe©®eer MeesefOekeÀe
7.8 J³eeqkeÌleceÊJe keÀmeesìîee
7.9 meejebMe
7.10 mJeeO³ee³e ÒeMve

7.0 GefÎäs

³ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeveblej legcner,

1. ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeb®ee DeLe&, iejpe DeeefCe ce³ee&oe mHe<ì keÀª MekeÀeue.
2. yegef×ceÊee keÀmeesìîeeb®es mJe©He efJeMeo keÀjeue.
3. DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîeeb®es ceeie&oMe&ve mecegHeosMeveeleerue cenÊJe mHe<ì keÀjeue.
4. DeefYeJe=Êeer MeesefOekesÀ®es GHe³eesie DeeefCe ce³ee&oe mHe<ì keÀjeue.
5. mebHeeove keÀmeesìîeeb®es ÒekeÀej DeeefCe GHe³eesie efJeMeo keÀjeue.
6. DeefYe©®eer MeesefOekesÀ®es GHe³eesie DeeefCe ce³ee&oe mHe<ì keÀjeue.
7. J³eeqkeÌleceÊJe keÀmeesìîeeb®es GHe³eesie DeeefCe ce³ee&oe mHe<ì keÀjeue.
 96

7.1 ÒemleeJevee

DeeOegefvekeÀ keÀeUele ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeve Del³eble DeeJeM³ekeÀ Deens.

ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeve HegjsM³ee DeeefCe Jemlegefve<þ ceeefnleer®³ee DeeOeejs kesÀues peeJes.
efJeÐeeL³ee¥mebyebOeer HegjsMeer, De®etkeÀ DeeefCe Jemlegefve<þ ceeefnleer efceUJeC³eemeeþer efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee
ÒeceeefCekeÀ ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîee GHeueyOe Deensle. ³ee ÒeceeefCele ceevemeMeem$eer³e
keÀmeesìîeeb®³ee mene³³eeves efJeÐeeL³ee¥®eer yegeÎf ceÊee, DeYeerJe=Êeer, DeefYe³eesi³elee, mebHeeove,
DeefYeª®eer, J³eeqkeÌleceÊJe F. ceevemeMeem$eer³e #eceleeb®es ceeHeve keÀjlee ³esles. ÒeceeefCele
keÀmeesìîeeb®es ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveeleerue GHe³eesie DeeefCe l³eeb®eer ce³ee&oe ³ee efJe<e³eer
®e®ee& ³ee IeìkeÀele meefJemlej keÀjC³eele Deeueer Deens.

7.2 ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeë DeLe&, iejpe, ce³ee&oe

(Psychological tests meaning, need, limitations)

ÒemleeJeveeë

ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveele efJeÐeeL³ee¥mebyebOeer efJeefJeOe ÒekeÀej®eer Jemlegefve<þ

ceeefnleer mecegHeosMekeÀeme, ceeie&oMe&keÀeme efceUJeeJeer ueeieles. Goe. efJeÐeeL³ee¥®eer yegef×ceÊee,
mebHeeove, DeefYe©®eer, DeefYeJe=Êeer, DeefYe³eesi³elee, J³eeqkeÌleceÊJe F. ³eemeejK³ee ceevemeMeem$eer³e
IeìkeÀeb®es ceeHeve keÀjC³eemeeþer JeeHejC³eele ³esCeeN³ee keÀmeesìîeebvee ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîee
efkebÀJee ®ee®eC³ee (Psychological Tests) Demes cnCeleele.

ceevemeMeem$eer³e ®ee®eC³ee efJeÐeeL³ee&®es efJeefJeOe ceevemeMeem$eer³e Hewuet Gueie[tve

oeKeJeleele. cnCetve Òel³eskeÀ efMe#ekeÀeme, ceeie&oMe&keÀeme, mecegHeosMekeÀeme ceevemeMeem$eer³e
keÀmeesìîee, l³eeb®es meb®eeueve DeeefCe l³eeÜejs kesÀues peeCeejs DeLee&vJes<eCe ³eeefJe<e³eer ceeefnleer
Demeueer Heeefnpes.

• ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeb®eer J³eeK³eeë

Öe@ÀkeÀ efÖeÀceve
``ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìer ns SkeÀ J³ekeÌleer Jele&vee®ee SkeÀ efkebÀJee DeefOekeÀ Yeeie Jemlegefve<þHeCes
leHeemeC³ee®es ÒeceeefCele meeOeve Deens.''

De@ke&À De@veemìemes
``efJeÐeeL³ee&®³ee iegCeefJeMes<eeyeÎue Jemlegefve<þHeCes ceeefnleer efceUefJeC³ee®es GHe³egkeÌle meeOeve
cnCepes ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìer nes³e. ''
 97

• ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeb®eer JewefMe<ìîesë

1) efJeefMe<ì efoMesves J³ekeÌleer®eer DeefYe#ecelee ceespeC³ee®es SkeÀ meeOeve cnCepes
ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìer nes³e.
2) ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîee ÒeceeefCele DeeefCe Jemlegefve<þ Demeleele.
3) ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîee ¿ee JewOe (Valid) DeeefCe efJeéemeveer³e (Reliable)
Demeleele.
4) ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìer®eer ÒeceeCekesÀ (Norms) efveefM®ele kesÀuesueer Demeleele.

ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeb®es JeieeakeÀjCeë

1) efJeefJeOe ceeveefmekeÀ #eceleeb®³ee ceeHeveemeeþer ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîee GHeueyOe Deensle.

yegef×ceÊee, DeefYeJe=Êeer, DeefYe©®eer DeefYe³eesi³elee, J³eeqkeÌleceÊJe DeveskeÀ #eceleeb®es ceeHeve ³ee
keÀmeesìîeeb®³ee mene³³eeves keÀjlee ³esles. ³ee #eceleevegmeej keÀmeesìîee Heg{erue ÒeceeCes.
De) yegef×ceeHeve keÀmeesìer.
ye) DeefYe³eesi³elee keÀmeesìer
keÀ) DeefYeJe=Êeer ÞesCeer
[) DeefYe©®eer MeesefOekeÀe
F) J³eeqkeÌleceÊJe keÀmeesìer

2) Jew³eeqkeÌlekeÀ Je mecetn keÀmeesìerë

Jew³eeqkeÌlekeÀ ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìer SkeÀe JesUer SkeÀeuee®e oslee ³esles lej mecetn
ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìer SkeÀe JesUer DeveskeÀebvee oslee ³esles.

3) Òeeflemeeo osC³ee®³ee He×leervegmeej keÀmeesìîeeb®es JeieeakeÀjCe Heg{erueÒeceeCes

De) HesHej-Heseqvmeue keÀmeesìer
ye) ke=Àleer keÀmeesìer

4) GHeueyOe DemeCeeN³ee efJeefJeo keÀmeesìîeebceOetve DeeHeu³ee efJeÐeeL³ee¥meeþer ³eesi³e keÀmeesìer

efveJe[C³ee®eer peyeeyeoejer ceeie&oMe&keÀ mecegHeosMekeÀe®eer Demeles. lemes®e efveJe[uesueer keÀmeesìer
JewOe, efJeéemeveer³e Jemlegefve<þ, DeeefCe De®etkeÀ Deens efkebÀJee veener les leHeemetve HeenCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles.

• ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeb®eer iejpe (Need of Psychological tests):

1) ceevemeMeem$eer³e #eceleeb®es ceeHeveë

efJeefJeOe ceevemeMeem$eer³e #eceleeb®es ceeHeve keÀjC³eemeeþer ÒeceeefCele ceevemeeMeem$eer³e

keÀmeesìîeeb®eer iejpe Deens. Goe. yegef×ceÊee, DeefYeJe=Êeer, DeefYe³eesi³elee, DeefYe©®eer
J³eeqkeÌleceÊJe F.
 98

2) ³eesi³e GcesoJeejeb®eer efveJe[ë

efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee keÀe³ee&meeþer efJeefYevve ceeveefmekeÀ #ecelee Demeuesu³ee J³ekeÌleeR®eer

iejpe Demeles. GHeueyOe GcesoJeejebceOetve ³eesi³e GcesoJeejeb®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer ÒeceeefCele
ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.

3) efJeÐeeLeea JeieeakeÀjCeë

efJeefMe<ì efvekeÀ<eeb®³ee DeeOeejs efJeÐeeL³ee¥®es JeieeakeÀjCe keÀjC³eemeeþer ÒeceeefCekeÀ

ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeb®eer iejpe Demeles.

4) ÒeieleerefJe<e³ekeÀ leewueefvekeÀ mLeeve efveef½eleerë

ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeb®³ee mene³³eeves efJeÐeeL³ee®es ÒeieleerefJe<e³ekeÀ leewueefvekeÀ

mLeeve efveef½ele keÀjlee ³esles.

5) efJe<ecee³esefpele/kegÀmecee³eesefpele efJeÐeeLeea MeesOeë

efJe<ecee³eespeefle/kegÀmecee³eesefpele efJeÐeeL³ee¥®ee MeesOe IesC³eemeeþer ÒeceeefCele

ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeb®eer iejpe Demeles.

Goe. mecee³eespeve MeesefOekeÀe, J³eeqkeÌleceÊJe ®ee®eCeer.

6) efJekeÀemee®³ee Je Òeieleer®³ee meboYee&le efvecee&Ce nesCeeN³ee mecem³eeb®ee MeesOeë

efJeÐeeL³ee¥®³ee efJekeÀemee®³ee Je Òeieleer®³ee meboYee&le efvecee&Ce nesCeeN³ee mecem³eeb®ee

MeesOe IesJetve l³ee®es efvejekeÀjCe keÀjC³eekeÀefjlee ÒeceeefCele ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeb®eer iejpe
Deens.

7) ³eesi³e DeY³eeme efJe<e³e Je DeY³eeme¬eÀce efveJe[ë

DeeHeu³ee ceeveefmekeÀ #ecelesveg©He ³eesi³e DeY³eeme efJe<e³e, DeY³eeme¬eÀcee®eer efveJe[

keÀjC³eemeeþer ÒeceeefCele ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîee DeeJeM³ekeÀ Deensle. Goe. DeefYe©®eer
MeesefOekeÀe, DeefYe³eesi³elee keÀmeesìer.

8) efJeefJeOe mHeOee&lcekeÀ Hejer#eeë

efJeefJeOe mHeOee&lcekeÀ Hejer#eebmeeþer meecegefnkeÀ ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeb®eer iejpe

Demeles .
 99

9) Òeieleer Je yeewef×keÀ HeeleUer®eer legueveeë

efJeÐeeL³ee¥®eer Òeieleer l³eeb®³ee yeewef×keÀ HeeleUerme meepesMeer Deens efkebÀJee veener ³ee®ee
MeesOe IesC³eemeeþer ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeb®eer iejpe Demeles.

10) Òeieleer®ee DenJeeueë

efJeÐeeL³ee¥®³ee Òeieleer®ee DenJeeue HeeuekeÀebvee keÀUefJeleevee ceevemeMeem$eer³e

keÀmeesìîeeb®ee DeeOeej Iesleuee peelees.

• ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeb®³ee ce³ee&oeë

1) ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeb®ee meeJe&ef$ekeÀ GHe³eesie keÀjlee ³esle veener.

2) ceeveJeer Jele&ve iet{ keÀes[îeeÒeceeCes Demeles. ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeb®³ee mene³³eeves
DeMee Jele&vee®ee Gueie[e nesF&ue®e Demes veener.
3) ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìer®eer DebceueyepeeJeCeer ÒeefMeef#ele Je lep%e J³ekeÌleer®e keÀ©
MekeÀleele.
4) keÀmeesìîeeb®eer Yee<ee ÒeceeefCele Demeles. efJeÐeeL³ee&®³ee jespe®³ee JeeHejeleerue leer Yee<ee
Demesue®e Demes veener. l³eecegUs ÒeeflemeeoeJej HeefjCeece neslees.
5) ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeb®es efve<keÀ<e& efJeÐeeL³ee&veer efouesu³ee ÒeeflemeeoeJej DeJeuebyetve
Demeleele. mJe Òeeflecesuee OekeÌkeÀe ve ueeieC³eemeeþer efJeÐeeLeea Keesìer GÊejs osC³ee®eer
Meke̳elee veekeÀejlee ³esle veener.
6) cevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeb®es iegCeelcekeÀ Je mebK³eelcekeÀ efJeMues<eCe meeceev³eeb®³ee ueJekeÀj
ue#eele ³esle veener.

7.3 yegef×ceÊee keÀmeesìer (Intelligence Tests)

ÒemleeJeveeë

keÀesCelesner oesve efJeÐeeLeea keÀOeer®e meejKes vemeleele. keÀener efJeÐeeLeea Òe%eeJeble

Demeleele keÀener meeceev³e Demeleele. keÀener efJeÐeeLeea DeY³eemeeHes#ee KesUele DeefOekeÀ jceleele
lej keÀener efJeÐeeLeea Jee®eveele DeefOekeÀ jceleele. keÀener efJeÐeeLeea yeesuekesÀ Demeleele lej keÀener
efJeÐeeLeea Meeble, SkeÀuekeÀeW[er Demeleele. keÀener efJeÐeeLeea veJeerve HeefjefmLeleerMeer ®eìkeÀve
mecee³eespeve meeOet MekeÀleele lej keÀener efJeÐeeL³ee¥vee DeefOekeÀ JesU ueeielees. Lees[ke̳eele Òel³eskeÀ
efJeÐeeLeer& Flej efJeÐeeL³ee¥Hes#ee JesieUe Demelees. ³eeuee®e ceevemeMeem$eer³e Yee<else J³eeqkeÌleYeso
(Individual Difference) Demes cnCeleele. Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleceOeerue efkebÀJee
efJeÐeeL³ee¥ceOeerue J³eeqkeÌleYesoeme keÀejCeerYetle DemeCeeje SkeÀ cenÊJeHetCe& IeìkeÀ yegef×ceÊee Deens.

efJeÐeeL³ee¥vee ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeve keÀjleevee efJeÐeeL³ee¥®³ee yegef×ceÊesefJe<e³eer

mecegHeosMekeÀeme ceeefnleer Demeueer Heeefnpes.
 100

• yegef×cel®es®eer J³eeK³eeë

ceevemeMeem$e%eeveer yeg×erceÊesefJe<e³eer DeeHeeHeues efJe®eej ceeb[ues Deensle. HeCe l³eele

SkeÀcele efometve ³esle veener. ÖeÀerceve ³ee ceevemeMeem$e%eeves yegef×ceÊes®³ee DeveskeÀ J³eeK³eeb®ee
DeY³eeme keÀ©ve l³eeb®es leerve ieìele JeieeakeÀjCe kesÀues Deens.
1. yegef×ceÊee cnCepes mecee³eespeve#ecelee (Ability to adjust)
2. yegef×ceÊee cnCepes DeO³e³eve #ecelee (ability to learn)
3. yegef×ceÊee cnCepes Decetle& efJe®eej keÀjC³ee®eer #ecelee (Ability to think abstract)

mìve& ³eeb®³eeceles
``meeHes#e ¢<ìîee veJ³ee HeefjefmLeleerMeer mecee³eespeve keÀjC³ee®eer #ecelee cnCepes yegef×ceÊee
nes³e.''

Lee@ve&[eFkeÀ ³eeb®³ee celes,

``HetJee&vegYeJee®ee DeefOekeÀeefOekeÀ HeÀe³eosMeerj GHe³eesie keÀ©ve IesC³ee®eer #ecelee cnCepes yegef×ceÊee
nes³e.''

ìce&ve ³eeb®³ee celes,

``SKeeoer J³ekeÌleer p³ee ÒeceeCeele Decetle& efJe®eej keÀ© MekeÀles, l³ee ÒeceeCeele leer J³eeqkeÌle
yegef×ceeve Demeles.''

efHe³eepes ³eeb®³ee celes,

``mecee³eespeveeme Hees<ekeÀ DeMee JesieJesieUîee ef¬eÀ³eeb®es mebHeeove cnCepes yegef× nes³e. ''

Jejerue J³eeK³eebvegmeej yegef×ceÊes®eer JewefMe<ìîes Heg{erueÒeceeCes

1) yegef×ceÊee cnCepes mecee³eespeve #ecelee,
2) yegef×ceÊee cnCepes HetJee&vegYeeJee®ee GHe³eesie keÀ©ve IesC³ee®eer #ecelee (DeO³e³eve #ecelee)
3) Decetle& efJe®eej #ecelee,
4) mecem³ee efvejekeÀjCe #ecelee

• yegef×ceeHeve keÀmeesìîee (Intelligence Tests):

yegef× ner Decetle& mebkeÀuHevee Deens. J³eeqkeÌle®³ee Jele&vee®³ee ceeO³eceeletve yegef×®es ceeHeve
keÀjlee ³esles ns ceevemeMeem$e%eebveer oeKeJetve efoues Deens. yegef×ceÊes®³ee ceeHeveemeeþer
DeveskeÀ ®ee®eC³ee/keÀmeesìîee Deepe GHeueyOe Deensle. ³ee ®ee®eC³eeb®es íeHeerue
ceeefnleerHe$ekeÀ Demeu³eeves DeMee ®ee®eC³eeb®es Dee³eespeve keÀjCes meeshes Demeles. yeerves, ìce&ve,
mì@veHeÀes[& ³eebmeejK³ee DeveskeÀ ceevemeMeem$e%eebveer yegef×ceeHeve keÀmeesìîee efveefce&leerle
KetHe®e cenÊJeHetCe& ³eesieoeve efoues Deens.
 101

yegef×ceeHeve keÀmeesìîeeb®es JeieeakeÀjCe DeveskeÀ ÒekeÀejs kesÀues peeles.

1) keÀmeesìer®³ee efve³eespevee®³ee/ J³eJemLeeHevee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve JeieeakeÀjCeë

De) Jew³eeqkeÌlekeÀ keÀmeesìîee / ®ee®eC³ee

ye) meecetefnkeÀ keÀmeesìîee / ®ee®eC³ee

2) keÀmeesìer®³ee mJe©Heevegmeej JeieeakeÀjCeë

De) Yeeef<ekeÀ yegef×ceÊee keÀmeesìer

ye) DeYeeef<ekeÀ yegef×ceÊee keÀmeesìer
keÀ) ke=Àefle³egkeÌle yegef×ceÊee keÀmeesìer

• yegef×ceeHeve keÀmeesìîeeb®eer GoenjCesë

1) mì@veHeÀes[& yeerves keÀmeesìer

2) JesMuej yesueJn keÀmeesìer
3) Lemì&ve®eer ÒeeLeefcekeÀ ceeveefmekeÀ #ecelee keÀmeesìer
4) Yeeefì³ee ke=Àefle³egkeÌle keÀmeesìer meb®e

De) DeueskeÌPeeb[j®eer keÀmeesìer

ye) keÀesn®eer keÀmeesìer
keÀ) ef®e$eHetleea

5) mecetn keÀmeesìîee-Deeceea DeuHeÀe, Deeceea yeerìe F.

6) [e@. keÀecele-efnboer cegueeb®eer yegef×ceeHeve keÀmeesìer

• ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveele yegef×ceÊee ®ee®eC³eeb®es GHe³eesieë

Mew#eefCekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ, J³eeqkeÌleiele DeMee meJe&®e ÒekeÀej®³ee ceeie&oMe&veele

yegef×ceÊee keÀmeesìîee cenÊJeHetCe& Deensle. ceeie&oMe&veele yegef×ceÊee keÀmeesìîeeb®es GHe³eesie
Heg{erueÒeceeCes Deensle.

1. DeY³eeme¬eÀceemeeþer efJeÐeeLeea efveJe[ë

efJeÐeeL³ee¥®eer yegef×ceÊee DeeefCe efJeefJeOe ÒekeÀej®es DeY³eeme¬eÀce ³eeb®eer meebie[ Ieeuetve

DeY³eeme¬eÀceemeeþer efJeÐeeL³ee¥®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer yegef×ceÊee ®ee®eC³ee/keÀmeesìîee
GHe³eesieer Deensle.
 102

2. efMe<³eJe=Êeermeeþer efJeÐeeLeea efveJe[ë

yegef×ceeHeve keÀmeesìîeeb®³ee efvekeÀ<eeOeejs efMe<³eJe=Êeermeeþer ³eesi³e l³ee efJeÐeeL³ee¥®eer

efveJe[ keÀjlee ³esles.

3. DeÒeiele efJeÐeeLeea MeesOeë

yegef×ceeHeve keÀmeesìîeeb®³ee DeeOeejs Mew#eefCekeÀ ¢<ìîee DeÒeiele efJeÐeeL³ee¥®ee MeesOe

Ieslees ³eslees.

4. YeefJe<³eeleerue ³eMee®ee Deboepeë

yeggef×ceeHeve keÀmeesìîeeb®³ee efve<keÀ<ee&Üejs efJeÐeeL³ee¥®³ee DeY³eeme¬eÀceeleerue

YeefJe<³ekeÀeueerve ³eMee®ee Deboepe keÀjlee ³eslees.

5. ÒeefleYeeJeeve ceguee®eer efveJe[ë

yeggef×ceeHeve keÀmeesìîeeb®³ee ceoleerves ÒeefleYeeJeeve efJeÐeeL³ee&®ee MeesOe Ieslee ³eslees.

6. efJeÐeeL³ee¥®e JeieeakeÀjCeë

yegef×ceeHeve keÀmeesìîeeb®³ee ceoleerves meejKeer yegef×ceÊee DemeCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥®es ieì

/ legkeÀ[îee Hee[lee ³esleele. Òel³eskeÀ ieìeuee l³eeb®³ee kegÀJeleerÒeceeCes DeO³eeHeve keÀjlee ³esles.

7. efMe#eCeeleerue DeHeJ³e³e keÀceer keÀjCesë

yeg×îeebkeÀeÜejs (I.Q.) efJeÐeeL³ee¥vee efJe<e³e / DeY³eeme¬eÀce efveJe[erme Òesjerle

kesÀu³eeves ceO³es®e efMe#eCe mees[tve osCeeN³eeb®es ÒeceeCe keÀceer keÀjlee ³esF&ue.

8. J³eJemee³e ceeie&oMe&veë

efJeÐeeL³ee¥®³ee yeg×îeebkeÀeue keÀesCelee J³eJemee³e PesHesue ³ee®es ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer

yegef×ceeHeve keÀmeesìîee GHe³egkeÌle þjleele.

9. keÀceeue HeeleUer efveef½eleerë

J³ekeÌleer®³ee keÀceeue HeeleUer®eer efveef½eleer keÀjlee ³esles. efJeÐeeL³ee¥®³ee yeewef×keÀ

#ecelesveg©He l³eeb®eer Òeieleer nesles Deens efkebÀJee veener ³eekeÀ[s ue#e oslee ³esles.
 103

10. ÒeceeefCele meeOeveë

yegef×ceeHeve keÀmeesìer ns SkeÀ ÒeceeefCele meeOeve ceeveues peeles. l³eecegUs l³ee®³ee

ceeO³eceeletve mebkeÀefuele ceeefnleer osKeerue ÒeceeefCele ceeveueer peeles.

yegef×ceÊee keÀmeesìîeeb®³ee ce³ee&oeë

1. J³ekeÌleer Jele&vee®ee yeesOe nesle venerë

yeggef×ceeHeve keÀmeesìîeeb®³ee DeeOeejs J³ekeÌleer®ee yeg×îeebkeÀ efveef½ele keÀjlee ³eslees Hejbleg

l³ee®³ee MeejerefjkeÀ #ecelee, l³ee®es Jele&ve ³eeefJe<e³eer keÀesCeles®e YeeefkeÀle keÀjlee ³esle veener.

2. DeefYe©®eer DeefYe³eesi³elee F. ®es %eeve nesle veener.

keÀesCel³eener DeY³eeme¬eÀceele, J³eJemee³eele ³eMemJeer nesC³eemeeþer kesÀJeU yeg׳eebkeÀ

Hegjsmee þjle veener. yegef×ceeHeve, keÀmeesìîeeÜejs J³eeqkeÌle®eer DeefYe©®eer, DeefYe³eesi³elee F. ®ee
yeesOe nesle veener.

3. mepe&veMeerueles®es ceeHeve keÀjlee ³esle veener.

meeefnl³e, efJe%eeve, mebieerle F. #es$eele ³eMemJeer nesC³eemeeþer keÀuHeveeMekeÌleer,

mepe&veMeeruelee ueeieles. yeggef×ceeHeve keÀmeesìîeeÜejs J³ekeÌleer®eer kegÀMeeûelee mecepeles HeCe
keÀuHekeÀlee, mepe&veMeeruelee F. DeeJeM³ekeÀ iegCeeb®ee yeesOe nesle veener.

4. YeeJeefvekeÀ mLew³ee&®es ceespeceeHe veenerë

yeggef×ceeHeve keÀmeesìîee J³ekeÌleer®³ee YeeJeefvekeÀ mLew³ee&®es ceespeceeHe keÀjC³eeme DemeceLe&

þjleele.

5. yegef×ceÊesefJe<e³eer celeefYeVelee Deens.

efJeefJeOe ceevemeMeem$e%eebceO³es yegef×ceÊee ³ee mebkeÀuHevesefJe<e³eer celeefYeVelee Deens. ner

yeeye yegef×ceÊee keÀmeesìîee JeeHejleevee ue#eele IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

6. met#ce HeÀjkeÀ ceespeC³ee®eer #ecelee veenerë

meef®eve®ee yeg×îeebkeÀ 120 Deens mebefoHe®ee yeg×îeebkeÀ 121 Deens lej mebefoHe
meef®eveHes#ee DeefOekeÀ ng<eej Deens Demee efve<keÀ<e& keÀe{lee ³esCeej veener keÀejCe FlekeÀe met#ce
HeÀjkeÀ ceespeC³ee®eer #ecelee yegef×ceeHeve keÀmeesìîeele veener.
 104

7. J³eeqkeÌlecelJee®³ee Hewuetb®es ceespeceeHe keÀjlee ³esle veenerë

J³ekeÌleer®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®³ee meJe&®e Hewuebt®es ceespeceeHe yegef×ceeHeve keÀmeesìîeeÜejs

keÀjlee ³esCeej veener.

8. Flej meeOeveeb®eer ceoleë

yegef×ceÊee keÀmeesìîeebveer efouesues efveCe&³e JemlegefmLeleeroMe&keÀ Deensle efkebÀJee veenerle ns

Flej meeOeveeb®³ee ceoleerves leHeemetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.

9. ³eMeemeeþer DeveskeÀ IeìkeÀ peyeeyeoej Demeleeleë

ceveg<³ee®³ee ³eMeele kesÀJeU yeg×erceÊes®ee®e nele vemelees ³ee®eer peeCeerJe þsJeCes

DeeJeM³ekeÀ Deens.

7.4 DeefYe³eesi³elee keÀmeesìer (Aptitude Test)

ÒemleeJeveeë

Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&®ee keÀue ne JesieJesieUe Demelees. Jeiee&leerue keÀener efJeÐeeL³ee&vee

ef®e$ekeÀues®eer DeeJe[ Deens. keÀener efJeÐeeL³ee¥vee ve=l³ee®eer DeeJe[ Deens lej keÀener efJeÐeeL³ee¥vee
mebieerlee®eer DeeJe[ Deens. lej keÀeneR®ee keÀue uesKeveekeÀ[s Deens. meJe&®e efJeÐeeL³ee¥vee mebieerle
efJe<e³e efMekeÀJeuee efkebÀJee meJe&®e efJeÐeeL³ee¥vee ef®e$ekeÀuee efJe<e³e efMekeÀJeuee lejer meJee¥®eer
meejKeer®e Òeieleer efometve ³esle veener. keÀener efJeÐeeLeea DeMee efJe<e³eele Jesieeves Òeieleer keÀjleele.
keÀeneRvee Lees[e DeefOekeÀ JesU ueeielees lej keÀener efJeÐeeL³ee¥®eer Òeieleer Deefpeyeele®e nesle veener.
p³eeb®eer Òeieleer Jesieeves nesles l³eeb®ee l³ee efJe<e³eekeÀ[s efvemeie&leë keÀue Deens Demes DeeHeCe
cnCelees. ³eeuee®e DeefYe³eesi³elee (Aptitude) Demes cnCeleele.

DeefYe³eesi³elee ner yegef×ceÊesHes#ee efYeVe yeeye Deens. SKeeos efJeefMe<ì keÀe³e& keÀjC³ee®eer
efJeMes<e #ecelee cnCepes DeefYe³eesi³elee nes³e. Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee SKeeÐee efJeefMe<ì #es$eele®e
keÀece keÀjC³ee®eer #ecelee DeefOekeÀ Demeles. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®es ns #es$e efYeVe Demet MekesÀue.
J³eeqkeÌleceOeerue metHle iegCeeb®³ee #eceleebvee DeefYe³eesi³elee Demes cnCeleele. J³ekeÌleer keÀe³e keÀjsue ?
keÀesCe nesF&ue ? ³ee®es GÊej DeefYe³eesi³elesJej DeJeuebyetve Demeles. DeefYe³eesi³elee cnCepes
J³eeqkeÌleceOeerue efJeefJeOe #ecelee Je J³eeqkeÌleceÊJee®³ee IeìkeÀeb®es Demes efceÞeCe keÀer p³eecegUs J³ekeÌleer
SKeeos efJeefMe<ì keÀece Flej keÀeceeHes#ee DeefOekeÀ meHeÀeF&®es keÀjC³ee®eer Meke̳elee Demeles. ³ee
#eceleeb®es ceeHeve keÀjC³eemeeþer DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîee GHe³egkeÌle þjleele.

• DeefYe³eesi³eles®eer J³eeK³eeë
 105

ì@^keÌmeuej
``J³ekeÌleer®³ee YeefJe<³ekeÀeueerve mebYeJeveer³eleskeÀ[s efveoxMe keÀjCeejer meÐeefmLeleer cnCepes
DeefYe³eesi³elee nes³e.''

efievmeve DeeefCe efce®esue

``efJeefMe<ì #es$eele ke=Àleer keÀjC³ee®eer efkebÀJee ke=Àleer keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ efMe#eCe IesC³ee®eer
#ecelee oMe&efJeC³eeN³ee iegCeeme DeefYe³eesi³elee Demes cnCeleele.''

Jee@jve
``ÒeefMe#eCeeves keÀener efJeefMe<ì %eeve, keÀewMeu³es efkebÀJee Òeeflemeeoeb®ee meb®e ÒeeHle keÀjC³ee®eer
#ecelee metef®ele keÀjCeeN³ee HeefjefmLeleeruee efkebÀJee iegCeJewefMe<ìîeeb®³ee meb®eeuee DeefYe³eesi³elee
cnCeleele.''

• DeefYe³eesi³eles®eer JewefMe<ìîesë
1) DeefYe³eesi³elee ner SkeÀ Decetle& yeeye Deens Je leer J³ekeÌleerceÊJee®ee SkeÀ SkeÀeeqlcekeÀ Yeeie
Deens.
2) DeefYe³eesi³elesJe©ve J³ekeÌleer®³ee YeefJe<³eeyeÎue Yee<³e keÀjlee ³esles.
3) DeefYe³eesi³eles®³ee yeeyeleerle J³eeqkeÌleYeso Dee{Ulees.
4) jespeieej J³eJemee³eele DeefYe³eesi³elescegUs ®eebieues keÀe³e& Ie[t MekeÀles.
5) DeefYe³eesi³e Debleie&le #ecelee oMe&efJeles.

• DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîeeb®es ÒekeÀej

1) ³eebef$ekeÀ DeefYe³eesi³elee keÀmeesìer (Mechanical Aptitude Test)
De) ³eebef$ekeÀ pegUJeCeer keÀmeesìer.
ye) efceveermeesìe keÀeieo©Heer keÀmeesìer.
keÀ) yesvesì ³ee®eer leebef$ekeÀ %eeefve keÀmeesìer.

Jejerue ³eebef$ekeÀ DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîeeb®³ee mene³³eeves DeJekeÀeMe peeCeerJe

(Spatial Visuaization) keÀuHeveeMekeÌleer, nmlekeÀewMeu³e met#celee, ³eebef$ekeÀ%eeve F.
#eceleeb®ee MeesOe Iesleuee peelees.

2) efueefHekeÀ DeefYe³eesi³elee keÀmeesìer (Clerical aptitude Test)

efJeefJeOe J³eJemee³eebceO³es efueefHekeÀeb®eer iejpe Demeles. efueefHekeÀemeeþer DeeJeM³ekeÀ Heg{erue

#eceleeb®ee MeesOe ³ee keÀmeesìer®³ee menem³eeves Iesleuee peelees.
De) DeJeyeesOeelcekeÀ %eeve
ye) yeewef×keÀ #ecelee
keÀ) Yee<ee Je ieefCeleeleerue cetueYetle keÀewMeu³es
[) keÀejkeÀ keÀewMeu³es (Motor Skills)
 106

Goe. efcevesmeesìe efueefHekeÀ keÀmeesìer (Minnesota clerical Test)

3) mebieerleefJe<e³ekeÀ DeefYe³eesi³elee keÀmeesìer (Musical Aptitude Test):

³ee keÀmeesìîeeb®³ee mene³³eeves efJeefJeOe megjeb®es %eeve efJeefJeOe megjebceOeerue Yeso

DeesUKeC³ee®eer #ecelee, mJejefJe<e³ekeÀ mce=leer, mJejeb®eer leerJe´lee, mJejceeefuekeÀeb®eer
pegUJeepegUJe keÀjC³ee®eer #ecelee F. IeìkeÀeb®ee MeesOe Iesleuee peelees.
Goe. meerMeesDej DeefYe³eesi³elee keÀmeesìer

4) nmlekeÀewMeu³e DeefYe³eesi³elee keÀmeesìer (Manula Dexterity Test):

DeveskeÀ J³eJemee³eebceO³es nelee®eer Je yeesìeb®eer neue®eeue meHeÀeF&ves JneJeer ueeieles.

Goe. Ie[îeeU og©mleer, keÀueekegÀmejer®es keÀece F. J³ekeÌleerceOeerue nmlekeÀewMeu³ee®ee MeesOe ³ee
DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîeeÜeje Iesleuee peelees.
Goe. Finger Dexterity Test

5) DeefYe³eesi³elee keÀmeesìer mecetn (Aptitude Test Batteries)ë

efJeefJeOe keÀmeesìîee mJeleb$eHeCes JeeHeju³ee lej J³ekeÌleer®³ee DeefYe³eesi³eles®es mebkeÀefuele

ef®e$e efceUle veener l³eecegUs efJeefJeOe DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîeeb®ee mecetn (Battery) le³eej
keÀjC³eele Deeuee. ³eeceO³es Heg{erue meele ÒekeÀej®³ee keÀmeesìîeeb®ee meceeJesMe neslees.
De) Yeeef<ekeÀ leke&À (Verbal Reasoning)
Ye) mebK³eelcekeÀ keÀewMeu³e (Numerical Ability)
keÀ) Decetle& leke&À (Abstract Reasoning)
[) DeJekeÀeMe mebJesove (Space Relation)
F) ³eebef$ekeÀ %eeve (Mechanical Comprehension)
HeÀ) efueefHekeÀ keÀe³ee&leerue ieleer (Clerical Speed & Accuracy)
ie) Yeeef<ekeÀ keÀewMeu³es (Verbal Usage)

SkeÀe®e J³ekeÌleeruee ³ee meJe& keÀmeesìîee efou³eecegUs keÀesCel³ee efJe<e³eekeÀ[s J³ekeÌleer®ee

keÀue Deens DeeefCe keÀesCel³ee efJe<e³eekeÀ[s J³eeqkeÌle®ee keÀue veener ³ee®es SkeÀ mebkeÀefuele ef®e$e
DeeuesKeeÜejs efceUles.

• ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveele DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîeeb®es GHe³eesieë

1) JewkeÀefuHekeÀ efJe<e³eeb®eer efveJe[ë

efJeefJeOe JewkeÀefuHekeÀ efJe<e³eeletve SkeÀe efJe<e³ee®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer DeefYe³eesi³elee

keÀmeesìîee GHe³egkeÌle Deensle.
 107

2) J³eJemee³e efveJe[ë

efJeefYeVe J³eJemee³eemeeþer efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee DeefYe³eesi³eleeb®eer iejpe Demeles.

efJeÐeeL³ee¥®³ee DeefYe³eesi³elesÒeceeCes ³eesi³e J³eJemee³e efveJe[ keÀjC³eeme DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîee
JeeHeju³ee peeleele.

3) jespeieej J³eJemee³eemeeþer ³eesi³e GcesoJeej efveJe[ë

veeskeÀjermeeþer GHeueyOe GcesoJeejebceOetve ³eesi³e J³ekeÌleer®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer

DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîee mene³³e keÀjleele. jespeieej J³eJemee³eele De³eMemJeer þjCeeN³ee
GcesoJeejeb®es ÒeceeCe l³eecegUs keÀceer nesles.

4) mJeleëceOeerue #eceleeb®ee MeesOeë

J³ekeÌleer®³ee Debieer DemeCeN³ee efJeefJeOe #eceleeb®ee MeesOe DeefYe³eesi³elee keÀmeesìer®³ee

mene³³eeves Ieslee ³eslees.

5) YeefJe<³eeleerue ³eMeeyeeyele Deboepeë

efJeÐeeLeea efJeefMe<ì J³eJemee³eele ³eMemJeer nesF&ue efkebÀJee veener ³eeyeeyele HetJe&keÀLeve

keÀjlee ³esles.

6) #eceles®ee DeefOekeÀcele efJekeÀemeë

efJeÐeeL³ee¥ceOeerue #eceles®ee (Potential) DeefOekeÀeefOekeÀ efJekeÀeme keÀjC³eeme

DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîee mene³³e keÀjleele.

7) efJeÐeeL³ee¥®eer Hee$elee efveef½eleerë

efJeÐeeL³ee¥®eer Hee$elee efveef½ele keÀjC³eemeeþer DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîee GHe³egkeÌle

Deensle. Goe. efJeefJeOe DeY³eeme¬eÀceemeeþer Demeuesu³ee ÒeJesMe Heefj#ee (CET)

8) Þece Je Oevee®eer ye®eleë

³eesi³e DeefYe³eesi³elee Demeuesu³ee J³ekeÌleer®eer ³eesi³e J³eJemee³eebMeer meebie[

Ieeleu³eecegUs Jew³eeqkeÌlekeÀ Je meeceeefpekeÀ Þece Je Oevee®eer ye®ele nesT MekeÀles.
 108

9) DeY³eeme¬eÀce DeeKeCeerë

efJeÐeeL³ee¥®ee DeefYe³eesi³elesveg©He DeY³eeme¬eÀce j®evee DeeefCe DeeKeCeer keÀjC³eemeeþer

DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîee GHe³egkeÌle þjleele.

• DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîeeb®³ee ce³ee&oeë

1) keÀmeesìîeeb®eer j®evee keÀjC³eemeeþer lep%e J³eeqkeÌle DeeJeM³ekeÀ

DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîeeb®eer j®evee keÀjC³eemeeþer lep%e Je ÒeefMeef#ele J³ekeÌleer®eer

DeeJeM³ekeÀlee Demeles.

2) efJeefYeVe HeefjefmLeleer efJe®eejele Iesleueer peele veener.

DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîee le³eej keÀjleevee ûeeceerCe, Menjer DeMee efJeefYeVe HeefjefmLeleer

efJe®eejele Iesleu³ee peele veenerrle.

3) meJe&®e iegCeeb®e ceeHeve keÀjlee ³essle veener.

SKeeÐee J³eJemee³eele ³eMemJeer nesC³eemeeþer efJeefYeVe iegCeeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.

³ee meJe&®e iegCeeb®es ceeHeve SKeeÐee DeefYe³eesi³elee keÀmeessìerÜejs keÀjlee ³esCeej veener.

4) YeefJe<³eeleerue ³eMeeyeeyele Deboepe ®egkeÀC³ee®eerr Meke̳elee

SKeeoer J³ekeÌleer SKeeÐee J³eJemee³eele ³eMemJeer nesF&ue®e Demes kesÀJeU

DeefYe³eesi³eles®³ee DeeOeejs efveef½eleHeCes meebib eCes keÀþerCe Deens.

5) keÀmeesìîeeb®eer J³eeHleer ce³ee&efole

DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîeeb®eer J³eeHleer ce³ee&efole Deens. keÀejCe ³eele kesÀJeU efJeefMe<ì

³eesi³eleeb®es®e ceeHeve kesÀues peeless.

6) efve<keÀ<ee¥yeeyele celeefYeVelee Dee{Uless.

DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîeebodJeejs ³esCeejs efve<keÀ<e& JesieJesieUîee J³ekeÌleer efJeefYeVe He×leerrves

keÀe{leele.

7) DevegJebMe Je HeefjefmLeleer®ee ÒeYeeJe JesieUe keÀjlee ³esle veener.

 109

DeefYe³eesi³elee keÀmeesìerÜejs Deeuesu³ee efve<keÀ<ee&leerue DevegJebMe Je HeefjefmLeleer®ee

ÒeYeeJe efJeueie keÀjC³eee®ee ceeie& GHeueyOe veener.

8) Mew#eefCekeÀ mebHeeovee®es ceeHeve keÀjlee ³esle veener.

DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîeebÜeje keÀener efJeefMe<ì iegCeeb®es ceeHeve keÀjlee ³esles. Hejbleg

Mew#eefCekeÀ mebHeeovee®³ee ceeHeveemeeþer ³ee keÀmeesìîee GHe³egkeÌle veenerle.

7.5 DeefYeJe=Êeer MeesefOekeÀe (Attitude Inventories)

ÒemleeJeveeë

J³ekeÌleer®³ee DeveskeÀ iegCeJewefMe<ìîeebHewkeÀer DeefYeJe=Êeer ns SkeÀ iegCeJewefMe<ìîe Deens.

J³eJenejerkeÀ¢<ìîee DeefYeJe=ÊeeR®ee mebyebOe J³ekeÌleerves efouesu³ee YeeJeefvekeÀ ÒeeflemeeoebMeer Demelees.
DeefYeJe=Êeer cnCepes J³ekeÌleer®³ee ceveele KeesueJej ©peuesu³ee YeeJevee Demeleele Je l³eele
menpeemenpeer yeoue keÀjlee ³esle veenerle. J³ekeÌleer®³ee SKeeÐee iees<ìeryeÎue DevegketÀue efkebÀJee
ÒeefleketÀue Òeeflemeeo osC³ee®³ee Je=Êeerme DeefYeJe=Êeer Demes cnCeleele. DevegketÀue efkebÀJee ÒeefleketÀue
Òeeflemeeo osC³ee®eer Je=Êeer ner l³eeb®³ee Jele&veeletve efomele Demeles. melele nesCeeN³ee efJeefMe<ì
Òeefleef¬eÀ³eebJe©ve DeefYeJe=Êeer®ee MeesOe Ieslee ³eslees.

• DeefYeJe=Êeer®eer J³eeK³eeë

De@veer De@veemìmeer
``SKeeoe je<ì^er³e efkebÀJee JeebefMekeÀ mecetn, jerefleefjJeepe, mebmLee efkebÀJee Dev³e ®eslekeÀ Je
GefÎHekeÀeb®³eeyeeyele DevegketÀue efkebÀJee ÒeefleketÀue Òeefleef¬eÀ³ee keÀjCeeN³ee Je=Êeeruee DeefYeJe=Êeer Demes
cnCeleele.''

meepe&ì
``SKeeÐee efJe<e³eeme Devegue#etve efJeJeef#ele efoMesves Jele&ve keÀjC³ee®eer mebHeeefole Je megmebiele
ÒeJe=Êeer cnCepes DeefYeJe=Êeer nes³e.''

pee@ve [yu³et Jesmì

``DeefYeJe=Êeer ceeefHekeÀe cnCepes Demes ceeefnleer He$ekeÀ keÀer p³eeÜeje J³ekeÌleer®³ee cevee®³ee keÀueeb®es
DeLeJee efJeéeemee®es ceeHeve keÀjlee ³esles. ''

DeefYeJe=Êeer®eer JewefMe<ìîes
1) DeefYeJe=Êeer®es Òel³e#e efvejer#eCe keÀjlee ³esle veenerr. J³ekeÌleer®³ee Yeeef<ekeÀ Jee DeYeeef<ekeÀ
ke=ÀleerJe©ve DeefYeJe=lÊeer®³ee Deboepe keÀjlee ³eslees.
2) DeefYeJe=ÊeerceO³es efJeefMe<ì ¢efäkeÀesve Je þece DeMeer YetefcekeÀe Demeles.
 110

3) DeefYeJe=Êeer DeefOekeÀ megmebiele Je efmLej mJe©Hee®eer Demeles.

4) DeefYeJe=Êeer®eer mebyebOe YeeJeefvekeÀ¢<ìîee efouesu³ee ÒeeflemeeboeMeer Demelees.
5) DeefYeJe=Êeer DevegJebefMekeÀ vemeles. Iejeleerue JeeleeJejCe, meeceeefpekeÀ JeeleeJejCe, Meeues³e
HeefjefmLeleer, Jew³eeqkeÌlekeÀ DevegYeJe F. DeveskeÀ IeìkeÀebcegUs J³eeqkeÌle®³ee DeefYeJe=Êeerr efvecee&Ce
nesleele.
6) efJeÐeeL³ee¥®³ee DeefYeJe=Êeer®es ceeHeve keÀ©ve l³eevegmeej ceeie&oMe&ve keÀjlee ³essles.

DeefYeJe=Êeer ceeHevee®eer meeOevesë

DeefYeJe=Êeer ceeHeveemeeþer efJeefJeOe meeOeveeb®ee JeeHej kesÀuee peelees.

1) Heoefve½e³eve ÞesCeerë
De) mebK³eelcekeÀ Heoefve½e³eve
ye) DeeuesKeelcekeÀ Heoefve½e³eve
keÀ) ÒeceeefCekeÀ Heoefve½e³eve
[) oyeeJeelcekeÀ efveJe[ Heoefve½e³eve

2) He[leeUe met®eerë
DeefYeJe=lÊeer MeesefOekeÀeb®eer GoenjCes
1) efcevesmeessìe efMe#ekeÀ DeefYeJe=lÊeer MeesefOekeÀe.
2) yeesiee[d&me ³eeb®eer meeceeefpekeÀ Deblej ÞesCeer.
3) Scinece attitude scale – by A. Grewal.
4) Dowry attitude scale (DAS) – By Dr. R. R. Sharma
5) Sodhi’s attitude scale (SAS) by Dr. T.S. Sodhi
6) Attitude Scale towards Eduction (ASTE) – Dr. S.L. Chopra.
7) Job satisfaction scale – by Dr. B.C. Muthayya

ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveele DeefYeJe=Êeer MeesefOekeÀebb®ess GHe³eesie

1) DeefYeJe=ÊeeR®ee MeesOeë

efJeÐeeL³ee¥®³ee DeefYeJe=Êeer®ee MeesOe IesC³eemeeþer DeefYeJe=Êeer MeesefOekeÀe GHe³egkeÌle

þjleele.

2) keÀce&®eejer DeefOekeÀejer ³eeb®³ee DeefYeJe=Êeerë

mebmLesleerue keÀce&®eejer, DeefOekeÀejer ³eeb®³ee DeefYeJe=Êeer peeCetve Ieslee ³esleele.

3) meeceeefpekeÀ ceevemeMeem$eer®³ee DeY³eemeemeeþer GHe³egkeÌleleeë

 111

efJeefJeOe mecetneb®³ee DeefYeJe=Êeer DeeefCe HejmHejmebyebOee®ee DeY³eeme keÀjlee ³eslees.

l³eecegUs meeceeefpekeÀ ceevemeMeem$ee®³ee ¢<ìerves DeefYeJe=Êeer MeesefOekeÀe GHe³egkeÌle þjleele.

4) efJeÐeeL³ee¥vee ceeie&oMe&veë

efJeÐeeL³ee¥®³ee DeefYeJe=Êeer®es ceeHeve keÀªve l³eevegmeej l³eebvee ceeie&oMe&ve keÀjlee ³esles.

5) DeY³eeme¬eÀcee®es cetu³eceeHeveë

DeY³eeme¬eÀceeÜejs efJeÐeeL³ee¥ceO³es DeHesef#ele DeefYeJe=ÊeeR®eer peesHeemevee Peeueer efkebÀJee

veener ³ee®ee MeeOes Ieslee ³eslees. l³eevegmeej DeY³eeme¬eÀceele DeeJeM³ekeÀ les yeoue keÀjlee ³esleele.
Goe. Jew%eeefvekeÀ DeefYeJe=Êeer (Scientific Attitude)

6) De³eesi³e DeefYeJe=Êeerles yeoueë

efJeÐeeL³ee¥®³ee De³eesi³e DeefYeJe=Êeerle yeoue Ie[efJeC³eemeeþer Ghee³e³eespelee keÀjlee

³esleele.

DeefYeJe=Êeer MeesefOekeÀeb®³ee ce³ee&oeë

1) DeefYeJe=Êeervegmeej Jele&vee®ee HegjeJee veenerë

DeefYeJe=Êeervegmeej J³ekeÌleer®es Jele&ve nesles efkebÀJee veener ³ee®ee HegjeJee ³ee MeesefOekesÀÜeje
efceUle veener. l³eemeeþer efvejer#eCe ³ee leb$ee®ee DeeOeej I³eeJee ueeielees.

2) Jele&veeJe©ve vesceke̳ee DeefYeJe=ÊeeR®ee MeesOe Ieslee ³esle venerë

J³ekeÌleer DeeHeu³ee DeefYeJe=Êeervegmeej Òel³eskeÀJesUer Jele&ve keÀjles®e Demes veener. l³eecegUs

Jele&veeJe©ve J³ekeÌleer®eer DeefYeJe=Êeer DeesUKeCes DeJeIe[ peeles.

3) meceepeceev³e DeefYeJe=Êeer oMe&JeC³ee®eer Meke̳elee Demeles.

J³ekeÌleer mJeleë®eer Kejer DeefYeJe=Êeer ueHeJetve ogmeN³eebvee ceev³e nesF&ue DeMeer DeefYeJe=Êeer
oeKeJet MekeÀlees.

4) ³eLeeLe&lesyeÎue Deefveef½elelee Demeles.

DeefYeJe=Êeer MeesefOekeÀeb®³ee ³eLeeLe&lesyeÎue efveef½ele meebielee ³esle veener.

 112

5) efJeéemeveer³elee keÀceer Demeles.

DeefYeJe=Êeer MeesefOekeÀeb®eer efJeéemeveer³elee keÀceer Demeles.

7.6 mebHeeove keÀmeesìer / ÒeeefJeC³e keÀmeesìer (Achievement Test)

ÒemleeJeveeë

MeeUsle efJeefJeOe efJe<e³e efMekeÀJeues peeleele. efJeefJeOe efJe<e³eele efJeÐeeL³ee¥veer efkeÀleer

Òeieleer kesÀueer ³ee®ess ceeHeve efMe#ekeÀebvee vesnceer keÀjeJes ueeieles. SKeeÐee efJe<e³eeleerue %eeve
efJeÐeeL³ee¥ves efkeÀleHele efceUJeues Deens ? l³ee®eer Òeieleer keÀesCel³ee ce³ee&osHe³e¥le Deens ? efJeefMe<ì
efJe<e³eeleerue l³eeb®es vewHegC³e efkeÀleer ? ³ee®es De®etkeÀ cetu³eceeHeve keÀjCeeN³ee keÀmeesìerme mebHeeove
keÀmeesìer efkebÀJee ÒeeefJeC³e keÀmeesìer Demes cnCeleele.

MeeUsleerue efleceener, meneceener, Jeeef<e&keÀ Hejer#esleerue ÒeMveHeef$ekeÀe cnCepes l³ee l³ee

efJe<e³ee®eer SkeÀ ÒekeÀej®eer mebHeeove keÀmeesìer®e nes³e. cee$e ³ee ÒeMveHeef$ekeÀe (keÀmeesìîee)
ÒeceeefCele vemeleele. (efMe#ekeÀke=Àle Demeleele).

• mebHeeove (ÒeeefJeC³e) keÀmeesìer J³eeK³eeë

me@keÌmeë
``yengmebK³e MeeUebleerue meceeve efJeefMe<ì DeY³eeme¬eÀce #es$eeleerue efJeÐeeL³ee¥®³ee DeO³e³evee®eer
HeeleUer (mlej) ceespeC³eemeeþer kesÀuesueer keÀmeesìer®eer j®evee.''

ÖeÀercesve
``Mew#eefCekeÀ mebHeeove ®ee®eCeer ner efJeefMe<ì Heeþîe¬eÀcee®eer GefÎ<ìs efJeÐeeL³ee¥®es mebHeeove kesÀuesues
%eeve Je l³ee®es DeekeÀueve l³eeb®³eeceO³es efJekeÀmeerle Peeuesueer keÀewMeu³es Je cetu³e, SKeeÐee
efJeÐeeL³ee&ves DeLeJee efJeÐeeLeea Jeiee&ves efkeÀleHele ³eMemJeerHeCes mebHeeefole kesÀuesueer Deens ns Heenle
Demeles.''

³ee mebHeeove ®ee®eCeerÜejs MeeUs®³ee efJeefJeOe efJe<e³eele Peeuesueer Òeieleer leHeemeC³eele

³esles. efJeÐeeL³ee¥vee keÀesCelee Yeeie mecepeuee veener ns MeesOetve keÀe{lee ³esles. l³eeÒeceeCes
DeY³eeme¬eÀceele keÀesCelee yeoue keÀjeJee ueeiesue ³ee mecem³es®es efveoeve ³ee ®ee®eCeer®³ee
iegCeebkeÀeJe©ve keÀjlee ³esles. GHe®eejelcekeÀ DeO³eeHeve keÀjC³eemeeþer ³ee keÀmeesìîee ceesþîee
ÒeceeCeele JeeHejlee ³esleele.

mebHeeove keÀmeesìîeeb®es ÒekeÀej

1) DeÒeceeefCele
2) ÒeceeefCele
 113

1) DeÒeceeefCele mebHeeove keÀmeesìîee leerve ÒekeÀejele JeieeakeÀjCe

De) leesb[er ®ee®eCeer ye) efveyebOeelcekeÀ ®ee®eCeer keÀ) Jemlegefveÿ ®ee®eCeer
1) mel³e / Demel³e ®ee®eCeer
2) efÜHe³ee&³eer ®ee®eCeer
3) yengHe³ee&³eer ®ee®eCeer
4) efjkeÀec³ee peeiee Yeje
5) SkeÀe Jeeke̳eele GÊejs
6) pees[îee ueeJeCes.

2) ÒeceeefCele mebHeeove keÀmeesìîee

Keeueerue ÒeceeefCele DecesefjkeÀve keÀmeesìîee GHeueyOe Deensle.

De) Dee³eesJee ìsmì Dee@HeÀ yesefmekeÀ efmkeÀumeë

F³eÊee 3 jer les 8 Jeer He³e¥le®³ee efJeÐeeL³ee¥meeþer ³ee keÀmeesìîee Demetve l³ee
mees[efJeC³eemeeþer 60 les 80 efceefveìs ueeieleele. ³eeceO³es MeyomebHeÊeer, Jee®eve-DeekeÀueve
(Reading Comprehension), Yee<ee keÀewMeu³es, ke=Àleer DeY³eeme keÀewMeu³e Je ieefCele
keÀewMeu³e ³eeleerue mebHeeove ceespeues peeles.

ye) ìsmìme Dee@HeÀ De@ef®eJnceWì De@v[ ÒeesHesÀefMeDevmeerë

F³eÊee 9 Jeer les 12 He³e¥le®³ee efJeÐeeL³ee¥meeþer ³ee keÀmeesìîee Demetve ³eeceO³es 40

efceefveìeb®³ee 6 GHe®ee®eC³ee Deensle. ³eeceO³es meeceeefpekeÀ DeY³eeme, Meem$e, Jee®eve-DeekeÀueve
DeeefCe efueefKele DeefYeJ³ekeÌleer ³ee efJe<e³eeb®ee meceeJesMe neslees.

keÀ) efo cesì^esHeesefueìve De@ef®eJnceWì ìsmìë

³ee keÀmeesìîee efMeMegJeie& les 12 Jeer He³e¥le®³ee efJeÐeeL³ee¥meeþer Demeleele. l³eeceO³es

Jee®eve-DeekeÀueve, ieefCele, Yee<ee, meeceeefpekeÀ DeY³eeme Je Meem$e ³ee efJe<e³eeb®ee meceeJesMe
Demelees.

ÒeceeefCele mebHeeove keÀmeesìîeeb®eer Flej GoenjCes

1) The California Achivement Test Battery (CATB)
2) The Standard Achievement Test (SAT)
3) Reading Comprehension Test (RCT) Based on the close
Procedure for classes VIII & X Dr. Pramial Ahuja & Dr. G.C.
Ahuja (Indian)
4) Silent Reading Comprehension (SRCT) for pupils of class XI
by Dr. Patel (Indian)
 114

• ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveele mebHeeove (ÒeeefJeC³e) keÀmeesìîeeb®es

GHe³eesieë

1) Heg{erue Jeiee&le ye{leerë

Mew#eefCekeÀ mebHeeove keÀmeesìer®³ee DeeOeejs GÊeerCe& Peeuesu³ee efJeÐeeL³ee¥vee Heg{erue Jeiee&le

ÒeJesMe oslee ³eslees. pes efJeÐeeLeea DevegÊeerCe& nesleele l³eebvee cee$e ÒeJesMe efouee peele veener.

2) mesJesle ye{leer (Promotion):

mebHeeove keÀmeesìer GÊeerCe& nesCeeN³ee keÀce&®eeN³eebvee mesJesle ye{leer oslee ³esles. Goe. yeBbkeÀ
mesJee

3) Jeie&Jeejer ÞesCeer (Grade):

mebHeeove keÀmeesìîee GÊeerCe& nesCeeN³ee efJeÐeeLee¥vee ÞesCeer oslee ³esles. l³eebvee efceUeuesu³ee
iegCeebkeÀeJe©ve MeskeÀ[sJeejer®³ee DeeOeejeJej ÞesCeer osC³eele ³esles. l³eeÜejs efJeÐeeL³ee¥®³ee
Mew#eefCekeÀ ³eesi³eles®eer peeCeerJe nesles.

4) Heeefjleesef<ekesÀ Je efMe<³eJe=Êeerë

mebHeeove keÀmeesìer®³ee DeeOeejs Heeefjleesef<ekeÀ Je efMe<³eJe=Êeermeeþer Hee$e efJeÐeeL³ee¥®eer efveJe[

keÀjlee ³esles.

5) mesJesle efveJe[ (Selection in Services):

mebHeeove keÀmeesìîee GÊeerCe& nesCeeN³ee GcesoJeejebvee cegueeKeleerme yeesueeJeC³eeme ³esles.

DeveskeÀ mebmLeebceO³es keÀce&®eeN³eeb®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer mebHeeove keÀmeesìîeeb®es Dee³eespeve kesÀues
peeles.

6) efJeÐeeL³ee¥®eer efveJe[ë

efJeefJeOe DeY³eeme¬eÀceemeeþer efJeÐeeL³ee¥®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer mebHeeove keÀmeesìîee

JeeHejC³eele ³esleele.
Goe. JewÐekeÀer³e MeeKee, DeefYe³eebef$ekeÀer, MesleerefJe<e³ekeÀ F.

7) J³eJemee³e ceeie&oMe&veë

mebHeeove keÀmeesìîee efJeÐeeL³ee¥vee J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþerner GHe³egkeÌle

þjleele. efJeefJeOe DeY³eeme¬eÀcee®³ee DeeOeejs efJeÐeeLeea keÀesCel³ee J³eJemee³eele ³eMemJeer nesT
 115

MekesÀue ³ee®ee Deboepe ueeJelee ³eslees. DeY³eeme¬eÀcee®ee mebyebOe J³eJemee³eeMeer Demelees.

l³eeDeeOeejs efJeÐeeL³ee¥vee J³eJemee³e ceeie&oMe&ve keÀjlee ³esles.

8) DeÒeiele efJeÐeeL³ee¥®ee MeesOe

DeHesef#ele Mew#eefCekeÀ mebHeeove ÒeeHle keÀ© ve MekeÀuesu³ee efJeÐeeL³ee¥®ee MeesOe Ieslee

³eslees.

9) meceeve Mew#eefCekeÀ HeeleUerë

mebHeeove keÀmeesìîee GefÎ<ìeveg©He le³eej kesÀu³ee peeleele. l³eecegUs meceeve

Mew#eefCekeÀ HeeleUer jeKeueer peeles.

10) efMe#ekeÀeb®³ee DeO³eeHeve He×leerle megOeejCeeë

mebHeeove keÀmeesìîee efJe<e³e DeO³eeHevee®³ee GefÎ<ìebveg©He le³eej kesÀuesu³ee Demeleele. ³ee

keÀmeesìer®³ee DeeOeejs keÀesCeleer GefÎ<ì meeO³e Peeueer Je keÀesCeleer meeO³e Peeueer veenerle les
mecepeles. l³ee DeeOeejs efMe#ekeÀebvee DeeHeu³ee DeO³eeHeve He×leerle yeoue Je megOeejCee keÀjlee
³esles.

• mebHeeove (ÒeeefJeC³e) keÀmeesìîeeb®³ee ce³ee&oeë

1) me=peveMeeruelee, ef®ebleve ceewefuekeÀlee ³eekeÀ[s ogue&#eë

DeefOekeÀeefOekeÀ Jemlegefve<þ ÒeMveebcegUs me=peveMeeruelee, ef®ebleve ceewefuekeÀlee ³eebkeÀ[s

ogue&#e nesC³ee®ee mebYeJe Demelees.

2) efJeÐeeL³ee¥®³ee Òeieleer®³ee keÀejCeeb®ee yeesOe veenerë

efJeÐeeL³ee¥®eer Meeues³e efJe<e³eele Òeieleer keÀesCel³ee HeeleUerHe³e¥le Peeuesueer Deens ns ³ee

keÀmeesìîeeÜejs keÀUles. Hejbleg ner Òeieleer keÀesCel³ee keÀejCeebcegUs Peeueer ¿eeJej ³ee keÀmeesìîee
ÒekeÀeMe ìekeÀle veenerle.

3) keÀmeesìîee (Hejer#ee) keWÀefêle DeO³eeHeve DeO³e³evee®eer Yeerleerë

mebHeeove keÀmeesìîeeb®³ee DeefOekeÀ GHe³eesieecegUs DeO³eeHeve DeO³e³eve keÀmeesìîee

keWÀefêle nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
 116

4) iegCeebvee DeefOekeÀ cenÊJe ³eslesë

mebHeeove keÀmeesìîeele efJeÐeeL³ee¥veer efceUefJeuesu³ee iegCeebvee®e DeefOekeÀ cenÊJe ³esles.

7.7 DeefYe©®eer MeesefOekeÀe (Interest Inventory)

ÒemleeJeveeë
J³ekeÌleer®³ee peerJeveele l³ee®³ee DeefYe©®eeRvee DeeJe[er efveJe[eRvee cenÊJee®es mLeeve
Demesle. p³ee keÀecee®eer, íboe®eer, J³eJemee³ee®eer J³ekeÌleeruee DeeJe[ Demeles les keÀece, íbo Jee
J³eJemee³e J³ekeÌleerme ceveeHeemetve keÀjeJeemee Jeeìlees. DeefYe©®eer ner J³ekeÌleer®eer meJe&meeOeejCe
ÒeJe=Êeer Deens. DeefYe©®eer ns ceeveJeer peerJeveeleerue JeemleJe leL³e Deens. DeefYe©®eer ne DeeHeu³ee
J³eeqkeÌleceÊJee®ee®e SkeÀ Yeeie Deens. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee DeefYe©®eer ¿ee efYeVe Demeleele.

J³ekeÌleer®³ee J³eJemee³e efveJe[erJej HejerCeece keÀjCeeje DeefYe©®eer ne cenÊJee®ee

IeìkeÀ Deens. cnCetve ceeie&oMe&keÀeme efJeÐeeL³ee¥®³ee DeefYe©®eer ceeefnleer Demeu³ee Heeefnpesle. l³ee
¢<ìerves efJeÐeeL³ee¥®³ee DeefYe©®eeryeeyele Jemlegefve<þ ceeefnleer efceUJeC³eemeeþer ÒeceeefCele
DeefYe©®eer MeesefOekeÀe cenÊJee®es meeOeve Deens.

• DeefYe©®eer®eer J³eeK³eeë
efyebien@ce
``SKeeÐee DevegYeJeele mJeleëuee iegbleJetve þsJeC³ee®eer, lees DevegYeJe oerIe&keÀeU þsJeC³ee®eer ÒeJe=Êeer
DeefYe©®eer nes³e.''

megHej [er. F&

``DeefYe©®eer ner efYeVe ceevemeMeem$eer³e yeeye vemetve Jele&vee®³ee DeveskeÀ DebieeHewkeÀer SkeÀ Debie
Deens.''

peesvme
``efJeefMe<ì Jemlet Jee Òemebiee®³ee yeeyeleerle Òel³e#e efkebÀJee keÀeuHeefvekeÀ Òeefleef¬eÀ³eebMeer mebyebOe
DeeJe[C³ee®eer YeeJevee cnCepes DeefYe©®eer nes³e.''

• DeefYe©®eer®eer JewefMe<ìîesë
1) DeefYe©®eer ner DevegJebMe (Heredity) DeeefCe HeefjefmLeleer (Environment) ³eeb®³ee
men³eesieeletve efvecee&Ce nesles.
2) DeefYe©®eer DeeefCe DeO³e³eve ³eeb®³eele menmebyebOe Deens.
3) DeefYe©®eer DeeefCe DeJeOeeve ³eeb®³eele menmebyebOe Deens.
4) DeefYe©®eercegUs keÀesCel³eener keÀecee®es DeesPes Jeeìle veener.
5) DeefYe©®eercegUs mebyebOe J³ekeÌleerme keÀece keÀjC³ee®eer ÒesjCee efceUles.
6) DeefYe©®eer®ee mebyebOe Jew³eeqkeÌlekeÀ meceeOeeveeMeer Demelees.
 117

• DeefYe©®eer MeesefOekeÀeb®eer GoenjCesë

1) mì^e@ie®eer J³eeJemeeef³ekeÀ DeefYe©®eer MeesefOekeÀe (Strong’s Vocational

Interest Blank)

³ee DeefYe©®eer MeesefOekesÀle J³eJemee³e, Meeues³e efJe<e³e, ceveesjbpeve keÀe³e&¬eÀce F.

yeeyeleerle 400 ÒeMve DebleYet&le Deensle. ³ee ÒeMveeJeueer®³ee mene³³eeves J³eeqkeÌle®eer DeefYe©®eer,
Je³eevegmeej DeefYe©®eerle Peeuesuee yeoue, m$eer Heg©<e ³eeb®³ee DeefYe©®eerleerue efYeVeles®ee MeesOe
Iesleuee peelees. ³ee DeefYe©®eer ÒeMveeJeueer®³ee meene³³eeves Heg©<eebmeeþer 39 J³eJemee³e Je
m$eer³eebmeeþer 18 J³eJemee³e megef®eefJeues Deensle.

2) kegÀ[j®eer DeefYe©®eer MeesefOekeÀe (Kuder’s Preference Record):

³ee DeefYe©®eer MeesefOekesÀle efouesu³ee leerve ÒekeÀej®³ee keÀe³ee&HewkeÀer keÀesCeles keÀe³e&

meieȳeele DeefOekeÀ DeeJe[les Je keÀesCeles keÀceerle keÀceer DeeJe[les ns KetCe keÀªve oMe&Jee³e®es
Demeles. efJeÐeeL³ee¥vee ÒeMve mecepeC³eeme De[®eCeer Deeu³eeme mHe<ìerkeÀjCe keÀjCeejer met®eer
JeeHejlee ³esles. ³ee DeefYe©®eer MeesefOekesÀ®³ee mene³³eeves J³ekeÌleer®³ee DeefYe©®eeryeeyele
ceeie&oMe&keÀeme ceeefnleer ÒeeHle nesles. l³eevegmeej ³eesi³e J³eJemee³e efveJe[ keÀjC³eemeeþer
efJeÐeeL³ee¥vee mene³³e keÀjlee ³esles.

DeefYe©®eer ceeHeve meeOevesë

DeefYe©®eer ceeHeve keÀjC³eemeeþer Heg{erue meeOeves JeeHejlee ³esleele.
1) efvejer#eCe
2) ÒeMveeJeueer
3) cegueeKele
4) He[leeUemet®eer
5) MeesefOekeÀe

• ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveele DeefYe©®eer MeesefOekeÀeb®es GHe³eesieë

1) megHle DeefYe©®eeR®ee MeesOe

efJeÐeeL³ee¥®³ee megHle DeeJe[er efveJe[er ue#eele ³esleele.

2) ³eesi³e DeY³eeme¬eÀceemeeþer ÒeJesMe

DeefYe©®eer ÒeceeCes ³eesi³e DeY³eeme¬eÀceele ÒeJesMe IesC³eeme ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer
DeefYe©®eer MeesefOekeÀe GHe³egkeÌle þjleele.

3) ³eesi³e DeY³eeme¬eÀceemeeþer ÒeJesMe

DeefYe©®eerÒeceeCes ³eesi³e J³eJemee³e efveJe[ keÀjC³eeme ceole keÀjlee ³esles.
 118

4) J³eJemee³e meceeOeeve
DeefYe©®eervegmeej ³eesi³e J³eJemee³e efveJe[ keÀjC³eeme ceole keÀjlee ³esles.

5) keÀce&®eejer efveJe[
veeskeÀjoejeme ³eesi³e keÀce&®eejer efveJe[C³eeme DeefYe©®eer MeesefOekeÀe mene³³e keÀjleele.

6) DeO³eeHeveeme ³eesi³e efoMee

DeefYe©®eer DeeefCe DeO³e³eve ³eeb®³eeleerue mebyebOe ue#eele IesTve efMe#ekeÀ DeeHeu³ee
DeO³eeHeveeme ³eesi³e efoMee osJet MekeÀleele.

7) DeefYe©®eer #ecelee Je ÒeeJeerC³e ³eeb®eer leguevee

DeefYe©®eer Je #ecelee DeeefCe DeefYe©®eer Je ÒeeefJeC³e ³eeb®eer leguevee keÀjlee ³esles.

8) DeefYe©®eer®eer DeesUKe
J³ekeÌleer®eer DeefYe©®eer leelHegjleer keÀer Kejer ns mecepeles.

9) J³eJemee³e ceeie&oMe&ve
J³eJemee³e ceeie&oMe&veele DeefYe©®eer MeesefOekeÀe ns cenÊJeHetCe& meeOeve Deens.

10) HeeuekeÀ, efMe#ekeÀ Je ceeie&oMe&keÀebmeeþer GHe³egkeÌle

HeeuekeÀ, efMe#ekeÀ, Je ceeie&oMe&ve ³ee meJee¥vee®e efJeÐeeL³ee¥®eer efJeefJeOe #es$eeleerue DeefYe©®eer
ceeefnleer nesles.

• DeefYe©®eer MeesefOekeÀeb®³ee ce³ee&oeë

1) Meeues³e efJeÐeeL³ee¥®³ee DeefYe©®eer efJekeÀefmele Peeuesu³ee Demeleele®e Demes veener

J³eJemee³e efveJe[er®³ee ¢<ìerves Meeues³e efJeÐeeL³ee¥®³ee DeefYe©®eer®ee HetCe& efJekeÀeme

Peeuesuee Demelees®e Demes veener. l³eeb®³ee DeefYe©®eer l³eeb®³ee DevegYeJe efJeéeeMeer mebyebefOele
Demeleele DeeefCe cnCetve DeefYe©®eeR®ee efJekeÀeme nesC³eeDeeOeer®e l³eeb®ee MeesOe IesCes ³eesi³e veener.

2) ÒeefMeef#ele lep%eeb®eer iejpe Demelesë

DeefYe©®eer MeesefOekeÀeb®ee DevJe³eeLe& ueeJeC³eemeeþer ÒeefMeef#ele lep%eeb®eer iejpe Demeles.

3) Yeeef<ekeÀ De[®eCe Demelesë

MeesefOekeÀe ³ee Yeeef<ekeÀ (Verbal) Demeu³eeves Yee<es®eer De[®eCe DemeCeeN³eebvee l³ee

GHe³egkeÌle veenerle.
 119

4) J³ekeÌleer®³ee ³eMeeyeÎue efkeÀJee mecee³eespeveeyeÎue efveef½ele ceeefnleer veenerë

DeefYe©®eer MeesefOekeÀeb®³ee mene³³eeves SKeeÐee J³eJemee³eeleerue efkebÀJee efMe#eCe¬eÀceeleerue
³eMeeyeÎue efkebÀJee mecee³eespeveeyeÎue De®etkeÀ HetJe&keÀLeve keÀjlee ³esle veener.

5) DevegketÀue HeefjefmLeleer Je JeeleeJejCee®eer GHeueyOelesyeÎue Deefveef½eleerë

DeefYe©®eer ke=Àleerle GlejefJeC³eemeeþer DevegketÀue HeefjefmLeleer Je JeeleeJejCe ³eeb®eer
DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Demes JeeleeJejCe efceUsue efkebÀJee veener ³ee®eer Mee½eleer osle ³esle veener.

6) DeefYe©®eerle yeoue mebYeJeleeleë

J³ekeÌleer®eer DeefYe©®eer keÀeueceeveevegmeej Je HeefjmLeerleervegmeej yeouet MekeÀles.

l³eeceO³es meelel³e Demeles®e Demes veener.

7) J³eJemee³e efveJe[ De³eesi³e þjC³ee®ee OeeskeÀeë

efJeefJeOe J³eJemee³eele DeveskeÀ meceeve ke=Àleer Demeleele. l³eecegUs þjeefJekeÀ

DeefYe©®eeR®³ee DeeOeejs efJeefMe<ì J³eJemee³e efveJe[Ces De³eesi³e þjC³ee®eer Meke̳elee Demeles.

8) mebefoiOe ÒeMvej®evee Demelesë

keÀener DeefYe©®eer MeesefOekeÀeb®eer ÒeMve j®evee mebefoiOe Demeles. l³eecegUs ³eesi³e He³ee&³e
efveJe[levee efJeÐeeL³ee¥®ee ieeWOeU G[t MekeÀlees. DeMee JesUer MeesefOekeÀe mees[efJeleevee keÀener ÒeMve
ieUC³ee®eer Meke̳elee Demeles. l³eecegUs J³ekeÌleer®es Kejs ef®e$e mHe<ì nesle veener.

7.8 J³ekeÌleerceÊJe keÀmeesìîee (Personality Tests)

ÒemleeJeveeë

J³eeqkeÌleceÊJe ne Meyo DeeHeCe ogmeN³ee J³ekeÌleer®es JeCe&ve keÀjC³eemeeþer JeeHejlees.

J³eeqkeÌleceÊJe cnCepes J³eeqkeÌle®eer FlejebJej He[Ceejer íeHe nes³e. SKeeoer J³eeqkeÌle Heeefnu³eeveblej
l³ee J³ekeÌleeR®ee pees þmee DeeHeu³eeJej Gceìlees l³eeuee meeceev³eHeCes J³eeqkeÌleceÊJe Demes
mebyeesOeues peeles. J³eeqkeÌleceÊJe MeesefOekesÀle J³ekeÌleer®³ee yee¿e Jele&veemebyebOeer DeeefCe l³ee®³ee
mJeleëyeÎue®³ee FlejebefJe<e³eer®³ee l³eeb®³ee JeeleeJejCe DeeefCe YeeJeveemebyebOeer ÒeMve efJe®eejuesues
Demeleele. mebyebefOele J³ekeÌleerves Deelceefvejer#eCee®³ee ceoleerves DeMee ÒeMvee®es Heoefve½e³eve
keÀjeJe³ee®es Demeles. J³ekeÌleerceÊJeeceO³es J³ekeÌleer®es MeejerefjkeÀ iegCeefJeMes<e, yegef×ceÊee, YeeJeveeb®es
meblegueve, Jele&veeleerue meelel³e, meceepeefÒe³elee, mecee³eespeve #ecelee F. iees<ìeR®ee meceeJesMe
neslees.
 120

Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&veeceO³es J³ekeÌleer®es J³ekeÌleceÊJe ceeHeve keÀjCes

ceeie&oMe&vee®³ee ¢<ìerves iejpes®es Demeles.

• J³eeqkeÌleceÊJee®eer J³eeK³eeë

ì@^keÌmeuej
``J³eeqkeÌleceÊJe cnCepes meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleerle Ie[CeeN³ee J³ekeÌleer®³ee Jele&vee®eer
ieesUeyesjerpe.''

Je@ìmeve
``J³eeqkeÌle®³ee pewefJekeÀ osCeieerHeemetve J³ekeÌleer peerJeve peiesHe³e¥le kesÀuesueer Jeeì®eeue cnCepes
J³eeqkeÌleceÊJe nes³e. ''

De@ueHeesì&
``J³eeqkeÌleceÊJe cnCepes mJelee®³ee HeefjmejeMeer J³ekeÌleer®es pes JewefMe<ìîeHetCe& mecee³eespeve nesle
Demeles, l³eeuee keÀejCeerYetle DemeCeejer Je Jele&veeuee ®eeuevee osCeejer MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ
³eb$eCeeb®eer ieefleMeerue mebIeìvee nes³e.''

• J³ekeÌleerceÊJee®es IeìkeÀ
1) mecee³eespeve #ecelee
2) DeefYe©®eer
3) yegef×ceÊee
4) DeefYeJe=Êeer
5) YeeJeefvekeÀ Òeefleef¬eÀ³ee
6) MeejerefjkeÀ pe[CeIe[Ce
7) ®eeefj$³e
8) keÀe³e&ÒesjCee
9) JeeleeJejCee®ee HeefjCeece
10) keÀewìgbefyekeÀ Je meeceeefpekeÀ IeìkeÀeb®ee HeefjCeece.

• J³ekeÌleerceÊJee®eer JewefMe<ìîesë
1) J³ekeÌleerceÊJe ner ieefleceeve mebkeÀuHevee Deens.
2) J³ekeÌleerceÊJeele MeejerefjkeÀ lemes®e ceeveefmekeÀ DeMee oesvner ÒekeÀej®³ee iegCeeb®ee meceeJesMe
Demelees. Goe. MeejerefjkeÀ þsJeCe, DeefYeJe=Êeer F.
3) J³eeqkeÌleceÊJee®³ee efJekeÀeme DevegJebMe Je Heefjmej ³eeleerue Deebleefjef¬eÀ³esÜeje Ie[tve ³eslees.
4) J³ekeÌleer®eer meceepeefÒe³elee Je mece³eespeve#ecelee ³eeJejner J³ekeÌleerceÊJe DeeOeejsuesues Demeles.
5) efJe®eej, keÀe³e&keÀejCeYeeJe DeeefCe ke=Àleer ³eebvee efoMee osC³ee®es keÀe³e& J³ekeÌleerceÊJe keÀjles.

• J³eeqkeÌleceÊJe ceeHevee®eer meeOevesë

 121

J³eeqkeÌleceÊJee®³ee ceeHeveemeeþer efJeefJeOe He×leer Deensle.

1) J³eeqkeÌleceÊJe MeesefOekeÀe
De) yesue®eer mecee³eespeve MeesefOekeÀe
ye) ke@ÀefueHeÀesefve&³ee J³ekeÌleerceÊJe ®ee®eCeer
keÀ) De@ueHeesì&®eer J³ekeÌleerceÊJe MeesefOekeÀe
[) yeve&efjmìj J³eeqkeÌleceÊJe MeesefOekeÀe
F) efcevesmeesìe yengmlejer³e J³eeqkeÌleceÊJe MeesefOekeÀe (MMPI)
HeÀ) J³eeqkeÌleceÊJe cetdu³eceeHeve MeesefOekeÀe

2) Òe#esHeCe leb$es
De) jesMeeke&À®eer MeeF&®³ee [eieebpeer ®ee®eCeer,
ye) ef®e$ejmeûenCe ®ee®eCeer
keÀ) Meyomeen®e³e& ®ee®eCeer
[) Jeeke̳eHetleea
F) yeengu³eeb®es KesU

3) Heoefve½e³eve ÞesCeer
De) mebK³eelcekeÀ Heoefve½e³eve
ye) DeeuesKeelcekeÀ Heoefve½e³eve
keÀ) ÒeceeefCele Heoefve½e³eve
[) mebkeÀefuele efyebot Heoefve½e³eve- DeesUKe Heent, He[leeUe met®eer
F) oyeeJeelcekeÀ efveJe[ HeoefveM®e³eve

• ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveele J³eeqkeÌleceÊJe ®ee®eC³eeb®es GHe³eesieë

1) J³ekeÌleerme ye{leerë

GÊece J³eeqkeÌleceÊJee®³ee J³ekeÌleerle J³eJemee³ele ye{leer osC³eemeeþer J³eeqkeÌleceÊJe

keÀmeesìîee / MeesefOekeÀ GHe³egkeÌle þjleele.

2) J³eJemee³eemeeþer ³eesi³e J³ekeÌleer®eer efveJe[ë

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&veele J³eJemee³eemeeþer ³eesi³e J³ekeÌleer®eer efveJe[ keÀjC³eeme mene³³e

nesles.

3) efJe<ecee³eespevee®³ee mecem³eW®ee MeesOe Je Ghee³e³eespeveeë

 122

efJeÐeeL³ee¥®³ee efJe<ecee³eespevee®³ee mecem³ee MeesOeC³eemeeþer Je l³eeJej Ghee³e³eespevee

keÀjC³eemeeþer J³eeqkeÌleceÊJe keÀmeesìîee GHe³eesieer Deensle.

4) J³eeqkeÌleefYeVeles®ee DeY³eemeë

J³eeqkeÌleefYeVeles®ee DeY³eemeemeeþer ³ee keÀmeesìîee ceole keÀjleele.

5) Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&veë

J³eeqkeÌleceÊJe MeesefOekesÀÜeje J³eeqkeÌleceÊJee®ee MeesOe IesTve J³ekeÌleeruee Jew³eeqkeÌlekeÀ

ceeie&oMe&veemeeþer GHe³egkeÌle Deensle.

6) ef®eefkeÀlmeeue³eerve efJeMues<eCeë

ef®eefkeÀlmeeue³eerve efJeMues<eCeemeeþer J³eeqkeÌleceÊJe ®ee®eC³eeb®ee®e DeeOeej Iesleuee peelees.

7) efJekeÀeme DeJemLesleerue mecem³eeb®ee MeesOeë

efJeÐeeL³ee¥®³ee efJeefMe<ì efJekeÀeme DeJemLesleerue mecem³ee MeesOeC³eemeeþer Je l³eeJej

Ghee³e³eespevee keÀjC³eemeeþer GHe³egkeÌle þjleele.

• J³eeqkeÌleceÊJe keÀmeesìîeeb®³ee ce³ee&oeë

1) ke=Àef$ece JeeleeJejCeeleerue J³eeqkeÌleceÊJeeuee MeesOe ®egkeÀer®ee Demet MekeÀlees.

J³eeqkeÌleceÊJee®ee MeesOe vewmeefie&keÀ JeeleeJejCeele®e Ieslee ³eslees. ke=Àef$ece JeeleeJeCeele

KeN³ee J³eeqkeÌleceÊJee®eer keÀuHevee ³esle veener.

2) J³eeqkeÌleceÊJee®³ee meJe&®e IeìkeÀeb®ee MeesOe SkeÀe ®ee®eCeerÜejs IesCes DeMeke̳e.

J³ekeÌleerceÊJe mebHetCe& SkeÀkeÀ cnCetve keÀe³e&jle Demeles. cnCepesle J³eeqkeÌleceÊJee®es

efJeefJeOe IeìkeÀ SkeÀef$eleefjl³ee JeeleeJejCeeMeer Òeefleef¬eÀ³ee keÀjle Demeleele. keÀmeesìîeeb®³ee
ceoleerves MeesOe Iesleuee peelees Demes cnCeCes efJeéemeefve³e Jeeìle veener.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) yegef×ceÊee cnCepes ....
De) mecee³eespeve #ecelee ye) Decetle& efJe®eej #ecelee
keÀ) mecem³ee efvejekeÀjCe #ecelee [) Jejerue meJe& He³ee&³e
 123

2) J³ekeÌleer®³ee YeefJe<³ekeÀeueerve mebYeJeveer³eleskeÀ[s efveoxMe keÀjCeejer meÐeefmLeleer cnCepes

........ nes³e.
De) DeefYeJe=Êeer ye) DeefYe©®eer keÀ) DeefYe³eesi³elee
[) J³eeqkeÌleceÊJe

3) ÒeceeefCele mebHeeove keÀmeesìîeeb®eer oesve veeJes efuene.

De) ............... ye) ...............

4) J³ekeÌleer®³ee efJe<ecee³eespevee mecem³es®ee MeesOe IesC³eemeeþer ............... keÀmeesìer

GHe³egkeÌle Deens.
De) mebHeeove ye) J³eeqkeÌleceÊJe keÀ) yegef×ceÊee
[) DeefYe©®eer

7.9 meejebMe

ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveeme Meem$eer³e yewþkeÀ ÒeeHle nesC³eemeeþer ceeie&oMe&keÀeme

mebbyebefOele J³ekeÌleer®eer / efJeÐeeL³ee¥®eer ceeefnleer DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. J³eeqkeÌleefJe<e³eer HeefjHetCe&
ceeefnleer ÒeeHle keÀjC³eeme efJeefJeOe ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîee DeeefCe MeesefOekeÀe Del³eble
GHe³egkeÌle þjleele. ³ee keÀmeesìîeeb®ee JeeHej lep%e DeeefCe ÒeefMeef#ele J³ekeÌleerveer®e keÀje³e®ee
Demelees.

yegef×ceeHeveemeeþer yegef×ceeHeve keÀmeesìer, DeefYe©®eeR®ee MeesOe IesC³eemeeþer DeefYe©®eer

MeesefOekeÀe, keÀue peeCetve IesC³eemeeþer DeefYeJe=Êeer MeesefOekeÀe F. DeveskeÀ ÒeceeefCele keÀmeesìîee
GueHeyOe Deensle. cee$e keÀmeesìîeeb®ee JeeHej keÀjleevee l³eeb®³ee ce³ee&oskeÀ[s ogue&#e keÀ©ve
®eeueCeej veener.

7.10 mJeeO³ee³e-ÒeMve

1. ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîeeb®ee DeLe&, iejpe DeeefCe ce³ee&oe mHe<ì keÀje.

2. yegef×ceÊee keÀmeesìer DeeefCe DeefYeJe=Êeer MeesefOekeÀeb®eer ceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeveeleerue
GHe³egkeÌlee mHe<ì keÀje.
3. DeefYe³eesi³elee keÀmeesìer DeeefCe DeefYe©®eer MeesefOekeÀeb®eer ceeie&oMe&keÀeme keÀMee ÒekeÀejs
mene³³e keÀjleele ?
4. mebHeeove keÀmeesìer DeeefCe J³eeqkeÌleceÊJe keÀmeesìîeeb®es ceeie&oMe&ve mecegHeosMeveeleerue GHe³eesie
efuene.
5. efìHee efuene.
De) yegef×ceeHeve keÀmeesìîeeb®³ee ce³ee&oe ye) J³eeqkeÌleceÊJe keÀmeesìîeeb®³ee ce³ee&oe
keÀ) DeefYeJe=Êeer keÀmeesìîeeb®³ee ce³ee&oe [) DeefYe©®eer MeesefOekesÀ®³ee ce³ee&oe
F) DeefYe³eesi³elee keÀmeesìer®³ee ce³ee&oe
õõõõõõõõ
 124

ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMevee®eer leb$es

(Techniques of Guidance & Counselling)
(De) cegueeKele – ÒekeÀej He×leer (ye) Je=ÊeeY³eeme J³ekeÌleer-DeY³eeme (keÀ) mebkeÀefuele
veeWoHe$ekeÀ ([) Òeemebefiele veeWoer (F) jespeefveMeer (HeÀ) ÒeMveeJeueer
a) Interview – types, procedure b) Case-study c) Cumulative
Record d) Anecdontal Record e) Diry f) Questionnaire

IeìkeÀ j®evee
8.0 GefÎäs
8.1 ÒemleeJevee
8 .2 cegueeKeleëÒekeÀej, Òeef¬eÀ³ee
8.3 J³ekeÌleer DeY³eeme
8.4 mebkeÀefuele veeWoHe$ekeÀ
8.5 ÒeemebefiekeÀ veeWoer
8.6 jespeefveMeer
8.6 ÒeMveeJeueer
8.7 meejebMe
8.10 mJeeO³ee³e ÒeMve

8.0 GefÎäs

³ee IeìkeÀeb®³ee DeY³eemeeveblej legcner,

1. cegueeKeleer®es ÒekeÀej Je Òeef¬eÀ³ee mHe<ì keÀjeue.

2. J³ekeÌleer DeY³eemee®es GHe³eesie Je ce³ee&oe mHe<ì keÀjeue.
3. mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀ®es GHe³eesie Je ce³ee&oe mHe<ì keÀjeue.
4. ÒeemebefiekeÀ veeWoer®es GHe³eesie Je ce³ee&oe keÀjeue.
5. jespeefveMeer®es ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveeleerue GHe³eesie mHe<ì keÀjeue.
6. ÒeMveeJeueer efveefce&leer®eer leÊJes mHe<ì keÀjeue.
 125

8.1 ÒemleeJevee

ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveele J³ekeÌleeryeÎue efkebÀJee efJeÐeeL³ee¥yeÎue DeefOekeÀ

ceeefnleer ÒeeHle keÀjC³eemeeþer ÒeceeefCele keÀmeesìîee efJejnerle keÀener meeOeves JeeHejueer peeleele.
l³eebvee leb$es (Techniques) Demes cnCeleele. cegueeKele, J³ekeÌleer DeY³eeme, mebkeÀefuele
veeWoHe$ekeÀ, ÒeemebefiekeÀ veeWoer, jespeefveMeer, ÒeMveeJeueer DeMee keÀener GHe³egkeÌle leb$eeefJe<e³eer
meKeesue ®e®ee& ³ee IeìkeÀele kesÀueer Deens. ner leb$es JeeHejeJe³eeme Del³eble meesHeer Demeleele.
owvebefove peerJeveele DeeHeCe l³ee®ee JeeHej menpeiel³ee keÀ© MekeÀlees.

8.2 cegueeKeleë ÒekeÀej, Òeeq¬eÀ³ee (Interview-Types & Procedure)

ÒemleeJeveeë

mecegHeosMevee®eer Òeef¬eÀ³ee mecegHeosMekeÀ Je mecegHeosM³e ³eeb®³ee Òel³e#e menJeemeele®e

nesT MekeÀles Je l³eemeeþer cegueeKele ³ee leb$ee®ee GHe³eesie neslees. mecegHeosM³eekeÀ[tve peueo Je
lelHej ceeefnleer efceUJeC³eemeeþer mecegHeosMekeÀeme cegueeKeleer®es leb$e DeJeiele Heeefnpes. cegueeKele
cnCepes mecegHeosMevee®ee Deelcee®e nes³e. Hejbleg cegueeKele cnCepes mecegHeosMeve veJns lej ÒeYeeJeer
mecegHeosMeveemeeþer mecegHeosM³eeyeeyele DeeJeM³ekeÀ ceeefnleer ÒeeHle keÀjC³ee®es les SkeÀ leb$e Deens.
ÒeeflemeeokeÀekeÀe[tve DeHesef#ele ceeefnefle ÒeeHle keÀ©ve IesC³eemeeþer cegueeKeleer®es efve³eespeve keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles.

• cegueeKeleer®eer J³eeK³eeë

HesÀveuemeve
``meceeve GÎsMee®³ee ÒeeHleermeeþer oesve efkebÀJee DeefOekeÀ J³ekeÌleeRceO³es Peeuesueer Yeeef<ekeÀ Je
DeYeeef<ekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee cnCepes cegueeKele nes³e. cegueeKele cnCepes menslegkeÀ mebJeeo nes³e.''

Hee@efueie ³ebie
``cegueKele SkeÀ ¬eÀceyeodOe He×leer Demetve l³eeÜejs SkeÀ J³ekeÌleer legueveelcekeÀ¢<ìîee DeHeefjef®ele
J³ekeÌleer®³ee peerJeveele ÒeJesMe keÀjerle Demeles. ''

ieg[ Je n@ì
``cegueeKele ner cetueªHeeves meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³es®eer Òeeq¬eÀ³ee nes³e. ''

n@[j Je efueb[ceve
``cegueeKeleerle oesve DeLeJee DeefOekeÀ J³ekeÌleerceO³es mebJeeo DeLeJee leeW[er Òeeflemeeo Demelees. ''
 126

• cegueeKeleer®eer JewefMe<ìîesë
1) cegueeKeleerle mecegHeosMekeÀ DeeefCe mecegHeosM³e ³eeb®³eele meceesjemeceesj mebyebOe (Face to
Face relation) ³eslees.
2) cegueeKele IesCeeje cnCepes cegueeKelekeÀej (mecegHeosMekeÀ) Je cegueeKele osCeeje
ÒeeflemeeokeÀ cnCepes®e cegueeKeleoelee (mecegHeosM³e) Demes cegueeKeleer®es mJe©He Demeles.
cnCetve ³ee leb$eele efkeÀceeve oesve J³ekeÌleer DeeJeM³ekeÀ Demeleele.
3) cegueeKele ner mecegHeosMekeÀ Je mecegHeosM³e ³eeb®³eeleerue menslegkeÀ Deeblejef¬eÀ³ee nes³e.
4) cegueeKele ner vewmeefie&keÀ JeeleeJejCeele ÒeMveesÊejeÜejs ceeefnleer ieesUe keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee
Demeles.

• cegueeKeleer®es ÒekeÀej (Types of Interview):

cegueeKele ³ee leb$ee®es efJeefJeOe ÒekeÀej Deensle. cegueeKeleer®³ee GefÎ<ìevegmeekeÀ

DeewHe®eeefjkeÀlesvegmeej, DeY³eeme He×leervegmeej ÒeeflemeeokeÀeb®³ee mebK³esvegmeej cegueeKeleer®es
efJeefJeOe ÒekeÀej Heg{erue ÒeceeCes Deensle.

1) cegueeKeleer®³ee GefÎ<ìevegmeej JeieeakeÀjCe (Classification According to

purpose)

De) Heefj®e³eelcekeÀ cegueeKele (Exploratory Interview)ë

Heg{erue cegueeKeleer®eer HetJe&le³eejer keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves HejmHejebvee mecepetve

IesC³eemeeþer Iesleuesu³ee cegueeKeleeRvee Heefj®e³eelcekeÀ cegueeKele Demes cnCeleele. ³eeletve
ÒeeflemeeokeÀeMeer peJeUerkeÀ meeOeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.

ye) vewoeefvekeÀ/efveoeveelcekeÀ cegueeKele (Diagnostic/ Clinical Interview):

ÒeeflemeeokeÀe®³ee mecem³ee peeCetve IesC³eemeeþer Iesleuesu³ee cegueeKeleerme vewoeefvekeÀ /

efveoeveelcekeÀ cegueeKele Demes cnCeleele. ³eele ÒeeflemeeokeÀe®³ee DeefYeJe=Êeer, YeeJevee,
¢efäkeÀesve, SKeeÐee Ieìves®ee J³ekeÌleerJej He[uesuee ÒeYeeJe peeCetve IesC³eemeeþer mebJeeo
meeOeC³eele ³eslees.

keÀ) GHe®eejelcekeÀ cegueeKele (Remedial Interview):

³ee ÒekeÀejele ÒeeflemeeokeÀe®³ee mecem³esyeeyele l³eeuee Deble&og<ìer ÒeeHle keÀ©ve efoueer

peeles. lemes®e l³ee®³ee mecem³esyeeyele GHe®eej meg®eJeues peeleele. ³eele ÒeeflemeeokeÀeuee
mecee³eespeve meeOeC³eemeeþer Ghee³e meg®eJeues peeleele.

[) mebMeesOeveelcekeÀ cegueeKele (Research Interview):

 127

mecem³esyeeyele Kejer keÀejCes MeesOetve keÀe{C³eemeeþer mecem³esyeeyele DeefOekeÀ ceeefnleer ÒeeHle

keÀjC³eemeeþer Iesleuesu³ee cegueeKeleeruee mebMeesOeveelcekeÀ cegueeKele Demes cnCeleele.

2) DeewHe®eeefjkeÀlesvegmeej cegueeKeleer®es ÒekeÀej (Classification According to

Formality):

De) DeewHe®eeefjkeÀ cegueeKele (Formal Interview)ë

³ee cegueeKeleerle DeewHe®eeefjkeÀlesuee DeefOekeÀ cenÊJe Demeles. cegueeKeleerHetJeea Devegmet®eer

(Schedule) le³eej kesÀueer peeles. l³eeDeeOeejs DeeJeM³ekeÀ lesJe{s®e ÒeMve efJe®ee©ve l³ee®eer
keÀeìskeÀesj veeWo IesC³eele ³esles. Devegmet®eer le³eej kesÀu³eeves cegueeKeleerme SkeÀ efveef½ele mJe©He
ÒeeHle Peeuesues Demeles.

ye) DeveewHe®eeefjkeÀ cegueeKele (Informal Interview)ë

³ee cegueeKeleerle Devegmet®eer®ee JeeHej keÀjC³eele ³esle veener. mecegHeosMekeÀeves keÀesCeles,

efkeÀleer ÒeMve efJe®eejeJes ³eeyeeyele l³ee®³eeJej yebOeve vemeles. ÒeeflemeeokeÀeves efouesu³ee GÊejeb®³ee
DeeOeejs mecegHeosMekeÀ mJeleë®e efve<keÀ<e& keÀe{lees. ³eele DeveewHe®eeefjkeÀlee DeefOekeÀ Demeles.

3) DeY³eeme He×leervegmeej cegueeKeleer®es ÒekeÀej (Classification According

to Methodology)ë

De) mejbef®ele / efve³ebef$ele cegueeKele (Structured/ controlled Interview):

efuebkeÀve DeeefCe iegyee (1985) ³eebveer mebjef®ele cegueeKeleer®eer J³eeK³ee Heg{erue ÒeceeCes
kesÀueer Deens.

``mebjef®ele cegueeKeleerle cegueeKelekeÀejeb®³ee DeKel³eeefjle ÒeMve Demeleele DeeefCe

l³ee®eer GÊejs ÒeeflemeeokeÀeme ÐeeJe³ee®eer Demeleele.''

mebjef®ele cegueeKeleerle Devegmet®eer Deieesoj®e le³eej keÀjC³eele ³esles. cegueeKele

HetCe&HeCes efve³ebef$ele keÀjC³eemeeþer ÒeMve, l³eeb®ee ¬eÀce, ÒeMve efJe®eejC³ee®eer He×leer,
cegueeKeleer®eer mebHetCe& Òeef¬eÀ³ee SJe{®es veJns lej cetU cegÐeeHeemetve mecegHeosM³ee®eer GÊejs otj
peele Demeleerle lej l³eeuee Hejle cegÐeeJej DeeCeC³ee®es keÀewMeu³e mecegHeosMekeÀeme Heej Hee[eJes
ueeieles.

ye) Demebjef®ele / Deefve³ebef$ele (Unstructured/uncontrolled Interview):

³ee cegueeKeleerle ÒeMveeb®ee kegÀþueener HetJe&evf eef½ele ¬eÀce vemelees l³eecegUs l³ee Del³eble
ueJeef®ekeÀ Demeleele. efJe<e³ee®³ee Deveg<ebieeves meceggHeosMekeÀ mecegHeosM³eeMeer menpe ieHHee®e ceejle
 128

Demeu³ee®ee Yeeme nesles. mecegHeosM³eeves mJeleë Heg{ekeÀej IesJetve DeeHeues DevegYeJe keÀLeve keÀjeJes
Demee mecegHeosMekeÀe®ee Òe³elve Demelees. ³ee cegueeKeleerme cegkeÌle cegueeKele Demesner cnCeleele.

keÀ) meKeesue/keWÀefêle cegueeKele (Depth/Focused Interview):

ne efve³ebef$ele cegueeKeleer®ee®e SkeÀ ÒekeÀej Demetve ³eele mecegHeosM³ee®³ee mecem³es®³ee

ieeY³eeHe³e¥le peeC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee ³eele nesle Demeles.

[) meejmebûeenkeÀ efkebÀJee mecevJe³eerle cegueeKele (Eclectic Interview):

mebjef®ele DeeefCe Demebjef®ele cegueeKeleer®ee mecevJe³e meeOeC³ee®ee Òe³elve ³ee ÒekeÀejele

kesÀuee peelees. meejmebûeenkeÀ cegueeKeleerle ueJeef®ekeÀlee Demetve cegueeKele keÀener DeMeer efve³ebef$ele
lej keÀener DebMeer Deefve³ebef$ele He×leerves Heej Hee[ueer peeles.

3) ÒeeflemeeokeÀe®³ee mebK³esvegmeej cegueeKeleer®es ÒekeÀej (Classification

According to the number of Respondents):

De) J³eeqkeÌleiele cegueeKele (Personal or Individual Interview):

³ee cegueeKeleerle SkeÀe Hes#ee DeefOekeÀ ÒeeflemeeokeÀ Demeleele. keÀceer JesUsle DeveskeÀ
J³ekeÌleerkeÀ[tve ceeefnleer ÒeeHle keÀ©ve IesC³eemeeþer ne ÒekeÀej JeeHejuee peelees.

ye) meecegefnkeÀ cegueeKele (Group Interview):

³ee cegueeKeleerle SkeÀe Hes#ee DeefOekeÀ ÒeeflemeeokeÀ Demeleele. keÀceer JesUsle DeveskeÀ
J³ekeÌleerkeÀ[tve ceeefnleer ÒeeHle keÀ©ve IesC³eemeeþer ne ÒekeÀej JeeHejuee peelees.

• cegueeKeleer®eer Òeef¬eÀ³ee (Interview Process):

cegueeKele Òeef¬eÀ³esle Heg{erue Hee³eN³eeb®ee meceeJesMe neslees.
1) HetJe&le³eejer
2) meb®eeueve
3) meceejesHe
4) veeWoer Je efveJe&®eve

1) cegueeKeleer®eer HetJe&le³eejerë

cegueeKeleer®eer HetJe&le³eejer ³eesi³e ÒekeÀejs ve kesÀu³eeme leer ³eesi³eÒekeÀejs meb®eeefuele

keÀjlee ³esCeej veener cnCetve cegueeKeer®eer HetJe&le³eejer keÀjCes KetHe®e DeeJeM³ekeÀ Demeles.
mecegHeoM³eekeÀ[tve DeeHeu³eeuee keÀesCeleer ceenerleer nJeer Deens DeeefCe keÀMeemeeþer nJeer Deens les
mecegHeosMekeÀeves DeeOeer efveef½ele kesÀues Heeefnpes. cegueeKeleer®eer ³eesi³e JesUer Je mLeeve efveef½ele
 129

keÀjCes ne HetJe&le³eejer®ee®e SkeÀ Yeeie Deens. meYeesJeleeue®es JeeleeJejCe Meeble, Deeuneooe³ekeÀ,

efveOee&mle jeKeC³eemeeþer HetJe&le³eejer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. cegueeKeleermeeþer DeeOeer®e
Devegmet®eer le³eej keÀjeJeer lemes®e cegueeKeleer®eer megjJeele keÀMeer keÀjCeej, ÒeeflemeeokeÀeb®³ee veeWoer
keÀMee þsJeCeej ³ee®eener efJe®eej HetJe&le³eejerle kesÀuee peelees.

2) cegueeKeleer®es meb®eeueveë

cegueeKeleer®es meb®eeueve cnCepes mecegHeosM³e®³ee cevee®eer ceeveefmekeÀ le³eejer efJe®eejle

IesTve Je l³eeb®es ceve HetJe&ûenotef<ele veener Kee$eer keÀ©ve Iesleu³eeveblej Òel³e#e cegueeKeleerme
megjJeele keÀjCes. cegueeKeleer®³ee ÒeejbYeer mecegHeosM³ee®es HetCe& veeJe, Je³e Je l³eeb®eer Mew#eefCekeÀ
Hee$elee ³eeefJe<e³eer pegpeyeer ÒeMve efJe®eejeJesle. ÒeejbYeer megueYe Je meesHes ÒeMve efJe®eejeJesle Je veblej
keÀþerCe ÒeMve efJe®eejeJesle cnCepes®e meesH³eekeÀ[tve keÀefþCeekeÀ[s ³ee met$ee®ee (Maxim) JeeHej
keÀjeJee. mecegHeosM³eeme DeefOekeÀ yeesueC³ee®eer mebOeer ÐeeJeer l³eemeeþer mecegHeosMekeÀeves Glke=À<ì
Þeesl³ee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[eJeer. SKeeÐee yeeyeerJej mebYe´ce efvecee&Ce Peeu³eeme ÒemebieeJeOeeve
jeKetve keÀewMeu³eHetCe& cegÎe neleeUeJee. cegueeKeleer®³ee JesUer mecegHeosM³eeme jeie ³esF&ue efkebÀJee
l³ee®³ee YeeJevee ogKeeJeleerue Demes ÒeMve efJe®eeª ve³esle. ÒeeflemeeokeÀe®eer ceeefnleer ieesHeveer³e
jenerue ³ee®eer nceer mecegHeosMekeÀeves ÐeeJeer DeeefCe l³eeme Òeeflemeeo osC³eeme Òeeslmeeefnle keÀjeJes.
Òemebieer nem³e efJeveesoeves mecegHeosM³ee®³ee ceveeJejerue Yeej nuekeÀe keÀjeJee. ®e®ex®³ee DeesIeele
mecegHeosM³e cetU efJe<e³eeHeemetve otj peele Demeu³eeme l³eeuee Hegvne cetU efJe<e³eekeÀ[s DeeCeeJes.
cegueeKele osleevee mecegHeosM³e YeeJeveeÒeOeeve nesCeej veener ³ee®eer Keyejoejer IesJetve cegueeKeleer®es
efve³eb$eCe DeeefCe efveoxMeve keÀjeJes.

3) cegueeKeleer®ee meceejesHeë

cegueeKele DeefleMe³e ®eebieueer Peeueer Demes meebietve mecegHeosMekeÀeves mecegHeosM³ee®³ee

menkeÀe³e&yeÎue DeeYeej ceeveeJesle. cegueeKeleerleerue ceeefnleer ieesHeveer³e jenerue ³eeyeeyele l³eeuee
Kee$eer ÐeeJeer. Hegvne YesìC³ee®³ee DeeefJeYee&Jeele efvejesHe I³eeJee.

4) veeWoer Je efveJe&®eveë

HetJe&efve³eespeveeÒeceeCes veeWoer I³eeJ³eele. cegueeKele OJeefvecegefêle keÀjeJe³ee®eer

Demeu³eeme ÒeeflemeeokeÀe®eer leMeer HetJe&HejJeeveieer I³eeJeer. ueIeguesKevee®³ee mene³³eevesner veeWoer
keÀjlee ³esleerue. cegueeKeleerojc³eeve mecepeuesu³ee cenÊJee®³ee yeeyeer megìt ve³esle ³eemeeþer
ueies®e®e DenJeeue uesKeve keÀjeJes. DenJeeue efveëHe#eHeeleerHeCes efueneJee lemes®e lees Jemlegefve<þ
jenerue ³eemeeþer Òe³elve keÀjeJesle.

• ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveele cegueeKeleer®es GHe³eesieë

1) YetlekeÀeUeleerue Ieìveeb®es DeO³e³eveë

 130

Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee peerJeveele YetlekeÀeUeleerue Ieìveeb®es Devev³emeeOeejCe cenÊJe

Demeles. cegueeKeleerÜejs ³ee YetlekeÀeUeleerue Ieìveeb®eer efJeéemeveer³e ceeefnleer efceUJelee ³esles.

2) ceeefnleer®eer mel³elee He[leeUCeerë

mecegHeosM³eeves meebefieleuesues efJe®eej Kejs Deensle DeLeJee veener ³ee®eer mel³elee

He[leeUtve HeenC³eemeeþer mecegHeosMekeÀ ÒeefleÒeMve efJe®eejlees. l³eecegUs mecegHeosM³eeves efouesu³ee
ceeefnleer®eer mel³elee He[leeUCeer keÀjlee ³esles.

3) meKeesue ®e®ee&ë

mecegHeosMekeÀ Je mecegHeosM³e meceesjemeceesj Demeu³eeves mecem³esyeeyele meKeesue ®e®ee&

keÀjlee ³esles.

4) Decetle& DeeefCe De¢M³e Ieìveeb®es DeO³e³eveë

J³ekeÌleer®³ee YeeJevee, efJe®eej, Je=Êeer, F. Decetle& DeeefCe De¢M³e Ieìveeb®eer ceeefnleer

cegueeKeleerÜejs ÒeeHle keÀjlee ³esles.

5) ueneve cegues DeefMeef#eleebmeeþer GHe³egkeÌleë

ueneve cegues, DeefMeef#ele ueeskeÀ ³eeb®³eekeÀ[tve mecem³es®³ee meboYee&le DeeJeM³ekeÀ

ceeefnleer efceUJeC³eemeeþer cegueeKele leb$e GHe³egkeÌle þjles.

6) efueKeeCeeHes#ee leeW[er yeesueC³eeme ÒeeOeev³eë

DeveskeÀ ÒeeflemeeokeÀebvee mecem³esyeeyele DeeJeM³ekeÀ ceeefnleer efuentve osC³eeHes#ee leeW[er

meebieCes DeeJe[les. cegueeKeleerÜejs ns Meke̳e nesles.

7) keÀuHevee Je efJe®eejeb®eer osJeeCeIesJeeCeë

mecegHeosMekeÀ Je mecegHeosMekeÀ ³eeb®³eele cegkeÌleHesCes efJe®eejeb®eer osJeeCeIesJeeCe

cegueeKeleerle nesles.

8) veepetkeÀ Je iegHle Ieìveeb®eer ceeefnleerë

J³ekeÌleer®³ee peerJeveeleerue veepetkeÀ Je iegHle Ieìveeb®eer ceeefnleer cegueeKeleerÜejs

efceUJelee ³esles.
 131

• cegueeKeleer®³ee ce³ee&oeë
1) cegueeKelekeÀej (mecegHeosMekeÀ) lep%e DemeeJee. efJe<e³ee®ee DeeJeekeÀe, %eeve, ceeefnleer,
mebÒes<eCe keÀewMeu³e, ÒeeflemeeokeÀekeÀe[tve ceeefnleer keÀe{tve IesC³ee®es keÀewMeu³e F. DeveskeÀ
iegCeebveer lees mece=× DemeeJee.
2) ÒeeflemeeokeÀe®eer celes Kejer, JeemleJeeMeer efveie[erle, efJeéeemeen& Demeleele®e Demes veener.
3) mecegHeosM³eeyeÎue HetJe&ûen Demesue lej l³ee®ee HeefjCeece mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³esJej neslees.
4) cegueeKeleerle mecegHeosMekeÀeme cegK³e mLeeve Je mecegHeosM³eeme ieewCe mLeeve ÒeeHle nesles.
5) cegueeKele efkeÀleerner DeveewHe®eeefjkeÀHeCes Iesleueer lejer Òel³e#eele lees DeewHe®eeefjkeÀ GHe¬eÀce
yevelees. l³eecegUs mecegHeosMekeÀ Je mecegHeosM³e ³eeceO³es keÀener ÒeceeCeele Deblej jenles. DeMee
Òemebieer mecegHeosM³e mJeeYeeefJekeÀHeCes Jele&ve keÀjerue DeMeer DeHes#ee keÀjCes ®egkeÀer®es þjles.
6) Deyeesue, ueepeeUt, DeefleMe³e ueneve cegues ³eebmeeþer cegueeKele leb$e JeeHejlee ³esle veener.
7) cegueeKeleerle J³eeqkeÌleefve<þlee Demeles.

8.3 J³ekeÌleer DeY³eeme (Case Study)

J³ekeÌleer DeY³eeme ³ee leb$eeuee peerJeveJe=Êeeble He×leer Demesner cnCeleele.

JewÐekeÀMeem$eele JeeHejueer peeCeejer ner meb%ee efMe#eCeMeem$eelener Del³eble ÒeYeeJeerHeCes GHe³eesieele
DeeCeueer peeles. [e@keÌìj ©iCee®³ee Deepeeje®es efveoeve keÀ©ve l³eeJej Deew<eOeesHe®eej keÀjleele.
Deepeeje®es efveoeve keÀjC³eemeeþer l³ee J³ekeÌleer®³ee keÀewìgbefyekeÀ Fefleneme, meJe³eer, Heefjmej F.
®ee ner DeY³eeme keÀjeJee ueeielees. cnCepes®e efveoeve keÀjC³eeHetJeea J³ekeÌleer®eer Heeée&Yetceer Je
keÀejCes mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. l³ee®eÒeceeCes ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveele Òel³e#e
mecegHeosMeveeHetJeea J³ekeÌleer®eer meKeesue ceeefnleer efceUJeeJeer ueeieues. nerr ceeefnleer ÒeeHle
keÀjC³eemeeþer J³eeqkeÌle DeY³eeme ³ee leb$ee®ee JeeHej kesÀuee peelees.

• J³ekeÌleer – DeY³eemee®eer J³eeK³eeë

yee@veer Je n@cHeueceveë
``SKeeÐee efJeÐeeL³ee¥®³ee yeeyeleerleerue meJe& ceeefnleer®ee keÀeUpeerHetJe&keÀ leHeeme keÀjCes cnCepes
DeewHe®eeefjkeÀ J³ekeÌleer DeY³eeme nes³e.''

ye@ie Heer.Jner.ë
``SKeeÐee meeceeefpekeÀ IeìkeÀe®ee meJe&meceeJesMekeÀ Demee DeY³eeme cnCepes J³ekeÌleer DeY³eeme
nes³e. lees meeceeefpekeÀ IeìkeÀ SKeeoer J³ekeÌleer Demesue, SKeeoe ieì Demeues, SKeeoer
meeceeefpekeÀ mebmLee Demesue, SKeeoe efpeune Demesue efkebÀJee SKeeoe meceepe Demesue.''

ì@^keÌmeuejë
``DevJes<eCee®ee DeY³eeme efJe<e³e Demeuesu³ee J³ekeÌleer®es DeefOekeÀ ®eebieues mecee³eespeve JneJes ³ee
¢<ìerves J³ekeÌleer®³ee Jele&vee®ee kesÀuesuee leHeMeerueJeej DeY³eeme cnCepes J³ekeÌleer DeY³eeme nes³e.''
FbeqiueMe S®e yeer DeeefCe FbeqiueMe S. meer.
 132

``SKeeoer J³ekeÌleer Jee SKeeos meeceeefpekeÀ SkeÀkeÀ (Goe. kegÀìgbye) mecepeC³eeme ceole
keÀjC³eemeeþer leer J³ekeÌleer Jee l³ee SkeÀkeÀeefJe<e³eer GHeueyOe Demeuesu³ee meJe& ceeefnleer®es mebkeÀueve
cnCepes J³ekeÌleer DeY³eeme nes³e.''

• J³eeqkeÌle DeY³eemee®³ee Hee³eN³eeë

1) J³ekeÌleer DeY³eemee®ee nslet efveef½ele keÀjCes (mecem³es®es megmHe<ì efJeOeeve keÀjCes.)
2) mecegHeosM³ee®³ee mecem³es®³ee ¢<ìerves DeeJeM³ekeÀ leer ceeefnleer mebkeÀefuele kesÀueer peeles.
ceeefnleer mebkeÀueveemeeþer efJeefJeOe meeOeves JeeHejueer peeleele.
3) mebkeÀefuele ceeefnleer®eer SkeÀef$ele efJe®eej keÀ©ve DevJe³eeLe& ueeJeuee peelees.
4) mecegHeosM³ee®³ee mecem³esyeeyele Ghee³e³eespevee efveef½ele kesÀueer peeles.
5) Ghee³e³eespeves®eer DebceueyeepeeJeCeer kesÀueer peeles.
6) DevegOeeJeve (Follow up) IesC³eele ³esles.

• ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveele J³eeqkeÌle DeY³eeme leb$ee®ee GHe³eesieë

1) mecem³es®ee meJee¥ieerCe DeY³eemeë

mecem³eeûemle efJeÐeeL³ee¥®ee meJee¥ieerCe DeY³eeme J³ekeÌleer DeY³eemeele kesÀuee peelees.

2) meKeesue DeY³eemeë

mecem³esyeeyele meJe&Debieebveer DeY³eeme kesÀu³eecegUs meKeesue ceeefnleer ÒeeHle nesles.

3) mecee³eespeveeme ceeie&oMe&veë

mecem³esyeeyele meJee¥ieerCe DeeefCe meKeesue DeY³eeme kesÀu³eecegUs mecegHeosM³eeme

mecee³eespeve meeOeC³eeme ³eesi³e ÒekeÀejs ceeie&oMe&ve keÀjlee ³esles.

4) mecegHeosM³eeyeeyele mebJesoveMeerueleeë

mecegHeosMekeÀe®eer lemes®e efMe#ekeÀeb®eer mecegHeosM³eeyeÎue mebJesoveMeeruelee Jee{les.

5) mebHetCe& peerJeveJe=ÊeebleeyeÎue ceeefnleer

J³ekeÌleer DeY³eemeeÜejs J³ekeÌleer®ee, mebmLes®ee, ieìe®ee mebHetCe& peerJeveJe=leeble

DeY³eemelee ³eslees.
 133

6) Mew#eefCekeÀ #es$eeleerue GHe³egkeÌleleeë

Mew#eefCekeÀ #es$eele efJeÐeeL³ee¥®³ee Mew#eefCekeÀ mebHeeoveeJej Je J³eeqkeÌleceÊJeeJej efJeefJeOe

IeìkeÀeb®ee HejerCeece neslees. ³ee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀ©ve efJeÐeeL³ee¥vee ceeie&oMe&ve keÀjlee
³esles.

7) mJeleë®eer yeuemLeeves Je keÀcelejlee ³eeb®eer peeCeerJeë

efJeÐeeL³ee&uee mJeleë®eer yeuemLeeves Je keÀcelejlee ³eeb®eer peeCeerJe J³ekeÌleer

DeY³eemeecegUs keÀªve oslee ³esles.

8) Jele&veele megOeejCeeë

efJeÐeeL³ee¥®³ee Jele&veele megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer J³ekeÌleer DeY³eeme

GHe³egkeÌle þjlees.

• J³ekeÌleer DeY³eemee®³ee ce³ee&oeë

1) ³ee ÒekeÀejele meJee¥ieerCe Je meKeesue DeY³eeme Demeuee lejer DeY³eemeemeeþer ueneve
SkeÀkeÀe®eer efveJe[ kesÀueer Demeu³eeme efve<keÀ<ee¥®es meeceev³eerkeÀjCe keÀjlee ³esCeej veener.
2) DeefOekeÀ JesUKeeT Je Keef®e&Ke leb$e Deens.
3) J³ekeÌleer DeY³eemeele mebkeÀefuele kesÀuesueer ceeefnleer DeHetjer Demet MekeÀles. l³eecegUs efve<keÀ<e&
®egkeÀC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
4) J³ekeÌleer DeY³eemeele J³eeqkeÌleefve<þlee (Subjectivity) ³esC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
5) J³ekeÌleer DeY³eemee®es ³eMe mecegHeosMekeÀe®³ee DevJe³eeLe& ueeJeC³ee®³ee #ecelesJej DeJeuebyetve
Demeles. veerì DevJe³eeLe& ueeJeC³ee®eer #ecelee vemesue lej J³ekeÌleer DeY³eemee®ee GÎsMe
meeO³e nesCeej veener.
6) Meeues³e efMe#ekeÀebvee DeO³eeHeveeyejesyej Flej DeveskeÀ keÀeces keÀjeJe³ee®eer Demeleele. l³eecegUs
SKeeÐee efJeÐeeL³ee¥meeþer FlekeÀe JesU Ke®e& keÀjCes efMe#ekeÀebvee Meke̳e vemeles.

8.4 mebkeÀefuele veeWoHe$ekeÀ (Cumulative Record)

ÒemleeJeveeë

DeeOegefvekeÀ keÀeUele MeeUs®³ee ³eesi³e J³eJemLeeHeveemeeþer Je efJeÐeeL³ee¥®³ee efnleemeeþer

meJe& efJeÐeeL³ee¥®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ veeWoer meKeesue Je leHeMeerueJeej þsJeCes ner keÀeUe®eer iejpe Deens.
MeeUsle ÒeJesMe IesCeeje yeeuekeÀ Je Meeues³e efMe#eCe HetCe& keÀªve yeensj He[Ceeje ³egJekeÀ ³eeb®³ee
J³eeqkeÌleceÊJeele yeoue Ie[tve Deeuesuee Demelees. ³ee efJeefJeOe DeJemLeebceO³es efJeÐeeL³ee¥®³ee mebyebOeer
ceeefnleer mebkeÀefuele keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ner ceeefnleer mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀÜeje ÒeeHle
nesT MekeÀles. efJeÐeeL³ee¥®³ee efJekeÀemee®ee Meyoye× DeeuesKe cnCepes mebkeÀefuele veeWoHeef$ekeÀe
 134

nes³e. ³eele efJeÐeeL³ee¥yeeyele DeeJeM³ekeÀ Je Jemlegefve<þ ceeefnleer Demeles. DeMeer ceeefnleer

ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMevee®³ee ¢<ìerves Del³eble cenÊJee®eer þjles.

• mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀ®³ee J³eeK³eeë

iee³e[vme nB[yegkeÀ HeÀe@j meskebÀ[jer mketÀueme, ke@ÀefueHeÀesefve&³ee ìsmì y³etjes,

``efJeÐeeL³ee¥®³ee ceeie&oMe&veeme DeeJeM³ekeÀ ceeefnleer®eer veeWo, vemleerkeÀjCe Je JeeHej

keÀjC³ee®³ee He×leerme mebkeÀefuele veeWoHeef$ekeÀe Demes cnCeleele.''

yee@veer Je n@cHeueceve

``Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&®³ee yeeyeleerle ÒeefleJe<eea efJeefMe<ì ceeefnleer ieesUe keÀjCes, l³ee®eer veeWo keÀjCes
Je ceeefnleer®es peleve keÀjCes MeeUsme DeeJeM³ekeÀ Jeeìles. DeMee Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee¥®³ee yeeyeleerle
J³eJeefmLele jerleerves þsJeuesu³ee meJe& ceeefnleer®ee meceeJesMe mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀle neslees.

pesme Jeeueìme&

``®ee®eC³ee, MeesefOekeÀe, ÒeMveeJeueer, efvejer#eCes, cegueeKeleer, J³ekeÌleer DeY³eeme J³ekeÌleer Yesìer

DeeefCe DeMee ÒekeÀej®³ee Flej efJeefJeOe leb$eeb®ee JeeHej keÀ©ve þjeefJekeÀ keÀeueeJeOeerle mebkeÀefuele
kesÀuesueer ceeefnleer, mebkeÀefuele veeWoHe$ekeÀe®³ee meejebMe vecegveeHe$ekeÀele SkeÀef$ele kesÀueer peeJeer.''

mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀleerue veeWoer leerve He×leerves þsJelee ³esleele.

1) keÀe[&He×le
2) HegefmlekeÀe
3) HeÀesu[j

• mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀleerue keÀener cenÊJee®³ee yeeyeer / DeejeKe[e / mJe©He

1) efJeÐeeL³ee¥efJe<e³eer meeceev³e ceeefnleerë

³eele efJeÐeeL³ee¥®es veeJe, pevceleejerKe, HeÊee, HeeuekeÀeb®es veeJe, HeeuekeÀeb®ee

J³eJemee³e, HeeuekeÀeb®ee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, lemes®e meebmke=ÀeflekeÀ opee& F. ceeefnleer Demeles.

2) MeejerefjkeÀ Je Deejesi³eefJe<e³ekeÀ ceeefnleerë

³eele F³eÊesvegmeej Jepeve, Gb®eer, ¢<ìer, MeejerefjkeÀ J³ebie, JewÐekeÀer³e leHeemeCeerle

Dee{Uuesues oes<e F. yeeyeer Demeleele.
 135

3) Mew#eefCekeÀ Òeieleer®eer ceeefnleerë

³eele efJeÐeeL³ee¥®es Jeeef<e&keÀ Hejer#eleerue DeveskeÀ efJe<e³eeleerue iegCe, keÀ®®es efJe<e³e,

HekeÌkesÀ efJe<e³e, Jeiee&leerue leewueefvekeÀ mLeeve, Meeues³e npesjer, MeeUe mees[u³ee®eer leejerKe Je
MeeUe mees[C³ee®eer keÀejCes F. ceeefnleer Demeles.

4) ceevemeMeem$eer³e ceeefnleerë

³eele efJeÐeeL³ee¥®eer yegef×ceÊee, DeefYe³eesi³elee, DeefYe©®eer, J³eeqkeÌleceÊJe, YeeJeefvekeÀ Je

meeceeefpekeÀ mecee³eespeve DeefYeJe=Êeer F. ceeefnleer Demeles.

5) menMeeues³e GHe¬eÀceeb®eer ceeefnleerë

yeewef×keÀ, keÀuee, meeceeefpekeÀ, me=peveMeerue F. #es$eebceOeerue efJeÐeeL³ee¥®³ee

mebHeeovee®eer ceeefnleer ³eele Demeles.

6) J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleerë

efJeÐeeL³ee&®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ cenÊJeekeÀeb#ee ³eele veeWoJeu³ee peeleele.

7) JeeqkeÌleJewefMe<ìîesë

efJeefJeOe cetu³eceeHeve meeOeveebÜejs efJeÐeeL³ee&®eer peeCeJeuesueer mJeYeeJe JewefMe<ìîes Goe.

ÒeceeefCekeÀHeCee, vesle=lJeJe=Êeer F. ®eer veeWo ³eele kesÀueer peeles.

8) Flej veeWoerë

Jejerue yeeyeeRJ³eefleefjkeÌle Flej cenÊJee®³ee ceeefnleer®eer veeWo ³eele keÀjleele. Goe

ÒeMemleerHe$ekesÀ, DeefYeveboveHej veeWoer F.

DeMeeÒekeÀejs MeeUsle ÒeJesMe Iesleu³eeHeemetve MeeUe mees[sHe³e¥le efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee

ceeefnleer®eer veeWo Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee¥®³ee yeeyeleerle mebkeÀefuele veeWo Heef$ekesÀle kesÀueer peeles.

• ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveele mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀ®e GHe³eesieë

1) J³eeqkeÌleceÊJee®eer DeesUKeë

efJeÐeeL³ee&®³ee mebHetCe& J³eeqkeÌleceÊJee®eer DeesUKe nesles.

 136

2) meJe& ceeefnleer®eer SkeÀef$eleefjl³ee GHeueyOeleeë

efMe#ekeÀ, ceeie&oMe&ve, mecegHeosMekeÀ Jee Dev³e mebyebefOele J³ekeÌleerme efJeefMe<ì
efJeÐeeL³ee¥®³ee yeeyeleerle meJe&®e ceeefnleer SkeÀef$eleefjl³ee GHeueyOe nesles.

3) yeuemLeeve Je keÀcelejleeë
efJeÐeeL³ee¥®eer yeuemLeeves Je keÀcelejlee ue#eele ³esleele.

4) efJekeÀemee®es ìHHesë
efJeÐeeL³ee¥®³ee efJekeÀemee®es ìHHes ue#eele ³esleele.

5) ceevemeMeem$eer³e ceeefnleerë
efJeÐeeL³ee&®³ee DeefYe©®eer, DeefYe³eesi³elee, yegef×ceÊee, DeefYeJe=Êeer F. yeeyele ceeefnleer
GueHeyOe nesles.

6) mJeëDeesUKeë
Òe%eeJeble lemes®e mecem³eeÒeOeeve yeeuekeÀeb®ee MeesOe IesC³eemeeþer mebkeÀefuele veeWo He$ekeÀ
GHe³eesieer þjles.

7) Òe%eeJeble lemes®e mecem³eeÒeOeeve yeeuekeÀeb®ee MeesOe

Òe%eeJeble lemes®e mecem³eeÒeOeeve yeeuekeÀeb®ee MeesOe IesC³eemeeþer mebkeÀefuele veeWo He$ekeÀ
GHe³eesieer þjles.

8) cebo DeO³e³evekeÀl³ee&®ee MeesOeë

ceboieleer DeO³e³evekeÀlex MeesOetve l³eeb®³eemeeþer GHe®eejelcekeÀ meeOeves þjJelee ³esleele.

9) Òel³eeYejCe (Feed back):

MeeUsleerue Mew#eefCekeÀ Je DeY³eemeHetjkeÀ keÀe³e&¬eÀceeyeÎue Òel³eeYejCe ÒeeHle nesles Je
l³eevegmeej keÀe³e&¬eÀceele yeoue keÀjlee ³esleele.

10) HeeuekeÀebvee DenJeeueë

efJeÐeeL³ee&®³ee ÒeieleermeboYee&le HeeuekeÀebvee DenJeeue oslee ³eslees.

11) ³eesi³e J³ekeÌleer®eer efMeHeÀejmeë

mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀ®³ee DeeOeejs MeeUs®e DeefOekeÀejer ceneefJeÐeeue³eebvee Je veeskeÀjer
osCeeN³ee mebmLeebvee ³eesi³e J³ekeÌleerMeer efMeHeÀejme keÀ© MekeÀleele.

• mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀ®³ee ce³ee&oeë

1) efJeÐeeL³ee¥®eer Jee{leer mebK³ee Je efMe#ekeÀebJejerue keÀecee®ee Yeej ³eecegUs Òel³eskeÀ
efJeÐeeL³ee&keÀ[s Jew³eeqkeÌlekeÀ ue#e osCes Meke̳e nesle veener.
 137

2) mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀleerue veeWoer þsJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ lees mesJekeÀJeie& vesceuee peele

veener.
3) mebkeÀefuele veesboHeef$ekesÀle ceeefnleer Yejle Demeleevee Jemlegefve<þlee DemeCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles. Dev³eLee mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀ®eer efJeéemeveer³elee ve<ì nesles.
4) DemebK³e efJeÐeeL³ee¥®³ee mebkeÀefuele veeWoHeef$ekeÀe peleve keÀjCes Je l³ee®eer efveiee jeKeCes
keÀþerCe Demeles.

8.5 ÒeemebefiekeÀ veeWoer (Ancedotal Records)

ÒemleeJeveeë

MeeUsle efJeefJeOe menMeeues³e keÀe³e&¬eÀceeb®es vesnceer®e Dee³eespeve kesÀues peeles. ³ee

keÀe³e&¬eÀceebojc³eeve efJeÐeeL³ee&®ee ¢ef<ìkeÀesve, l³ee®eer DeefYe©®eer, keÀþerCe HeefjefmLeleeruee
meeceesjs peeleevee l³ee®es Jele&ve F. DeveskeÀ iees<ìer efMe#ekeÀebme HeeneJe³eeme efceUleele. SKeeÐee
Òemebieer efJeÐeeL³ee¥®es Jele&ve DeefleMe³e ÒekeÀ<ee&ves efMe#ekeÀeb®es DeJeOeeve DeekeÀ<et&ve Iesles. l³ee
Òemebiee®eer veeWo efMe#ekeÀebveer kesÀueer Heeefnpes. efJeÐeeLe³ee¥®es Demes Jele&ve Jeiee&le, Jeiee&yeensj,
¬eÀer[ebieCeeJej, menueerle, Òe³eesieMeeUsle, meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀceele, lees SkeÀìe Demeleevee,
efce$eemeesyele ieHHee ceejerle Demeleevee kesÀJnener Ie[t MekeÀles. DeMee ÒemebieecegUs efJeÐeeL³ee¥®³ee
mJeYeeJee®ee Deboe®e Ieslee ³eslees Je l³eeJe©ve keÀener efve<keÀ<e& keÀe{lee ³esleele. l³eecegUs DeMee
Òemebiee®eer veeWo keÀjCes iejpes Deens. ³ee veeWoervee Òeemebefiele veeWoer (Anecdotal Records)
Demes cnCeleele.

• ÒeemebefiekeÀ veeWoer®eer J³eeK³eeë

``efJeÐeeL³ee¥Meer mebyebefOele DeMee efvejer#ekeÀeuee cenÊJeHetCe& Jeeìuesu³ee Òemebieeyeeyele®es SkeÀ meeOes

efJeOeeve cnCepes ÒeemebefiekeÀ veeWo nes³e.''
me@ve [yueg efJeuee[&

``ÒemebefiekeÀ veeWoer cnCepes efJeÐeeL³ee¥®³ee peerJeveeleerue cenÊJeHetCe& Òemebiee®ee DenJeeue nes³e.''

j@Lme uegF&me

``Òemebie (Anedotes) cnCepes efJeÐeeL³ee¥®³ee peerJeveeleerue cenÊJeHetCe& Òemebiee®ee DenJeeue

nes³e.''
ye´eTve Je ceeefì&ve

``ÒeemebefiekeÀ veeWoer cnCepes keÀener cenÊJeHetCe& Jele&veefJe<e³ekeÀ yeeyeeR®eer veeWo, efJeÐeeL³ee¥®³ee

peerJeveeleerue SKeeÐee Òemebiee®eer veeWo, efJeÐeeLeeake=Àleer®es Meyoef®e$e, Òemebie Ie[u³ee#eCeer®e
efìHeuesues MeeeqyokeÀ íe³eeef®e$e, keÀesCel³eener DeMee Òemebiee®es keÀLeve keÀer p³eeceO³es
efJeÐeeL³ee¥®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeyeÎue keÀenerlejer cenÊJeHetCe& Yeeiee®es oMe& Ie[les. '' j@[ue
 138

ÒeemebefiekeÀ veeWoer®es GoenjCe-

efJeÐeeLeea ë meef®eve mLeU F³eÊee 9 Jeer ®ee Jeie&
efoveebkeÀ ë 8-8-2013
efMe#ekeÀë De ye keÀ

ÒeemebefiekeÀ veeWo – Jeiee&le efMeef#ekeÀe vemeleevee meef®eveves Jeieealeerue meg© Demeuesuee ieeWOeU
LeebyeJeuee DeeefCe meJe& efJeÐeeL³ee&bvee JesUs®es cenÊJe HeìJetve osJetve mJe DeY³eeme keÀjC³eeme Òesefjle
kesÀues.

efMe#ekeÀeb®es Yee<³e ë meef®evekeÀ[s DeelceefJeéeeme, vesle=lJeiegCe DeeefCe DeeHeues cnCeCes Flejebvee

HeìJetve meebieC³ee®es keÀewMeu³e efometve ³esles.

• ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveele ÒeemebefiekeÀ veeWoer®es cenÊJeë

1) mel³eleeë
ÒeemebefiekeÀ veeWoer®ee DenJeeue mel³e efmLeleer®³ee DeefOekeÀ peJeU®ee Demelees.

2) J³eeqkeÌlecelJee®es vescekesÀ Je JewefMe<ìîeHetCe& JeCe&veë

J³eeqkeÌleceÊJee®es vescekesÀ Je JewefMe<ìîeHetCe& JeCe&ve ÒeemebefiekeÀ veeWoerletve nesles Je l³eecegUs
meeceev³eerkeÀjCe keÀceer kesÀues peeles.

3) efJe®eej Je ke=Àleerleerue leHeÀeJeleë

efJeÐeeL³ee¥®es efJe®eej Je ke=Àleer ³eeleerue leHeÀeJele efJeÐeeL³ee¥®³ee ue#eele DeeCetve oslee ³esles.

4) YeeJeer iees<ìeR®es HetJe&keÀLeveë

menpe Ie[CeeN³ee Òemebieeletve efJeÐeeL³ee&®³ee YeeJeer iees<ìeR®es HetJe&keÀLeve keÀjlee ³esles.

5) efMebMet Jeie& Je ÒeeLeefcekeÀ Jeiee&meeþer GHe³egkeÌleleeë

Deieoer ueneve cegueeb®³ee yeeyeeleerle Goe. efMeMet Jeie& Je ÒeeLeefcekeÀ Jeiee&meeþer ³ee veeWo HeÀej
GHe³egkeÌle þjleele. keÀejCe ³ee Je³eele uesKeer Hejer#ee Je Flej meeOeves HeÀejMeer GHe³egkeÌle þjle
veenerle.

6) mJe³ebcetu³eceeHeveë
efJeÐeeL³ee&vee mJe³eb cetu³eceeHeveemeeþer ÒeemebefiekeÀ veeWoer HegjJelee ³esleele.

7) efJeÐeeL³eea Heefj®e³eë
veJeerve Jeie&efMe#ekeÀebvee DeeHeu³ee Jeiee&leerue efJeÐeeLeea vescekesÀ keÀmes Deensle ns peeCetve
IesC³eemeeþer ÒeemebefiekeÀ veeWoer GHe³egkeÌle þjleele.
 139

8) Jele&veeceeieerue keÀe³e&keÀejCeYeeJeë
efJeÐeeLeea Jele&vee®eer ef®eefkeÀlmee keÀ©ve l³eeceeieerue keÀe³e&keÀejCe mecepelees.

9) GHe®eejel³ekeÀ mesJeeë
mecegHeosMekeÀeme GHe®eejelcekeÀ mesJee HegjefJeleevee ÒeemebefiekeÀ veeWoer®ee GHe³eesie neslees.

10) meejebMe©Heele ceeefnleerë

SkeÀe MeeUsletve efJeÐeeLeea ogmeN³ee MeeUsle peelees, lesJne l³ee®eer ceeefnleer ÒeemebefiekeÀ
veeWoer®³ee meejebMe©Heeves HeeþefJelee ³esles.

ÒeemebefiekeÀ veeWoer®³ee ce³ee&oeë

1) ÒeemebefiekeÀ veeWoer keÀjleevee J³eeqkeÌleefve<þlee ³esC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
2) efJeÐeeL³ee¥®es Jele&ve Òemebieeveg©He JesieJesieȳee ÒekeÀej®es Demet MekeÀles. l³eecegUs efve<keÀ<e&
keÀe{C³eeHetJeea DeveskeÀ Òemebieer Jele&ve HeenCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
3) YeejleemeejK³ee osMee®³ee meboYee&le efJeÐeeL³ee¥®³ee Jee{l³ee mebK³escegUs Òel³eskeÀ
efJeÐeeL³ee¥®³ee yeeyeleerle SJe{er keÀeUpeerHetJe&keÀ mesJee HegjefJeCes keÀþerCe Deens.
4) keÀeUpeerHetJe&keÀ efvejer#eCe kesÀues veener lej ÒeemebefiekeÀ veeWoer®ee GHe³eesie nesle veener.
5) ÒeemebefiekeÀ veeWoer þsJeleevee yeje®e JesU Ke®e& neslees.

8.6 jespeefveMeer/owvebefoveer (Diary)

ÒemleeJeveeë

mecem³eeûemle efJeÐeeL³ee¥vee ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeve keÀjC³eemeeþer

jespeefveMeer®ee JeeHej keÀjlee ³eslees. jespeefveMeer ns J³ekeÌleer®³ee peerJeveeleerue Òemebieeyeeyele
J³eeqkeÌle®³ee YeeJevee, l³ee Òemebiee®ee J³ekeÌleerJej Peeuesuee HeefjCeece ³eeyeeyele peeCetve IesC³ee®es
cenÊJeHetCe& leb$e Deens.

• jespeefveMeer®eer J³eeK³eeë

``DeeHeu³ee owvebefove peerJeveeleerue jespe®³ee DevegYeJeeb®eer veeWoJener cnCepes jespeefveMeer

nes³e.''

jespeefveMeerle kesÀJeU Ieìveeb®eer®e veeWo Demeles Demes veener lej l³eeJe©ve

J³eeqkeÌleceÊJee®es Oeeies meeHe[t MekeÀleele. J³eeqkeÌleuee peeCetve IesC³eemeeþer jespeefveMeer®ee meboYe&
Iesleuee peelees. keÀener JesUe J³ekeÌleer®³ee ³eMee®eer efkebÀJee JewHeÀu³ee®eer keÀejCes jespeefveMeerJe©ve
keÀUC³eeme ceole nesles.
• jespeefveMeer®eer JeswefMe<ìîesë
1) jespeefveMeer ner Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®eer Keepeieer yeeye Demeles.
 140

2) ielekeÀeueerve Ieìvee DeeefCe Jele&ceevekeÀeueerve mecem³ee mebyebOeë

jespeefveMeercegUs ielekeÀeueerve Ieìvee DeeefCe Jele&ceevekeÀeueerve mecem³ee ³eeb®ee mebyebOe ueeJelee
³eslees.

3) YeeJeefvekeÀ Debiee®ee yeesOeë

jespeefveMeercegUs J³ekeÌleer®³ee YeeJeefvekeÀ Debiee®ee yeesOe neslees.

4) keÀuHeveeMekeÌleer Je ÒeefleYeeMekeÌleer®ee yeesOeë

jesefpeMeercegUs J³eeqkeÌle®³ee keÀuHeveeMekeÌleer Je ÒeefleYeeMekeÌleer meejK³ee #ecelee keÀUleele.

5) mecegHeosMekeÀeme mene³³eë
mecegHeosM³eeme meuuee osC³eemeeþer mecegHeosMekeÀ jespeefveMeer®ee GHe³eesie keÀjleele.

6) J³eeqkeÌleceÊJee®eer pe[CeIe[Ceë
SkeÀeÐee J³ekeÌleer®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®eer pe[CeIe[Ce keÀMeer Peeueer ³ee®eer GkeÀue
jespeefveMeerJe©ve nesles.

7)³eMeeHe³eeMeeme keÀejCeerYetle IeìkeÀeb®ee Deboepeë

SKeeÐee J³ekeÌleer®³ee ³eMeeHe³eMeeme keÀejCeerYetle DemeCeeN³ee IeìkeÀeb®ee Deboepe
mecegHeosMekeÀeme ³eslees.

8) SsefleneefmekeÀ Ieìveeb®es meboYe&ë

®eeefj$euesKeveele efkebÀJee SsefleneefmekeÀ Ieìveeb®es meboYe& efceUC³eeme jespeefveMeer GHe³egkeÌle
þjles.

• jespeefveMeer®³ee ce³ee&oeë
1) jespeefveMeer JeemleJeeMeer mebyebefOele Demesue®e Demes veener.
2) mecegHeosM³eeme mecegHeosMeve keÀjleevee jespeefveMeer ns SkeÀcesJe ÒeYeeJeer ceeO³ece Deens Demes
veener. efveCe&³eeÒeleer ³esC³eemeeþer Flej DeveskeÀ meeOeveeb®ee JeeHej keÀjeJee ueeielees.
3) jespeefveMeerleerue ®egkeÀer®³ee veeWoerJeªve keÀe{uesues efve<keÀ<e& oes<e³egkeÌle nesT MekeÀleele.

8.7 ÒeMveeJeueer (Qiestonnaire)

ÒemleeJeveeë
ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMevee®es keÀe³e& megueYe JneJes cnCetve mebyeefOekeÀ J³ekeÌleer®eer
celes, DeefYeJe=Êeer, íbo DeekeÀebMee ³eeyeeyele mecegHeosMekeÀeme ceeefnleer DemeCes DeHeefjne³e& Deens.
mecegHeosM³eekeÀ[tve efkebÀJee l³ee®³eeMeer mebyebefOele Flej J³ekeÌleerkeÀ[tve ceeefnleer mebkeÀefuele
keÀjC³ee®es ÒeMveeJeueer ns GHe³egkeÌle leb$e Deens. ÒeMveeJeueerÜejs efceUeuesu³ee ceeefnleer®es
 141

mebK³eeMeem$eer³e efJeMues<eCe kesÀu³eeme efJeefMe<ì #es$eeleerue ÒeJeen (Trends) mecepet MekeÀleele.

ceeveMeem$eeceO³es JesieJesieȳee iegCeeb®es ceeHeve keÀjC³eemeeþer DeveskeÀ ÒeceeefCele ÒeMveeJeueer
GHeueyOe Deensle.

• ÒeMveeJeueer®eer J³eeK³eeë

ieg[ DeeefCe n@ì

``meJe&meeOeejCeHeCes ÒeMveeJeerue cnCepes Demes ÒeHe$e (Form) keÀer p³eeceOeerue ÒeMveebvee
ÒeeflemeeokeÀ mJeleëGÊejs efuentve oslees.''

Yeej [seqJnme DeeefCe pee@vemeve

``pevemebK³es®³ee p³ee v³eeoMee&keÀ[tve ceeefnleer ieesUe keÀjeJe³ee®eer F®íe Demesue l³ee
v³eeoMee&me meeoj kesÀuesu³ee ÒeMveeb®es He×leMeerj mebkeÀueve cnCepes ÒeMveeJeueer nes³e.''

• ÒeMveeJeueer®es oesve ÒekeÀejë

1) cegkeÌle ÒeMveeJeueerë

³ee ÒeMveeJeueerle ÒeeflemeeokeÀeme mJelee®es cele, efJe®eej Jee cnCeCes cegkeÌleHeCes J³ekeÌle
keÀjC³ee®eer cegYee Demeles. ÒeeflemeeokeÀ mJeleë®ee Òeeflemeeo l³ee®³ee Yee<else osC³eeme mJeleb$e
Demelees.

2) ye× ÒeMveeJeueerë

³ee ÒeMveeJeueerle Òel³eskeÀ ÒeMveeme nes³e efkebÀJee veener DeMeer oesve®e GÊejs mebYeJeleele.
ÒeeflemeeokeÀeme mJeleënesTve Dev³e Òeefleef¬eÀ³ee osC³eeme JeeJe vemelees.

• ÒeMveeJeueer le³eej keÀjleevee I³eeJe³ee®³ee o#elee/ÒeMveeJeueer le³eej keÀjC³ee®eer

leÊJesë
1) ÒeMveeJeueer®ee GÎsMe ÒeejbYeer mHe<ì keÀjeJee.
2) ÒeeHle ceeefnleer®³ee ieesHeveer³elesyeÎue Deeéeemeve ÐeeJes.
3) ÒeMve megmHe<ì, meJe&meceeJesMekeÀ Je megìmegìerle DemeeJes.
4) ÒeMveeb®eer ceeb[Ceer GefÎ<ìeefOeefÿle, veerìvesìkeÀer Je DeekeÀ<e&keÀ DemeeJeer.
5) ÒeMveeb®eer YejC³eemebyebOeer met®evee megjJeeleerme®e mHe<ìHeCes ÐeeJ³eele.
6) ÒeMveeb®³ee GÊejemeeþer HegjsMeer peeiee þsJeeJeer.
7) De[®eCeerle DeeCeCeejs ÒeMve efJe®eeª ve³esle.
8) He³ee&³eer ÒeMve Demeu³eeme meJe& mebYeeJ³e He³ee&³eeb®ee meceeJesMe DemeeJee.
9) ÒeMvemebK³ee KetHe®e peemle efkebÀJee KetHe®e keÀceer Demet ve³es.
 142

10) ÒeMveeb®eer ceeb[Ceer Je j®evee DeekeÀ[sJeejer keÀe{C³eeme Je ÒeeHle ceeefnleer keÀes<ìkeÀe®³ee

mJe©Heele meeoj keÀjC³eeme mees³eer®eer JneJeer DeMee ÒekeÀejs keÀjeJeer.

• ÒeMveeJeueer®es HeÀe³eosë
1) keÀceer JesUsle DeefOekeÀ Òeeflemeeo
ce³ee&efole JesUsle peemleerle peemle Òeeflemeeo nJee Demesue lej ÒeMveeJeueer GHe³egkeÌle
þjles.

2) efJe®eej Je DeefYeJe=Êeeryeeyele yeesOe

ÒeeflemeeokeÀe®³ee GÊejebJe©ve l³ee®es efJe®eej Je DeefYeJe=Êeer®ee yeesOe neslees.

3) uesKeer HegjeJee
GÊeje®³ee uesKeer veeWoer Demeu³eecegUs HegjeJee jenlees.

4) J³eeqkeÌleiele mebHekeÀe&®eer DeeJeM³ekeÀlee veener

ÒeeflemeeokeÀeMeer J³eeqkeÌleiele mebHeke&À Meke̳e vemesue DeMee JesUsme ÒeMveeJeueer meeOeve
GHe³egkeÌle þjles.

5) keÀes<ìkeÀele meeojerkeÀjCe
ÒeeHle ceeefnleer menpeHeCes DeekeÀ[sJeejer Je keÀes<ìkeÀele meeoj keÀjlee ³esles.

6) DeveskeÀebkeÀ[tve ceeefnleer®es mebkeÀuHeve

DeveskeÀ J³eeqkeÌlekeÀ[tve SKeeÐee efJe<e³eemebyeOeer ceeefnleer ieesUe keÀjlee ³esles.

7) meJe[ervegmeej Òeeflemeeoe®eer mees³e

ÒeeflemeeokeÀ mJelee®³ee meJe[ervegmeej ÒeMveeb®eer GÊejs osJet MekeÀlees.

8) Jemlegefve<þlee
ye× ÒeMveeJeueerle Jemlegefve<þlee Demeles.

9) DeefYeJ³eeqkeÌle mJeeleb$³e
cegkeÌle ÒeMveeJeueerle Jemlegefve<þlee Demeles.

10) J³eeHekeÀ GHe³eesieë

Jeie&veelcekeÀ meJex#eCeele DeveskeÀ JesUe ÒeMveeJeueer®ee JeeHej keÀjlee ³esle Demeu³eecegUs
³ee®ee J³eeHekeÀ GHe³eesie keÀjlee ³eslees.

• ÒeMveeJeueer®³ee ce³ee&oeë
 143

1) ÒeeflemeeokeÀeMeer Òel³e#e mebHeke&À meeOelee ³esle vemeu³eecegUs ÒeeflemeeokeÀe®³ee keÀener MebkeÀe

Demeu³eeme l³ee otj keÀjlee ³esle veenerle.
2) meceepeceev³e efkebÀJee DeeoMe& GÊejs osC³eekeÀ[s ÒeeflemeeokeÀe®ee keÀue Demelees.
3) ÒeeflemeeokeÀ ÒeeceeefCekeÀ HeCes Kejer GÊejs osF&ue®e Demes þeceHeCes meebielee ³esCeej veener.
4) ÒeMvee®ee DeLe& ÒeMveeJeueer keÀlee& DeeefCe ÒeeflemeeokeÀ ³eebvee JesieUe DeefYeÒesle DemeC³ee®eer
Meke̳elee Demeles.
5) ueneve cegues, DeefMeef#eleebmeeþer ³ee meeOevee®ee JeeHej keÀjlee ³esle veener.
6) ÒeeflemeeokeÀ mebHetCe& ÒeMve mees[Jeleerue®e Demes veener.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1) cegueeKeleer®ee ÒekeÀej efuene
2) .......... cnCepes efJeÐeeL³ee¥®³ee peerJeveeleerue cenÊJeHetCe& Òemebiee®ee DenJeeue nes³e.
De) J³ekeÌleer DeY³eeme ye) ÒeemebefiekeÀ veeWoer keÀ) mebkeÀefuele veeWoHeef$ekeÀe
3) jespeefveMeer®es ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveeleerue ®eej GHe³eesie efuene.

8.8 meejebMe

ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveele efJeÐeeL³ee¥vee peeCetve IesC³eemeeþer cegueeKele,

ÒeMveeJeueer, ÒeemebefiekeÀ veeWoer, mebkeÀefuele veeWoHeef$ekeÀe, jespeefveMeer, J³ekeÌleer DeY³eeme F. leb$es
ceole keÀjleele. ³ee Òel³eskeÀ leb$ee®ee JeeHej Jemlegefve<þlesves kesÀuee Heeefnpes. ³ee leb$ee®³ee
mene³³eeves efJeÐeeL³ee&vee ceeie&oMe&ve keÀjlee ³esles. Hejblet ³ee ³ee leb$ee®ee JeeHej keÀjleevee l³ee®³ee
ce³ee&oskeÀ[sner ue#e osCes DeeJeM³ekeÀ þjles.

8.9 mJeeO³ee³e-ÒeMve

1. cegueeKeleer®eer Òeef¬eÀ³ee mHe<ì keÀje.

2. ÒeemebefiekeÀ veeWoer®es ceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeveeleerue cenÊJe meesoenjCe efuene.
3. ®eebieu³ee ÒeMveeJeueer®eer JewefMe<ìîes mHe<ì keÀje.
4. efìHee efuene.
De) mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀ®es GHe³eesie ye) jespeefveMeer®³ee ce³ee&oe
keÀ) J³ekeÌleer DeY³eemee®³ee Hee³eN³ee.

õõõõõõõõ
 144

Òeel³eeef#ekeÀ

(De) J³eJemee³e efJeMues<eCee®ee DenJeeue (Job Analysis Report)ë

• ÒemleeJeveeë

J³eJemee³e efJeMues<eCe ner keÀe³e&He×leer ³eMemJeer keÀeceefiejermeeþer keÀe³e&keÀl³ee&me

DeeJeM³ekeÀ keÀewMeu³es, %eeve, #ecelee DeeefCe peyeeyeoejer MeesOeC³eemeeþer Deens. ceeveefmekeÀ
DeeJeM³ekeÀlee, MeeefjjerkeÀ DeeJeM³ekeÀlee DeeefCe keÀecee®eer HeefjefmLeleer vegmeej J³eeJemee³ee®es
efJeMues<eCe kesÀues peeT MekeÀles. l³eecegUs J³eeqkeÌle®³ee J³eeqkeÌleceÊJe Mejerj³e<ìer, Je=Êeer F.
¿eevegmeej J³eeJe³eemee®eer ÞesCeer nesT MekeÀles.

• J³eJemee³e efJeMues<eCe keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee/jespeieej efJeMues<eCe

J³eJemee³e efJeMues<eCe keÀjC³ee®eer iejpe l³eeb®³ee nsletvegmeej ®eej ÒekeÀejele JeieeakeÀjCeerke=Àle

kesÀueer peeT MekeÀles.
De) keÀe³e& He×leer Je Òeef¬eÀ³ee megOeejCee keÀjC³eemeeþer
ye) keÀeceieejeb®³ee Deejesi³e Je megj#ee mebjef#ele keÀjC³eemeeþer
keÀ) keÀce&®eeN³eeb®es ÒeefMe#eCe keÀjC³eemeeþer
[) jespeieej keÀejCeemleJe-efJeÐeeL³ee¥vee ³eesi³e J³eeJemee³e efveJe[erle ceeie&oMe&veemeeþer.

J³eeJemee³e efJeMues<eCe keÀjles JesUer ue#eele I³eeJe³ee®es keÀener IeìkeÀë

• J³eJemee³ee®eer efveJe[ë

GcesoJeej ³eeb®³ee mees³eer®³ee ¢<ìerves SKeeoer veeskeÀjer mJeerkeÀejleevee l³eeyeÎue meJe&

DeeJeM³ekeÀ ceeefnleer ieesUe keÀjlees DeeefCe meJe& meeOekeÀ DeeefCe yeeOekeÀ ef®eefkeÀlmee keÀ©ve
efJeefMe<ì veeskeÀjer mJeerkeÀejlees. pej l³ee®³ee / efle®³ee keÀ[s DeieesojHeemetve SKeeoer veeskeÀjer
Demesue, lej oesve veeskeÀN³eebceO³es efveCe&³e Ieslees.

• J³eeJemee³e efJeMues<eCee®ee nsletë Keeueerue nsletbmeeþer J³eeJemee³e efJeMues<eCe kesÀues peeles.

1) efJeefJeOe J³eJemee³eebmeeþer keÀce&®eejer efJeefMe<ìerkeÀjCes peeCetve IesC³eemeeþer.
 145

2) ³eesi³e J³eeJemee³eemeeþer ³eesi³e keÀce&®eejer DeesUKeC³eemeeþer.

3) J³eeJemee³e meceeOeeve DeeefCe J³eeJemee³e keÀe³e&#ecelee ³eeb®eer Hetle&lee nesC³eemeeþer
4) GÐeesieebceO³es efJeefYeVe ÒekeÀej®³ee ceveg<³eyeUemeeþer J³eeJemee³e mebOeer®eer De®etkeÀ efveef½eleer
keÀjC³eemeeþer.
5) ³eesi³e ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀce efve³eespeveele mene³³e keÀjC³eemeeþer.
6) KeemekeÀ©ve keÀce&®eejer DeeJeM³ekeÀlee efveef½ele keÀjC³eemeeþer.

jespeieej efJeMues<eCe DeefOekeÀ DeLe&HetCe& nesC³eemeeþer ÒesjkeÀ efMe#eCeemeeþer MeeUe

DeeefCe ceneefJeÐeeue³eeleerue DeY³eeme¬eÀce DeeefCe jespeieej efJeMues<eCee®eer ceeefuekeÀe ¿eeleerue
mebyebOe pees[e³euee nJee.

J³eeJemee³e efJeMues<eCeemeeþer ceeefnleer ner J³eeJemee³eeleerue keÀce&®eejer, osKejsKe,

keÀce&®eejer, Flej keÀce&®eejer p³eebvee J³eeJemee³ee®eer ceeefnleer Deens DeeefCe mJeleb$e efvejer#eCe pes
keÀce&®eeN³eeb®es efvejer#eCe keÀjleele. l³eeb®³eekeÀ[tve efceUles.

• J³eJemee³e efJeMues<eCeebmeeþer ceeefnleer mebkeÀuevee®³ee He×leerë

1) Òel³e#e efvejer#eCeë

veeskeÀjerJej Demeuesu³ee keÀce&®eeN³eebvee ns Del³eble GHe³eesieer Deens. p³ee J³eeJemee³eebmeeþer

pesLes osKejsKe keÀjCes, MeeefjjerkeÀ, ceeveefmekeÀ, neue®eeue Ie[Jetve DeeCeC³ee®eer keÀewMeu³es DeeefCe
meeOeve ³eb$emeeceûeer®ee JeeHej kesÀuee peelees DeMee jespeieejeleerue keÀce&®eeN³eebmeeþer Òel³e#e
efvejer#eCe GHe³egkeÌle þjles.

2) ÒeMveeJeueerë

pesLes keÀce&®eeN³eebvee l³eeb®³ee keÀeceemebyebefOele ÒeMve meb®ee®eer GÊejs osCes DeHesef#ele

Deens. Demes Demetve meg×e l³eebveer efouesu³ee GÊejebvee `J³eeJemee³ee®eer DeeJeM³ekeÀles®eer De®etkeÀ
efJeOeeves cnCetve mJeerkeÀejlee ³esCeej veenerle.

3) Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeveefmekeÀ lekeÌlee (Psychograph) He×leë

J³eeJemee³eele ue#eCeer³e ³eMe ÒeeHle Peeuesu³ee DeMee J³ekeÌleeR®es keÀeUpeerHetJe&keÀ DeeefCe

leHeMeerueJeej efJeMues<eCe, efve³eesefpele cegueeKeleer, keÀmeesìîee DeeefCe ÒeMveeJeueer F. DeeefCe
mebkeÀefuele veeWoHe$ekesÀ ³eeÜejs efJeMues<eCe keÀªve DeY³eemeues peeles. ceeefnleerme Jew³eeqkeÌlekeÀ
ceeveefmekeÀ lekeÌl³eele SkeÀ$e kesÀues peeles.

4) J³eeJemee³e ceveewJew%eeefvekeÀ – ûeeefHeÀkeÀ He×leerë

J³eJemee³ee®³ee cetueYetle iejpee DeeefCe Hee$elee JeeHe©ve J³eeJemee³eemeeþer J³ekeÌleer®es
³eesi³e ef®e$e keÀe{ues peeles. J³eeJemee³e iejpeeb®eer ceeefnleer DeÐe³eeJele keÀjC³eele ³esles. ¿eemeeþer
 146

p³eeb®eer efve³egkeÌleer keÀjeJe³ee®eer l³eeb®³ee cegueeKeleer DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer leHeemeueer

peeles.

5) ceeveefmekeÀ Hejer#eCeë

³eele J³ekeÌleerceÊJe keÀmeesìîee DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîee DeeefCe yegef×ceÊee keÀmeesìîee

DeeefCe DeefYe©®eer met®eer cenÊJee®eer ceeefnleer GHeueyOe keÀ©ve osleele.

• J³eJemee³e efJeMues<eCee®eer ©HejsKeeë J³eJemee³e efJeMues<eCeeceO³es Keeueerue cegÎs

ceeie&oMe&keÀ Deensle.

1. Yeejleele J³eeJemee³ee®ee Fefleneme

2. Yeejleer³e meceepeeuee l³ee®es cenÊJe DeeefCe mebyebOe
3. J³eeJemee³eele iegbleuesu³ee keÀce&®eeN³eeb®eer mebK³ee (Deboepes)
4. YeejleeceO³es J³eeJemee³eele keÀce&®eejer iejpee
5. keÀle&J³es-efJeefMe<ì keÀe³ex p³eele keÀe³ee&®es mJe©He meceeefJe<ì Deensle.
6. Hee$elee-efuebie, Je³e, efJeMes<e MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe veweflekeÀ iegCe,
keÀewMeu³es, efJeMes<e meeOeves Je GHekeÀjCes, keÀeceieej OeesjCes DeeefCe keÀe³eos.
7. meeceev³e efMe#eCe, efJeMes<e ÒeefMe#eCee®eer DeeJeM³ekeÀlee MeeUsveer efouesues ÒeefMe#eCe, DevegYeJe
F.
8. J³eeJemee³eele efMejkeÀeJ³ee®³ee He×leer ë efJeMes<e jespeieej mebmLes®ee GHe³eesie
9. J³eeJemee³e efJeefMe<ì keÀewMeu³es ÒeeHle keÀje³euee ueeieCeeje JesU
10. ye{leer ë ye{leer®³ee mebOeer
11. keÀceeF&ë Heieej, meg©Jeeleer®ee Heieej, peemle keÀ©ve, DeefOelece Heieej Dee³eesie, ueeYeebMe,
YeÊes, JewÐeefkeÀ³e/megÆerleerue HeÀe³eos.
12. leemeëowefvekeÀ, meeHleeefnkeÀ, DeesJej ìeFce, Heeȳee, megìîee
13. jespeieeje®ee efve³eefceleHeCee – meeceev³e ceefnves, J³ekeÌle ceefnves, kebÀìeUJeeCes ceefnves, yebo
nesCes, ®eef¬eÀ³e yeskeÀejer.
14. Deejesi³e DeeefCe DeHeIeele IeelekeÀ (J³eeJemeeef³ekeÀ IeelekeÀ)
15. mebmLee-efve³eeskeÌles, keÀce&®eejer
16. jespeieeje®eer meeceev³e efþkeÀeCes.
 147

(ye) ceeieoMe&ve keWÀê Yesìer®ee DenJeeue (Report of the Guidance Centre

visit):

1) legcner Yesìermeeþer efveJe[uesu³ee ceeie&oMe&ve keWÀêe®ee ÒekeÀej DeesUKee cegbyeF&leerue keÀener

ceeie&oMe&ve keWÀêe®eer met®eer. –
• Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefCe Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve keWÀê (mesJee efvekesÀleve, vesmyeerle jes[, Heguee
peJeU Yee³eKeUe)
• J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve keWÀê (Òeew{ efMe#eCe meb®eeuekeÀ ye) keÌueye neTme, pe³eefnbo
ceneefJeÐeeue³eemeceesj, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ
• NIOS ®es Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&keÀ keWÀê
• keÀefuevee ke@ÀcHeme, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, IDOL ®es Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve keWÀê
• SNDT ®e®e&iesì ®es Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve keWÀê
• DeHebie efJeÐeeL³ee¥meeþer Mew#eefCekeÀ DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve keWÀê (MeejerefjkeÀ
efJekeÀueebiee®eer HesÀueesefMeHe, nepeerDeueer peJeU, JejUer)
• J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®es meb®eeueveeue³e (meskebÀ[jer efì®eme& ceneefJeÐeeue³ee
peJeU, cegbyeF& - 01)

2) YesìerHetJeea ÒemleeJevee efuene

De) ceeie&oMe&ve keWÀêe®eer mebkeÀuHevee DeeefCe DeLe&
ye) ceeie&oMe&ve keWÀêe®eer nslet
keÀ) ceeie&oMe&ve keWÀêe®eer DeeJeM³ekeÀlee
[) ceeie&oMe&ve keWÀêe®eer ÒekeÀej.

3) mLeUeuee Yesì Ðee, ÒeefOekeÀjCee®eer HejJeeveieer I³ee DeeefCe efvejer#eCee®eer veeWo

keÀje.
• efveJe[uesu³ee ceeie&oMe&ve keWÀêe®es JeCe&ve
• ceeie&oMe&ve keWÀêeceO³es GHeueyOe mesJee
• ¿ee Üejs mebkeÀefuele / efceUJeuesueer ceeefnleer
De) efvejer#eCe, ye) cegueeKeleer keÀ) ®e®ee&,
[) He$ekesÀ, ceeefnleerHe$ekesÀ DeeefCe Heesmìj

4) efve<keÀ<e& efuene
De) Yesìer®ee meejebMe ye) DeeHeues Jew³eeqkeÌlekeÀ DeO³e³eve DevegYeJe. keÀ) ceeie&oMe&ve
keWÀêeyeÎue DeeHeueer celes. [) ceeie&oMe&ve mesJee megOeejC³eemeeþer met®evee.

5) meboYe&met®eer efuene - HegmlekesÀ efve³elekeÀeefuekesÀ, Jele&ceeveHe$e JesyemeeF&ì,

jsef[Dees/otjoMe&veeJejerue keÀe³e&¬eÀce
 148

keÀ) efJeefJeVe #ecelee Demeuesu³ee (DeO³e³eve De#ece) efJeÐeeL³ee¥®³ee J³eeqkeÌle

DeY³eemee®ee DenJeeue. (Report Case Study of Differently Abled
Students)

DeO³e³eve De#ece efJeÐeeL³ee&®es veeJeë ............................... Je³eë ...............

MeeUe keÀe@uespe®es veeJeë ............................... F³eÊee / Jeie& ë....................
HeÊee ë..............................................................

DeO³e³eve De#ecelee ÒeceeCeHe$e (Certificate) ë ne@efmHeìue pesLes efJeÐeeL³ee¥®es cetu³eebkeÀve

Peeues DeeefCe ÒeceeCeHe$e efoues.
DeO³e³eve De#eceles®es efveoeve / cegu³eebkeÀve ë...............................
efou³ee iesuesu³ee meJeueleer ë- ...............................................................
J³ekeÌleer DeY³eeme DenJeeuee®ee DeejeKe[e ë- ...............................................
J³eeqkeÌle®ee efJekeÀeme ë ...............................
J³eeqkeÌleiele efJekeÀeme
• mebÒes<eCe #ecelee
• Deebleef¬eÀ³e e
• J³eeqkeÌleÊJe
• mJe ë J³eJemLeeHeve

MeejerjerkeÀ efJekeÀeme ë-
• TB®eer
• Jepeve
meeceev³e mJeemLe (MeeefjjerkeÀ mJeemL³e From P/Tr)

meeceeefpekeÀ efJekeÀemeë-
• ogmeN³eebMeer mebJeeo
• meeOeC³ee®eer #ecelee
• mebyebOe
• vesle=lJe / men³eesieosC³ee®es iegCe JewefMe<ìîes

Mew#eefCekeÀ efJekeÀemeë-
• Mew#eefCekeÀ mebHeeoves
• Mew#eefCekeÀ DeeJneves
• efveJe[ kesÀuesues efJe<e³e
• DeeJe[les efJe<e³e
• GHe³eesieele DeeCeuesuee Mew#eefCekeÀ DeeOeej.
 149

J³eeJemeeef³ekeÀ efJekeÀeme / DeekeÀeb#eeë-

• íbo
• keÀe³e& DevegYeJe / Smed.³et.Heer. [yu³et (SUPW) mebHeeove
• keÀe³e& DeekeÀeb#ee
• jespeieej efceUC³ee®eer #ecelee HeeleUer
• mebieCekeÀ keÀewMeu³es

J³eeqkeÌleMeer meeOeuesu³ee mebJeeoeves JeCe&ve ë- ...............................

J³eeqkeÌle®es efvejer#eCe ë- ...............................
efve<keÀ<e& ë- ...............................

[) i) ÒeceeefCekeÀ yegef×ceÊee ®ee®eC³eeb®es ÒeMeemeve (Familiarize with the

administration of standardized intelligence test):

1) yegef×ceÊee keÀmeesìîeeë

yegef×ceÊee ner SkeÀ peìerue ceeveefmekeÀ MeeqkeÌle Demetve meJe¥keÀ<e J³eeqkeÌleceÊJee®ee

iegCeOece& osKeerue Deens. yeg×erceÊes®eer HeeleUer vekeÌkeÀer keÀMeer þjJee³e®eer ns keÀe³e& ÖeWÀ®e
ceevemeMeem$e%e DeuÖesÀ[ yeervesì ¿eeves kesÀues. yeervesì®eer He×leer yeIetve mì@veHeÀ[& efJeÐeeHeerþe®³ee
ìjce@ve ¿eebveer mì@veHeÀ[&-yeervesì keÀmeesìer efJekeÀefmele kesÀueer. ner keÀmeesìer DecesefjkesÀceO³es leerme
Je<ee¥ntvener DeefOekeÀ keÀeU JeeHejueer peele Deens.

O³es³e ë S.Y.B.A ®³ee efJeÐeeL³ee¥®³ee ceeveefmekeÀ #eceles®es/yegef×ceÊes®es cetu³eebkeÀve

keÀjCes.
Òe³eesiekeÀlee& ë ............................................................
GHekeÀjCes ë [e@. veeHeÀ[s ¿eeb®eer DeMeeyoerkeÀ keÀmeesìer GÊej He$eefkeÀ, mìe@HeJee@®e Iebìe
mJe©He ë DeMeeeqyokeÀ mecetn, keÀeieo, Heseqvmeue

keÀe³e&He×Leer ë Òe³eesiekeÀlee& Jeiee&Meer peJeUerkeÀ meeOelees. Òe³eesiee®es O³es³e meebielees

DeeefCe l³ee®es meJeexÊece osC³ee®ee Òe³elve keÀjC³eeme efJeÐeeL³ee¥vee ÒeJe=Êe keÀjlees.
(Motivated the students to do their very best) GÊejHeef$ekesÀ®es efJelejCe
keÀjlees DeeefCe DeeJeM³ekeÀ peeiee Yeªve Ieslees. efJeÐeeL³ee¥vee keÀmeesìer Heef$ekeÀe GIe[ keÀª
vekeÀe DeeefCe l³eele keÀener efuent vekeÀe, ¿ee met®evee osTve keÀmeesìer Heef$ekesÀ®es efJelejCe keÀjlees.
keÀmeesìerceO³es 4 keÀmeesìîee ÒekeÀej Demetve, Òel³eskeÀ ÒekeÀejele 20 ÒeMve Deensle.

1) keÀmeesìer ÒekeÀej 1 Deens meceeve /Analogies ÒeMveebHewkeÀer IeìkeÀ (item)

DeeefCe ³eesi³e IeìkeÀ (item) Hee®e GÊejebceOeerue SkeÀ efveJe[uesu³ee ¿eeble leguevee keÀjCes.
³eesi³e GÊejeb®es ÒeefleefveefOelJe De, ye, keÀ, [, F ¿eebveer nesles. yejesyej GÊejeJej HegÀueer
ceejeJeer.
 150

2) keÀmeesìer 2 HeeCeer Òeefleefyebye keÀmeesìer ÒekeÀej ë Òel³eskeÀ IeìkeÀele (item) ceO³es

SkeÀ Deeke=Àefle meceeefJe<ìerle Demeles. Òe³eesieeL³ee¥ves Heeb®e He³ee&³eeletve peer Deeke=Àefle HeeCeer
ÒeleerefyebyeeMeer pegUles l³ee Deeke=Àefle®eer efveJe[ keÀjeJeer.

3) keÀmeesìer ÒekeÀej 3 ceeefuekeÀe keÀmeesìer ë ³esLes ®eej mebbyebefOele Deeke=Àefle ceeefuekeÀe

efou³ee peeleele. Òe³eesieL³ee&ves efouesu³ee ceeefuekesÀletve Deeke=Àefleleerue mebyebOe MeesOetve, efouesu³ee
Hee®e He³ee&³eebHewkeÀer keÀesCeleer Deeke=Àefle ceeefuekesÀleerue Heg{®eer Deeke=Àefle þjsue les efveJe[eJes.

4) ®ee®eCeer ÒekeÀej ®eej ë Jeefie&keÀjCe – Fles, Òel³eskeÀ IeìkeÀeble (item) 5

Deeke=Àefleb®ee meb®e Demelees. p³eele SkeÀ Deeke=Àefle ogmeN³eeHes#ee JesieUer Demeues. Òe³eesieeL³ee¥veer leer
JesieUer Deeke=Àleer efveJe[eJeer.

Jejerue ®ee®eC³ee megª keÀjC³eeDeieesoj, Òe³eesieeL³ee¥veer Òe³eesiekeÀl³ee&®³ee

ceeie&oMe&veeKeeueer Òel³eskeÀ ÒekeÀej®es 6 GpeUCeer ÒeMve mees[JeeJesle, mìe@HeJee@®e megª keÀjC³eele
³esles DeeefCe Òel³eskeÀ ®ee®eCeer ÒekeÀej 5 efceefveìebveer meceeHle keÀjC³eele ³eslees.

HeefjCeece ë efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®es yegef×ceÊee iegCeebkeÀ meebiet ve³es keÀejCe l³eebvee Demee
iewjmecepe Jne³e®ee mebYeJe Demelees. keÀer ne iegCeebkeÀ keÀe³ece mJe©Heer Deens. ne kesÀJeU SkeÀ
Òe³eesie Deens yegef×ceÊee Hejer#eCeemeeþer

Deelceefvejer#eCe ë

Mew#eefCekeÀ HeÀefueleeLe& ë

[) ii) DeefYeJe=Êeer ceeHeve (Attitudinal Scale):

DeefYeJe=Êeer keÀmeesìîeeë
 151

SKeeÐee J³eeqkeÌle®eer mLeeve efkebÀJee Jemleg Òeefle YeeJevee ÒeoMe&ve cnCepes®e DeefYeJe=Êeer
nes³e. J³eeqkeÌle®ee YetlekeÀeU DeeefCe Jele&ceevekeÀeU l³ee®eer DeefYeJe=Êeer þjJet MekeÀlees. DeefYeJe=Êeer
yeouet MekeÀlees DeeefCe l³ee®es ceeHeve meg×e nesT MekeÀles.

DeefYeJe=Êeer®es ceeHeve Òel³e#e efkebÀJee DeÒel³e#eHeCes kesÀues peeT MekeÀles.

ceevemeMeem$eeceO³es, Leme&mìesve ÞesCeer DeefYeJe=Êeer ceeHevee®eer Heefnues DeewHe®eeefjkeÀ leb$e

Deens. Oecee& Òeleer DeefYeJe=Êeer ceeHeveemeeþer u³egF&ve Leme&mìesve ¿eebveer 1928 meeueer ner ÞesCeer
efJekeÀefmele kesÀueer. ¿ee ÞesCeerle SKeeÐee cegÐee Òeefle efJeOeeves Demeleele DeeefCe Òel³eskeÀ efJeOeeveeuee
DebkeÀ cegu³es oMe&efJeleele keÀer les DevegkegÀue keÀer ÒeeflekegÀue Deens.

DeeCeKeerve SkeÀ DeefYeJe=Êeer oMe&efJeCeejer ÞesCeer cnCepes uee³ekeÌì&me ÞesCeer ner SkeÀ efÜOeǵefJe³e
ÞesCeer Demetve SkeÀe ìeskeÀekeÀ[tve Deefveef½ele efyebotceOetve efJe©× ìeskeÀekeÀ[s peeles. ¿ee leb$eele
osKeerue DeefYeJe=Êeer efJeOeeveeb®ee meb®e Demelees. Òe³eesieL³ee¥veer leer efJeOeeves ceev³e efkebÀJee Deceev³e les
oMe&JeeJes ueeieles.

SKeeÐee uee³ekeÌì&me ÞesCeer®es mJe©He Keeueerue ÒeceeCes Demeles.

1) HetCe&HeCes Demencele
2) Demencele
3) vekeÌkeÀer ceeefnle veener.
4) mencele
5) HetCe&HeCes mencele

O³es³e ë S.Y.B.A. ®³ee efJeÐeeL³ee¥®³ee DeO³eeHeve J³eJemee³e yeÎue®eer DeefYeJe=Êeer

Òe³eesiekeÀlee& ë
GHekeÀjCes ë uee³ekeÌì&me ÞesCeer.

mJe©He ë MeeeqyokeÀ mecetn, keÀeieo Hesvmeerue.

keÀe³e&He×leer ë Òe³eesiekeÀlee& Jeiee&Meer peJeUerkeÀ meeOelees. Òe³eesiee®es O³es³e meebielees

DeeefCe l³eeb®es meJeexÊece osC³ee®ee Òe³elve keÀjC³eeme efJeÐeeL³ee¥vee ÒeJe=Êee keÀjlees.
(Motivated the students to do their very best) keÀmeesìer Heef$ekesÀ®es efJelejCe
keÀjlees. DeeefCe keÀmeesìerleerue efJeOeeveebvee ceev³e/Deceev³e oMe&efJeCeeN³ee ÞesCeerle HetÀueer®eer KetCe
keÀje³euee meebielees.

HeefjCeece ë Òel³eskeÀ efJeOeeveeuee iegCe ÐeeJee DeeefCe iegCeeb®eer yesjerpe keÀjeJeer. ner yesjerpe
þjJeles keÀer DeefYeJe=Êeer ÒeeflekegÀue efkebÀJee DevegkegÀue Deens.
 152

Deelceefvejer#eCe ë

[) iii) mebHeeove keÀmeesìîee (Achievement Test):

keÀe³ee&®³ee meceeHleer veblej J³eeqkeÌle efkebÀJee mecetne®es ÒeeHle kesÀuesu³ee ³eMee®ee mlej
cnCepes mebHeeove nes³e. efJeÐeeL³ee¥®eer Meeues³e efJe<e³eeble keÀe³e& keÀje³e®eer HeeleUer peer l³ee®³ee
iegCeebÜejs ceeHeueer peeles, l³eeuee Mew#eefCekeÀ efkebÀJee Meeues³e mebHeeoveslee cnCeleele.

DeO³eeHeveecegUs J³eeqkeÌleves keÀener ceeefnleer mebHeeove kesÀueer efkebÀJee keÀener efJeefMe<ì

keÀewMeu³es Deelcemeele kesÀueer l³ee HeeleUer®es ceeHeve mebHeeove keÀmeesìer keÀjles. DeefYe³eesi³elee
keÀmeesìîee JeeeqkeÌleb®eer ÒeefMe#eCeeHetJeea®eer #ecelee ceeHeles lej mebHeeove keÀmeesìîee J³eeqkeÌle®eer
ÒeefMe#eCeeveblej®eer #ecelee ceeHeles. DeO³e³eve keÀeUeveblej SKeeÐee efJe<e³eeceO³es mebHeeove
kesÀuesu³ee DeO³e³evee®es ÒeceeCe DeeefCe iegCeJeÊee efveef½ele keÀjles.

mebHeeove keÀmeesìîeeb®es efJeefYeVe nslet Keeueerue ÒeceeCes Deensle.

1) SKeeÐee keÀesme& ceO³es meHeÀuelesmeeþer efJeÐeeL³ee&uee DeeJeM³ekeÀ HeeMJe&Yetceer Deens keÀer veener
l³ee®eer efveef½eleer keÀjC³eemeeþer.
2) DeO³e³eve meeefnl³e efJeÐeeL³ee&ves efkeÀleer ÒeceeCeele Deelcemeele kesÀues l³ee®eer efveef½eleer
keÀjC³eemeeþer
3) efJeÐeeL³ee¥®³ee efJeefMe<ì DeO³e³eve De[®eCeer efveef½ele keÀjC³eemeeþer
4) keÀesme& O³es³eebleHexÀ efJeÐeeL³ee¥®eer Òeieefle ceeHeveemeeþer.

Mew#eefCekeÀ mebHeeovelee Hejer#eCeemeeþer efMe#ekeÀ efveyebOe keÀmeesìîee Lees[ke̳eele GÊejs,

keÀmeesìîee DeeefCe Jemletefve<þ keÀmeesìîeeb®ee JeeHej keÀjlees. keÀener mebHeeove keÀmeesìîeeb®eer
GoenjCes Keeueerue Deensle. cesì^esHeesefueìve mebHeeove keÀmeesìer, mì@veHeÀes[& mebHeeove keÀmeesìer
F.

O³es³e ë SYBA efJeÐeeL³ee¥®eer Mew#eefCekeÀ mebHeeoveles®es cetu³eebkeÀve keÀjC³eemeeþer

Òe³eesiekeÀlee& ...........................................................
Òe³eesieeLeea .............................. Roll No.ë - ..................................
 153

GHekeÀJeCes ë Mew#eefCekeÀ mebHeeovelee keÀmeesìer, GÊej He$eefkeÀ, mìe@HeJee@®e, Iebìe.

mJe©He – MeeeqyokeÀ, mecetn, keÀeieo –Heseqvmeue

keÀe³e&He×leer – Òe³eesiekeÀlee& Jeiee&Meer peJeUerkeÀ meeOelees, Òe³eesiee®es O³es³e meebielees DeeefCe l³eeb®es
meJeexÊece osC³ee®ee Òe³elve keÀjC³eeme efJeÐeeL³ee&bvee ÒeJe=Êe keÀjlees. (Motivated the
students to do their very best) Òe³eesiekeÀlee& keÀmeesìîeeb®es efJelejCe keÀjlees DeeefCe
efJeÐeeL³ee¥vee Òel³eskeÀ ÒeMve mees[efJeC³ee®ee DeeefCe efjkeÀeceer peeiee YejC³ee®eer met®evee oslees.
efJeÐeeL³ee¥vee keÀmeesìer Heef$ekeÀe GIe[t vekeÀe DeeefCe l³eeJej keÀener ve efueefnC³ee®³ee met®evee
osTve keÀmeesìer Heef$ekesÀ®es efJeleJeCe keÀjlees.

Deelceefvejer#eCe ë

Mew#eefCekeÀ HeÀefueleeLe& ë

õõõõõõõõ