116STD 2019 HAZIRAN - SAYFA 117-127 e-ISSN 2149 - 6595 Anadolu’da Kerpig Duvar Yapimi Yontemlerine Ait Bir Derleme Galismasi Tugba Dirican ‘Mokale Geis Tarihi: 17.05.2019 Dog. Dr. Ali Akin Akyol Yaya Kabul Tari: 21.05.2019 Ozet insanoglu tarih boyunca, yoga dogal cevreyi,intiyaclar dogrultusunda dizenlemis ve degistirmisti Konut taniminin temelinde bu caba gérilmektedir. Dogadoki diger tiim canlhlar gibi insan da digaridan gelebilecek saldin ya da tehlikelere karst korunma, savunma ve siginma ihtiyachissetmisti Bu ihtiyac, ilk olarak dogada ulagtiklan. magara, kovuk gibi yéntemlerle gidermislerdir. Avcik- toplaytalikla yasamilarin sirdiren insanlar Neoltik dénemde yerlesik hayata gecmislerdir. Béylece topragi ekip bicmeye baslamrs ve toprakla bog icinde bir yogam stirdirmiislerdir. Yerlesik hayata _gecmeleri ve kalici konutlan inga etmeye baslamalan beraberinde ilk mimari faaliyetleri getirmisti. Anadolu yarmmadasinda Kerpic kullaniminin bir ézeti niteliginde olan bu makalede amaclanan; Neolitik dénemde barinak olusturmak amaciyla kullanilan kerpic Konutlarin, gliniimtizde kullanilan yntemlerle hala benzerlk gésterdigi Konusuna bilgilendirmek ve sadece Anadolu yarimadasinda kullanilan yéntemler hakkinda bilgiler sunmaktr Anahtar Kelimeler: Kerpic, Duvar, Konut, Duvar Yopinu, Pise A STUDY ON ADOBE WALL CONSTRUCTION METHODS IN ANATOLIA Abstract In the history, mankind has organized, and changed the natural environment in which they live. This effort is seen on the basis of the definition of housing. Like all other living things in nature, man has felt the need for protection, defense and asylum in the face of attacks or threats from outside This need, firstly in nature, reached the cave, such as the cave. People living with hunting-gathering have been settled in the Neolithic period. Thus, they began to mow the land and live a life with the land, The fact that they started to live and build permanent houses brought with them the first architectural activites. In this article, which is a summary of the use of adobe in the Anatolian peninsula, it was aimed: The aim of this course is to provide information on the methods used in ‘Anatolian peninsula in order to inform about the mudbrick houses used to create shelter in the Neolithic period, Keywords: Adobe, Wall, House, Wall Construction, Pise Tugba Dirican, Haci Bayram Veli Universitesi, Giz Sanatlar Fokiltesi, Klar Varliklanmi Koruma Ana Bilim Doi Yuksek Lisans Ojrencts, Ankara, E-posta: tugbach Doc. Dr. Ali Akin Akyol, Hac Bayram Veli Universitesi, Gizel Sanatlar Fakilt Kilir VariKlanen Koruma ve Onarim Béliimi, Ankara. E-post: aliakinakyol @gmai.com gmail com 117Giris Kerpic; Saman ve yogun kil icerikli balcik/camur karigim olarak hazirlanip, elle sekillendirilerek ya da kaliplara dékillerek giineste kurutulan ve duvar érmek icin kullanilan bir harg tardidiir, Anadolu'da ilk dénemlerde kerpic yapllar genelde temeli olmadan, tastan temelli ya da tas désekli olarak insa edilmistir. Gatalhéyiik ve Hacilar'in neolitik dénem evleri, Can Hasan ve Aligar’in Kalkolitik dénem duvarlani hig tas kullanilmadan dogrudan balck kullanilarak yapilmislardir. Gogunlukla iyi bicimlendirilmis kerpic ya da ender de olsa bol saz, saman ve otla karistirilip ist liste yerlestirilmis, el biiyulkliigiinde balgik topaklan olarak karsimiza ikmaktadir. Tas temel kul- lanimi, tasin kolay temin edilmesi ile dogrudan ilgilidir. Tag ddsekli yapilan dist baltimlerinde balcik ya da kerpic kullanihp kullanilmadig ancak diizel- tilmis duvar déseginde, yikilma sonucu yapinin distiine yayilmis, duvarin dist bélimiind olusturan az ya da cok kalin, bicimsiz balck tabakalarina rastlandigi zaman anlasiImaktadir (Naumann, 1998:45). Kerpigten Ust yap1 katlarina nadiren rastlanmaktadir, Duvarlan birkag metre yiikselen cok katlh yapilara Gatalhéyiik ve Can Hasan'da rastlanmistir (Naumann, 1998:45). Kerpig duvarli yapi Pise yénteminin (Pisé; sekillendirilmeden sikistirlarak hazirlanan balgik) Karatas'ta kullanildigi ve bunlarin kerpic yerine kullanil- digi gériilmistiir (Mellink, 1969:25). Troya | déneminden dnceki dénemlerde, bu bélgede aga kitiikleri kul- lanilarak yapiimis, dis taraftan balcik siva ile sivanmis, kaba gekilde bicim- lendirilmis, dikdértgen planhi evler gériliirken, Troya | déneminde cubuk- larla kafes érgiisti olusturulup balgikla sivanarak yapilan evler gdriilmiistiir, Gatalhéyiik ve Hacilar'da bulunan Neolitik dénem evleri, Aligar ve Can Hasan'da Kalkolitik déneme ait ever hig tas kullanilmadan sadece balcikla yapilmislardir (Naumann, 1998:46). Kerpig yangin sonucu ya da yiiksek isi nedeniyle direng kazanmaya yetecek kadar sertlestiginde, bunlan diger kalintilar arasindan ayirt etmek kolay- lasmaktadir. Bofazkéy' de yangin gecirmis birkac bélgede, kalin duvarlar olmalarina ramen, kerpicin tamaminin yandigi tespit edilmistir. Ancak bu sekilde diizgiin yanmalan igin yanginin yeterli olup olmadigi, duvarlarin yapiimadan énce kerpiclerin firinlanup firinlanmadigi heniiz kesin olarak belirlenememistir. Bununla birlikte duvar malzemesi olarak kullanilan ma- teryalin kalintilan birbirine yapigmis toprakta dahi kendini gdsteren yangin izlerinin goriildigu, ayrica tuglalarin dig ylizeylerinde erimeler goriildiigi 118ve tiimiiyle yanmis tuglalarda derinlemesine yanmalar olduguna dair id- dialar bulunmaktadir (Naumann, 1998:45) Yangin sirasinda sertlegen duvarlarin giiniimiize kadar korundugu birkac amek, kerpig yapllar icin oldukca degerli veriler saglamistir. Duvarlann kerpicten mi ya da sikistinlarak hazirlanmis balck topaklarindan mi olus- turuldugu kolay ayirt edilebilir bir durum degildir. Pisé teknigiyle yapil- mis duvarlarin en belirgin érmegi Cerablus'da gériilmektedir (Naumann, 1998:46) Kerpig yeteri kadar balcik ve suyun temin edilebildigi durumlarda, evlerin yapilacagi alanlarda hazirlaniyordu. Balgik camurunun kitlesini gevset- mek, fiziksel baglayrciligini arttirmak ve katki maddelerinin birbirine tutun- malarini kuvvetlendirmek icin kiiller, seramik kap kiriklari, moloz parcalari, saman, kesilmis hayvan yemi, kiigik tas parcalari ve kum ekleniyordu. Kerpig harcinin hazirlanmas| isinin giiniimiizde de ayni teknikle yapildigi bilinmektedir. Kerpig camuru bir cukura doldurularak, dizerine su d6killir, hazirlanan karisim, onceden hazirlanarak islatiimis ahsap kaliplar icine dol- durulup, kaliplar s6killerek gineste kurumaya birakilr, Farkli bélgelerde tugla yapilan kerpig camuruna bitkisel parcalar da kanistinldigi gordilmiistir. Ancak simdiye kadar elde edilen veriler, bu bilginin kesinliginin saglanmasi icin yetersizdir. Anadolu'da ele gecen kerpic buluntularda, bitkisel kari- simlann sikea kullanildigi géze carpmaktadir. Anadolu'da tugla, mimari yapilarda énemli bir unsuru olusturmaktadir. Hazirlanan kerpig tuglalar, tastan dések olusturulmus duvarlarin enine gére hazirlanmislardr. Pisé Duvarlar Dallardan olusturulmus érgiiler ve dékme kerpig kullanilarak yapilmis duvarlardir. Bu teknikle duvar inga etmek icin kil kullanilmistir. Kilin cok islak ya da cok kuru olmamasi gerekmektedir, Hazirlanan camur ahsap plakalar ya da kaliplar icine dékilerek olusturuluyordu. Bu yéntem cok bilyiik alanlar ya da zemin désemesi yapilacak alanlar icin kullanilmaktaydh. Hazirlanan kaliplara dokiilen kerpic camuru, sikistinldiktan sonra kurumaya birakilyordu. Tam kuruma saglanarak istenilen sertlige ulagidiginda, kaliplar kuruyan duvann izerine yerlestirilip tekrar dokilayordu ve istenilen yulkseklige bu sekilde ulasilyordu (Fotograf-1). Uygulanan bu teknik giiniimiizdeki beton dokme teknigi ile benzerlik géstermektedir. Pisé teknigiyle yapilan duvarlar cok az sayida yapisal izler birakrnistir, Kazi 119caligmalan strasinda ayirt edilebilmesi oldukga zordur. Pisé duvar stiliyle Ipinar, Orhangazi yakinlarindaki iznik géld kiyllannda bulunan neolitik dénem yerlesiminin en erken evresi olan tabakasinda karsilasilmisti. Burada ele gecen kalintilar, duvarin zeminle birlestigi béliimii seklinde ele gecmistir. Yine bu bélgedeki en énemli kesif, dikey ahsap kaliplann yerlestirildigi yuvalardir (Cookckson, 2009:26). Bu yuvalar belirgin bicimde goriilmektedir. Tahta parcalan dikey bicimde bu yuvalara yerlestirilmis ya da tahtalara yuvalar acilmistir. Bu kaliplar dizerine dokiilen camur, duvara daha fazla saglamlik ve esneklik kazandirmistir, Dogru killi toprak cesidi kullaruldiginda, ikincil kosullan olusturan ahsap destekler de eklendiginde, istenilen yiikseklikte duvar olusturulabilmistir. Bu yéntem en az kerpi¢ tugla kullanimi kadar yaygin bir yontem olarak bilinmektedir (Coockson, 2009:26). Yalin Duvar Yapist Fotograf 1. Coockson, B. 2009 ze kadar korunarak ulasmay! basaran cok az sayida kerpi¢ duvar gorlilmektedir. Gatalhéyik, Hacilar, Beycesultan, Norguntepe, Acemhéyilk, Hacllar, Asiklihéyaik, Killtepe ve Yassihéyiik kazilarinda ortaya cikan kerpic duvarlar, yiikseklikleri iki metreyi gecen, hatili ya da hatilsiz kerpi¢ duvarlardir. Neolitik dénemde daha cok destek kullanilmadan yapilan kerpig duvarlar gérilmektedir ve duvar kalinliklan degiskenlik gastermektedir. Neolitik dénemin baginda tas temel olusturmadan direk topragin tizerine oturtularak olusturulan duvarlar gériliirken, Gec Neolitik donemde tagin kolay saglanabildigi bélgelerde, mutlaka tas désekli duvarlar yapildigi 120gériilmiistir (Naumann, 1998:92). Diger yandan Geg Kalkolitik déneme kadar uzanan Beycesultan'da tag temel gérlilmemektedir. Kerpicler yerlestirilme yéntemlerine gére incelendiginde az sayida émek arasinda Zincirli ve Bogazkéy'de ele gegen kalintllar ilk siradadir. Her iki yerlesimde de dértlii dizende tam ve yarim tuglalar kullanilarak duvar olusturulmustur (Fotograf 2-3) Ancak Zincirli’'de bulunandan farkl olarak daha diizensiz bir sistem ortaya Fotograf 2. Coockson, B. 2009 Fotograf 3. Coockson, B. 2009 121koymaktadir. Tuglalanin birlegme yerlerinin Uist Uste getirilmemeye caligildig gorlilmektedir. Ayrica duvar késeleri gibi béltimlerde bilincli olarak capraz 6rgii teknigi kullanildigi goruldir (Fotograf 4-5-6-7). Bunlarla birlikte kerpi¢ ve tag duvarlari arasinda fark gérlilmeyen Bogazkéy'de tag ve kerpi¢ duvanin birlestirildigi alanlar gorilmektedir (Naumann, 1998: 93) Fotograf 4. Coockson, B. 2009 (Sol Ustte) Fotograf 5. Coockson, B. 2009 (Sag Ustte) Fotograf 6. Coockson, B. 2009 (Sol Altta) Fotograf 7. Acun,S., Giirdal, E. 2003 (Sog Altta) Dévme Teknigi ile Yapilan Kerpi¢ Duvarlar Duvarin olusturulacagi alanin cevresi ahsap bir kalipla kapatilip, hazirlanan kerpig camuru kalibin yukarisindan icine doldurulup ardindan bir el aleti yardimiyla camur déviilerek sikistiniir. islem kademeli bicimde, duvar istenilen yukseklige ulasana kadar devam eder. Kullanilan kerpigcamurunun kil orant fazla ise tag parcalan, kum, saman, dal ve ot parcalarindan olusan organik katki maddeleri kanistirlarak kil orani diisiirdlebilir. Déviilerek stkistirilmasindan sonra, duvarin kalinligi yaklasik 7-8 cm’ ulagir. Dverek sikistirma islemi ortadan kégelere dogru yapilir (Fotograf-8) (Houben, vd 2003:204). 122Duvarda aralik yerinde dokme yonteminde kalip. (Fransada kullaniian 6rnek) 1 - Kalip kugagu 2- Kenar klavuz latast 3- Kama 4-Duvarkaliniiyn 6 - Destek beliteyen lata 7 - Gergi 5-SUrgali yan kama 8 - Tokmak Fotograf 8. Acun,S., Giirdal, E. 2003 (Sag Altta) Omurgali Kerpic Duvarlar Bu teknikte de dévme tekniginde oldugu gibi, olusturulacak duvanin i¢ ve dig kisimlarina kaliplar yerlestiilir, Ancak dévme tekniginden farkli bigimde yogun killi toprak kullanilir. Hazirlanmig kalibin enine ve dikine ahsap cubuklar yerlestirlir. Fotograf 9. Coockson, B. 2009 123Enine yerlestirilen cubuklar duvarin kalinligindan 2-3 cm daha kisa olur ve birbirlerine ince dallar ya da ipler ile baglanirlar (Fotograf-9). Ardindan balcik halindeki yogun killi camur ubuklann dzerine dékiildikten sonra dévilerek sikistinlir (Kémurcloglu, 1967: 65). Yatay ve Dikey Ahsap Destekli Kerpic Duvarlar Duvarin saglamligin arttinp, giiclendirmek amaciyla ahsap destekler kul- lanihyordu. Yapida herhangi bir sekilde bdlimlenme yoksa ahsap destekler sivanin tam altina saklanarak, gariiniimii etkilemeyecek bicimde gizleni- yordu. Tas dések iizerine tahta destekler yerlestiriliyor, kerpigle doldurul- maya basladiktan sonra duvar ytikselirken yatay tekrar destekler yerles- tirilerek yapillyordu. Bu sekilde hatilla destekleme sistemi giiniimiizde de goriilmektedir. Kerpig duvar ve yapinin temeli arasinda hatillarla wzgara sistemi olusturmak, duvarda olusabilecek ¢ékme, catlama gibi tehlikelerin oranint azaltmak icin de kullanillyordu. Derin temele sahip yaptlarla, iki ya da dig ira tas ddsekli temel olusturulmus yapilarda benzer 6zellik gériilmesi bu iddiay: dogrular niteliktedir. Izgara olusturarak driilen duvar sisteminin ézelligi sadece enine hatillar kullanilarak yapilmis olmalandir, Erken Tung GaB'na tarihlenen Alisar HéyUk'e ait bir hisar duvarinda enine ve boyuna dizilmis hatillar bu sisteme ait bir istisnayi olusturmaktadir. Bu hisar duva- rinda enine ve boyuna dizili hatillardan olusan izgara kalintilari ele gec- mistir. Beycesultan’da Erken Tung Cagi'na tarihlenen temel duvarlarinda karsilagilan izgara sisteminin, Aligar'da Hitit Cag'na tarihlenen donemde kullanildigt tespit edilmistir. Bogazkéy ‘de ise kerpicten yapildigi diginilen hisar duvarlarina ait herhangi bir kalintiya rastlanmamistr. Yapllarda ya da hisar duvarlarinda, duvarlarin alt kisimlarinda orthostatlar kullanilmissa, izgaralar bu taslarin dist kisimlarinin yiiksekliklerinde uygun bicimde yer- lestiriliyor ve aynt yénde uzunlamasina bir hatila baglanyordu. Hatil ise tek basina duran agac civilerle orthostatlara sabitleniyordu (Naumann, 1998:98). Ikinci binyilin basinda, duvarlarin icine dikmeler yerlestirilmeye baslamistir. Daha dnce tek ya da cift yénlii, distan yapilan duvar dikmele- rinin kokeninin, duvara bitisik dikmeler oldugunu bir kez daha ispatlamis olmaktadir. Bunun bir sonraki asamas! ise ¢ift ve arka arkaya, duvarin her iki yiiztine de konulan dikmelerdir. Bunlarda duvarin ortasinda ya da kdgelere yakin yerlere konumlandirilan dikmeler, 1-1,5 metre ara ile yerlestirilmis- lerdir (Fotograf 10) 124Fotograf 10. Coockson, B. 2009 Yapisal ve miihendislik olarak ileri gitmeyi saglamamis bu hatillarda tig ayn tir saptanmistr. Birincisinde dikmeler, dogrudan tas désekler Uzerine oturtulmus, ikincisinde dikmeler altina yuvalar enine surgi tahtasina otur- tulmus, digdinciistinde ise tas désegin sirti boyunca yerlestirilen dikmeler ka- laslar dzerine oturtulmuslardi. Bu dikmeler tavan yuksekligindeki kalaslarin taginmasini sallyorlardi. 30-40 cm kalinligindaki kerpi¢ duvarlarin tasima kapasitesini arttirmak icin ya da tavan yetersiz kaldiginda mukavemeti arttirmak icin bu kalaslarin dikilmesi gerekmekteydi. Duvarlarin saglamlastirilmast icin kullanilan ahgap destekler, zaman icinde yok oldugunda, yapilarin biryak bir yikima ugramalan kacinilmaz olmustur. Eski dénemlerde ahsap desteklerin bulundugu alanlar, duvarlarin en zayit noktalarindan sayilmaktadi. 125Kaynakca ‘Acun, S. Giirdal, E. (2003). Yenilenebilir Bir Malzeme: Kerpic ve Alcih Kerpic, Tiirkiye ‘Miihendislik Haberleri, Sayr:427 ‘Ahunbay, Z. (1996). Tarihi Gevre Koruma Ve Restorasyon, Yem Yayinlan, istanbul. Cookckson, B. C. (2010). “Living in Mud”, Ege Yayinlan, istanbul. Firat, M. (2016). Antik Gada Tas Duvar Igciligi,Tirk Eskicag Enstitiist Yaymnan, istanbul. Houben, H. Guillaud, H. (2003). Earth Construction "A Comprehensive Guide”, CRATerre- EAG, ITDG, Publishing, London, U.K. Kémiirciioglu, E. A. (1967). “Yopi Malzemesi Olarak Kerpic ve Kerpic ingaat Sistemleri” istanbul Teknik Universitesi Mimark Fakiiltesi, istanbul. Naumann, R. (1998). Eski Anadolu Mimarligi Turk Tarih Kurumu, Ankara. Sézen, M. (2012). "Anadolu'da Kirsal Mimarlik” Gekiil Vakfi yayinlan Staff. $. C. (2006). Adobe Conservation, “A preservation Handbook”, Comerstones Community Partnership, Texas, U.S.A. Vitruvius. (1993). Mimarlik Uzerine On Kitap. (cev. S. Given). Ankara: Sevki Vanh Mimarlk Vakfi Yayinlarn. Gérsel Kaynaklari ‘Acun, S. Giirdal, E. (2003). Yenilenebilir Bir Malzeme: Kerpic ve Algih Kerpic, Tiirkiye ‘Miihendislik Haberleri, Sayr:427 Cookckson, B. C.(2010). “Living in Mud”, Ege Yayinlari, istanbul. 126127