JEDNOFUNKCYJNE POCHODNE WĘGLOWODORÓW

ALKOHOLE

Alkohol – pochodna węglowodoru, w której grupa –OH przyłączona jest do tetraedrycznego atomu
węgla.

Podział alkoholi ze względu na rzędowość:

- I-rzędowe (np. metanol, etanol, propan-1-ol)

- II-rzędowe (np. propan-2-ol)

- III-rzędowe (2-metylopropan-2-ol)

Podział alkoholi ze względu na ilość grup hydroksylowych

- monohydroksylowe (jedna grupa -OH w cząsteczce)

- polihydroksylowe (dwie lub więcej grup w cząsteczce)

Odróżnianie alkoholi monohydroksylowych od polihydroksylowych: reakcja ze świeżo strąconym

Cu(OH)2. W przypadku alkoholi monohydroksylowych – brak zmian. W przypadku alkoholi
polihydroksylowych – osad roztwarza się i powstaje klarowny, szafirowoniebieski kompleks.

Podział alkoholi ze względu na właściwości chemiczne:

- nasycone

- nienasycone

- aromatyczne

Przykłady alkoholi i ich nazwy

Wzór półstrukturalny Nazwa systematyczna

Metanol
 Etanol

Propan-1-ol

Propan-2-ol

Butan-1-ol

Butan-2-ol

2-metylopropan-1-ol

2-metylopropan-2-ol

Propenol

Cykloheksanol

Fenylometanol

Etano-1,2-diol

Propano-1,2,3-triol

Właściwości fizyczne:

Związane z obecnością grupy/grup -OH.

Alkohole monohydroksylowe

Krótkie łańcuchy – cząsteczki polarne, występuje możliwość tworzenia wiązań wodorowych,

zarówno między cząsteczkami alkoholi, jak między cząsteczkami alkoholi i wody. Powoduje to
wyższe temperatury krzepnięcia i wrzenia, niż wynika to z masy cząsteczkowej. Ciecze, lotne, o
charakterystycznym zapachu. Wraz ze wzrostem długości łańcucha polarność maleje.

Metanol – lotna, bezbarwna ciecz o charakterystycznym zapachu, miesza się z wodą w dowolnym
stosunku. Toksyczny.

Etanol – lotna, bezbarwna ciecz o charakterystycznym zapachu, miesza się z wodą w dowolnym
stosunku.

Alkohole polihydroksylowe

Większa liczba grup -OH powoduje wzrost polarności oraz gęstości.

Propano-1,2,3-triol (gliceryna, glicerol) – gęsta, bezbarwna ciecz, o słodkim smaku, rozpuszczalna

w wodzie.

Właściwości chemiczne

Alkohole nie dysocjują – odczyn alkoholi i ich wodnych roztworów jest obojętny.

Reagują z metalami aktywnymi typu sód lub potas, tworząc alkoholany, np.

2CH3OH + 2Na = 2CH3ONa + H2

Alkoholany są związkami jonowymi, które dysocjują w wodzie na jony metali i aniony

alkoholanowe. Roztwory wodne alkoholanów ze względu na zjawisko hydrolizy wykazują odczyn
zasadowy.

CH3O– + H2O  CH3OH + OH–

Ulegają reakcjom z halogenowodorami (substytucja):

Ogólnie: R-OH + HX  R-X + H2O

Przykład: C2H5OH + HCl  C2H5Cl + H2O

Ulegają reakcjom eliminacji wody z utworzeniem alkenów:

Utlenianie alkoholi:

Utlenieniu ulegają alkohole I- i II-rzędowe.

Łagodne utlenienie zachodzi wobec tlenku miedzi(II) przy ogrzewaniu mieszaniny.

Łagodne utlenianie alkoholi I-rzędowych prowadzi do otrzymania aldehydów:

Łagodne utlenianie alkoholi II-rzędowych prowadzi do otrzymania ketonów:

Silne utlenienie alkoholi zachodzi wobec silnych utleniaczy, np. KMnO4 w środowisku H2SO4.

Silne utlenianie alkoholi I-rzędowych prowadzi do otrzymania kwasów karboksylowych:

5CH3CH2OH + 4KMnO4 + 6H2SO4 = 5CH3COOH + 4MnSO4 + 2K2SO4 + 11H2O

Silne utlenianie alkoholi II-rzędowych prowadzi do otrzymania mieszaniny kwasów

karboksylowych:

2CH3CHOHCH3 + 6KMnO4 + 9H2SO4 = HCOOH +CH3COOH + 6MnSO4 + 3K2SO4 + 14H2O

FENOLE

Fenole – związki, w których grupa OH jest przyłączona bezpośrednio do pierścienia

aromatycznego.

Benzenol
1-naftol

Właściwości fenoli na przykładzie benzenolu

Właściwości fizyczne: benzenol jest bezbarwnym ciałem stałym o charakterystycznym zapachu, w

zimniej wodzie słabo rozpuszczalne, w ciepłej wodzie jest dobrze rozpuszczalne, tworzy roztwory o
różowym zabarwieniu.

Właściwości chemiczne:

W wodzie ulega dysocjacji:

Odczyn wodnego roztworu benzenolu jest kwaśny  benzenol zachowuje się jak słaby kwas.

Reaguje z metalami aktywnymi tworząc fenolany:

Podobnie, jak alkoholany, fenolany są związkami jonowymi, ulegają dysocjacji oraz hydrolizie 
odczyn wodnego roztworu fenolanu jest zasadowy.

W odróżnieniu od alkoholi, fenole reagują z zasadami:

Benzenol ulega reakcji substytucji elektrofilowej. Grupa -OH jest podstawnikiem I-go rodzaju,
więc kolejny podstawnik zostaje podstawiony w pozycji orto- i para-. Ponadto, grupa -OH ma
działanie aktywujące pierścień, co czyni benzenol znacznie aktywniejszym, niż benzen. Można to
już stwierdzić za pomocą reakcji z zakwaszonym roztworem KMnO 4 lub w reakcji z wodą
bromową. Benzenol odbarwia oba roztwory (benzen tych roztworów nie odbarwia).

Ze względu na działanie grupy -OH reakcja nitrowania może przebiegać w następujący sposób:

Lub:
Bromowanie:

Lub

Wykrywanie fenoli – reakcja z roztworem FeCl 3. Po dodaniu roztworu FeCl3 do fenolu powstaje
ciemnofioletowy roztwór.

Otrzymywanie fenolu:
 ALDEHYDY I KETONY

Aldehydy oraz ketony należą do związków zawierających karbonylowy atom węgla, postaci:

Atom węgla opisuje hybrydyzacja sp2, ugrupowanie karbonylowe jest więc układem płaskim, kąt
między wiązaniami σ wynosi 120o. Powstaje wiązanie typu π między atomem węgla a atomem
tlenu poprzez boczne nakładanie niezhybrydyzowanych orbitali typu p.

Aldehyd: gdzie R – alkil lub aryl

Keton: gdzie R1, R2 – alkile lub aryle

Aldehydy nasycone:

HCHO metanal

CH3–CHO etanal

CH3–CH2–CHO propanal

butanal

2-metylopropanal

Aldehydy nienasycone: CH2=CH–CHO propenal

Aldehydy cykliczne: cykloheksanokarboaldehyd

Aldehydy aromatyczne: benzenokarboaldehyd

Ketony:
 propanon

butanon

pentan-2-on

pentan-3-on

3-metylobutanon

cykloheksanon

Nasycone aldehydy i ketony mają identyczny wzór sumaryczny  aldehydy i ketony są

wzajemnymi izomerami.

Właściwości fizyczne aldehydów:

Metanal – gaz, bezbarwny, rozpuszczalny w wodzie, o ostrym, nieprzyjemnym zapachu. 40%

roztwór metanalu nazywany jest formaliną.

Etanal – ciecz, rozpuszczalna w wodzie, bezbarwna, o charakterystycznym, nieprzyjemnym

zapachu.

Właściwości chemiczne aldehydów:

Nie ulegają dysocjacji – roztwory wodne aldehydów mają odczyn obojętny.

Posiadają właściwości redukujące – ulegają próbom Trommera i Tollensa.

Próba Trommera aldehydów:

R-CHO + 2Cu(OH)2 T R-COOH + Cu2O + 2H2O

Dla metanalu:

HCHO + 2Cu(OH)2 T HCOOH + Cu2O + 2H2O

Próba Tollensa aldehydów:

R–CHO + 2[Ag(NH3)2](OH) T R–COOH + 2Ag + 4NH3 + H2O

Lub w uproszczeniu:
R–CHO + Ag2O R–COOH + 2Ag

Dla metanalu:

R–CHO + 2[Ag(NH3)2](OH) T R–COOH + 2Ag + 4NH3 + H2O

Aldehydy ulegają kondensacji aldolowej. Reakcja zachodzi pod warunkiem, że przy węglu α
znajduje się atom wodoru.

Schemat kondensacji aldolowej:

Aldehydy można zredukować do alkoholi I-rzędowych:

Aldehydy tworzą hemiacetale (półacetale) i acetale:

Tworzenie hemiacetalu:

Tworzenie acetalu:

Aldehydy ulegają reakcji Cannizzaro - reakcji tej ulegają aldehydy z III-rzędowym atomem węgla
przy grupie aldehydowej lub aldehydy aromatyczne (czyli takie, które nie mają atomu wodoru przy
węglu α). Reakcja przebiega z zasadą, w wyniku czego powstaje sól kwasu karboksylowego i
alkohol:
Dla metanalu:

Metanal w stężonym roztworze wodnym ulega polimeryzacji:

Otrzymywanie aldehydów:

1) Łagodne utlenianie alkoholi I-rzędowych

2) Addycja wody do alkinów – warunek: wiązanie wielokrotne na początku łańcucha, addycja

zachodzi niezgodnie z regułą Markownikowa.

Właściwości ketonów na przykładzie propanonu:

Właściwości fizyczne: ciecz, bezbarwna, lotna, o charakterystycznym zapachu, rozpuszczalna w

rozpuszczalnikach polarnych i niepolarnych.

Właściwości chemiczne: nie dysocjuje (odczyn roztworu: obojętny), nie ulega próbie Trommera i
Tollensa  brak właściwości redukujących.

Ketony można zredukować do alkoholi II-rzędowych:

Ketony metylowe można wykryć za pomocą próby jodoformowej. Powstaje wówczas

nierozpuszczalny, żółty osad jodoformu, czyli trijodometanu. Przebieg próby jodoformowej dla
propanonu:
Otrzymywanie ketonów:3

1) Łagodne utlenianie alkoholi II-rzędowych

2) Addycja wody do alkinów (oprócz etynu)

KWASY KARBOKSYLOWE

Są to związki, w których do łańcucha lub pierścienia przyłączona jest grupa karboksylowa COOH:

Związki te mogą być nasycone, nienasycone lub aromatyczne. Przykłady:

kwas metanowy (kwas mrówkowy)

kwas etanowy (kwas octowy)

kwas propanowy (kwas propionowy)

kwas butanowy (kwas masłowy)

kwas 2-metylopropanowy (kwas α-metylopropionowy)

kwas propenowy

kwas cykloheksanokarboksylowy
 kwas benzenokarboksylowy (kwas benzoesowy)

Kwasy karboksylowe mogą również zawierać więcej niż jedną grupę karboksylową:

kwas etanodiowy (szczawiowy)

Właściwości fizyczne kwasów karboksylowych:

Kwas metanowy – ciecz, bezbarwna, o charakterystycznym, ostrym zapachu, miesza się z wodą.

Kwas etanowy – ciecz, bezbarwna, o charakterystycznym zapachu, miesza się z wodą.

Kwas stearynowy – białe ciało stałe, nierozpuszczalne w wodzie.

Kwas etanodiowy – bezbarwne ciało stałe, krystaliczne, rozpuszczalne w wodzie.

Kwas benzoesowy – krystaliczne, białe ciało stałe, słabo rozpuszczalne w wodzie

Właściwości:

Dysocjują w roztworach wodnych, są to kwasy słabe:

CH3COOH CH3COO– + H+

Zachowują się jak kwasy nieorganiczne:

– reagują z metalami:

2HCOOH + 2Na = 2HCOONa + H2

metanian sodu

– reagują z tlenkami metali:

CaO + 2CH3COOH = (CH3COO)2Ca + H2O

etanian wapnia

– reagują z zasadami:

NaOH + CH3COOH = CH3COONa + H2O

etanian sodu

Mydła: sole sodowe lub potasowe wyższych kwasów tłuszczowych. Otrzymywanie:

– zobojętnianie:

C15H31COOH + NaOH C15H31COONa + H2O

– zmydlanie tłuszczów:

Ulegają estryfikacji  Estry

Tworzenie chlorków kwasowych:

Chlorek kwasowy

Przykład:

Chlorek kwasu etanowego

Chlorki kwasowe w reakcji z alkoholami lub alkoholanami tworzą estry (alkoholiza):

W reakcji z amoniakiem tworzą amidy kwasowe (amonoliza):

ESTRY
 Są to związki o wzorze ogólnym:

Gdzie R, R1 – alkil lub aryl

Estry są otrzymywane głównie na drodze estryfikacji. Jest to reakcja kwasu karboksylowego z alkoholem
pod wpływem stężonego kwasu siarkowego(VI). Jest to reakcja typu kondensacji, w której ustala się
równowaga chemiczna. Prawo działania mas dla estryfikacji ma postać:

Kwas siarkowy(VI) używany jest tu jako katalizator i w celu przesunięcia stanu równowagi reakcji na
korzyść tworzenia estru (odbieranie wody).

Przykład:

Etanian metylu

Estry są wzajemnymi izomerami kwasów karboksylowych – mają wspólny wzór sumaryczny C nH2nO2:

C4H8O2

ESTRY KWASY KARBOKSYLOWE

Propanian metylu Kwas butanowy

Etanian etylu
Kwas 2-metylopropanowy
Metanian 1-propylu

Metanian 2-propylu

Inne metody otrzymywania estrów: alkoholiza chlorków kwasowych.

Reakcje estrów:

Ulegają hydrolizie kwasowej i zasadowej:

– hydroliza kwasowa (odwracalna)

– hydroliza zasadowa (nieodwracalna)

Ulegają amonolizie, co prowadzi do otrzymywania amidów kwasowych:

Ulegają alkoholizie, co prowadzi do otrzymywania innych estrów:

 AMIDY

Amidy są to związki o wzorze ogólnym:

, gdzie R – dowolny alkil lub aryl

Cząsteczki o powyższym wzorze przedstawiają amidy I-rzędowe. Przykłady amidów I-rzędowych:

metanoamid (formamid)

etanoamid (acetamid)

benzenokarboksyamid

Cząsteczki o wzorze:

To amidy II-rzędowe. Przykłady takich amidów i ich nazwy:

N-metylometanoamid

N-etyloetanoamid
 N-fenyloetanoamid

Cząsteczki o wzorze:

To amidy III-rzędowe. Przykłady takich amidów i ich nazwy:

N,N-dimetyloetanoamid

N-etylo-N-metylometanoamid

N-etylo-N-fenylometanoamid

Właściwości amidów:

Nie dysocjują

Ulegają hydrolizie kwasowej i zasadowej:

Hydroliza kwasowa prowadzi do otrzymania kwasu karboksylowego i soli amonowej.

Hydroliza zasadowa prowadzi do otrzymania soli kwasu karboksylowego i amoniaku.

Otrzymywanie amidów:

Amonoliza estrów:

Amonoliza chlorków kwasowych:

Ogrzewanie soli amonowych:

przykład: orzymywanie etanoamidu:

CH3COOH + NH3 CH3COONH4

CH3COONH4 CH3CONH2 + H2O

etanian amonu etanoamid

MOCZNIK

Mocznik jest diamidem kwasu węglowego:

Właściwości fizyczne: białe, krystaliczne ciało stałe, rozpuszczalne w wodzie, bezwonne.

Właściwości chemiczne:

Nie dysocjuje, ulega hydrolizie kwasowej, zasadowej:

Hydroliza kwasowa: (NH2)2C=O + H2SO4 + H2O CO2 + (NH4)2SO4

Hydroliza zasadowa: (NH2)2C=O + 2KOH 2NH3 + K2CO3

Ulega też hydrolizie enzymatycznej:

(NH2)2C=O + H2O 2NH3 + CO2

Ogrzewanie mocznika prowadzi do reakcji kondensacji, w wyniku której powstaje biuret:

Otrzymywanie mocznika:

CO2 + 2NH3 (NH2)2C=O + H2O

NH4CNO (NH2)2C=O

AMINY

Aminy można też potraktować jako organiczne pochodne amoniaku, w których co najmniej jeden z
atomów wodoru jest zastąpiony alkilem lub arylem.

Aminy można podzielić na I, II i III-rzędowe.

Aminy I-rzędowe: R–NH2

Przykłady amin I-rzędowych i ich nazwy systematyczne:

metyloamina lub metanoamina

etyloamina lub etanoamina

1-propyloamina lub propano-1-amina

2-propyloamina lub propano-2-amina

fenyloamina lub benzenoamina (anilina)

Aminy II-rzędowe:

Przykłady amin II-rzędowych i ich nazwy systematyczne:

N,N-dimetyloamina
 N-etylo-N-metyloamina

N-fenylo-N-metyloamina

Aminy III-rzędowe:

Przykłady amin III-rzędowych i ich nazwy systematyczne:

N,N,N-trimetyloamina

N-etylo-N,N-dimetyloamina

N-etylo-N-fenylo-N-metyloamina

N-fenylo-N,N-dimetyloamina

Właściwości amin:

Dysocjują:

Zasadowość amin związana jest z teorią Broensteda-Lowry’ego.

Porównanie zasadowości aniliny i amin alifatycznych względem amoniaku:

Sam amoniak jest zasadą w sensie Broensteda, ponieważ dysponuje wolną parą elektronową na
atomie azotu. Anilina jest słabszą zasadą od amoniaku, co wynika z obecności pierścienia
aromatycznego – pierścień „wyciąga” elektrony z atomu azotu, więc zasadowość aniliny jest
zmniejszona. Co do amin alifatycznych, mają one bardziej zasadowy charakter niż amoniak,
ponieważ alkile „wzmacniają” parę elektronową na atomie azotu.

Reagują z kwasami, tworząc sole amoniowe:

chlorowodorek metyloaminy

siarczan(VI) dietyloamoniowy

Sole te hydrolizują, dając odczyn kwaśny.

Otrzymywanie amin:

Anilina:

Lub:

Otrzymywanie amin alifatycznych:

Aminy I-rzędowe:

Lub:
R–X + 2NH3  R–NH2 + NH4X

Aminy II-rzędowe:

Lub:

R–X + R1–NH2 + NH3  R(R1)–NH + NH4X

Aminy III-rzędowe:

Lub:

R–X + R1(R2)–NH + NH3  R(R1)(R2)N + NH4X