Professional Documents
Culture Documents
Türkmen Cadırı
Türkmen Cadırı
Öz
Abstract
Wood Cast: Turkmen Tent
Almost all of social groups that existed in this world, have tried to live
in tents in their social life. While some of these moving to stone houses in
109
2 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI
early stages, some have made this transition much later. The transition of
the Turkmens happened in mostly 20th century. Even though the transiti-
on in Turkmenistan Turkmens has begun after they were defeated by
Russians in early 20th century, Turkmensahra/Iranian Turkmens started
living in the stone houses after the events of 1924 when they were defea-
ted by King Reza Khan and after the fall of the first Turkmen republic.
Today, the Turkmen tents are used in shepherds pastures and vari-
ous ceremonies. They are still sporadically exist in Turkmenistan and
Turkmensahra.
This article is an overview of the history of the Turkmen tent, since the
Huns era. The architecture of Turkmen tent, elements of it, and the cera-
monies in which Turkmens set up tents.
This manuscript also refers to the similarities between the Turkmen
tents and the Huns.
Key words: Turkmen, Turkmen Tent, Turkmen Architecture, Turk-
mensahra.
Giriş
İnsanoğlunun ilk mimari eserleri çadırlarla başlamıştır. Hareketli sa-
vaş taktiği uygulayıp, sık sık yer değiştirmek zorunda olan kavimlerin,
güvenilir ve verimli topraklar bulmak için göçerek yaşamak zorunda olan
toplulukların kullandıkları, kurulup sökülen ve kolayca taşınabilen mes-
kenleri genel anlamda çadır olarak adlandırılmaktadır.
Araştırmalar sonucunda çadırların tarih öncesi devirlerde bile, insan-
ların mağaralarla aynı zamanda kullandıkları bir mesken türü olduğu
ortaya konmuştur.1
Dünyada varlığını gösteren toplulukların hemen hepsi toplumsal ha-
yatlarında çadırda yaşamayı denemişlerdir. Bunlardan bazıları erken dö-
nemlerde, çadırdan yeni taş evlerine geçerken, bazıları da bu geçişi geç
dönemlerde yapmışlardır. Bu geçiş Türkmenler arasında çoğunlukla 20.
yüzyılda gerçekleşmiştir. Türkmenistan Türkmenleri arasında çadırdan
taş evlere geçiş süreci, Ruslara yenilmelerinden sonra başladıysa da2,
Türkmensahra-İran Türkmenleri arasında 1924 olaylarından sonra, İran
Şahı Rıza Han’a yenilmelerinden ve ilk Türkmen Cumhuriyetinin düşme-
sinden sonra başlamıştır. Aslında, ondan önce de Türkmenler arasında
birkaç odalı mimariye sahip olan evler yapılmıştır, ama çok az sayıdadır.
Türkmensahra’da Hazar denizinin yakınındaki Kümüş Tepe şehrinde
bulunan iki katlı ağaç binalar, 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyılın başların-
da yapılan ağaç evlerinin en güzel örneklerindendir.
1 Türklerde Çadır, Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı Yayınları, s. 11, İstanbul, 1995.
2 Bkz. Abdolrahman Dieji, “İran Türkmenlerinin Dil ve Edebiyatına Genel Bir Bakış”, Türk
Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Bahar 2010, Sayı: 29, s. 36,
Ankara, 2011.
110
ABDURRAHMAN DEVECİ / AĞAÇ ÖY: TÜRKMEN ÇADIRI 3
3 Cenap Çürük-Ersin Çiçekçiler, Örnekleriyle Türk Çadırları, Askeri Müze Yayınları, s. 13,
İstanbul, 1983.
4 a.g.e., s. 3.
111
4 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI
Gerek Hun gerekse Göktürk devletinde bir şehri başkent edinerek sü-
rekli oturmak, savaş taktiği bakımından tehlikeli görülüyordu. Şehir dı-
şında bir ordugâhta her türlü baskına karşı hareketli ve dinamik bir şe-
kilde, savaşa hazır olmak gerekiyordu.5
Bütün İç Asya ve Orta Asya’yı siyasi bir birlik haline getiren Hunların
(M.Ö. 220-M.S. 216) sanatında Türk mimarisinin ilk gelişmiş örneklerini
oluşturan kurganlar ve çadırlar görülür.
Hun devrinde kurganlardan çıkarılan bazı malzemeler ve başka ipuç-
ları hareketli Türk topluluklarında yurt tipi çadırın, kolayca kurulup sö-
külebilen ve rahatlıkla bir yerden bir yere nakledilebilen bir mesken ola-
rak çok önemli bir yere sahip olduğunu gösterir. Yaylak-kışlak tarzına
uygun olarak sökülüp kurulabilen çadırların hayvanlarla taşındığı bilin-
diği gibi, tekerlekli araçlarla nakledildiğini gösteren örneklerin varlığı da
tespit edilmiştir.6
Çin tarihine ait belgelerde Göktürklerin arabalı otağlar kullandıkları
belirtilmektedir. Göktürkler olası bir Çin saldırısına karşı sürekli savaş
ve seferberlik halindeydiler.7
Türkler bir toprağı yurt edinmelerinde çeşitli kolaylıklar sağlayan ça-
dırdan yerleşik toplum yaşamına geçtikten sonra da kopmamışlardır.
Bugün Orta Asya şehirlerinde bahçeler içinde beton evlerle yan yana ku-
rulmuş çadırlar görülmektedir.
Geç dönemlerde çadır tiplerinin tümüne birden “alaçik” denildiği de
olmuştur. Ancak alaçik veya alaçık denilen çadırlar sadece kiler gibi kul-
lanılırdı. Bu çadırların derim kanatları iki yandan uzun dikdörtgen per-
deler oluşturacak şekilde yerleştirilir ve uğların yerleştirilmesiyle çatı bir
tonoz görünümünü alırdı.8
Hun devrinden itibaren tüm Türk dünyasında yaygın olarak kullanı-
lan çadır tipi “öy” (ağaç öy) veya “üy” diye anılan meskenlerdir. Türkme-
nistan’da beyaz keçeden yapılan çadırlara “ak öy, ag öy” keçeleri odun
isiyle karartılmış çadırlara ise “Kara, gara öy” denilirdi. Ak öyler misafir-
ler ve yeni evli çiftler için kurulurdu.
Kara çadır bugün Anadolu Yörüklerinin arasında da kurulur. Ancak
Kara çadır, kara öyle ister şekilde ister keçe türünde farklılık taşımakta-
dır. Anadolu’da yaşayan göçebe Yörükler arasında kullanılan çadır, keçi
kılından dokunmuş düzenli bir plan şeması göstermeyen çadır tipidir.9
Bu çadırlar silindirik bir şekil meydana getiren alt gövde ile bunun
üzerinde yer alan ve kubbeyi meydana getiren iki esas bölümden ibaret-
5 a.g.e., s. 15.
6 Yaşar Çoruhlu, Erken Devirde Türk Sanatı, Kabalıcı Yayınevi, s. 117, İstanbul, 2007.
7 Cenap Çürük-Ersin Çiçekçiler, a.g.e., s. 15.
8 Yaşar Çoruhlu, a.g.e., s. 55-56.
9 Türklerde Çadır, Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı Yayınları, s. 17.
112
ABDURRAHMAN DEVECİ / AĞAÇ ÖY: TÜRKMEN ÇADIRI 5
tir. Türkmen çadırının bilimsel literatürde bunların “yurt tipi çadır” veya
ak öy olarak adlandırıldığını görüyoruz. Bazen “keregü”, “derim evi”
(Anadolu) gibi terimler de söz konusu tipteki çadırları ifade etmek için
kullanılan isimlerdendir.10
Konumuz kapsamındaki çadırlar birbirine çapraz raptedilmiş aksam-
ların yan yana getirilmesiyle oluşan bir gövdeye sahiptirler. Bu gövdenin
üzerine tepedeki bir çemberle birbirlerine tutturulan eğik çubuklar (uk)
yerleştirilirdi. Ortadaki kısım ocak için bırakılıyor, daha sonra çadırın
üstü aşamalar halinde keçelerle kapatılıyordu. Bu keçeler kolonlarla
bağlanmaktaydı. Kapı ise, ahşap söve ve lentondan oluşan bir keçe ya da
halıyla kapatılmış bir giriş kısmında bulunuyordu.11
Hun devrinde kubbe şeklinde çatıya sahip “yurt” tipi çadırın varlığı
Çin kaynaklarından da anlaşılmaktadır. Ögel’e göre Çinliler Hunların
kubbeli çadırlarına “sonsuzluk, boşluk, kubbe, barınılacak yer” anlamın-
da Ch’iung-lu diyorlardı. Hunlarla uzun zaman birlikte yaşayan Wusun
hükümdarına gelin giden bir Çinli prensesin şiirinde de (M.Ö. 110-104)
“kırmızı yün kumaşlarla çevrilmiş kubbeli çadır”dan bahsedilmektedir.12
Büyük Hun Devleti kurulmadan hemen önce, proto-Hun kültürü ola-
rak değerlendirebileceğimiz Tagar kültürü devresinde Orta Yenisey’de ya-
ni kem Havzası’nda, Boyar mıntıkası petrogliflerinde M.Ö. VII.-VI. Yüzyıl-
ları tarihlenen bozkır yaşamını betimleyen sahnelerde gövdesi yuvarlak,
çatısı kubbe şeklinde çadır tasvirlerine rastlanmıştır (Resim 3).13 Kur-
ganlar, çadırlar ve yavaş yavaş ortaya çıkan diğer mimari unsurlar, son-
raki devirlerdeki Türk mimarisinin kaynaklarını oluşturmuştur. Hunlar
yaygın olarak keçeden yapılmış kubbeli çadırlar kullanıyorlardı.14
Orta Asya ve Ön Asya’dan bütün dünyaya yayılan kubbe mimarisi, ça-
dırdan gelmektedir. Mezopotamya’nın kubbeli evleri, Ön Asya’nın ve hatta
Anadolu’nun kümbetleri, kâgirden yapılmış bir Türk çadırı şeklindedir.15
Ağaç Öyün Genel Mimarisi:
Türkmen ağaç öyü iki kısma ayrılır. Tarimli büyük öye Ak Öy, Tarim-
siz olan küçük öye ise Göttikme denir.16 Göttikmeyi genelde çobanlar
kurarlar (Resim 2).
10 Yaşar Çoruhlu, Erken Devirde Türk Sanatı, Kabalıcı Yayınevi, s. 119, İstanbul, 2007; L.W.
Mackie-J. Thompson, Turkmen Tribal Carpets and Traditions, s. 43, Washington, 1980.
11 Yaşar Çoruhlu, Erken Devir Türk Sanatının ABC’si, s. 64-65.
12 Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş-Türklerde Ordu, Ordugah Otağ, Kültür ve Tu-
rizm Bakanlığı, s. 23, Ankara, 1984.
13 Nurettin Diyarbekirli, “İslamiyet’ten Önce Türk Sanatı”, Başlangıçtan Bugüne Türk Sana-
tı, s. 17, Ankara, 1993.
14 Cenap Çürük-Ersin Çiçekçiler, a.g.e., s. 13.
15 a.g.e., s. 11.
16 Aminollah Goli, Seyr-i Der Tarih-i Siyasî, İctimaî-ye Torkmanha, s. 307, Tahran, Enteşa-
rat-i Elm, 1987.
113
6 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI
17 Masume Karimian, “İran” Gazetesi, Sayı: 3625, 86/02/10 h.k. yıl, s. 11.
18 Asgar Asgari Hangah-Mohammad Şerif Kemali, a.g.e., s. 113.
19 Masume Karimian, “İran” Gazetesi, Sayı: 3625, 86/02/10 h.k. yıl, s. 11.
20 Asgar Asgari Hangah-Mohammad Şerif Kemali, a.g.e., s. 112.
21 http://huzur.8m.com/turkmen_cadr.html
114
ABDURRAHMAN DEVECİ / AĞAÇ ÖY: TÜRKMEN ÇADIRI 7
Sayısı çok olan ailede, dip, Tutı (Perde) adında olan birkaç bölüme ay-
rılır: Tutılar (Perdeler) uyku zamanı hazırlanır. Böyle bir ailede aile baş-
kanı uyumadan kimse uyumaz. Ondan sonra en büyük oğul kendi per-
desini çeker. Sonra sıra diğer aile üyelerindedir. Bir ağaç öyde anne baba
ile birlikte iki evlenmiş oğluyla gelinleri kalabilir. Ama aile üyeleri ondan
fazla olursa o zaman en büyük oğul için yeni ak öy yapılır. Bu oğlun evi
baba öyünün sağ tarafında yapılır, diğer oğulları ise solda ve sağda bir
sıra ve düzene uyarak ev yapmaya devam ederler, öyle ki sonunda baba
öyü tam ortada kalır.
22 http://hazyna.com/gadym-turkmen-ak-oyi.html
23 http://www.turkmenleri.com/modules/news/article.php?storyid=244, 14 Haz 2012.
24
Yaşar Çoruhlu, Erken Devirde Türk Sanatı, s. 121.
25 a.g.e., s. 122.
115
8 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI
26 http://hazyna.com/gadym-turkmen-ak-oyi.html
27 Nuretdin Diyarbekirli, İslamiyet’ten Önce Türk Sanatı, s. 49-50.
28 Yaşar Çoruhlu, a.g.e., s. 122; L.W. Mackie-J. Thompson, Turkmen Tribal Carpets and
Traditions, s. 50.
29 Tagi Purmend, “Aköy”, Sahra Gazeti, Türkmensahra-İran, No. 280, 1387. h., s. 4.
30 http://huzur.8m.com/turkmen_cadr.html.
31 Nuretdin Diyarbekirli, a.g.e., s. 50.
32 Yaşar Çoruhlu, Erken Devirde Türk Sanatı, s. 122; L.W. Mackie-J. Thompson, Turkmen
Tribal Carpets and Traditions, s. 50-51.
116
ABDURRAHMAN DEVECİ / AĞAÇ ÖY: TÜRKMEN ÇADIRI 9
117
10 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI
118
ABDURRAHMAN DEVECİ / AĞAÇ ÖY: TÜRKMEN ÇADIRI 11
119
12 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI
120
ABDURRAHMAN DEVECİ / AĞAÇ ÖY: TÜRKMEN ÇADIRI 13
Sonuç:
121
14 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI
Kaynaklar
İnternet Taramaları:
http://huzur.8m.com/turkmen_cadr.html
http://hazyna.com/gadym-turkmen-ak-oyi.html
http://www.turkmenleri.com/modules/news/article.php?storyid=244,
14 Haz 2012.
http://hazyna.com/gadym-turkmen-ak-oyi.html
122
ABDURRAHMAN DEVECİ / AĞAÇ ÖY: TÜRKMEN ÇADIRI 15
Resim 1: Türkmensahra-İran, Aktokay Köyü, Büyük klasik Türkmen şairi Mahtumkulu Fıragı’nın yıldönümü töreni
(Fotoğraf: Abdurrahman DEVECİ)
123
16 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI
Çizim 1: A. Orta Direk - B. Tüynük (Düğnük) - C. Uk Guşak - D. Uk çubukları - E. Bil yüp (Bel kuşak) - F. Tarim ve uk bağlantısı - G. Tarim-
H. Çagarık yüp - I. Düp yüp (Ayak ipi), (Yaşar Çoruhlu, Erken Devir Türk Sanatının ABC’si)
Resim 3: Tagar devrine ait (MÖ VII. Yüzyıl) Boyar petrogliflerinde bulunan çadır tasvirleri
(Yaşar Çoruhlu, “Erken Devirde Türk Sanatı”; N. Diyarbekirli, 1993)
124