G

231. SAYIMIZLA MERIIABA, DAN

a 4 L' LLLIIETRATION' 4d
u .
/ft
MILLI
.
MUCADELE
2jr.sayrmlzda dosyakonumuz "Addb-rmua5eret", DONEMINDEKI
SE9MELER
dosya editori.iFatma Tunq Ya5ar.Dosyayazllarr
Hazrrlayan:EdhemEldem
izrnniNi
modernlesme oncesi Osmanh'dan erken sUREMEDicit"liz
Cumhuriyet'e kadarbu alandaki geligmeleri @6 osr'{aNLIBAsININDA isrApI
mercekaltrnaahyor.Dosyadan, Osmanh'da YUZYIL 6NCNBU AY KONGRELERi
modernlegme oncesindeddAb-lmua'ereteonem Mete Tungay
Hazrrlayan:EmelSeyhan
verilsebile bu konudakikurallarrnmerkezibir R 7 l -./r))o 2
a)t "
z yonlendirmeden ziyadeinsaninsanailigkiler / 0 trm-rmNgols PfRousE:
DOSYA:
yoluylayayglnlattlglnl, amaI9. yiizyrldameselenin uNivnnsirn,cAMivE gARtI
ffi ARASINDA BEYAZIT MEYDANI AoAn-l MUASERET
daha esash bir sekilde ahndrirnrve bu
ele
NE KAMUSALALAN, Editdr: FatmaTunq YaSar
konudakikurallanhalkatanrtmakigin kitaplar
NE MEYDAN crg ooNEMosMANLI
basrldr!rnrgortiyoruz.Cumhuriyet'le birlikte $2
Berat SeEkinDemirok
krhkkryafetkonusundayaprlan "devrimleri" ADAB-IMUASTRTT
de drigiinrirsekyeni rejimin6dAb-rmuA;eret il2 snn cALATA'DAALi sAiM LITERATURU
konusunudahada ciddibir 5ekildehalkaanlatma UrcnN xoNnnnaNsl: FatmaTungYa5ar

qabasrna girdiiini; Osmanh'da AdAb-tmuAgeret rUmivr'nE conr

6O on"ro rqinHnr'e
kurallannrn"modernliiingereiidir,isteyen
KORUMA,
KOZMOPOLiT
alsrn"mantrfiryla ozendirilereksunulurken, RESTORASYON VE
YASAMAYI
pek de segimyapma olanalt MiMARLIK TARiHi
Cumhuriyet'te BILMEK
konduiunu Demirok
BeratSeckin
brrakmadan toplumunontine CanEylip [ekig
soyleyebiliriz. il$ ranini YAPANvE YAZAN ln /n
KADINLARINANILARINI
tOtOeasr'aeervNci
rUrri
Adil Baktrayagokilginqbir konuyuele cozUNonn
siuavi'NiN
KURTARMAKiCiN
ahyor,"toplumsal erkekler'.Biyolojikolarak OSMANLISON
FSM'NiS/E
kadrnolan bu insanlartoplumsalko;ullar DONEM
25 YIL SONRA
neticesinde(giivenlik,mirasvs.)erkekolmayt
YENiDEN BAKMAK AoAsvr
segiyorlar.Baktraya'nrn makalesinden kadtnlara TESRiFATANLAYI'I
NeclaAkgdkqe
erkekleqmenin yolunuaganerkekegemen FatihTetik
toplumsalkogullanmanrn bu insanlaraaynryolu 20 iri KADININEKsiKKATAN
yani kadrnolmayroliim TUHAFHiKAYEtERi /$, rsnuwrH cEVDET'iN
tersinekat etmeyi, tekrar
ASKERAY$E, MUKTMMTL VT
cezasrylakapatttflnt oireniyoruz.
HANKO HANIM RSSiMriAnAn-t
ismailKara'nrnmakalesifeyhiilislamMustafa ''TOPLUMSAL
VE MUA$tRtrRtHBtRi
SabriEfendi'ninsrirg0nkoSullartnda Rtza
ERKEK''LER Nevin Merig
Tevfik'eyazdrlriki mektubuele altyor.Kara'ntn Adil Baktraya
da belirttigigibi silrgiinkogullanve Ankara'ntn E/ or"o*rr rurrunuNor
2E gEvHurisLAMMUsTAFA ondigrNsornAAoAsI:
tacizleri,MustafaSabriEfendi'ninmektuplarda
SABRiEFENDi'NiN ALATURKA-
MustafaKemalhakkrndaoldukgasert ifadeler
RrzATEVFiK'EvlZUdl ixi ALAFRANGA
kullanmasrna yol aqtyor. MiiHit{ MEKTUP irirnMi
Ali BirinciToplumoalTarih'een son Io6' sayrda, HirArEr MESELESi OzgeSamancr
Ekimzooz'de"U9Husus"ba;lrir ile kiiqtikbir VE I5O'LiKLERiN
not ile katkldabulunmug.Birinci'ninMart inrienrLARINA EE iN^tta"IsrncirrvrN
VE ONU
BEDENLER
zor3saytmtzdaki "siyasetMeydanlnda Bir $air, DAiR RUHLAR:
YUKSELTECEK
H0seyinKAmi"baghkh yazrsr yagadrirdonemde I s m a i lK a r a
I93O'LARDA
giirleri,oyunlanve yazrlarrylamuhalifbir isim
34 HiL L-i r.HMEn, AoAs-I MUA$EREr
olaraktantnanHtiseyinKAmiile ilgilibilgilerimizi VE YUSUF
ESIRLER KiTAPLARINDA
genigletiyorve onun hakkrndaki kimi yanh;larr KADIN iMCNSi
AK9URA
dtrzeltiyor.KegkeAli BirinciIoplumoaI Tarih'e Esin
Taylan TrilinUral
dahasrkyazsa.
Nisan'dagdniSmek
rizere. $,2 sivxzr MEYDANINDA 94 cFSA\r'NiN
BiR.SAiR 9IZIMIYLE
Ahmet Akqit HUSEYINKAMI IAZAR'INDIRIII'I
Ali Birinci ZerrinirenBoynudelik
Hazrrlayan:

OA
>-!
nixn-i raxip:
t\l r5gundebir 94.9AqrkRadyo'da gi.inleri
Pazartesi
GO
Fikr-iTakipprogramtnda
r;.3oda yayrnlanan
+(} 4 Yart zor31eMuratKoralturku. rBYart zot3'te
FatmaTuneYa-sar'tag:r.tioruz.
I
Peri Efe-Ahmet AkSit
E
 (}4
*

JANDARMALAR VE
KESIK KAFALAR F
e

tdhem tldem, I'illustration'un i

z8 $ubat tgq tarihli N

nilthqtmdayer alan ue =
E
Rumeli'deki uah4etikonu F
edinenJ azrJr delerlendirgor. J

=
o
O
F

ffiffi

v2 SALT GALATA'DA
ALi sAiM UrcEN
KONFERANSI
BeratSegkinDemirok,
SALTGalata'da,8 $ubat
Cumagilnii gergekle4tirilen
konferandta6ne gkan
konulan aktardr

IT F FrMiNisl'E
lI" h 2t Y.rLsoNRA
4g YENIDENBAKMAK
NeclaAkgdkge rg87-rggo yilIart
dra\LndaT sayrywlmlanan
Feministdergiaininz5 ytl rcnra
Kadm Killtilr lleti4im vakfit
t arafmdan y apil an t rykLbaatm
uetileaiyled1nemive dergiyi
delerlendiriyor.

48
I'{TTE.TUN9AY'DAN
IKI KITABIYAT
YAZISI
Metin Hillagii'niln isl6m
g4 giZiruiyrr
CESART'NiN
LAZAR'LN
OiniLiSi
Zerrin lren Boynudelik,
juhanna incili'nde ida'nm
Birliii ve MustafaKemal mucizeleriaraamdaen
ueAhmetDemirel'inTek )nemlilerindenbiriti olan
Partinin iktidan. Trirkiye'de Lazar'rn Diri ligi olay tnt
Segimlerve Siyaset(tgz3-t946) Ceaari' nin giziminden aktar ryor
kitaplarmm kritigi. ve ayrmtilt bir analiz 6unuyor.

w
tlt.f-llsar TA.RTE YAYIN KURULU YAYrN KooRDiNATdRii sryra usemu/ BAsKr rARiHi BIR YILLIK ABONE
!.fr =i )e.gisi Mehmet0. Alkan,Adil Rauf Kosemen UYGULAMA nnorri
Mart 20rJ
.a| | :v|5 Baktraya,Murat Belge,
s. YAzritLERi MiiDiiRii
AyselKazrcrOzalp 85,ooTL.
FatmagrilBerktay,B0lent DAdITIM
vE YAYIN ydnrrurli irrrigiu Drinya Siiper Dagrtrm @
rrriff YATGI Bilmez,AydanQelik, (oztz)5ry5z35
rute sariri Dogantetinkaya, Esra
Ahmet Ak$it (oz16)68r 18oo Topiumsal
TarihYazr
-a: i;utoilu (Dahiliril ltleri'nden ve ilgili yazardan
Danacrollu, EdhemEldem, vavrN vdnrr}rnNi YAYrN rtiRfi
(oztz)5t154oo (Faks) izin allnmakslzlnallntl
Ahmet Ersoy,Nurten YARDIMCISI Yerel Slireli Yayln yaprlamaz. izin qertevesinde
nrir\r/vrxl Grirboqa,Murat GaivenC,
MehmetHacrsalihoglu,
Berkay Ktigi.ikba5lar
aaksitatarihvakfi.org.tr
bkucukbaslaratarihvakfi.org.tr
.lrtxln-a rrusirciridi
yaprlacakailntllarda
ToplumsalTarih'in ilgili
nroexsiyoN vr oiizrrri (qrz) 424o5 to
VangelisKechriotis,Murat BASKI saylslnl ve yazar ismini
:t.14==: Degimen Eyiip Yrldrrrm belirtmek zorunludur.
Koraltrirk,ElCinMacar, G.M.Matbaacrhk ve \o3t2) 424 oo 50
,it€.. \o: t;
+'- :.:. icrenhrrl
MustafaH. sayar, DERG|vE TicaretA.5.
irvin CemilSchick, KAPAK TASARIMI roo.YrlMah.MAS-SiT ABoNELiK
::: : 02 02
Canaylahin, Oluz Tekin, Rauf Kosemen r. CaddeNo:14204 Tarih Vakfr
TanerTimur, ZaferToprak, iSTANBUt (ozrz) 5zz oz oz (J5,)
Er-cihrakfi.org.tr KAPAK UYGULAMA
MeteTungay,NuranYrldrrrm Tel:.9o (2r2)629oo z4 (oztz) 58 54 oo (fax) 3
Aysel Kazrcr0zalp

ffiR
 }omanlr'dan Cumhuriyet'eGegipSrirecinde N
=

t a .^^'a r . )

Adfib-$Muff*eret =
J
c
O
F

roir6n: FATMAruNg YATAR

rddb-rmu65eret, en genelanlamda olarakyer alan AdAb-rmuAgeretin idealizeedilen normlan yansltma

:nsanlarrn birbirleriyle
ve igerisinde "yatamayr bilmek"olaraktarifedildi- potansiyelinesahip. Bu minvalde,
rulunduklarrtoplumlaolan mrina- ii ve "glindelikhayatrnpratik bilgisi" Fatma Tung Ya;ar genel anlamda
sebetlerinibelirleyensosyalnorm- olarak kalemeahnan rehber kitap- geqdonemOsmanhAddb-rmuAgeret
,ar manzumesi olarak tanrmlanabi- lara baghkolduiu bu sureg,pek gok literatdninri,CanEyrlpQekiqAhmed
.ir. Kelimeanlamritibariyle6ddb-r agrdan incelemeyihaketmektedir. Midhat'rn AurupaAaaA-tMud4ereti
nudgeret "iyi geginmeninyollan" yahud Ataf;rongo'srnl, Fatih Tetik
lemektir.KavramrnFransrzcasr olan Ote yandanJohnKasson'rn ifadeet- LutfriSimavi'nin fe4rifot ue Adabt
'squoir
uiure", "yatamayrbilmek" tili rizere"AdAb-rmu6geretigahgmak MuA4eret'ini ve NevinMerigAbdul-
anlamrnagelir. IbrahimHilmi, bir denizdetuz aramakgibidir:izler her lah Cevdet'inMiikemmelue Reoimlt
adib-r mudgeretkitabrna"Yagamayr yerdedir,fakatgabalarrbogagrkarta- AdaA-tMudEeretRehberi'nideler-
lilmek" baghirylayazdrir onsozde cakkadarincelmigtir".0smanh'dan lendiriyor.lkinci olarakise AdAb-r
igro) "lnsanlannen gok muhtaq Cumhuriyet'egegigsiirecindehayat muAgeretfarkh temalarballamrnda
:lduiu, fakaten az bildiii tey yata- Iarztnll:,ve Addb-rmuAgeretinnasrl e l e a h n r y o rB
. u m i n v a l d eO z g eS a -
:naktrr.Insanher suretleyalayabilir. degittiginikonu alan bir gahgmada, mancrdeiigensofraAdAbrnr ve Trilin
. akatinsanca,medenibir insangibi yayrnlardan maddikiiltrlrevarlncaya Ural 6dAb-rmuAgeretkitaplarrnda
'.'atamayr bilmeken mngkrilbir ittir. kadar qok geni5bir kaynakyelpazesi kadrnimgesiniyazryor.
. ransrzlar,geginmek yagamak demek mevcuttur.Ad6b-r mui'eret kitap-
:e(ildir derler.AdAb-rmuAgerete ri- larr bagtaolmakiizere,siireli yayrn- talgmalarrnsrnrrh,ele ahnmasr ge-
:vet elmeyen,terbiye-iiqtimaiyeye lar, giinltikler,hattat.lar,romanlar, reken mevzulannise hayli fazlaca
:nazharolamayanbir millet de yagr- ev egyalan, mutfak malzemeleri olduiu bir konuda hazrrlanmlS bu
..'orad olunamaz." der. ve hatta mimariboyle bir gahgma- dosyada,elden geldigincebirbirini
ya kaynakolabilir. Ote yandanbu tamamlarmahiyetteyaprlmrgqah;-
9. ytizyrhn ikinciyarrsrndan
itibaren dosyada,Osmanh'dan Cumhuriyet'e malanbir arayagetirmeyive bu ve-
lsmanLdrinyasrnda 6dAb-rmu6geret gegig siirecinde toplumsal pratik sile ile konuyadikkat gekerekyeni
.,e ilgili meselelerehatrrrsayrlrrbir anlamrndaAdAb-rmudqeretinna- gahgmalar iginbir zeminolugturmayr
.,giartltr oldulunu,qok sayrdaidAb-r srl deiigtiiinden ziyade,bu suregte hedefledik.
::ru6geretkitabr yazlldrirnr,roman- AdAb-rmuAgeretintanlmlnrn,refe-
.ar ve srireli yayrnlardabu konuya ranslarrnrn ve hedefkitlesininnasrl
:iraflrca yer verildiginigorr"iyoruz. belirlendiii,6ddb-rmuAseret ile ilgili
.\sLnda,AdAb-rmuAgeretr9. yriz- telakkilerin hangiesaslar r"izerine ge-
.rldaortayaqlkmrgyeni bir kavram killendiii,toplumunfarkhkesimleri-
ielil. Ancakbu yuzyrhnsonundaOs- nin AvrupaAdAb-r mu6geretiile nasrl
nanh giindelikhayatrve yazrnrnda yuzlettigi veya uzlagtrfrsorularrna
iavramln poprilaritesiniartrrdrirve cevaparanmaktadlr.
idAb-rmu6'ereteriayetetmeninher
:amankindendaha{azlaehemmiyet Dosyadakonu, iki nokta-i nazar-
<esbettigianlagr|yor.Bu dosyanrn dan ele alnryor. Bunlardanilki ar-
amacr,"Osmanh'dan Cumhuriyet'e tan ddAb-rmu6geretvurgusununilk
3eqig"olarak tabir edebilecelimiz temsili olarak ortaya Qrkanadab-r
rir donemdeartan AdAb-rmudgeret muAgeretkitaplan. Nitekim bu do-
','urgusunu anlamayaqahgmak. Daha nemdeyayrmlananAdAb-rmuateret
gibi
onceleriahlakve Ad6b larkhtijr- kitaplarrtoplumsalpratiktenziyade
:erdeyazrlmr;kitaplardabir bdllm 6dAb-rmudgeretedair telakkilerive
vI I t g e' gl
g&

F
a
aa
D

gE9 DONEMOSYAMI__,._
_,._
-t MUA$t&tr LITERATURU
ADAB
A

!85 FATMA TUN9 YA'AR

Gegddnem}amanh adabt muaqeretliteratilrilnilnortayagtktgt,tg. yilzytl

diinyaundaue buna paralelotarak)dmanlt'dayayananhutt degiqimve
ddnil4ilmleyakmdanilgilidir. Qevretinive 1zelliklede Avrupa'ytyakmdan takip
dolru davrant4kalrylarmtblrenmeve nezaket
edenatmanh entelektilelleri,
kurallartnaWmd ydniindeciddi bir elitim oldugunu,Aurupaadab-tmud4eretine
'medenidilnya'yaddhil oLmakigin adetabir zorunluluk
Wgun dauranmqnLn
halinegeldiginigdrmiiglerdir.

urorNirir gldr:
xrzlxrrit vUxsrrigi

19.ytizyrl,teknoloji,yatam tarzt ve
davranrg kahplanndameydanagelen
kokll ve kapsamhdeligimler,dev-
rimler ve reformlarnedeniyledrinya
tarihinde"donri;timqair" olarakbi-
linmektedir.Tarihqiler,ry. ylzyida
pekqokyenigeligmenin vukubulmast
ve bunlarrnsrireglerive sonuglartiti-
bariyleyrizyrhagmastdolaytstyla bu
yrizyrla"uzunry. yirzyrl"demiglerdir.
Birgok qaidag yayrndaise medeni
davranrga yonelikartanilgi ve gorgii
kurallarrrizerineyazrlan kitaplannsa-
yrsrndaki hrzhartrgnedeniylery. yiz-
yrl "nezaketgair"(the ageofi civility)
olaraknitelendirilmigtir. r835yrhnda,
ffi
Charles Lamb(Elia)bugOrtiiti"r9.ytiz-
yrl, nezaketimizin baglangrg tarihi..."'
istanbul,
BeyoElu, the sdzleriyleifade etmektedir.John F.
Grand Rue de Kasson, r9.yiizyrldaAtlantik'inheriki
Pera, tgtz;
Carel Bertram'rn
tarafrnda, burjuva k0lttirtiniin yiik-
Irnaginang seligive yeni matbuatimkAnlanile
the Turki.6h
birliktedahaoncehigolmadrltkadar
Ilouse Collectiue
Vitiou ot qoksayrda96rgiikitabryayrnlandtlmt
Home (Austin ifadeetmektedir.'
Universify
of Texas
Press, zooT) Ashnda,"nezaketgair" olarak 19.
tz kitabrndan
yr"izyrlAvrupa'daOrtagaf'danmo-
rc almml'flr.
 d

dern ddnemleredek yaSanangetig- davranrg literatrinindeyaygrnolarak F

melerin geldiii nihai noktayr ifade kullanrlmayabaglanmasrarasrnda

etmektedir.NorbertElias,Avrupa'da yakm bir iligki vardrr. Her geyden d

davranr;kahplarrnrndeiigimve do- 6nce,bir dildeyeni sdzciiklerin orta- E

nrigrimiinfi inceledili UygarlLk Sil-ya grkgr-ozelliklede bu yeni sozctik- a

F
reci (ilk olarakr939yrhndayayrmla- lerin yaygrnlatmasr ve uzunomtirhi J

nan)isimli kitabrndabu si.ireci"me- olmasrdurumunda- gofunluklain- a

f
denile5me" olaraktanrmlamaktadrr.l sanlarrnyaSamlnda bazldegiSiklikle- J
L
o
EliasUy gartk Stireci'ndemedeniyet re igaretetmektedir.Ashnda,bir kav- F

kavramrnr geligimselbir sriregolarak ram olarak ciuilit€'nin ortaya qrkrgr

ele almaktadrr.Ytizyrllar boyunca yatamlnfarkh alanlarrndameydana
d
sirkrileeden gdrgrikitaplarrndasu- gelendeiiSimve dontigrime itaret et-
nulandavranrg kahplarrna odaklana- mektedir.Elias'agoreciuilitd kavra-
rak,Avrupa'dar3.yiizyrldanry. yiz- mr Batrtoplumuiqin gdvalyeligin ve
yrla kadarnezaketkurallarrnrnnasrl KatolikKilisesi'nin birlikteligininda-
de€ittiginiincelemektedir.Eliasbu Irlmaktaoldugubir zamandaanlam
krrapta,Erasmus'tan bu yana,vricut kazanmrgtrr. Onagore,bu kavramrn
fonkiyonlarrnrgizleme,herkeseagrk (civilitd)ortayaqrkrtr,Batrdavranrg
olanyerlerdeonurludavranrg sergi- kahplarrnrnya da "medeniyet"inin
lemeve segkinlerarasrndabaglayan ortayaqrkmasrnda belirli bir agama-
ve zamanlatoplumunfarkh tabaka- yr temsil etmektedir.5Bu a;amada
hnna yayrlmaeiilimi gosterenneza- ciuilitd kavramr,onceleriItalyanca
ket standartlannauyma yonrindeki ve sonrasrnda Fransrzca olmak rize-
baskrnrnsrirekliolarakarttlglnl ifa- re ortakbir dilin konugulduiu,farkh
de etmektedir.Elias,"medenile'me milletlerikucaklayansosyalbir olu-
grreci"ninagrklanmasrnda utangve gumunbir nevi aqrhmrve sembohi-
rrcelik duygusunabelirleyicibir rol drir. italyanca ve Fransrzca,daha

ingilizcede kibar anlamLnagelenpolitekelimeild.elunancada gehir(polis)

kelimetindengelmektedir. Dolayrcryla,Ingilizcede
kibarlk ue zaritlik anlamma
Selenue eqanldmholarakda kullanLlanpolitenessue civility kauramlartgehirile
ilintili olup, umumi alanlardaki dsvranLqla"r, 6obra"
ddabu kryafiet,konu4mave
bedenleilgili her tiirlil gdrgiikuralma iqaretetmektedir.

crrnekte ve toplumunonayladrkla- 6nce Latincetarafrndangergekleg-

Iite kelimesi de Yunancadagehir Hasan Bahri,
Centilmen:
rrrm ve yasakladrklarrnrn standardr- (polio) kelimesindengelmektedir.
tirilen fonkiyonu devralmrglardrr. Adab-t Mu'a4era
rr zamanladegiltiginive bununla Bu diller Avrupa'nrnbirligini gos-
Dolayrsryla,ingilizcedekibarhk ve (lstanbul: Tevsi-i
termekte ve aynl zamandabu yeni Trbaat Matba'asr,
Hikte de, sosyalhognutsuzluk ve zariflikanlamrnagelenve e;anlamlr
t1z8ltgtt).
Ha: egiiinin de degittigini iddia olu'umun omurgaslsaraytoplumu-olarak da kullanrlanpoliteneat ve
rrrrektedir.+Elias,davranr;kahpla- na dayanmaktadrr. Bu toplumun ciuility kavramlarrgehir ile ilintili
rrrdakideiigimve karSrhkh iliSkiler- vaziyeli,kendinedair algrsrve ozel-
olup,umumialanlardakidavranrglar,
tatan oz-disiplinin, giddetindevlet likleri ciuilit€ kavramrndaifadesini
sofraAdAbr,kryafet,konugmave be-
rrd
raftndan tekellegmesi ile yakrndan bulmaktadrr.6 denle ilgili her trirhi gorgrikurahna
tili olduguna dikkat gekmektedir. itaret etmektedir.Bu kurallar,fonk-
h'a gore,moderndonemdeyrik- Ciuilitdkelimesininkokeni,bu keli- siyoneliligkilerdolayrsryla karmagrk
-t sosyalanksiyeteve diigrikutanq menin iyi vatandathkladzdeglegen ve sosyalailarla ki5ilerinbirbirine
G*t umumi durumlardabireylere kriltLirelincelmeanlamrnageldigini ve devletebalh oldulu gehirdeha-
hrdi davranrglnl kontrol etmekigingostermektedir. Latincedegehirigin yatln en iyi nasrlyaganabileceiinin
Ho uygulamaktadrr. kullanrlan ciuitad ile aynr kdkten gostergesidirler.8
gelmekteolup,kabahkve barbarhlrn
k<'ur ifadeettigit.izere,
Avrupa'nrn kargrfiolarakgehirli,kr.iltUrlfi,
inceve Ciuilitd kavramrnrn ilk olarak
qrla;ma srireciile civilit€ kavra- zarifdavranr;anlamrna gelmektedir.7 Italya'da ortaya qrktrlr ve oradan 53
mt ortaya grkrgrve bu kavramrn ingilizcede kibar anlamrnagelenpo- Avrupa'yayapldrlr dtigrinrilmekte-
d
 Sofra AdAbmda cEq D6NEM osMANLr AnAs-r
dogrular ve MUASERETxiraprAnr (rsss-
yanlrylar.
Hasan Bahri, rsra)
i F
I H Centilnenl
t f r Aaaa+
l
t
i <
= Mu'dgeret, tgrr.
19.yrizyrhnikinci yansrndaOsmanlr
i
I
E
T
drinyasrnda nezaketkurallarrnailgi-
i o
l ( < nin arttlglnrsdylemekmrimkrindrir.
t < <
t
t
.
<
. Avrupa ve ABD ile kryaslandrirnda
: >

I X Osmanh'dabasrlanmuAgeretkitap-
l -
jn larrnrnsayrsroldukgaazdrr,fakatbu
sayr Osmanhbailamrndaehemmi-
yetsizdegildir.rB89-r9rB yrllanara-
srnda (bu gah5maesnaslndatespit
"AdAb-r
edildiii kadarryla) muAgeret"i
konu edinen r3 Osmanhcakitap
yayrnlanmrgtrr."Ayncadoneminsrj-
reli yayrnlarrnda
ve romanlarrnda srk
srkbu temayayer verildiii gori.ilmek-
tedir.

igtimaiyagayrg bilgisive usullerian-

dir. Civil ve ciuility kavramlarrOr-
taga! Avrupa'srndayaygln olan ve
onaylanml$ince ve zarif davranrg
kalrplarranlamrnaSelencourteout
ve courte6y kelimelerininzaman
igerisindeyerini almlttlr.eFrom Co
urteyy to Ciuility isimli kitabmda
Anna Bryson "ciuility"nin yeni bir
I kavram olarak sosyal davrantgve
rc sosyalhayatrgormebigimiolduiunu
ll ifade etmektedir.rz. yiizyrldaorta-
ya qrkanOrtagafdavranrgkitaplarr,
I bir ti..irolarak lordluk pratikleri ile
i ilgili olup, soylulardanibaret srnrrlt
II bir zrimreigerisindegegerliolmasr-
I na kar5rn,Erasmus'un De Ciuilitute
Ii Morum Puerilium(r5]o)isimlikitabr
ile baglayanerkenmoderndavranrg
II kitaplarrdahagenigbir kesimtara-
frndandahagenigbir mecradauygu-
li s 4
lanangdrgrikurallarrnrigermektedir.
tr*
I
I
lamrnagelen"AdAb-rmuAgeret"'' bir
tamlama olarak "edeb" koktinden
gelenddAbve "'atr" kokiindengelen
mudgeretkelimelerinden olugmakta-
drr. Saygr, nezaketve utanmaanlam-
larrnagelenedeb,bir toplumdaorf,
Adetve kuralhalinialmrgiyi tutumve
davranrglar veya bunlan kazandrran
bilgi anlamrnda kullanrlmaktadrr.'r
Adab ayrrcabir geyinnasrlyaprldr-
lrnr ifade eden usul anlamrndakul-
lanrlmaktadrr (dddb al-katip, AdAb
s.l-muullimuo.).'4Ikincikelimeolan
"agr"ise birlikteyagamak, insanlarla
iyi geqinmekanlamrnagelmektedir.'5
AdAb-rmuA5eret, bu durumda"insan-
Bu nedenledavranrglarda nezaket, larla iyi geqinmenin yollan" anlamr-
srnrrh bir gevredeuygulanangdr- na gelmektedir. GegdonemOsmanlr
gri kurallarrmanzumesinden ziyade Addb-rmuAseretliterattninde hem
herkestarafrndanofrenilebilenpra- kitap ismi olarakhemde iqeriktebu
tik sosyalleSme bilgileri olarak 6ne kavramrnyanl slra usffl-imu65eret,
grkmaktadrr.'o Nitekim hem done- edeb,zarafet,nezaket, terbiye,hrisn-i
mindehemde sonrasrnda biiyrikilgi iilfet gibi - kimi eganlamh- pek qok
g6renErasmus'un kitabrfarkhdillere kelimede kullanrlmrgtrr.
tercUmeedilmigtir.Bununlabirlikte
gok sayrdadavranrSkitabr da ucuz r9. yrizyrhnikinciyansritibariyleOs-
fiyatryladaha geniSkesimlertara- manhyazrnrndaonemli bir yer edi-
frndanulagrlabilirhale gelmigtir.Bu nen bu kavramashnabakrlrrsa,19.
da belli bir efitim hattataklit yoluyla yrizyldan once de dolru davranrg
herkesebir centilmenya da hanrme- bigimlerive kurallananlamrndakul-
fendi olma imk6nrsunmuttur.Hem lanrlmaktadrr. Adab-rmuageretin bir
doiru davranrgbigimlerineyonelik konu olarak farkh trirlerde bastlan
yayrnlarrnartmaslhem de bu kitap- kitaplarrnigerisindebir bohim ola-
larrnmuhatapkitlesiningeniglemesi rakyer aldr!rgonilmektedir. Nitekim
agrsrndan ry. y:Jtzyrl,
nezaket ve doi- r9. yiizyrloncesinde dofru davranr-
ru davranrganlamrndazirve olarak grn,sadecepratik ve dr.inyevi olarak
deiil dini, manevi,uhrevi felsefi
ve
kabuledilmektedir.
 -

kitabrnvarhirnaragmengeqdonem
pek Cok boyutu itibariyle ele altn- F

*<:T iirrlna'
dr{r soylenebilir. OsmanhAd6b-rmuAgeretliteratil-
rBgo'laritibariyle
AdAb-rmuAgeretkitaplartyayrmlan- riinde geqmigtekiAdAb-rmuaterete l**f,,i,'i:lT) d

maya ba5ladrktan herhangibir referansya da oyktin-

sonra da ayrt bir =
me olmadrlrgibi onceki donemler-
a
ttir olarakdevamedenahlakkitapla- F

rr oncekidonemlerde de bu husustagerekenihtimamln
bir nevidavra- J

a
gosterilmediii yontinde bir vurgu
nryliteratlirijolarakkabuledilebilir.
=
Krnalrzade'nin dahi soz konusudur.MuAgeretya-
Ahlctk-tAloi isimliki- J
c
o
tabr dolru davranrgve nezaketiah- zarlan kendi ddnemlerindeAdAb-t ;#L *,liT
F

lak gevresindeele alan kitaplardanmuaterete verilen ehemmiyetin

birisidir.'6 arttlglndanve bu alandagok sayrda
Yine GeliboluluMustafa
J-r*t .$tp @il
-'o,,
Ali'ninsegkincemiyetve ztimrelerdeyeni kitapbasrldr!rndan
bahsetmek- r;i-r.,:,-! .l*:. 1:-3+t$
nasrl davranrlacairnrkonu edinen tedirler.Gegmigin olumsuzlanmasr,
Meva'idil'n-Nefab Fi-Kaua'idi'l- ozelliklede ll. Meqrutiyetsonrasl *
Mecalit'7isimlikitabr,anonimolarakAdAb-rmud5eretkitaplartnda gok
v
daha agikArdrr.Ashndabu ddnem- .trt ;*-#-
basrlanRiaale-iGaribe'Bve sufiler
iqin hazrrlanandddbkitaplartdoiru de yaprlan deur-i aabk vurgusu Capitafue
H

s
davranrS II. Megrutiyet'eait delerlerin be-
igin yol gosterenrehberki-
a r a nimsenmesiigin Abdrilhamiddo-
t a p l a r s r n dsaa y r l a b i l i r .
nemininolumsuzlanmasl anlamlna
Uzunbir srireOsmanhcoirafyasrnda gelmektedir.Bu nedenleyazarlarn
siyasi,sosyal devr-i sabrkifadesininII. Abdtilha-
bulunanve 0smanlt'ntn
ve ekonomikdurumunadair cok sa- mid doneminden6teye gitmediii
o*i*
v
*F
tY?e
-
r*l
yrdamakaleve mektupkalemealan dtisiinrilebilir.

t88g-rgr8yiltarLalarlnda adab-tmuAgeret baqt$taltmdayryImlanankitaptarm

birgogutoplumdyeni bir hayat tarzt benimteterek"deEigim"baqlatmaktanziyade
hdlihazrda baqlam;Q oldn degiqimue d1niiqiimilni&enmeyeny1neya dd ydnlere
dogru;dvrulmd;Lnlengelleme QabatL gibi gdziikmektedir.
Aurupamedeniyeti
karqmmdaatLnscaktavr ue izlenecek yol dddb-tmuAyeretyazarlarLnlnen 1nemli
gilndemidir.

yakrndanilgilidir. Zikredilenon iig Hasan Bahri,

Fransrz Abdolony- Geq ddnem Osmanlrca 6d6b-t
tarihCive gazeteci
eenta,men:
me Ubicini (r8r8-r88q),larkhlarrn muAgeret literatrini(r889-19r8) pek muAseret kitabrnrnonemlibir krsmr- Aaaa-t
ve bilhassaOsmanhlannteSrifatve qokaqrdannevigahsrna mtinhastrbir nrnFransrzcadan terciimeedilmesive Mu'A4era
(istanbul:
gorgiikurallarrnaonemverdiklerini, literatiirdrir.Bu yenilik,bir anlamda tercr-imeolmayanlarrn dahiFranstzca Tevsi-i
bu noktadategrifatrhembir ilim hem onceki davran15literatr.irlerinden etiket literatrinindenizler taqrmasr Tlbaat
Matba'asr,
de bir vazifehalinegetirenQinlilere kopug anlamrnagelmektedir.Geg bu ili5kiyiagrkgaortayakoymaktadtr.
ttzS/tgtt).
ifadeetmekteve Saray donemOsmanhAdAb-rmuAgeretli-
yaklagtrklarrnr Ashnda,Fransrzcadan gorgrikitapla-
Krittphanesi'nde bulunanz16ahlak teratiiriinunoncekiahlak literatriru nnln tercilmeedilmesibu donemde
konulu eserdenagair yukart otuzu- ve bazrgorg! kitaplarrile temaslart Osmanh'ya 6zgribir durum olmaytp
ra!menbu literatiironlartn airrhkh olarak Batr diinyasrndave
d
nun AdAb-rmuaterettenbahsettigini olmasrna
soylemektedir.'s Bu kitaplarda,ge- devamrolmayrp,birqokagrdanfarkh Japonyadrnelinde olduiu gibi kts-
lenekve gorenekler,giyinme,nastl bir literatrirdrir.Nitekimbahsedilen men de diier toplumlardagdzlemle-
ayaia kalkrlacair,nasrloturulacafr, ahlakliteratrirtimuAseretliteratrirLi- nen bir durumdur.Doneminnezaket
sofradanasrlyemekyeneceii,kiSi- nfin ortayaqrkrgryla sonbulmamrg ve standartlarrnrn 6nemliolErideFransa
nin briyriklerive akranlartylanastl egzamanh olarakdevametmittir. tarafrndan belirlendiginive ABD,in-
hareketedeceii,nasrlselamvereceli giltere,Almanya gibi pek gok 0lkede
ve konu5maesnastnda neleredikkat GeqddnemOsmanhyayrndiinyastn- Fransrzca gdrgrikitaplannlntercr.ime
etmesigerektiiiagrklanmaktadrr. da AdAb-rmuAgeret kitaplarrnaartan edildiginisoylemekmtimktindtir.El-
ilgive yenibir AdAb-rmuAgeret litera- bettebu durumFransa'ntn 19.ytizytl-
Ubici'ninde ifadeettigi,gibi geqmi'- trir0niinortaya grkrgtr9. ytizytldtin- da sahipolduiu ayrrcaltklt konumile 55
te bu alandakalemeahnmtgpek qok ya ve dzelliklede Avrupabailamtyla yakrndanilgilidir.
wl
x

GeqdonemOsmanhAdAb-tmudgeret anlayrgrnrnsOzkonusu olmadtitnt, Uout-i MudEeret:Kduaid-i AdAb'L

literatLir!,AvrupadavrantSliteratt- toplumun farkh kesimlerininfarklt 6889)Fransrzcadan tercrimeedilmig
rfi ile olanyaklntemaslartna ragmen, reform reqetelerininbulunduiunu olmasrnaragmenkendisinden bir ytl
F
a Osmanh'ya6zgii ko;ullar gerqeve- ve bunlann ge;itli mecralardaifade sonrayaytmlanan ve Arapgave Fars-
Cadantercilmeedildiii ifade edilen
a
sinde gekillenmigolup, bu kogullar edildiiini sdylemekmtimktindtiLr.
D
E "AdAb-rmuateret"eehemmiyetver- QenqenzadeHakkr Antakyalt'ntn
i
me konusundahemfikir,fakatAdAb-t GeEdonemOsmanhAdAb-r muAseretZdrqtet'i (r8go) ile buytik benzer-
1<
mudSeretintanrml ve referanslart literatiini,yatanandegitimiiki yon- likler gostermektedir. Mevcutahlak
konusundafarkhgortigleresahipbir lii olarak yansltma potansiyeline literatrirLiile ortaya grkmaktaolan
Osmanh davrantp neSv
literatt-irtinLin sahiptir.ilk olarak,6ddb-rmuAgeret yeni AdAb-rmuA5eretliterattiriiara-
W srndabir yerdeduranher iki kitabrn
ri nemabulmastnaimkantanlmlttlr. kitaplarrdegiiimve donti;timtinso-
Bu literattirrinortak bir soylemiya nucuolarakokunabilir.Nitekimsdz- ortak ozellifi,dini ve geleneksel re-
da drinya gdrtigtinritemsil ettigini feranslarlaAdAb-rmuAseretitanlm-
hi kriltririle nesildennesileaktartlan
soylemekgrigti.ir.Bu nedenle,bu li- muA5eretesaslartgtindelikhayatta lamrgolmalandtr.'oBu noktada,ki-
teratiirUnortayaQlkltlnlve muhtevi- yatanandeii;im ve artanAvrupaet- tabrnrerciimeedildiii dilin iqerikko-
yatrnr,Batrhlatmave modernleSme kisiyleihtiyagve beklentilerikar;t- nusundayegAnebelirleyiciolmadt!t,
layamayacak noktayagelmiS bagkabir deyiplebirebirterctimenin
ve yeni
hayat tarztnt kitaplardanolrenme genelliklesoz konusuolmadtit sOy-
mecburiyetiortayaqrkmrgtrr. lenebilir. Dolayrsryla,
ikinci bir muAgeret
olarak, AdAb-tmuAgeret kitabrnrnFransrzcadan
kitaplartnt terctimeedil-
deiigimve dontigrimtin oznesiolarakmesionuntamamenalafrangahayat
okumakmiimkrindrir. r.izerineyazrlmrgolmast anlamrna
Bukitaplartop-
lumunondegelenisimleritarafrndan, gelmeyebilir.
toplumu deiigtirmeve doniitttjlrme
cabasrnahizmetetmek izere yanl- Oteyandan,bazrmuAgeret yazarlarr,
mrglardrrdenilebilir.Her iki durum alafranga Addb-rmuAgeretin farklnda
da sdz konusuolabilmekleberaber olarak, alafranga6d6b-t muAsereti
Il. Metrutiyetoncesive krsmende II. yazmamayt-qolunlukla II. Megru-
Metrutiyet'tenCumhuriyet'ekadar tiyet oncesinde- tercih etmitlerdir.
giden siiregteilkinin daha airrhkh Bu kitaplar arastndaResulzade Hii-
- ' * . . i r *f, -.
,*(' ;i",'-i,:':.,t,: - . - olarak gegerli olduiu sdylenebilir. seyin Hiisni.i'nlnNezaket ue UauL-t
Geqd6nemOsmanhAdAb-tmuAseret Mud4eret: Kduatd-i Addb'r,Qenqen-
- Musafaha iqin gibi briyrikparadigmalara ballamak literatijrij genelitibariylepragmatik zade HakkrAntakyah'nrnZarafet'i,
sol el uzatmak
yerine,yaganandeiiSimve dontigtim amaglar doirultusunda ihtiyaglara MehmedEmin'in Aaa|t MuA4eret
nezaketsizliktir.
Hasan Bahri, ile ytizle5me,uzla;ma ve deiigim ydnelik olarak kalemeahnmrSgibi NoorlHoorl)lur'u 09ol ve Amas-
Centihnen: kargrsrnda iqeridenbir tavrrahgola- goziikmektedir. yalr lbrahim Edhem'in Rehber-i
Aaaa-t Miloafirin ue Adlbt Mudqeret'i
Mu',Ateret, r9rr. rak okumakdahaanlaml olabilir.
r889-r9r8 ytllan arastndaAdAb-t (r898) zikredilebilir.Bunlar igeri-
DEditiM irn Y8zrngun: muASeret baShiraltrndayayrmlanan sinde Amasyahibrahim Edhem'in
qoK sEsLiLiK kitaplann birgolu toplumayeni bir Rehber-i Mildabirin ue Adqb-r
hayat tarzt benimseterek "deiiSim" Mudgeret'i oldukgailginqbir kitap-
r9.ytizyrhnikinciyartsrndan itibaren baglatmaktan ziyade hAlihaztrda trr. Hem sehirrehberihemde AdAb-r
yayrnfaaliyetlerininartmast,ula;tm baglamrqolan deiiSim ve ddniigti- muAseretkitabr olarak yazllml'tlr.
ve haberlegme aflarrnrngtiqlenmesi, miln istenmeyenydne ya da yon- Genel trendin Avrupa'yagidenler
devlet merkezlielitimin yaygrnlag- lere doiru savrulmastntengelleme iqin muA5eretkitabr yazmakoldu-
masrgibi pek gok geligme,Osmanlt qabasrgibi gozrikmektedir. Avrupa [u bir donemdeistanbul'atagradan
ffiB
toplumununbelli kesimlerininhayat medeniyetikargrsrndaahnacakta- gelenmemurstntftve imparatorluk
tarzrndahrzhbir deiigimenedenol- vrr ve izlenecekyol AdAb-tmuASeret srnrrlarrdAhilindenveya haricinden
mu5tur.Bu degigim,yakrnbir zama- yazarlarrnrnen onemli giindemidir. istanbul'ugezmeyegelenseyyahlar
na kadarBatrmedeniyetine duyulan Gegddnem 6dAb-rmuAgeretlitera- iein yazmrttrr.Kitabrnilk krmt, ula-
hayranhkve galda5 Batt standart- ttirtindeki gegitliliiin btiyrik olgtide grm vasrtalart,ticretleri,vasttalartn
larrnryakalayabilme qabasrolarak bu konudakifarkh goni;lerdenkay- rotalarr, krittiphaneler,okullar ve
okunmustur.Donemin 6nde gelen naklandrirgdrtilmektedir. Bu nokta- hastanelerhakkrndadrr. Ikinci ksmt
entelekti.iellerinin ve siyasi elitinin da,yazarngiindemidigerbir deyigle ise gehirmekAnlannda uyulmastge-
deligim algrsrndaAvrupa'nrnetkisi okuyucuyavermek istediii mesaj rekenve bilinmesigerekenmu6Seret
yadsrnamamakla birtikte,ne siyasine kitabln iqeriiinin ortayagrkmastnda kurallarrhakkrndadrr. Amasyahibra-
de toplumsalve entelektiielduzlem- oldukga6nemlidir.Nitekim Resulza- him Edhem'in bu kitabt yazmaslnln
56
de yekparebir medeniyetve defi;im de HiiseyinHiisn!'nUnNezaketue en onemli nedeni istanbul'da ya-
wffi
 -

mamaktadrr. Franstzcadanaynen
N

tanan degitim ve dontittimdur.Bu ise her gdrdrilri yeniligi alafranga

degi;im,yeni gelenlerinrehberkul- zannederekbenimseyenkimselere terciime edilerek basrlan Kontes
lanmasrnr zorunlukrlacakkadarhrzh alafranganrngergektene olduiunu Dumagalon'un kitabrnanaSirolarak d

olmugtur.AmasyahIbrahim Edhem izah etmektir.AshndaAhmedMid- onsdz yazan Ibrahim Hilmi'nin gu -

kitabrnrn6d6b-rmuA5eretkrsmlnda
istanbul'daalafrangaya5amtarzlntn
yaygrnlagmasrndan duyduiu rahat-
szhir dile getirmektedir:
crimleleri alafrangamuAgereti6!- a
hat Avrupamedeniyetininalafranga
hayat rar^na indirgenmesinden ra- renmeningayesinive EerEevesini )
hatsrzdrrve Avrupamedeniyetinin agrkgaifadeetmektedir:
=
dahaziyadeilim, teknoloji,gehirleS- J
d
o
me gibi hususlardaornek altnmast "Bu kitap bencepek mtihimdir.Bu- F

"Bazrkimseleristediiimyerdeoturup gerektiginidri'iinmektedir.Ahmed nunlaberaberbu eserinegretmekle

garb muAgeretiniterbiyemizedahil
:4
istedigimmahaldegezerimbanakim Midhat bunun igin altnmastgere-
ne karrgrrdiyerekbir takrmmug6yir-i kenler (ya da ahnmasrndamahsur edereksiz de bdyle olun demekis-
AdAbevza' ve harekAtrndaalafran- olmayanlar)ve altnmamaslgere- temiyorum. Yalnrz onlartn AdAb-t
ga namrylahog gormekgibi hatada kenlerolarakAvrupamedeniyetive muA5eretinirilreniniz de ihtilat et-
bulunur..... Biz ki, lehtilhamdve'l- muateretiniayrrmaktadrr. Ornelin, tiEiniz zaman yabancl kalmayarak
menhehl-i islamve tabaka-isadrka-i Avrupa muateretinin gereli kabul kendinizi sevdiriniz. Herhangi bir
'Osmaniye'deniz. edilenkumarve dtiellonunOsman- cemiyette bulunursantzbulununuz
devlet-i'aliye-i
$er'enve nizamenmakbulve mer- h toplumunauygun olmadr$rnrifa- AdAb-r muAgereteriayet ettiginiz
gub olan AdAb-tmuAgeretii'tiyad de etmektedir.Bu noktadaAhmed takdirde herkes size ister istemez
etmeklemtikellefiz.tiinkti pek gok
El Slkma
mevaddaalafrangada htirmet-imah- "Musahafa"
susadanma'dudolan hususatbizce Musahaf igin
tevakkuf
bir akidir. Bu surettealafrangabir edilerek ayaldar
Seyiyapacafrmderken erbabtnez- birlettirilir.
Mafevkin
dindemugayir-iAd6bbir kusurdabu-
uzatacaBr ele
lunmugolur ki, terbiyesizlikle itham madun sa!
edileceiineStipheolunamaz. "'' eli vererek
beray-l tazimi
(reverans) dahi
Avrupa muAgeretiile ciddi muha- unutmaz.
Hasan Bahri,
sebeye giren ilk muAseretkitabt Centilmen:
Ahmed Midhat'rn Avrupa Adab-r Aaaa-t
Mud4ereti! ahud Alafrango'stdtr." Mu'Ateret,rgrr.
Ahmed Midhat kitabrndadonemin
rindegelenFranstzcagdrgiikitapla-
nnr referansalarakAvrupaicemiyet
hayatrnadAhil olmasr mecburiyet

Amaryaltibrahim tdhem: "....Biz ki, Iehiilhdmdl)e'l-menhehl-i iilam ue tabaka-i

'0tman$e'deniz.
md*;a-i deulet-i'altye-i $er'enve nizdmenmdkbulve mergub
olan dddb-tmuAqeretii't$ad etmeklemilkellefiz...pek gokmeuaddaalafrangadd
hiirmet-ima.hsusadan ma'dud olan hutumt bizcebir akildir.. alafrdngabir |eyi
ydpacaElmderkenerbabtnezdindemugayir-iAdAbbir kuturda bulunmu, olur..."
r-
olarakkabuledilen.Osmanlterkeii- Midhat'rnalafrangamerkezliolarak hrirmeteder,daimagryabrnrzda (pek
ni merkezealarakkitabtnlyazmlttlr. yazmakla birlikte alafranga hayat nazik,pek terbiyeli)sdzleriylemed-
Bu nedenle kitap Avrupa'yaseya- tarzlnln Osmanh toplumunda uy- hedilirve her yerde(C'e& un hom-
hattenbatlayarakfarkh durumlarda gulanmasrhususundapragmatikve me comme il faut) gerefi gibi bir
uyulmasrgerekenmu6;eretkuralla- segiciolduiunu sciylemek mtimktin- adamdrrtakdirleriyleyad olunursu-
rrnr anlatmaktadrr.Ahmed Midhat drir. nuzki, cemiyetlerde bu unvan-tgeref
bu kitabrnr temel olarak iki gaye en biiytikbir imtiyazdrr."';
igin yazmlttlr.Ilki, cemiyetlerdeOs- GegdonemOsmanhmuAgeret kitap-
manh erkelinin Avrupaltlartngdr- larrnrnonemli bir ktsmtntnAvrupa AhmedMidhatgibi IbrahimHilmi de
gti kurallarrnrbilmemektendolayt muAgeretinitopluma benimsetmek alafrangaAdAb-rmud5eretinAvrupa 57
mahcupolmastntengellemek, dileri ve yaymakgibi bir misyonubulun- ile temasihtimalibulunanbelli kim- r*
JffiF

Matbaa-i Askeriye tarafndan yazar

ismi verilmeksizinbasrlanUdtI ue
Aaaat uuAqeret (t1o) II. MeSru-
F
a tiyet atmosferini yansltmaktadrr.
Kitapta olumsuzlananbir devr-i
sabrkvurgusudikkati gekmektedir.
Osmanhzabitamigin yazrlankitap
toplumsaldonri;timve deiigim hu-
susundabu srnrfa6zel bir misyon
o
- Itz bu nasrl yriklemektedir.
rc kryafet?
Utanmaz mrsrn?
- Bu asr-r "Su-i idare ile otuz tiq sene tahrib
terakkide edilmigbir devleti emsalinadir bir
sen utan
klyafetinden. inkrlab-rmes'ud ile ihyaya hizmet
(Hayal ry7, ? .r: ..l,ir ? ;-;;.1*.g 'Osmanhordusuzabitanrna el-
r* * eden
7 Hazhan ngt, . -.,{';i,;
,ii:;_ _:i,i :e * yevm bi.ittincihanrnenzar-rtakdiri
f
19 Hazkan t875).
matuftur.Miilkiin dAhil ve haricin-
de yar ve aiyar karSrsrndazabitan
hal ve etvan ile milletin te'dlisini
gdsterecektir.'0smanh zabitanrnrn
hal ve etvar-rma'neviyesiba'dema
pek briynk pek nazik olacair anla-
grhyor.Kemal-iiftihar ile deruhde
'ul0m
eyledilimizbu vezaifinicrasr
'askeriyeye
ve fiinun-r hasr-rkesbve
vukuf ettigimizi izhareylemekli!imi-
zemenutdur."':6
- Haniya ollum
senin srrrnah
setren nerde?
U6Atve AdAb-LMulqeret'tealafran-
- Anam sattr ga muAgeretibenimsetmekigin de
da temsiye ile ciddi bir metruiyetarayrgrsozkonu-
ferace aldr...
(Hayal fi7, sudur.
28 Hazfian ngr,
ro Temmuz
t8z',
"Avn-i Bari ve imdad-rruhaniyet-i
cenab-rpeygamberi ile husulegelen
inkrlab ve teceddridrimiizri mtitea-
selertaraflndan,yine belirli durum- drirnr ifade etmekte,Osmanhtop- kib devletimizinher tiirki esbab-l
lardauygulanmak Uzeretilrenilmesi lumundaise briyugtiniltifat olarak saadet-i maddiyye ve maneviyye-
gerektilinivurgulamakta, sdzkonusu krigiiiri selamladrflnr y azmaktadr.'a sini ihzar ettigimizve "etlibu'l ilm"
kogullardadahi topyekirnkabulden Yine Avrupa'daredingotunhlkrim- hadis-i gerifinin bihakkrnmanaslnl
ziyadesegiciolmayadikkatgekmek- darrnkarSrsrnda bile 6nti agtkgiyil- idrake muvaffakolduiumuzbir za-
tedirler. Lritfii Simavi'nindort kez diiini, ancak Osmanh'dabriyrlirin mandazatenesasive vaktiyleMtis-
(r9ry-4, t9r8, r9z3ve 19z6)yayrm- kargrsrndailiklenmesi gerektiEini himanlardanahz edilmigolan ilm-i
lanan Teqrifat ve A(tAb-LMudqerel soylemektedir.'5Yine redingotun usul-imuAgereti yani umum-rdriLvel-i
isimli kitabl ise Avrupa medeniyeti Osmanherkeii igin uyarlanmtgver- miitemeddinede kabul olunan AdAb
ve muAgereti konusundaseEicilikten siyonu olan "istanbulin"ikitabrnda ve terbiyekavaidinitahsilve tatbik
w
ziyadeeklektikbir tutum benimse- zikreden tek muAgeretyazan Lutf:d etmeklilimizpek tabii deiil midir?
mektedir.Simavikitabrndaseyahat Simavi'dir.Bu noktadaLrltftiSimavi, Hem de unutmayahmki, Devlet-i
AdAbr,salon6dAbr,sofraAddbt,vizi- Avrupa muateretini merkeze ala- Osmaniye,pay-i tahtr Avrupa klta-
teler ve iftar usuliigibi pek gokalaf- rak ondan segmeleryapmakyerine srnda bulunan bir Avrupa devlet-i
rangave alaturkamuAgeretkuraltnt her ikisinin toplum nezdindekikar- muazzamastdr."'7
birlikte zikretmektedir.Alafranga grhirndanyola grkarakeklektik bir
ve alaturkamua'eretinbirlikte uy- yakla;rm benimsemektedir. Bu da Kitapta, Avrupa mud;eretini be-
gulanmasrndandolan stktnttlara Ahmed Midhat'rn kitabrndanfark- nimsetmek igin vurgulanan bir
ise daha gok OsmanhmuAseretini h olarakonun kitabrnrndahagenig diler onemli husus ise Avrupa
6nceleyengdzrimonerilerisunmak- bir kitleye hitap etmesineve daha muaSeretininbazrlarrnrnzannettigi
tadrr. 0rnelin Avrupa'dakiigriglin yaygrnbir gekildekabulgormesine gibi Hrristiyanhkile higbir ilgisinin
58
hiyerargi geregi btiytiiii selamla- imkAntanrmrgtrr. bulunmadrirdrr.'8Oysa alafranga
rc

6dAb-rmuAgerethususundayazan
diler yazarlargenelolarakalafran-
ga ddAb-rmuAgereti toplumgoziinde
megrulagtrrmak ve benimsetmek igin
bu denli bir qabaigerisindedeiiller-
dir. Onlar,Avrupahlarile temasha-
linde bulunulduiundabagvurulmak
rizereAvrupamuateretininbelli bir
ztimretarafrndanbilinmesigerekti-
iini ifade etmekteve zamanzaman
da bunun nigin gerekli olduiunu
okuyucuyaaqrklamaktadrrlar.
IL MeSrutiyetsonrasrnda yazrlanen
onemli muAgeretkitaplarrndanbiri
de Fransrzca ve terbiye-i bedeniye
muallimi Hasan Bahri'nin kaleme
a l m r g o l d u l u C e n t i l m e n :A U 0 U - r
Mudgeret(r9rr) isimli kitaptrr. Geg
donemOsmanhAdAb-rmu6geretli-
teratlrfinrin tek resimli kitabr olan
Centilmen'de Hasan Bahri, genel
itibariylealafranga6dAb-rmuAgereti
yazmaktadrr.Hasan Bahri kitabrn-
da, selamlagma, konugma,seyahat
ve sofra AdAbtgibi pek gok konuda
Fransrzcaetiket literatiirUniiesas
alarak yazmrgtr. Ancak alafranga
etiket literatuninrinOsmanh'da tat-
oipNorrnr.
' ResulzadeHiiseyinH]jsni, Nezaketue U6ill i
Bumakalenin BoEazigi
batllcakayna$zor2'de
UniversitesiTarihBdliimii'ndeAhmetErsoyve
selqukEsenbeldanrtmanLglnda tamamlananThe
PredicamentLal Alla Francq:Vibion. abProper
Behauiortn Late jttaman ttiquette Literature
AlafrangaHalleri,Ge(DdnemOsmanh Adab-l
Mu'ateretLiteratiiriindeDogruDavranlt
Bigimleri,bathkll doktoratez callgmasrdrr.
Doktoratezimekatkrlarrndan dolap ve bilhassa
"edabnmuateret"konulubu dosyanrnortaya
!rkmasrigin dzelte'vik ve katkllanndandolayl
AhmetErsoy'atetekkiir ederim.
Lamb,t66aldobtlia: Letteraand
r Charles
Ra6qmund,o Iole (Paris:Baudry'sEuropean
Library,rBlt, s. 87.
2 JohnF. Kasson,Rudenea6ond.CipilitJ:Mannerb
in NineteenthCenturyUrbanAmerica(New
York:Hill andWand,A Divisionof Farrar,Straus
and ciroux, r99r),s. 44.
NorbertElias,TheCivilizingPrace66:The
Hi'tory obManner\ dnd StateFamatian and
(Oxfordr
Ciuaiizotion Blackwell, r994(r939)).
NorbertElias,s.xii.
NorbertElias,0n Ciuilizatian,Powersnd
Knouledge:SelectedWriting6,ed. Stephen
MennellandJohanGoudsblom (Chicago
and
London:TheUniversityof ChicagoPress,1998),
s. 79.
6 NorbertElias,a.g.e.,s. 79.
"Civility",
tncycloped.ia ai Social
7 ToddStiflman,
Theory.Ed.GeorgeRitzer.Cilt r (Thousandoaks,
CA:SageReference,
zoo5),s. roz.
BenetDavetian,Cipility:A Cultural Hi\tory
(Toronto,Buffalo,London:Universityof Toronto
Press,
2oo9),s. 9.
JohnGillingham, "FromCivilitasto Civility;Codes
of Mannersin Medievaland ModernEngland"
Tran\actionr of the RoJalHi'torical Socieu,z
(2oo2),
s.267.
-
biki soz konusuolduiunda yazartn Ozetleifade etmekgerekirse,rBBg-
N
F
ilging agrklamalarrolabilmektedir. r9r8 yrllarrarasrndayazrlanAdAb-t
0rne!in alafrangausulselamlaSmayr muAgeretkitaplarrBattltlagma, mo- d
yazdrir bdliimde "Ttirk hantmlartna dernleSme, deligim ve ddni.igiimile -
&
refakat eden zevat aginalartnrzdan farkh yrizle;meve tavlr alma qaba-
F
olsa bile selam verilmez."'eifadesi larr olarak okunabilir.Geq Osmanh )
yer almaktadrr. 6dAb-r muAgeret literatiirui,farkh
=
AdAb-rmuAserettanlmlanve tasvir- J
L
a
tizere,gegdonemOsmanlt leriylegeqddnemOsmanhdtinyastn-
Goruildtiiri F
AdAb-rmuAgeret literatrirUtoplumun da ya;anandegigimve donriStimtin
tamamrigin deiil, belli bir ztimreye zannedilenin aksinetamamen Avrupa
ryF
hitapedecekgekildekalemeahnmrg- merkezli,yukarrdan agairya,tek yon-
tlr. Buzumreiseesastnda iki gruptan li.i ve tek boyutluolarak gergekleg-
olugmaktadrr. ilki zabitan,diferi ise mediginigostermektedir. Nitekim19.
Avrupahlarile temasihtimaliyiiksek yiizyrhnson qeyrefindegok seslibir
olan br.irokratlardrr. Bu nedenlede, deiigim ve donri;iim algrsrntnteza-
bu kitaplann esaslndaAvrupahlar htini olarakortayaerkanbu literattir,
ile temasihtimali bulunanOsmanh Doguile Batl,ahlakile medenidav-
erkeii igin yazrldrirsoylenebilir.Bu ranrgarasrnda kendine6zgii,eklektik
perspektiften bakrldrirnda, bu kitap- bir yol bulmayaEahtmrttrr.Pek gok
larrn-Matbaa-rAskeriye'ninUtul ue aqrdansivil bir karakteresahipgeq
Aaant MudEeret'iharig-yukarrdan donemOsmanhddAb-rmudgeret lite-
a5airya toplumsal bir deii;im ve ratiirii, II. Megrutiyetile birliktebelli
donrigrimdngormediii, Avrupahlar bir yone dolru evrilmiSve Cumhuri-
kargrsrndaOsmanh'yrtemsil kabi- yet ile birliktesiyasiiradetarafrndan
liyetindendolayr'yukanda'olarak belirlenenresmibir misyonunifadesi
tanrmlanabilecek stntrltbir zt-imreyi olarakdevametmistir.
eiitmekgibibazrpragmatikamaglara
FATMA TUN9 YA'AR
hizmetettiEisovlenebilir. oDTU, TARIH B6LIjMTJ
IO JohnGillingham,s. z8o. F. cabrieli,"Adab," ThetncyclapaediaobILIqm
(Leiden: Cilt.r, s. t75.
E.J. Brill,19B6),
II
Karabet
Mud4eret:KavA'id i Ad.Al)(istanbul: s. I75.
F. Gabrieli,
ve KasbarMatbaasr, rlo6/r889);qeneenzade KrnahzadeAli Celebi,Ahldk-rAldi, MustafaKog,
HakkrAntakyah,Zordfet (istanbul:Kasbar ed.(istanbul:
Klasik,2oo7).
Matbaasr, r89o/r3o7); AhmedMidhatEfendi, Mehmer'eker,CeltboluluMu.labaAIi ue
Aurupq Adabl MudoeretiJahud. Alatrsnga Mevq'id il'n-Netai6Fi-Kapa'idi'I Mec ali6
(lstanbul:ikdamMatbaast,t3t2/tB94)tAvrupq'da (Ankara:Tiirk Tar'h Kurumu,r997).
Meralim ue Adat,cev.M. !. (lstanbul:Kasbar
HayatiDeveli,XVIILJi4tTI i\tanbul Hqyqtnd
Matbaasr, rlrzlr894); AmasyalIbrahimEdhem,
Dqir Ri'sle i Goribe(istanbul:Kitabevi,2oor).
Rehberi Mii'abirin ue Addbr MuA\eret
(istanbul: M. A. Ub'cini,Otmanlr'dqMademle|meSdncl'r
KasbarMatbaasr, r3r6lr89B);Mehmet
(lsTanbui: rggB).s. r77.
Tiaat Yayrnlarr.
Emin, Ad'ib r MuAteret Na6rIHa6LI)Iur
(Aydrn:VilayetMatbaasLB2t/tgo4\ U6ulue IL Metrutiyetddnemiahlakkitaplannrn
AdAb t MuAoeret(istanbul:Matbaa-iAsker,ye, 6zelliklerive iqeriti hakkrndabkz.ilhanTet'k,
rl27lr9ro);HasanBahn,Centilmen: AddbI IL AbdiilhamidDdnemiAhlakKitaplan(Ri6dle-a
MLd4eref(istanbul:Tevsi-iTrbaatMatbaasl, AhIAk,IIm i Ahldkve Bergiizdrr Ahldk)Uzerine
Rehberl Bir lnceleme(MasterTezi,siileymanDemirel
rl28lr9il):KontesDumagalon.
MuA|eret:Avrupq AdAbt Mu6.Oeret| 2oo9).
Universitesi,
Cev.
AhmedCevad(lstanbul: IbrahimHilmiNetriyatr, AmasyalrIbrahimEdhem,Rehber-iMil6abirin:
rl28lr9rt; Liitfii Simavi.Te{ibAtue AdAb-L AdabLMua4eret(lstanbul:KasbarMatbaasr,rlr6
Mud4eret, (istanbul, Matbaa-iictihad,r3z9lr9rf. / rBgB),
s.5r-52.
(2.baskr,r333lr9rB; 4. baskr
3.baskr,r34zlr923; AhmedMidhatlnkitabrile ilgil'olarakdetaylr
rg26)tALabranga J aOamdkyoLldn, Kadntar icin bu dosyadayer alanCan
bir degerlendirme
DiinyasrKrilliyatrndan(istanbul:Kadrnlar EyiipqekiC'inmakalesinebakabilirsiniz.
DijnyasrMatbaasr,tt]t / t9t2-1])tve6ayd-JL ibrahimHilmi,"lfade-iNatir: YatamayrBilmek,"
Medeniyeclen Zsrdbeti Niduon,Cev.Katif Dehri Comtesse De Magallon,Rehber-iMud4eret:
(istanbul,itimad KritiiphanesiSahibiselyid
Aurupd AdAbt Mud4ereti,eev.AhmedCevad
Tahir,tahminenr9r2'r9r6); AbdiilazizBey,Adot Emre,(istanbul:Kiitriphane-iAskeri,
ve Mera|im-iKadime:TabiratueMuamelotaL u28/tgn),s. ).
KsvmiJe-i06moniJe(06mqnhAdet,Mera,im
Liitfii Simavi,TeOr?rdt
ve AdAbl Mudreret
ve Tabirleri)(rEo'lar.)KaztmArtsan,Duygu (lstanbul:Matbaa-iictihad,ry29/r9r$, s. 14.
Ansanciinay, eds.(lstanbul:TarihVakfrYurt
25 Liitfrisimavi,s. r5.
Yayrnlarr, r99f.
26 U6il ve AdobI Muaqeret(istanbul:
Matbaa-i
t2 FeritDevelliogfu," AdAbt muA4eret",
Askeriye,rl27/ rgro),s. 2.
A\manlrca Tirkge An'ikloped,ikLigst
(Ankara: AydrnKitabeviYaylnlafl,
20ro),26. 27 Uttl pe Addbr MuA4eret,s. J.
Baskl,s. 9. z8 UnI pe AdabLMuA,eret,s. J.
"Edep",iblamAn\iklopedi6i(DiA),Tiirkiye 29 HasanBahri,Centilmen: AddbLMuAOerct
DiyanetVakfr,Cilt 7. (lstanbul: TrbaatMatbaasr,
Tevsi-i s. r6.
r3z8lr9rr),