WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII.

HISTORIA I WSPÓŁCZESNOŚĆ
WYKŁAD 8

CZEGO UCZĄ NAS ZWIERZĘTA?

Cele badań nad zwierzętami:
✗ ogólne prawa zachowania – behawioryzm (liczono, że zachowania zwierząt w jakimś
stopniu będą usprawiedliwiać zachowania ludzi)
✗ psychologia (zachowanie) zwierząt – interesują nas zwierzęta jako takie, bez wysuwania
wniosków na temat ludzi
✗ etologia – nauka o zachowaniu zwierząt (Konrad Lorenz, Niko Tinderbeg)
✗ wnioski dotyczące ludzi
✗ ewolucyjna ciągłość/nieciągłość – interesuje nas, jak powstał homo sapiens, jakie
etapy rozwoju można wyróżnić, jakie są prawidłowości tego rozwoju?
✗ czy umysł ludzki jest unikalny? czy umysł taki jak ludzki istnieje u zwierząt?

BLISCY KUZYNI
Jakie zwierzęta są aktualnie najczęściej badane w kontekście podobieństwa do ludzkiego umysłu?
(prymaty, czyli naczelne)
✗ szympans zwyczajny
✗ szympans karłowaty, czyli bonobo
✗ rezus, czyli makak królewski
Jakie aspekty zachowania małp badamy?
✗ inteligencję – czy inteligencja ludzka jest porównywalna do szympansa? jak szympans
wypadłby w testach inteligencji?
✗ procesy poznawcze – rozwiązywanie problemów, myślenie, pamięć, możliwości językowe
✗ mózg
✗ zachowania społeczne – np. szympans zwyczajny ma strukturę hierarchiczną z samcem alfa
na czele, a szympans karłowaty ma „demokrację” i równość społeczną
✗ oszustwa, kłamstwa – kłamanie wymaga wyrafinowanych procesów poznawczych, by
intencjonalnie wprowadzić do czyjegoś umysłu pewne fałszywe treści, trzeba wiedzieć, co
dzieję się w umyśle osoby okłamywanej
✗ seks, związki, rodzina – np. u szympansa karłowatego seks jest uprawiany rekreacyjnie, jest
sposobem rozwiązywania konfliktów

AKTUALIZACJA PAMIĘCI ROBOCZEJ (WORKING MEMORY UPDATING)

Eksperyment dotyczący zawartości pamięci roboczej (gdy człowiek ma w umyśle pewien stan
rzeczy, to ten stan rzeczy może szybko się zmienić i trzeba pamiętać, co było kilkanaście sekund
wcześniej, tyle ile trzeba, by zrozumieć sens, by na końcu wymazać i powtórzyć czynność; np.
mowa – żeby zrozumieć sens zdania, trzeba w pamięci przetrzymać czyjeś słowa przez parenaście
sekund).
Przebieg eksperymentu:
1. Pokazuje się szympansowi przekąski w schowkach.
2. Prezentuje się mu położenie przekąsek.
3. Pojawia się przesłona uniemożliwiająca widoczność.
4. Zwierzę wskazuje, z którego schowka chce dostać przekąskę.
5. Ponownie pojawia się przesłona.
6. Kolejna próba.
7. Zadanie adaptacyjne o wzrastającym poziomie trudności.
Wnioski:
Na 13 badanych szympansów, średnia ilość pamiętanych elementów wynosi 4 (jak u ludzi),
maksymalna 7.
TEST WZROKOWO-PRZESTRZENNEJ PAMIĘCI ROBOCZEJ (TEST CORSIEGO)
Test pukania blokami Corsiego to test psychologiczny oceniający wzrokowo-przestrzenną
krótkotrwałą pamięć roboczą. Polega na naśladowaniu badacza, który stuka w sekwencję do
dziewięciu identycznych bloków oddzielonych przestrzennie. Sekwencja zaczyna się w prosty
sposób, zwykle przy użyciu dwóch bloków, ale staje się bardziej złożona. Badanie trwa aż do
popełnienia błędu. Liczba ta jest znana jako rozpiętość Corsi i średnia wynosi około 5-6 dla
normalnych ludzi.
Szympansy radzą sobie lepiej, niż ludzie.

CZY BONOBO PRZYJAŹNIĄ SIĘ Z PODOBNYMI SOBIE OSOBNIKAMI (JAK

LUDZIE)?

a) towarzyskość – skłonność do nawiązywania relacji z

drugą osobą
b) otwartość – otwartość na doświadczenia, ciekawość
c) śmiałość – brak lęku
d) aktywność – temperamentalny poziom aktywności
jako takiej (ilość ruchów, aktywność fizyczna)

X różnica cech
Y wartość relacji

INNE WAŻNE GATUNKI

✗ szczur laboratoryjny
✗ gołąb (ptaki to odległa od nas ewolucyjna kategoria, bo w żadnym stopniu od nich nie
pochodzimy)
✗ pies – głównie eksperymenty z uczeniem się (pies Pawłowa)

PRZESĄDY U GOŁĘBI
1. Przegładzano gołębie.
2. Wydawano pokarm bez związku z tym, co ptak aktualnie robi.
3. Utrwalano „dziwaczne” reakcje gołębi (czyli np. jak ptak stał na jednej nodze).
Jak to funkcjonuje u ludzi?
✗ przesądy wspólne – transmisja kulturowa
✗ przesądy indywidualne – np. Kazimierz Górski (trener) nie golił się przed meczem, bo raz
się nie ogolił i udało się wygrać, a więc w razie czego przestał się golić przed meczami
RAKIETA STEROWANA GOŁĘBIEM
Skinner w czasie II wojny światowej pracował nad pociskiem sterowanym przez gołębie. Gołębie
nauczone, by dziobać w miejsce, gdzie na monitorze jest okręt, wkładano do rakiet z pociskami.
Kiedy okręt znajdował się na wprost pocisku, gołębie dziobały w środek monitora i rakieta leciała
prosto. A jeśli dziobały obok środka, rakieta zakręcała.

GATUNKI UDOMOWIONE
✗ pies
✗ kot
✗ koń
Im większy wskaźnik encefalizacji (wskazuje ile razy większy lub mniejszy jest przeciętny mózg
osobnika danego gatunku od mózgu, jakiego należy się spodziewać u zwierzęcia o rozmiarach
typowych dla tego gatunku), tym bardziej inteligentny gatunek.

JAK OCENIAĆ OSOBOWOŚĆ ZWIERZĄT? - OSOBOWOŚĆ KONI

W swojej strukturze osobowość koni jest podobna do ludzkiej. Osobowość konia opisuje sześć
cech:
✗ dominujący
✗ lękliwy
✗ pobudliwy
✗ ochraniający
✗ uspołeczniony
✗ przejawiający ciekawość
Koń jest zwierzęciem bardzo silnym, a jednocześnie bardzo wrażliwym – poziom neurotyzmu jest
wysoki. Koń nie jest drapieżnikiem, więc cecha lękliwości jest wysoko rozwinięta (w związku z
gotowością do ucieczki).

WIELKA PIĄTKA
Wielka Piątka to teoria cech osobowości. Teoria ta przyjmuje, że osobowość człowieka składa się z
pięciu głównych składowych, których natężenie możemy opisać na skali. Ze względu na pięć
podstawowych obszarów Wielka Piątka znana jest również jako Pięcioczynnikowy Model
Osobowości.
Główne składowe:
✗ ekstrawersja
✗ otwartość na doświadczenie
✗ emocjonalność
✗ sumienność
✗ ugodowość

GATUNKI „SPECJALNE”
✗ delfin – komunikacja
✗ słoń – altruizm
✗ kruk – zachowania narzędziowe (potrafią używać narzędzi)

KONSTRUOWANIE NARZĘDZI PRZEZ KRUKI

W pudełku leży larwa. Ptak musi sam dojść do tego, jak
otworzyć pudełko i wyciągnąć larwę.
KRUKI WYBIERAJĄ NARZĘDZIE ZAMIAST JEDZENIA
A Token wymienny na narzędzie, zamiast
jedzenia.
B Człowiek proponuje krukowi jedzenie lub
token – kruk wybiera token, bo wie, że może
za niego w przyszłości „kupić” narzędzie.

SAMOŚWIADOMOŚĆ – TEST LUSTRA

Zwierzęciu znaczymy czerwonym flamastrem kropkę na
czole, gdy śpi (żeby nie pamiętało dotyku). Gdy się budzi,
podajemy mu lustro. Jeśli próbuje kropkę zmazać, znaczy
to, że zwierzę jest świadome, że to ono samo odbija się w
lustrze.
Kto zdaje test lustra?
✗ pies – NIE
✗ kot – NIE
✗ szympans – TAK
✗ delfin – TAK
✗ dwuletnie dziecko – TAK
✗ słoń – TAK? (niekiedy, niektóre)
✗ sroka - ?

CO TO JEST ETYKA? CO TO JEST MORALNOŚĆ?

etyka – nauka o moralności
etyka opisowa – nauka empiryczna, np. etyka psychologów, psychologa moralności, czyli o
zachowaniach ludzi i dlaczego zachowują się tak, a nie inaczej
etyka normatywna – rozważania na temat tego, co jest dobre, a co złe; kształtowanie kodeksów
etycznych; deontologia – nauka o powinnościach

ETYKA ZAWODÓW PSYCHOLOGICZNYCH

etyka ogólna a etyka psychologów – czy nie wystarczy etyka ogólna? czy potrzebna jest osobna
etyka dla drukarzy, śmieciarzy, portierów?
Etyka psychologów próbuje uszczegółowić etykę ogólną w sposób charakterystyczny dla
wykonywanego zawodu.

ETYKA ZAWODOWA JEST POTRZEBNA

zawody podwyższonego ryzyka etycznego – lekarz, prawnik, duchowny, nauczyciel, dziennikarz,
polityk, psychologa
norma ogólna a jej szczegółowe stosowanie – np. nie zabijaj: w wojsku, policji, medycynie; nie
kłam: nigdy i w żadnej sprawie?
Normy moralne zależą od:
✗ kontekstu sytuacyjnego
✗ kontekstu interpersonalnego
 ✗ innych norm (konflikt wartości) – ludzie nie mieliby problemów z moralnością, gdyby nie
było konfliktów wartości, bo nie mamy problemu z wybraniem między dobrem a złem –
problem pojawia się w wyborze między złem a mniejszym złem.
Czy można ukraść lekarstwo dla chorej matki, jeśli nie ma się pieniędzy na to lekarstwo?
Czy to będzie dobre czy złe? - wygrywa wartość, którą uważamy za wyższą, jednak dla
niektórych wygrać zdrowie, a u innych pieniądze
Etyka zawodowa jest konieczna, aby dać profesjonaliście w miarę jasne wskazówki postępowania
w sytuacji złożonej i stresującej oraz aby go nie pozbawić bezbronnym na wypadek oskarżeń i
roszczeń.

RELATYWIZM ETYCZNY
W wersji mocnej dobro lub zło jest kwestią względną zależną od umów społecznych i osobistych
osądów (sumienie?).
W wersji słabej dobro lub zło jest bezwzględne, ale norma postępowania jest względna – pojawia
się konflikt wartości (mniejsze zło, większe dobro).

UTYLITARYZM ETYCZNY
Liczą się skutki naszych działań, a nie normy abstrakcyjne. Dobre jest to, co użyteczne (ale nie w
sensie „samolubne”).
Co jest użyteczne?
✗ działanie jest moralnie dopuszczalne (≈ dobre), jeśli suma netto skutków pozytywnych i
negatywnych jest większa, niż w przypadku działania alternatywnego
✗ decyzje utylitarne a decyzje deontologiczne
✗ czy odbierzesz życie jednej osobie, aby uratować pięć?
✗ czy złamiesz tajemnicę zawodową, aby uchronić dziecko?

ETYKA BADAŃ
✗ unikanie szkód fizycznych – szczególnie w trakcie badań nad zwierzętami lub z
wykorzystaniem różnych substancji
alkohol jednorazowo w dużej dawce osłabia proces hamowania, zaburza proces utrwalania
wspomnień, utrudnia przypominanie, alkohol przyjmowany często i w dużych dawkach
prowadzi do demencji, ALE jednorazowo może być zbawienny – problem polega na tym, że
człowiek nie zna umiaru i trudno mu pozostać przy pojedynczej, małej dawce
✗ unikanie szkód duchowych
✗ wyzwalanie negatywnych emocji – celowe wyzwolenie np. poprzez obrazki, które są
nacechowane emocjami
✗ agresja – badania Bandura, Ross&Ross na temat uczenia się dzieci agresywnych
zachowań na podstawie widoku agresywnych osób dorosłych; pytanie czy wolno im
było eksponować dzieci przedszkolne na agresję?
✗ poczucie niekompetencji – celowo daje się ludziom testy nierozwiązywalne,
zmienną zależną jest czas rozwiązywania zadania; poziom kompetencji maleje z
ilością czasu spędzonego nad rozwiązywaniem zadania bez rozwiązania
✗ obniżona samoocena
✗ okłamywanie osób badanych – nie możemy powiedzieć człowiekowi, że
prowadzimy badania na temat np. kłamania i kłamstwa, bo znacząco zmieni swoje
zachowanie
✗ „odkładamanie” (debriefing) – osobom badanym wyjawia się prawdę, że były
manipulowani, by uzyskać obiektywny wynik; ryzykowne etycznie, bo rodzi się
nieufność wobec psychologów
EKSPERYMENT MILGRAMA
Ludzie, na polecenie badacza, aplikują szok elektryczny osobie popełniającej błędy.
Ze względów etycznych przez długi czas nie wykonywano tego eksperymentu, ale w ostatnich
latach zreplikowano go dwa razy.
Jak uniknąć ryzyka etycznego (bez kłamania)?
✗ symulacja - „wyobraź sobie, że ____, co byś zrobił/a?”
takie badanie słabo się replikuje, bo hipotetyczne ludzkie decyzje niewiele mają wspólnego
z faktycznymi
✗ wirtualna rzeczywistość
takie badanie lepiej się replikuje

ETYKA BADAŃ
✗ podejmowanie „niebezpiecznych” tematów, np. kontrola zachowań, konformizm
czy wiedza może być niebezpieczna?
✗ publikowanie „niebezpiecznych” wyników
czy wolno zataić wynik?
✗ fałszowanie wyników, „poprawianie” wyników, plagiat, autoplagiat – czy badaczowi wolno
powielać to samo w różnych kwestiach?
✗ współautorstwo
✗ kto jest autorem pracy zespołowej?
✗ kto jest głównym autorem?
✗ współautorstwo promotorów
✗ łatanie wyników wiedzą potoczną – trzeba umieć powiedzieć „nie wiem”
✗ wybór tematu – wygodnictwo, np. „darmowe” zmienne niezależne (płeć)
✗ pogoń za wynikiem, brak replikacji, powstrzymanie się od publikacji

ETYKA ZASTOSOWAŃ PSYCHOLOGII

Po pierwsze nie szkodzić, ale terapia często na początku pogarsza dobrostan (jest jak usuwanie
drzazgi, co jest bolesne).
Komu służymy – jednostce czy instytucji?
✗ pracownikowi czy pracodawcy?
✗ sprawiedliiwości czy podsądnemu?
✗ konsumentowi czy agencji reklamowej?
✗ policja, wojsko, więzienie

RELACJA PSYCHOLOG-KLIENT
Relacja: wyższości, niższości, partnerska?
✗ wyraźny podział ról
✗ nie fraternizować się
✗ powinien pobierać honorarium (czyści relacje)
zaspokajanie własnych potrzeb emocjonalnych
wykraczanie poza kompetencje (interwencje, załatwianie pracy itp.)
związki osobiste z klientem

TAJEMNICA ZAWODOWA
Jest względna czy bezwzględna?
Jeśli względna, to co decyduje? Drastyczność przypadku? Adresat ujawnianej tajemnicy? (np.
rodzic, nauczyciel, pracodawca)
Kto może zwolnić z tajemnicy?

KTÓRA STRONA KONFLIKTU JEST SŁABSZA?

przełożony – podwładny, oficer – żołnierz, pacjent – rodzina
PSYCHOLOG W MEDIACH
Czy powinien odmówić?
Czy ma odpowiadać na wszelkie pytania? (np. dlaczego w tym karnawale są modne tańce
latynoamerykańskie?)
Jak daleko może się posunąć w uproszczeniach?
Jak sobie radzić z własną próżnością?

WIEDZA PSYCHOLOGICZNA A POTOCZNA

Trzeba wyraźnie odróżniać jedno od drugiego
Trzeba umieć powiedzieć „nie wiem”
Czy można „łatać”?
Kiedy trzeba odmówić działania?