GS. PHAN DAI DOAN LANG XA VIET RAM MOT SO VAN DE KINH TE-VAN HOA-XA HOI YY NHA XUAT BAN CHINH TRI QUOC GIAVI. TH] TU - HIEN TUQNG"DO THI HOA" NONG THON (Qua tw liéu khao sat tai tinh Binh Dinh) Tw da&t Quang Nam tré vao thuéng xudt hién nhiing tu diém kinh té - x4 héi ndm rai rac trén hdu hét dia ban cha cAc tinh. D6 1A nhiing thi tt hién dai. Hién nay quy md ca thi tt ngay cAng dude mé réng. Trong van kién "Chién loc 6n dinh va phat trién kinh té- xa hdi dén ndém 2000" dude théng qua tai Dai héi lan thd VII cia Dang ciing néu lén van dé xy dung cae thi tt bén canh cac thi tran, thi x4, thanh phé. Nhu vay, thi ta da tré thanh van dé cé ¥ nghia chién luge déi véi sy phat trién kinh té - x4 h6i d nuéc ta. Tuy nhién, cho dén nay viéc nghién cttu thi tt - cA vé lich stt cing nhu hién dai - chua duge chu ¥ ddy du. Trong mét sé bai viét cia ching t6i vA cla c&c tac gid khe, c6 nhac qua dén thi ti, nhung viéc di sau tim hiéu van dé nay thi hau nhu chua cé mét chuyén khdao nao. Dua vao két qua khao sat thuc té 6 mét sO thi ti, cha yéu 1a cae thi tt trén dia ban tinh Binh Dinh, ching téi hy vong gop phan lam ro van dé nay. * -__ fe *, Bai nay viét chung véi TS. Va Now Quan, khoa Lich sti, Dai hoc Khoa hoe Xa héi va Nhan van, Dai hoc Quéc gia, Ha Néi. 87Lanh thé duge goi 1a Dang Trong truéc kia 1A dia ban tén tai cha thi tt. Viée khai thac quy mé lén noi day cia ngudi Viét chi bat ddu trong qua trinh md réng lanh thé vé phia nam, dac biét 14 tt khi Nguyén Hoang vao tran tri xtt Thuan - Quang xdy dung thé luc cat ct cua cac chia Nguyén 6 Dang Trong. Diéu kién tu nhién 6 day lai c6 nhiéu thuan gi (dat dai mau mé, ru6ng dat nhiéu... ) lam ced sé cho viéc phat trién manh mé kinh té néng nghiép va cing véi né 1a cae nganh kinh té khac. Thém vao do, nhiing ly do chinh tri (chinh séch nha nuéc, su can thiép ca thiét ché chuyén ché) khéng nhiing khéng can tré ma trai lai cén cé nhiing tac déng thuan chiéu gép phan day manh su phat trién cia ché d6 tu hiiu rudng dat (chinh sach khuyén khich khan hoang lap thanh rudng tu) da tao nén mot trong nhiing tién dé cho su mé réng ctia kinh té hang hoa. Mét co ché tu nhién - chinh tri cd phan cdi md nhu vay d4 gép phan thic day san xuat phat trién. Trong néng nghiép, tang lép dia cht cé trong tay sé lugng ruéng dat lén d& hinh thanh, dc biét 14 6 Nam Ky va cuc nam Trung Ky (bang chting 14 trong cuéc chién tranh gitia Nguyén Anh véi Tay Son, dai dia chi 6 Nam Ky da tré thanh ché dua kinh té, chinh tri cho Nguyén Anh, hodc sau nay khi Minh Ménh tién hanh cai cach ruéng dat 3 tinh Binh Dinh 14 nhim danh vao sé hitu 1én, tich thu mot phan ruéng dat tw cia dai dia cha dé quan cap). Bén canh a6, sé hitu cha bé phan néng dan tu canh cing dude md rong véi nhiing khu dat tudng déi réng. ; Mét khung canh san xudt phat trién nhu vay 1a dau hiéu cho thay su khéi sc cha bé mat kinh té nong nghiép 6 Dang Trong. Cung véi né, cic nganh nghé tha céng cing duge mé rong. Day 1a tién dé dc biét quan trong - va 1a 88tién dé bén trong, mét yéu té ndi sinh - dé hinh thanh nén cac tu diém san xuat va bu6n ban, dé la thi tt ma ching ta dang quan tam, va 6 c&p dé cao hon 1a cac dé thi néi tiéng nhu Héi An, Thanh HA, va sau nay ca Sai Gén - Cho Lén‘niia. Tuy nhién nhiing ndng luc kinh té bén trong dé di dang phdt trién, nhung né chua tu hung khéi thanh cdc d6 thi va thi te duoc. N6 chi thuc su duge phat huy khi dat trong. m6t béi canh quéc té va khu vuc c6 nhiéu thuan Idi tao da cho su phat trién cua kinh té hang hod. Vao cdc thé ky XVII - XVIII - XIX, chi: nghia tw ban da thing thé 6 nhiéu nuéc phuong Tay va dang banh truéng thé luc cha minh ra pham vi toan thé gidi. Cuéc chién tranh thi trudng gitta cdc nuéc tu ban dA cudén theo hang loat nuéc phudng Dong nhiéu hoac ft, trudc ho&c sau vao guéng hoat déng va anh huéng cia kinh té tu ban. Viét Nam - 6 mét mtic d6 nao dé - cing bi hut vao quy dao nay. Negay tit ddu thé ky XVII, céc thugng nhan Ha Lan, B6 Dao Nha da cé quan hé buén ban véi Viét Nam, sau nay cé thém ca céc thuong nhan Anh va Phap. Song thuc té khéng phai khi cé thudng nhan phuong Tay dén thi ngoai thuong Viét Nam méi cé vé phén thinh. Truéc dé, Viét Nam da ting cé mot qua trinh trao déi hang hoa véi cdc nuéc lang giéng nhu Thai Lan, Malaixia, Nhat Ban, Trung Quéc. Nguoi Nhat _buén ban véi Viét Nam tap trung 6 Dang Trong nhiéu hon. Trong 13 ndm, ti 1604 dén 1616, trong sé 53 lugt tau buon Nhat dén Viét Nam cé téi 42 lugt vao Dang Trong. M6t gido si phuong Tay da nhan xét: Faifo (Hdi An) 1a mét dé thi kha lén, m6t phan thuéc vé ngudi Trung Quéc, mét phan thuéc vé ngudi Nhat, méi bén cé ngudi cai quan 89riéng, ngudi Trung Quéc séng theo luat 1é cha Trung Quéc, ngudi Nhat song theo luat 1é cha Nhat. Nhung da tac dong cua thudng nghiép phudng Tay, cla thuong nghiép Nhat Ban dén nén kinh té Viét Nam c6 su rong dén dau, ching ta cing khong thé khéng dé cap dén vai tré cha thuong nhan Hoa kiéu trong c4c hoat dong thuong mai va su hinh thanh nén cac tu diém kinh té - xa hdi, dac biét 1A déi véi cAc thi ti 6 nuéc ta. Negudi Trung Quéc nhép cu vao Dang Trong vita rai rac, viia tap trung thanh nhiing dot lén. Thdi diém cé sé lugng ngudi Hoa nhap cu vao day déng dao nhat la 6 cuéi thé ky XVII, khi nha Minh bi nguéi Man Thanh tiéu diét, mét bé phan nhiing ngudi cé tu tudng "phan Thanh, phuc Minh" da réi bd qué huong di tim nhting ving dat. mdi. Lé Quy Dén da ghi trong Phi bién tap luc rang vong than nha Minh vi khong chiu lam téi t6 cho nha Thanh da theo © duéng bién xuéng phia nam sinh sdng. Sau nay trong thé ky XIX, do anh hudng cha cuéc chién tranh thuéc. phién Hoa - Anh, cua phong trao Thai Binh Thién Quéc, cin cé thém mét bé phan dang ké ngudi Hoa nia tim dén noi day dinh cu. Téi Dang Trong, ngudi Hoa da gap nhiing diéu kién rat thuan Idi cho viée x4y dung va phat trién kinh té. Mét mat, cdc chia Nguyén - ciing.nhu cae chinh quyén thong tri sau nay - da dua trén dao ly "nhu vién nhan" (mém déo v6i ngudi phugng xa) dé doi xu véi ngudi Hoa, khéng nhting ho khéng bi ngan c&m ma cé hic con duge chinh quyén gitp dé trong viéc lam 4n sinh séng. Mat khac, céng cudc khén hoang cia céc chia Nguyén da tao ra nhiing kha nang phat trién kinh té thugng mai, trén co sé mot 90nén néng nghiép phat trién, dan cu tap trung dong dtc, véi cac nghé tha cong truyén thong vita phong phu vé san pham, vita tinh xdo vé ky thuat. Nhim muc dich x4y dung co sé cat ctt, cac chia Nguyén d& dua vao ngudi Hoa, Idi dung kha nang té chitc kinh té cia ho trong viée chiéu du dan xiéu tan dé khai khdn ruéng dat. Ngugc lai, ngudi Hoa ciing cdn phai dua vao céc chia Nguyén dé duge bao vé trong cac hoat déng san xudt, kinh doanh cing nhu trong sinh hoat hang ngay. Su cé mat cha ngudi Hoa (cha yéu 1a cu dan 6 cae tinh mién bién.Hoa Nam) véi truyén thong thudng nghiép von c6 cua ho, khéng nhiing c6 ¥ nghia quan trong gop phan lam ran ntit cd c&u tu cung tu c&p cha nén kinh té Viét Nam ma con tao diéu kién thuc day nhanh qua trinh hinh thanh va phat trién cdc trung tam buén ban, céc tu diém kinh té - x hdi 6 mOt sé mién ven bién Dang Trong. Ngudi Hoa r&t man cam trong viéc chon dia diém dinh cu dé. pha hop véi sd trudng buén ban cia ho. Dé 1a nhiing noi dau méi giao thong, dan cu tap trung thu4n Idi cho thucng nghiép. Cac dia diém duce goi 1a thi tt dy nhu su hién dién cia n6é sau nay, déu dap ting duge cin ban cac yéu to trén. . Thi tw An Thai (huyén An Nhon, tinh Binh Dinh) 1a mét trong nhiing noi tap trung déng dao ngudi Hoa. Vao dau thé ky XX, ty 18 Hoa kiéu 6 day chiém hon 60% dan cu. Sau ndm 1975, cing véi su suy gidm cla c4c nganh san xuat, kinh doanh truyén théng, ngudi Hoa dai chuyén cu di cc ndi khac, téi cdc thanh pho lén. Hién 6 An Thai chi cén c6 40 hd ngudi Hoa (trong téng sé 580 hd) véi 234 nhan khau. 91Roi Trung Quéc, ngudi Hoa dén dinh cu 6 An Thai sau m6t théi ky tam cu tai cdc dé thi, cdc hai cang lén nhu Héi An, Nuéc Man. Ho Lam, ho Quach 1A nhiing nguéi dén day sém nhat. Ty dudng ho Lam do éng Lam Tang Tho, déi thi 9 lap nim Nham Tuat, Tu Dic tht 15 (1862) nay van con. Theo gia pha, thuy té ctia ho nay 1a Lam Lién Quang, qué 6 trang Tan An Tam Dé, huyén Déng Khé, pha Thuong Chau, tinh Phiic Kién, sang Viét Nam vao cuéi ddi nha Minh (gitia thé ky XVII). Tinh dén thé hé chau cha Lam Ky Ngoan (déi cudéi cing va 1A déi tht 12 dude ghi trong gia pha), ho Lam da trai qua 14 doi 6 Viét Nam. Ban dau, ngudi ho Lam chi yéu buén ban thuéc bdc, sau mé réng sang cac linh vuc kinh doanh khac, va mua ruéng dat tré thanh nhiing thugng nhan kiém dia cht. Vao ddu thé ky XIX (doi that 8 - Lam Quang Nhi), ho Lam ndm git gan nhu toan bé ruéng dat 6 An Thai. Sau "cdi cach rudéng dat" 6 Binh Dinh nam 1839 - 1840, mac du da bi chiét c&p 50% ruéng dat, Lam Quang Nhi van con tdi hang tram mu rudng. Gia pha cua ho Lam Duy chép thuy té cia ho nay 14 Lam Van Hanh, ngudi lang Khé Vi, Tam Thuan Luc Dé, huyén Nam An, phi Truyén Chau, tinh Phic Kién, réi nuée nim Khang Hy thi 18 (1679), dén Viét Nam n4m Vinh Tri thit 4, déi nha Lé (1680). Lic dau téi Viét Nam, 6ng tri tai phd Nuéc Man, trang Vinh An, xa Minh Huong, huyén Tuy Vién, pha Quy Nhon, (nay thuéc huyén Tuy Phuéc, tinh Binh Dinh). Sau mét théi gian, éng tim dén An Thai, mé hiéu thuéc bic. Ho Lam Duy 1a ho 16n, c6 thé luc, ndm git phan 1én cdc hoat déng buén’ ban thuéc bdc 6 An Thai, déng thdi cing cé nhiéu ngudi lam quan to trong triéu dinh nha Nguyén. Déi tht 4, cé6 Lam 92Tan Dao lam quan dén chiic Phé Dé ngu su, ham Chanh nhi pham. Con Lam Tan Dao 1a Lam Duy Nghia, trong bic dai tu ma 6ng cting cho nha thé ho vao nam Thiéu Tri thtt 5 (1845) cho biét éng lam quan dén chiic TA tham tri bé Binh sung Thi vé dai than. Sau nay éng lam Phé sit cho Phan Thanh Gian khi sang Ph4p. Ho Thai dén An Thai muén hon. Gia pha cita ho nay chép ti thay t6 1A Thai Doan Cung (627 - 650), dén Thai Lap Dén (1904 - 1955) cho biét ngudi dau tién cia ho Thai téi Viét Nam 1a Thai Di An, sinh nam Ky Suu, nién hiéu Dao Quang thi 9 nha Thanh (1829), ma&t nam Mau Ty, nién hiéu Quang Tu thé 14, nha Thanh (1888). Ngoai ba ho én trén, 6 An Thai cén cé nhiéu ho ngudi Hoa khac chi yéu dén cing dot véi ho Thai vao thé ky XIX. Thi tt Dép Da (huyén An Nhon, tinh Binh Dinh), 6 day c6 hai ho ngudi géc Hoa, lén nhat 1a ho Diép, nguvdi thon Thuong Dinh, x4 Tan Xi, huyén Chiéu An, tinh Phuc Kién; va ho Ly, ngwéi thén Déng Mén Negoai, cing thudc huyén Chiéu An, tinh Phiic Kién. Ho Ly 1a ngudi lap ra phé cé Hiép Thai 6 Dap Da, nay dau tich van cén. Nhiing ngudi Hoa dén thi ti Gd Ging (huyén-An Nhon, tinh Binh Dinh) sém nhat 1a céc ho Han (géc Quang Dong), dén yao khoang dAu thé ky XVIII (12 dvi); ho Diép (géc Phic Kién), cing dén vao dau thé ky XVIII (18 dai), ho Ngé (géc Quang Déng) dén vao cuéi thé ky XVIII 9 - ddi)... Hién 6 Gd Gang cdn cé 8 ho, géc ngudi Hoa xua - (@iép, Truong, Htia, Ngé, Han, Thai, Téng, Lam) véi 35 hd va 258 nhan khau. Thi té Binh Dinh (nay 1a thi tr&n Binh Dinh, tinh Binh 92Dinh) hinh thanh mu6n hon. Hién nay cé téi 22 ho ngudi géc Hoa trong téng sé 57 dong ho 6 day (chiém 38,6%). Ho Lam 1a ngudi nhap cu dau tién, qué géc 6 tinh Phuc Kién, sang Viét Nam trong khoang thdi gian tit nim 1644 dén nam 1672. Tai thi tw Nude Man (may thuéc x4 Phuée Quang, huyén Tuy Phuéc, tinh Binh Dinh), su tap trung cha ngudi Hoa cén dam d&c hon. Day von 1a mét cang thi, mot diém tap két cua ngudi Hoa trudc khi toa di cdc dia phugng khaéc lam 4n sinh séng. XA Minh Huong (x4 cha ngudi Minh Huong - tén goi ngudi Hoa di nhAp quéc tich Viét) duc lap ra 3 day da thé hién diéu dé. : Nhiing dan chiing trén day ching té vao thoi ky dau cAc Hoa thucng dA cé vai trd quan trong, mét yéu to gdp phan lam xu&t hién cdc tu diém kinh té - xa héi ma ching tdi khao sat. Tat nhién nhitng yéu to -kinh té - x4 hdi cha ban dia Dang Trong cia ngudi Viét van 1a cd sd quyét dinh su phat trién va tén tai cia cac thi tu d day. Thi diém xudt hién thi ti 1A vao cdc thé ky XVII-XIX, né cing déng thdi véi qua trinh hung khdi cia dé thi cd, cua kinh té hang hoa 6 Viét Nam noi chung, 6 Dang Trong noi riéng. Trai dai theo vang dat mién Trung va. Nam Bé, © cac thi ttt da duge phan bé vdi mat. d6 cao. Phan 1én nhiing thi ttt nay van cén hoat dong dén ngay nay, nhiing mot so khac da bi tan lui truéc nhiing bién dong kinh té - x4 hdi va nhting bién déng tu nhién qua nhiéu thé ky, lam mat tac dung dau méi giao thong cia né. * * * Kinh té 6 thi ta 1A mét két cfu kinh té da nganh, 94nhung thuong nghiép la tiéu chi quan trong dé chung ta nhan dién thi ti vdi cac diém hoat déng san xuat, kinh doanh khac. Khong phai bat ky mot diém thuong nghiép nao cting cé thé coi 14 thi tu (vi nhu hé théng chg lang day dac-6 nhiéu noi khong kém sAm ut). Déi véi thi tu, chg chi 1A mét trong nhiing biéu hién nhiéu mat cua kinh té thuong nghiép, 14 mét trong nhting yéu té cdu thanh nén dién mao thuong nghiép cla né ma thdi. Nhin chung, ene chg 6 thi tw déu cé quy mo kha 16n. Nhiing khao sat 6 Binh Dinh cho thay dién tich cua mét cho 6 thi tit vao loai thap nhat cing trén dudi 1.000m’. Véi mét mat bing st dung nhu vay phan nao da chiing td - vé mat hinh thitc - rang quy m6 cua n6 vudt qué nhiing chg lang théng thudng, ké cA chg 6 cac lang chuyén buén 6 ving déng bing va trung du Bac Bo. Hang hoa bay ban trong chd 6 thi ta phan Jén 1a san phdm dia phuong, phan biét thanh nhiing khu vic nhat dinh, mdi khu vie chuyén vé mot mt hang nao dé. Cho 4 Binh Dinh ti gitta thé ky XIX, theo cac cu cao tuéi tai dia phudgng cho biét duce chia thanh ba khu wic 16n: khu buén ban cac san phdm luong thuc, khu buén ban hang thi cong nghiép va khu buén ban gia stic, gia cam. O méi khu vue nay lai chia thanh nhiing khu vuc nhé nhu 6 khu vuc tha nhat 6 cac day bay bari hang luong thuc, thuc phdm, a6 n udng; 6 khu vuc thit hai véi cac day hang phuc vu cho san xuat nong nghiép (cay, cudc, liém, héi...), cac dung cu sinh hoat gia dinh (mam, thau, dao, rua...) hang vai voc, hang thi céng m¥ nghé,-dé thé cting (binh, lu huong, chiéng...). Cho Gd Gang va cdc cho khac nhu An Thai, Dap DA, Go Béi..., vé dai thé cach bé tri hang hoa éting tuong tu nhu vay. 95Viée sti dung mat bing trong chg cé 1é duge thc hién theo mét quy ché nao 46. Mét tai liéu stfu tam dude 6 thi ttt Go Gang lap ngay 7 thang 8 nam Gia Long tht 6 (1807) cho biét: "Nguyén 6ng ni chiing téi cé 7 sdo rudng do ngay xua dé lai 6 xt Théi Léc... trong do... cing mét sé dat lam cho dé cho viéc mua ban, luu thong duge thuan Idi. Lé ci quy dinh cti dén 1é ky yén vao thang 8 hang ndm (thi) phan bé cho cac ban tif trong cho (TG gach dudi) méi hé mét nén, chi d&t hang ban thi thu 1 tién, mdi hé d4p mét nén lam nha 6 thi phai n6p 3 tién dé ding tién thu dé vao viéc lang va bé sung cho sé thué hang nam". Theo ghi chép nay thi trong chg ro rang cé nhiing ctia hiéu buén ban thudng xuyén "lam nha 6". Vi tri cha cac cho (cing ttc 1a vi tri cua thi tt) déu nim bén canh séng. Chg Gd Gang ndm bén song La V¥, chg Dap Da 6 bén séng Thach Yén, cho An Thai 6 bén sing Cén, 6 doan réng nha&t va sau nh&t, ch Binh Dinh 6 bén séng Tan An (Truéng Thi), chg Nudéc M4n 6 bén song Cau Ngéi... Bén canh cac chg déu cé cae bén hoat dong nhén nhip, thuong nhan theo duéng séng mang hang hoa dén (am thé san tv trén ring xudng, hai san va cac hang hoa khaéc ti phfa bién lén) dé trao déi va mua ban céc san phdm thi cong nghiép, néng nghiép dia phudng. Bén G5 (cach chg Go Gang 200 mét) thuéc dia phan thon Vinh Lai (nay 14 Vinh Phi), trudc kia vén-la noi rong va sau nhat cua dong La Vy, thuong nhan mang g6 ti mién nui xudng ban cho dan dia phuong, déng thdi chuyén ché cdc tht hang tht cong va luong thuc - thuc phém lén cung célp cho déng bao Thugng. Khu vuc Bén G6 kha réng, ddu vét cén dé lai dén ngay nay 14 mt bai cat c6 dién tich ching 1 ha. 96Bén Da (Bén Thach Yén) cach cho Dap Da 100 mét. Sach Dai Nam nhét théng chi chép bén nay "6 hai thén Phuong Minh va Cém Van". Tai bén cé c&t nhiing ngéi nha lam noi tri ngu va cat git hang hoa cia khach buén. Trén dudng di buén trdu, anh em Nguyén Hué da diing lai bén nay, dén theo hoc v6 éng Dinh Chang é lang Bang Chau. Bén cho An Thai cing cé hang loat bén (bén Chg, bén Da, bén Trau, bén Dd Phu). Bén Dd Phi cach cho 500 mét vé phia déng bac, thuc té n6 chi 1A mét bén dd dwa khdch qua séng. Tat nhién, day cing 14 mét biéu hién mang ¥ nghia nhu la hé qua cia sy phat trién kinh té thuong nghiép 6 thi t@. Vao nhiing ngay phién chinh cia chg An Thai, khach. di lai tap nap. Bén Chd méi thuc su g4n lién véi hoat déng cua chg An Thai néi riéng vA toan bé thi tt An Thai noi chung. Thuyén buén 4 hai nga tw phia thugng nguén va tit phia bién tu tap tai day. Trude kia khi séng Cén chua cé nhitng bién dng lén vé ding chay, bén Cho chi cach chg An Thai 10 mét. Nay dau vét cha bén nay hau nhu khéng con, vi song Con da lui xa dén 100 mét. Cach bén Chg 100 mét vé phia Nam 1a bén Da. Dau vét con dé lai cha bén nay dén nay 1A mét tru x4y bang gach chdc chan 6m lay bd séng dé dat khong bi sut 1d. Bén Da cing c6 vai tré nhu bén Chg, nhung no mang ¥ nghia nhu 1a mét bén dém truéc khi thuyén bé cAp bén Chg tiéu thy san pham hoac mua hang hoa dem di. Ngugc song Cén, cdch bén Chg khoang 2 km 1a bén Trdu, nhan dan thudng goi la bén "Trdu éng Nhac" gn véi viéc buén ban trau cha anh em Tay Son truéc khi khdi nghia. Nhan dan dia phuong cho biét nude sng Cén 6 noi day trong, rita trau dep ma nén anh em Nguyén Nhac thuéng dig thuyén 6 day dé 97rua trdu, sau d6 dem ban 6 chg An Thai. Tuy chi gan riéng v6i hoat déng cia Nguyén Nhac, song dd sao bén Trdu cing phdn nao thé hién su phat trién giao luu kinh té 4 day. : Tai thi ti Binh Dinh, cé bén Tan An. Dai-Nam nhét théng chi chép, bén nay 6 thén Lién Truc,, huyén Tuy Phuéc; gan cho G6 Cham (cho Binh Dinh). Dia danh nay gan lién véi chién céng cia mot tuéng cla Gia Long 1a Vo Tanh giét duge Dé déc Tay Son 1a Nguyén Thuc. Thuc té thi su kién trén chi ching t song Cua Tién (hay Trudng Thi) chay qua Binh Dinh 1A mét tuyén giao thong thiy quan trong, thuyén chién cé thé qua lai dude. Ngoai. bén Tan An, 6 day con c6 cac bén Truéng Thi, bén Cat, nhiing dia danh nay cing phan nao néi lén nhimg hoat déng kinh té nhén nhip xua kia cia thi tt Binh Dinh. Tai thi ta Nuéc M4n, khai niém "bén" cé 1é da qua chat hep so véi kich thuéc cac hoat déng kinh té 6 day? Nhiéu tai liéu nuéc ngoai da ding ti "cang Nuéc Man" Gia pha ho Lam Duy 6 thén My Thanh (thi t@ An Thai) chép; éng thuy té cia ho nay 1a Lam Van Hanh tt Trung Quéc sang, diing chan tai cang Nudéc Man. Trudéc Chia Ba, bén séng Cau Ng6i gan day ngudi ta da dao dude mot mé neo lén. Cing tong tu nhu vay, 6 Gd Béi (cé thé xem 1a mot chuyén déi ciia Nuéc Man); tai liéu 6 chta H6i Khanh chép viéc Dic té Dinh Cong Thién Su, huy 14 Duong Co, thé hé thtt 28 dong Lam Té Nghia Xuyén, ngudi Triéu Chau theo thuyén ty nan Man Thanh dén Dang Trong da ghé vao thuong cang nay khoang doi Lé Hy Tong, nién hiéu Vinh Tri (1676-1680). Tai ligu cén cho biét thém chia nim trong ving thuong cang Go Béi, vén la dudng hang hai 98giao luu thuong nghiép Trung - An nén chi té trén dudng hoang duong dao phap da dting lai ndi day xay chua, dung thap, truyén ba dao phap. Viéc cc tai liéu xua ding khai niém "cang" hay "thugng cang" da chting td mite dé tap trung cao cua thuyén bé va cac hoat déng buén ban, trao déi 6 nai day. Vay la thugng nghiép 6 thi tt khong chi biéu hién 6 cha ma con 1a 6 cdc bén cho - diéu nay cing khong kém phan quan trong. Dé 1A hinh thtic chg - bén quen thuéc trong lich sti phat trién kinh té hang hoa 6 nuéc ta thdi cd - trung dai. Su_mé réng vé quy mé va ting cuéng vé dung luong hoat d6éng cia kinh té 6 thi tt d& dan dén tinh hinh Ja bén canh chg lén da hinh thanh nén cdc chg nhé dong vai tro "vé tinh", vita c6 chtic nang riéng cia né, vita bé sung, hd tro cho chd lén. Cho Go Cham 1a trung tam thudng nghiép cua thi tt Binh Dinh, nhung bén canh d6 con cé chg Mai, cho Chiéu, cho Bd. Chg Mai hop vao buéi sém, cho Chiéu hop vao budi chiéu hang ngay, ca hai chg déu nim trén _ truc dudng thién ly xa cach chg Binh Dinh 200 mét vé hai phia bac va nam. Co cfu mat hang cia hai cho nay cing ging nhau, phuc vu.cho nhu cau tai ché (luong thuc, thuc pha4m). Cho Chiéu cén duge d&c trung béi hang ca bién. Ca danh vio buéi sém, dén budi chiéu dude mang téi day tiéu thu. Néu ban 6 cho khéng hét,ngudi ta ganh cA ban rong 6 khdp cdc lang x4 xung quanh. Téi-dén, ho nghi lai tai mot x6m cla thén Kim Chau (vi thé x6m nay mang tén 1A x6m CA). Chg BO von 1A mét bd phan cha chg Gd Cham tach ra. Truée dé viéc buén ban trau bé duge tién hanh tai khu vuc déng nam chg Gd Cham. Nhung sau nay 99khi viéc mua ban ngay cang tang nén da tach ra thanh lap mét clig riéng. Ngoai ra cing 6 thi ta Binh Dinh, vé phia déng trén dudng di Gd Béi con cé mét diém buén ban g6 cé quy m6 kha 16n citing dugc hinh thanh vi cac ly do tuong tu nhu chg Bo. Tai lang Phuong Danh (thi t@ Dap Dé), x6m Nam (x6m chuyén dét) sau cho Dap Da, ra déi mét cho méi mang tén 14 chg Kén. Chg nay do thg dét 6 Nam Phuong Danh lap ra, 1A noi mua ban; trao déi nguyén liéu va san pham cha nganh dét. Chg Kén ciing vén 1a mét bé phan cta cho Dap Da tach ra. Mot dac diém néi bat nia cia kinh té thuong nghiép 3 thi tala sit hinh thanh nhitng khu ph bun ban cé'dinh, Vé vi tri, cac khu buén ban cd dinh thudng bd tri 4 xung quanh chg, cau tric theo kiéu nhiing day phé nhé. Nha ctia san s4t, cu tao theo chiéu sAu vA quay mat ra dudng. Méi ngéi nha 1A mét ctia hiéu thudéng duge chia lam 4 khu: ngoai cing bay ban hang hoa, tiép dén 1A noi chtta hang, réi dén chdé'6 va trong cing 1A khu vic cong trinh phu, bép mic. 6 thi tt Dap Da, 6 phia bic che 1a day pho cé mang tén Hiép Thai. Hiép Thai vén 1A mét ctta hiéu cua ngudi Hoa, ho Ly chuyén buén ban thuéc bdc. Day phé nay van t6n tai kha nguyén ven téi nhiing nam gin day, nay do viée diéu chinh va mé réng quéc 16 1A nén hdu hét day phé da bi pha huy, chi cén sot lai ngdi nha cé lop ngéi am duong cia 6ng Ly Lap Cén. Xua kia phd nay cé-nhiéu hiéu buén néi tiéng nhu Hiép Thai, Khanh Nhat, Thai Phong, Tan Xuan... Khu buén ban cé dinh 6 thi t@ Binh Dinh, xung quanh cho tuong ting véi cac phd Lé Héng Phong, Mai Kuan 100Thuwéng, Nguyén Thi Minh Khai ngay nay. Tw ddu thé ky XIX, do su xuaét hién cla thanh Binh Dinh, cae ctia hiéu chuyén sang vi tri tring véi céc duéng Tran Phi, Ngé Gia Tu, Quang Trung ngay nay. 6 day cé cdc ctia hiéu buén ban néi tiéng nhu Vinh Linh, Dan Loi, Thuan Nguyén, Nguyén Suong, Dic Thii...Vé sau, khoang cudi thé ky XIX lai cé mét sé ngwdi An D6 tdi day lap nghiép, dung ra cc hiéu Tai Phi Mé, A Du Ha... Phé chg Gd Gang cing duge hinh thanh tv rat sém, phia déng chg Gd Gang chay dai theo duéng thién ly ci. Phé An Thai nim xung quanh chg, ngay nay dau vét con lai cua né 1a tt dudng cia cac ho Thai, Ta, Diép, Dé... hoac con kha nguyén ven, hodc chi con lai nén ci. Nhiing ctia higu néi tiéng duge nhdc dén & day 1A Nguyén Thanh, Nguyén Phong Thai, Thuong Long, Hiép My, Vinh Phat... Nhu vay, xét vé mt cu tric, biéu hién kinh té hang hoa 6 cac thi tt r&t da dang: ti ch¢ (chg lén, cho nhé) - bén, réi dén c&c khu phé buén ban cd dinh. Véi nhitng sdic thdi thé hién phong phii noi trén, chéc chdn n6 phdi chita dung mét noi dung kinh té rat dang ké. Co cfu mat hang é thi tit bao gém céc san phém dude san xudt, khai thac 6 cAc noi khae (chi yéu 1a 6 trong nuéc, chi cé mét phan nhé 1A ti ngoai nude mang vao), va cac san phém kinh té dia phuong. 6 mat thi nhét, thi tt déng vai tré vita 1A noi tiéu thy vita 1a diém trung chuyén hang hoa. Con 6 mat tht hai, thi ta trd thanh ndi tiéu thu san phdm (truc tiép hoac gidn tigp) cha nén kinh té dia phuong (néng nghiép va thi: céng nghiép). Mat hang quan trong cua thi tt 1A thuéc bac, cht: yéu duge dua vao 14 do su cé m&t cua ngudi Hoa 6 ndi nay. 101Nhu trén d@ néi, ngudi Hoa va viéc nhap cu cla ho vao ving dat phia nam nuéc ta da tré thanh mét nhan t6 xa héi quan trong gép phan thiic day qua trinh hinh thanh cac tu diém san xudt va buén ban, trong dé cé thi ti. Thudc bac 1a tht hang hoa kha dic biét, c6 thi trudng tiéu thu rong rai do nhu cdu tiéu ding phé bién trén tat cA cac dia ban tii Bac vao Nam. Hon nita, citing chinh vi thé ma mat hang nay luén luén duge huéng nhiing quy ché uu dai vé thué nhap kh4u cia nha nude. Chang han vao nam Canh Hung tht 14 (1753), khi ban hanh Jénh cua Nha nude déi véi cdc tau thuyén ngoai quéc, trong dé Nha nuéc da "uu tién" cho mat hang thuéc bac: "Vé nhiing chg 6 cac lang ¥4 va nhiing noi bén dé chi duge phép ban thuéc bac". Véi mat hang thuéc bac, ngudi Hoa cé trong tay minh mét uu thé d&c biét dé xay dung co sé kinh té ban dau cha nuéc ta cing nhu sy bao dam chdc chan trong truéng hdp cac hoat déng kinh doanh khac cia ho g4p khé khan. Khi cdc thi tt xudt hién, su tap trung cu dan da dat dén mot mtic dé nha&t dinh, déng thdi viée giao uu hang hod véi cdc noi khdc due tang cudng thi’nhu c4u thuéc bac cing ngay mét cao. 6 thi tt Binh Dinh, khi tha phd cia hai tinh Binh - Phi (Binh Dinh - Phi Yén) due chuyén vé day, va cng véi né cé su tap trung nhat dinh cua bé may quan lai, thi nhu cau tiéu thu thuéc bac ciing tang lén. Cac ctta hiéu thuée bac lén nhu Dan Lei, Vinh Linh, Thuan Nguyén tit ché chi: yéu chi bao ché nguyén liéu va bée thudc, chita _ bénh da chuyén sang céc hoat dong kinh doanh Ién hon. Ho bat ddu thué muén nhan céng duéi hinh thtic thd hoc viéc vA kiém thém viéc buén ban cac hang hoa khac cha Trung Quéc (c4c loai hoa qua udp khé, tham chi ca cdc hang tap pham tiéu dang kh4c nhu vai, kim chi...). ~ 1026 thi t# Dap Da, viéc buén ban thuéc bac tap trung cha yéu trong tay ho Ly. Pho Hiép Thai - nhu da nhac 6 trén. duoc hinh thanh truéc hét bing viéc buén ban mat hang nay va nhiing co sd du tién cha né cing 1a cdc ctta hiéu buén ban thuée bac. Theo léi éng Ly Lap Cén, cht nhan cia hiéu Hiép Thai, thi vao ddu thé ky XX nay hau hét cdc gia dinh ho Ly (vai chuc hé) 6 Dap Da véi nhiing miic d6 khac nhau déu tham gia vao cdc hoat dong buén ban thuéc bac. Ngoai ra, cén cé mét sé déng ho ngudi Hoa kh&c cting bu6n ban thuéc bac, tuy sé lugng va quy mé cua ho khong bang ho Ly, (ho Diép, ho Thai...). 6 thi tit Gd Gang, tuy cé mat hang n6én ngya Go Gang, nhung khéng phai vi thé ma vang m&t cdc hiéu buén ban thuéc bac néi tiéng. Cita hiéu thuéc bic dau tién 6 day mang tén Tugng Thai la cia ho Diép. Tinh dén doi Diép Thi Anh (sinh nim 1899), higu thuéc bic nay da duge truyén qua 6 ddi, nghia JA né xudt hién mudn nhat cing vao khoang d4u thé ky XVIII. Bén canh hiéu Tugng Thai la hiéu Than Suong cia ho Han ra ddi mu6én hon médt chtit, hoat dong cho dén nam 1953 thi déng cia. Viée buén ban thuéc bac diac biét phat trién 6 thi tt An Thai. Xung quanh cho An Thai va cAc truc dudng chinh cia thi td nay xudt hién hang loat cdc ctta hiéu thudc bac nhu Vinh Thach, Nguyén Phong Thai, Thuong Long, Hiép My, Vinh Phat, Vinh Phong... Gia pha cha ho Thai ghi lai cho biét d& c6 nhiéu thé hé cia dong ho nay lam nghé thuéc bac: hiéu Vinh Phat cha Thai Van Thién (1858), hiéu Vinh Phong cua Théi Van Tw (1872), hiéu Vinh Thanh cua Thai Lap Kinh (1886)... Gia pha cha ho Lam cing cho biét cdc thé hé cha ho Lam é An Thai tit thay té 103Lam Van Hanh tré di déu cé ctia hiéu thuéc bac. Negwdi Hoa gan-nhu ndm vi tri quan trong nhat trong viée buén ban thudéc bdc 6 day. Diéu nay xudt phat ti nhiéu ly do: mét mat, nghé thuéc doi hdi phai cé mét von tri thttc nha&t dinh (cht Han, cac tri thtte y hoc), nhung mat khac, quan trong hon ca 1A nguén nguyén liéu cha nghé thuéc gan nhu phy thuéc vao thi trudng Trung Quéc, ma hon ai hét ngudi Hoa lai cé uu thé lén trong céc méi quan hé mua ban, trao déi mt hang noi trén. Viéc théng thuong trong théi ky nay du¢e thue hién chi yéu bing duéng bién dén cang Hi An, cung cap nguyén liéu cho ca mét ving réng lén Trung Ky; con 6 Binh Dinh, viéc nay chu yéu thong qua cang thi Nuéc Man va sau nay khi Nuéc Man suy tan 14 cang God Boi; tuy mite dé thong thuong 6 day cé bi han ché di nhiéu do quy mé nhé bé hon va su ra ddi cua c&c phuong tién giao thong mdi. Tuy 1A mat hang dién hinh g&n lién véi thuong nhan Hoa Kiéu, nhung thuéc bac hoan toan khéng phai 1A mat hang cha yéu trong co cfu hang hoa 6 thi tit..N6 cd thé dong vai tro nhat dinh nao dé gép phan khéi déng cd mét qua trinh thuong nghiép, nhung khéng phdi la can cit dé danh gid trinh dé phdt trién cua nén kinh té nhét la 6 khia canh hang hod. Diéu nay phai dude nhin nhan qua ede sén phdm thi: cong nghiép dia phuong, & trén dia ban thi tw va xung quanh thi ti. * * * ' Cac lang xung quanh thi tt 6 Binh Dinh déu 1a nhiing ndi cé nghé thi céng phat trién manh. Thi céng nghiép 6 day d& dat dén mot trinh dé ky thuat cao, mét su chuyén 104mon hoa nhat dinh va 6 mét mtic d6 nao dé da cé su phan ving kinh té theo nghé nghiép vA cu dan tuong déi ré rang. Lang Phuong Danh 6 thi tt Dap Da 1A mét lang cé két céu kinh té kha dac biét. Bon x6m cia Phusng Danh chia theo khu vuc dia ly lam bon nghé tach biét nhau gan nhu tuyét déi: Nam Phuong Danh chuyén nghé dét, Tay Phuong Danh chuyén nghé rén, Déng Phuong Danh chuyén thuong nghiép va Bac Phuong Danh chuyén nghé néng. Su phan biét rach rdi nhw vay thé hién trén tat cd cdc phuong dién dia ly, nghé nghiép va con nguéi. Nghé dét 6 Nam Phuong Danh da phat trién manh mé, hinh thanh mét té chit riéng cia nhiing ngudi the dét gol la Ty Cui. T6 chitc ty bao gdm Chdnh ty - ngwdi phu trach chung, Phé ty - ngudi gitp viéc cho Chanh ty, Thu ty - ngudi gitt céng quy va Bién ty - ngudi giit sé sch, ghi chép nhiing vin dé c6 lién quan dén cac hoat déng kinh té - xa héi cua cong déng. Cac gia dinh the dét goi la Ty hd. Bo may lanh dao nay dude bau mét cach dan chu,.nhiém ky cua né khong cé dinh, tuy thuéc vao su tin nhiém cua cdc Ty ho. Dé duy tri va md réng hoat dong cia minh, thd dét 6 Nam Phugng Danh khéng chi dua vao nguén nguyén ligu duge.san xuat tai ch6 (nghé tréng dau nuéi tim 6 cdc lang x4 xung quanh) ma chu yéu, nhat 1A sau nay khi quy mo nghé dét da phat trién cao, 1A nguén nguyén liéu do cac dia phuong khac cung cap: kén 6 Béng Son, Tay Son; béng kéo 6 Phi My, Pha Cat. Tham gia vao qua trinh san xuat nay khéng chi c6 ngwéi thg dét ma con c6 cd mét déi ngt thugng nhan dong dao (cha thi tit va cla ca cae noi khéc) cung c&p nguyén liéu va tiéu thu san phdm. Chg 105Kén dugc lap ra la mét biéu hién ching té hoat déng nhén nhip cia nghé dét 6 Nam Phuong Danh. San pham dét 6 Nam Phuong Danh ciing da dang, ky thuat cao, bao gom cAc loai lua, lanh, long, dai, xuyén,... (Nam 1938, nhiéu _ cua Nam Phuong Danh dude dem di dau xao 6 Ha Ni cling vdi non ngya G6 Gang néi tiéng). : Nghé rén 6 Tay Phuong Danh dam nhiém viéc cung cAp mét khéi ludng hang thi céng nghiép kha lén vita phong phu vé chung loai (céng cu san xudt, hang phuc vu sinh hoat, dé thd cting...) vita dat dén m6t trinh dé ky thuat cao. Da cé su chuyén mén hoa nhat dinh véi nhting gia dinh, hodc véi ting nhém gia dinh chuyén san xuéit mét mat hang hodc mét bé phan trong quy trinh san. xudt mét mat hang nao dé. Vi du, 6 ddu thé ky nay, gia dinh éng Nguyén Héi 1a ngydi chuyén lam dao va dung cy nghé méc, 6éng Nguyén Thu chuyén lam cuéc, éng Nguyén Dé chuyén lam mai, 6ng Tr4n Lién chuyén lam kéo tho may. Nghé rén cing té chtic ra Ty cia minh, hoat déng tuong tu nhu Ty dét. Tai thén Bang Chau (ciing 1A mét lang cé méi quan hé truc tiép vdi thi t@ Dap Da), nghé dic déng da phat trién manh. San phim cua Bang Chau phong phi, ti nhiing loai hang chi déi héi trinh dé ky thuat don gian (mam, thau...) dén nhiing loai hang ddi hdi phai c6 tay nghé'cao (dé thé cing, nh&t la chiéng cung cfp cho déng bao Thuong). Trong nhiing trudng hgp nhu thé, khéng phai bat ky gia dinh nao cing lam dude. Théng thudng 6 day cé bi quyét nghé nghiép nhat dinh va do d6 hinh thanh nén nhiing bé phan chuyén san xuat mt mat hang nao do. 6 khu vuc ngoai vi thi ti Dap Da - thén Nam T4n, x4 106Nhon Hau (huyén An Nhon, tinh Binh Dinh) lai cé nghé lam dé gém, tuy khong cé dude nhiing san phém inh xéo, nhung san xudt van phat trién manh véi cac mat hang théng dung, pha hop vdi yéu cAu binh dan cha mét bd phan lén ngudi tiéu dang. Hién nay nghé gém 6 Nam Tan van tén tai véi khoang 40 hé san xuét. Thi ta Gd Gang lai duoc dac trung béi san pham nén Negua. Qué huong va noi-san xudt nhiéu mat hang nay 14 cdc lang Phi Da (Gé Ca), Kiéu Nguyén, Kiéu Dong (huyén Pha Cat, tinh Binh Dinh). Tuy nhién dia diém tap trung tigu thu non Neva lai 1A thi tt Go Gang, vi thé ngudi ta quen goi la non Ngva Go Gang. Vé sau nay cé mot bé phan dang ké th rén ti cac lang trén da chuyén dén cAc lang x xung quanh Gé Gang va ngay ca phd chd Go Gang dé hanh nghé... (Ném 1975, trong tong sO 1.548 nhan khéu thuéc thén Chau Thanh (canh thi ti) cé 108 nhan khau tw cac- lang Phi Da, Kiéu Nguyén, Kiéu Dong chuyén cu dén). Dan dan khéng chi c6 ngudi 6 cac lang trén lam nén Neva ma da phat trién manh sang cdc lang x& xung quanh Gd Gang. Nén Ngva khéng con 1a mat hang déc quyén cua ving Pha Cat nia. San xudt non Ngua la mét cong viée phic tap, doi hdi trinh d6 tay nghé cao va phai tuan thu mét cach nghiém ngat cdc quy trinh cé tinh chat bat budc. San phém nén Negua vita cé gid tri st dung (d6 bén cé thé tdi 10-20 nam), vita c6 gia tri thm my (nén dep, trang nha) nén gia thanh thudng én g&p hang chuc ldn cac loai nén chép théng thing. Pham vi tiéu thu nén Ngua lai rat rong ‘rai, thuong nhan 6 kh4p moi noi téi Gd Gang mua nén dem di tiéu thu tai cac tinh khac thuéc Trung Ky va Nam Ky. 107Bén canh nghé lam nén Ngua, 6 Go Gang con cé cdc nghé thi céng truyén thong khac nhu nghé lam luc lac ngua bang déng, nghé lam khan xép, nghé hang ma, nghé cham bac. Co cau cua nghé tha cong 6 thi tt Binh Dinh cing dac biét phong phi véi 15 nghé khde nhau, trong d6 c6 mot sé : nghé néi tiéng trong ving va cé thdi gian tén tai lau dai nhu rén, dic déng, dét, théu va cham bac. Nghé rén 6 x6m Tan H6i, thon Hung Dinh (hay con goi 1A x6m Rén) da phat trién qua may thé ky, nay van tiép tuc tén tai. Nghé duc déng 6 thén Kim Chau do mét ngudi ho Nguyén dem tit mién Bac vao trong khoang ddu thé ky XVIII. Nghé dét da phé bién 6 tat ca cdc lang x xung quanh thi tt. Nghé théu véi cdc san ph&m nhu cau déi, truéng, lién, cd, quén 4o, trang phuc cung cap-cho cdc ganh tuéng dia phudng, dac biét 14 nghé nay cdn duge md réng 3 dau thé ky XX. Nghé cham bac do mét nghé nhan ti Hué dem vao ti dau thé ky XIX véi cc ctta hiéu néi tiéng nhu Ba Nhn (Ba tho bac), Phing Tam... Cén thi ta An Thai lai rat néi tiéng véi san phdm bin . Song Thén (hay Song Thang) lam bing bét dau xanh nguyén chat: Bén canh dé cén cé cdc nghé khac nhu dic déng, dét, lam gidy, kéo mat, lam duéng. Su phat trién cha tht céng nghiép dia phugng 6 Binh Dinh da tao ra mét khéi lugng san phdm 1én lam phong pht hon co c&u mat hang cia céc thi tt 6 day. Ca dao Binh Dinh ti xua da ghi nhan nhiing san phdm tha céng nghiép dac sdc cua dia phudng minh: "Non Ngua Go Gang, Bun Song Thang (Thén) An Thdi 108Lua dau to Nhon Ngai... Hoae: Anh vé Binh Dinh tham nha, Thang hai tré lai, thang ba cudi nang. Cui nang d6i nén Gd Gang, Xép lénh An Thdi mot khan tréu nguén. Hoae: ‘Anh vé Dap Da, Gd Gang, Dé em dét vdi séng tring mét minh. Tham gia vao cdc hoat dong thi céng nghiép noi trén con c6 ca mét bé phan thitong nhdn chuyén lam nhiém vu cung cap nguyén liéu va tiéu thu sén phdm nia. Tat nhién hién tugng nay chi c6 6 nhiing noi thi cong nghiép da phat trién dén mét trinh dé chuyén mén hod cao, va xudt hién cht yéu'vao khoang cudi thé ky XIX - ddu thé ky XX dudi anh hudéng cia cht: nghia tu ban phuong Tay. Ngoai thuéc bic, cdc loai hang héa ti cdc noi khac dua téi (ké cd hang tap phém ngoai nhap), thi cdc san pham tha cong nghiép va nong nghiép dia phuong cfing tham gia vao co c&u hang hod cta cdc thi tt, gop phan lam da dang héa b6 mat thugng nghiép cia thi ti. Nhu vay vé phuong dién kinh t6, thi tu d c6 dién mao riéng biét cha n6. Chinh su md réng vé quy mé va tang cudng vé sO lugng hoat dong da dan dén su hinh thanh mét dang thitc dic trung cia thi tit la pho - che - bén, tuy chua dat dén trinh d6 cia cac-d6 thi, nhung trén thuc té né da tén tai nhu vay. Tuy nhién mi thi ttt khéng hoat d6ng tach biét ma trong méi "quan hé mo" véi cdc. thi tt xung quanh. Hé théng duéng séng day dac vA mét phan cing véi dudng bién nita df néi lién cdc thi ti véi nhau 109trong nhiing khu vic nhat dinh va xa hon 1a véi cae cang lén nhu H6i An, Nuéc Man; va sau nay ké ca véi Quy Nhon va cc cang khac vé phia Nam. Do dé méi lién hé cua thi tt véi cdc dé thi sdm ut, nhat 1a véi Héi An, 1a diéu hién nhién. Con 6 mai khu vuc nhat dinh nhu ving phia Nam cia tinh Binh Dinh, cac thi ttt An Thai, Dap Da, Go Gang, Binh Dinh, Nudéc Man lai phan tdn rai ra va hoat dong trong mét nhip diéu lwu chuyén ty phat, hinh thanh mét chu ky thuong nghiép tuong déi khép. Hién tung nay khéng phai 1a la, nhiéu noi 6 mién Bac, céc cho lang cting c6 chu ky hoat dong tung tu. Cai khac 1A 6 ché pham vi dia ly cla chu ky-cac chg 6 thi ta 16n hon nhiéu lan so véi ving chg lang 6 Bac Bo. Vé phugng dién vin hod - x4 héi, nhu 1A mét su phan anh cha bé mat kinh té, thi tt cing cé mét sé dic diém riéng biét. Do su hién dién vdi sé lugng lén thi ta nén 6 thi tt da hinh thanh cdc t6 chite tv tri- tu quan cia ngudi géc Hoa duéi nhiéu hinh thite khdéc nhau: Té chite bang - nhu ching ta thuéng thay 6 cdc dé thi (Hdi An) - dude hinh © thanh tai mét vai thi ti. 6 An Thai, nhiing ngudi Hoa ci lap thanh 5 bang: 4 bang mang tén cdc tinh hanh chinh 6 Trung Quéc - qué huong cua ho, gém nhiing ngudi mdi nhap cu vao thé ky XIX; 1 bang mang tén 14 Cuu Thude gom nhiing ngudi nhap cu vao céc théi gian trudéc d6. Nam bang nay cing nhau lap ra chia riéng cua minh goi 1a Nga bang hdi quan, 1a nai dién ra cdc sinh hoat quan trong lién quan dén ddi séng kinh té - van hoa - tin ngudng cua toan bé céng déng. Ding ddu méi bang la Bang truéng, duge toan thé cong déng bau lén. Déi véi cdc thanh vién, bang bao ham ca m6t s6 chttc nang hanh - 110chinh nia. Tuy nhién, xét 3 nhiéu géc dé, té chite bang mang dam yéu té tu tri - tu quan. Cac hinh thtic ty quan 6 day theo nghé nghiép (ty, phudéng) la phé bién, nhung khéng khac biét gi nhiéu lim so vdi cac phuéng, héi thi cong nghiép thudng g&p. Tin nguGng cua ngudi Hoa - nhat 1a ngudi Hoa 6 duyén hai dong nam Trung Quéc - kha dam nét. O méi thi ttt déu cé chia Ong - chia Ba. O mii gia dinh ngudi Hoa déu cé ban thd Than Tai. Tuc thd Than Tai nay cua ngudi Hoa phat trién sang cA bé phan ngudi Viét, phd bién 3 tat ca cac gia dinh lam nghé bu6n ban. Phat gido 6 day cing dude ton sting, dai bé phan cu dan 6 cc thi ta theo dao Phat. Cac nha thé Thién Chia gido chua cé, ft nhat 1A cho dén du thé ky nay. Léi séng cing nhu tam ly cua cu dan 6 thi tt it nhiéu cing da cé su phan biét véi cu dan 6 cdc lang x4 (vi nhu cau cla miéng cha dan thi ta 1A "gao ch¢ - nuéc song, chi Cu Méng ba muci déng mét bé" hodc "Di day, di dé khéng bang cai x6 G6 Béi" (hay Dap DA, Go Cham, Go Gang...). Tuy nhién nhin toan cuc, sinh hoat van hoa - x4 héi 6 thi tt chi yéu mang nhiéu dic diém cia lang Viét truyén théng. * Fant 2 Nhu ching ta déu biét, trong khung canh tudng d6i phat trién cha nén kinh té hang hod 6 cdc thé ky XVII - XVIII, thi su hung khdi cha céc dé thi nhu Thang Long - Pho Hién 6 Dang Ngoai, Héi An 6 Dang Trong thudng dude nhac téi nhu 1a mét biéu hién cia su phat trién nay. Nhung ciing trong khoang thdi gian dé, 6 mtic d6 phat trién thap hon, tai Dang Ngoai, trudc hét 14 3 vang déng 111bang Bac BO, cdc lang buén da ra ddi kha néi tiéng nhu Da Nguu (Hung Yén), Bao Dap (Ha Nam), Phu Luu - Trang Liét (Bac Ninh). Con 6 Dang Trong, cdc thi tt, tuong ty nhu cdc lang buén 6 Bac B6, cing duge hinh thanh. Tuy nhién néu nghién cttu ky, chting ta sé thay cé su khac nhau gitta cdc lang buén va cac thi ttt. : Xét trén t&ét cA cdc khia canh thuong nghiép cha cdc lang bu6n so véi cac d6 thi 6 trong ving da cé su chénh léch lén vé quy mé va khac nhau it nhiéu vé tinh chat. Da la nhiing lang chuyén buén thi d6 van chi 1a nhiing lang x4 khac véi nhiing lang x4 xung quanh vé nghé nghiép, chit chua tao ra duge mét dién mao véi nhiing dac trung riéng cla minh. Vi thé su phat trién cha thuong nghiép 3 ‘cdc lang nay dén mét mic d6 nao dé chi dan tdi tinh hinh 1a cdc thuong nhan thoat ra khéi lang dé héi nh4p vao cdc hoat déng kinh té 6 cdc d6 thi ma thdi. Viée buén ban 6 lang Da Nguu da cho phat trién téi dau cing khong thé nAo tré thanh dé thi Da Nguu dude. : Cén 6 cac thi ti, khoang cach clia né so sénh véi cc dé thi di duge rut ng4n lai. Tuy khéng phai tat ca cdc thi té déu cé thé phat trién lén thanh dé thi, nhung trong sé d6 6 trong nhting diéu kién thuan Idi nhat dinh, cé mot s6 thi tit da phat trién thanh dé thi (thuc té dé thi Héi An néi tiéng, ban dau cting chi-lA mét thi tit ma théi). Thi ti da tén tai gan giéng nhu 1A mét hé théng "vé tinh" cia cdc dé thi, vita héi nhap vita giai toa - xét 6 ca hai khia canh kinh té vA van hod cia cdc dé thi. Trén nhiéu phuong dién, thi ti tuy vita nhé hep, vita khong tép trung, vita la nong thén vita cé tinh chat dé thi; song no van gép phan day manh su phat trién cia dé thi. Déng thii, trong nhiing méi quan 112hé da néu trén, bdn than thi tit ciing dé chita dung nhitng yéu tékinh té- xé hoi budi dau va can thiét cia dé thi. Va vdi tinh nang déng cia no, ching ta c6 thé xép thi tit vao pham tri: cia qua trinh dé thi hod duoc, nhung chua cao ldm. Nhiing yéu t6 "d6 thi" cha thi td nhu trén da trinh bay 14 su khac biét nhat dinh vé nghé nghiép, vé phan cong lao déng x4 héi, vé dan cu sinh séng, vé té chic cong cu va ca phan nao vé van ho, tin ngudng so véi thon x niia. : R6 rang 1a su ra ddi cla thi tt, mot mdt la biéu twong cua su phat trién cia nén kinh té hang héa, song mat khdc né lai cé téc déng manh mé dén sv phat trién cita nén kinh 6, lam ting cudng cdc’ yéu t& hang hod cia nén sdn xudt. gay ca dén ngay nay thi tt vin thé hién nhiing chite nang kinh té - x& héi nhu vay. ‘Véi nhiing y nghia quan trong da néu trén, trong cdc diéu kién kinh té - x4 héi hién nay, chung ta c6 thé xem thi tit nhu 1a mét dang thitc dé thi hod 6 Viét Nam; dé la mot dang thitc nita d6 thi da xuat hién budi dau ti cudi thé ky XVII, va nhiéu thi td van lién tuc phat trién trong cac thé ky sau, thi td chinh 1a gach n@i giita néng thon va * thanh thi (song con chua ro rét). N6i dung cia thi tt trong lich st cén phic tap, phong phd hon r&t nhiéu cing nhu ¥ nghia kinh té - x4 hoi cha né cn phai tiép tuc nghién ctu, luan giai.