Identyfikacja Podstaw, Przemian I Problemów Ubezpieczeń Rolnych

IDENTYFIKACJA PODSTAW, PRZEMIAN I PROBLEMÓW UBEZPIECZEŃ ROLNYCH
IDENTYFIKACJA PODSTAW,
PRZEMIAN I PROBLEMÓW
UBEZPIECZEŃ ROLNYCH
ISBN 978-83-7658-842-1 WARSZAWA 2020

PRZEMIAN I PROBLEMÓ W
PRZEMIAN I PROBLEMÓW
Redakcja naukowa
dr inż. Michał Soliwoda
WARSZAWA 2020
ZESPÓà AUTORSKI
KONSORCJUM AGRI-RISK
INSTYTUT EKONOMIKI ROLNICTWA I GOSPODARKI ĩYWNOĝCIOWEJ – PAēSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY
dr inĪ. Michaá SOLIWODA (ORCID ID: 0000-0003-4207-4641) – Redaktor Naukowy, Kierownik Zespoáu; WstĊp, rozdz. 5.1,
5.2, 5.3 – Niderlandy, Szwajcaria, 5.4 – WTO, 5.5, 5.6, 6.7 i 7, ZakoĔczenie;
prof. dr hab. Jacek KULAWIK (0000-0001-8731-1765) – WstĊp, rozdz. 1-2, 3.1, 6.7, 7, ZakoĔczenie;
prof. dr hab. Marian PODSTAWKA (0000-0002-3834-0743) – rozdz. 7 - zaá. ramka A.1;
dr inĪ. Joanna PAWàOWSKA-TYSZKO (0000-0001-5232-3301) –rozdz. 3.2;
dr hab. Barbara WIELICZKO (0000-0003-3770-0409) –rozdz. 5.3 – Wáochy, Kanada, 5.4 – FAO, Bank ĝwiatowy;
dr Cezary KLIMKOWSKI (0000-0002-7160-4683) – rozdz. 5.3 –Hiszpania, USA, 5.4 – Bank ĝwiatowy;
dr inĪ. Zbigniew FLORIAēCZYK (0000-0002-3954-1547) – rozdz. 5.3 –USA, Kanada;
dr hab. Marcin GOSPODAROWICZ, prof. IERiGĩ-PIB (0000-0001-5011-3247) – rozdz. 5.3 – Niemcy, Austria;
dr inĪ. Dariusz OSUCH (0000-0002-4696-8602) – rozdz. 6.1;
mgr inĪ. Adam KAGAN (0000-0001-9385-3720) – rozdz. 6.6, rozdz. 7- zaá. ramka A.2;
mgr inĪ. Justyna HERDA-KOPAēSKA (0000-0003-1351-8338) – rozdz. 6.7;
mgr Grzegorz KONAT, SGH w Warszawie (0000-0002-1162-5714), rozdz. 5.3 – Francja, 5.4 – OECD;
dr Agnieszka KURDYĝ-KUJAWSKA, Politechnika KoszaliĔska (0000-0002-6024-2947)– rozdz. 6.2-6.7;
prof. Samuele TRESTINI, Università degli Studi di Padova (0000-0002-9828-8262) – rozdz. 5 – zaá. ramka A.2;
dr Elisa GIAMPIETRI, Università degli Studi di Padova (0000-0002-1523-1739) – rozdz. 5 – zaá. ramka A.2.
UNIWERSYTET EKONOMICZNY W POZNANIU
dr hab. Krzysztof àYSKAWA (0000-0002-7409-8624) –Kierownik Zespoáu, rozdz. 4, 7;
dr hab. Monika KACZAàA (0000-0003-1868-7835) – rozdz. 4, 7;
dr Paweá ROZUMEK (0000-0002-9837-2149) – rozdz. 4;
dr hab. Jacek LISOWSKI, prof. UEP (0000-0002-2390-7356) – rozdz. 4;
mgr Rafaá MATUàA (0000-0002-7551-1193) – rozdz. 4.
SZKOàA GàÓWNA GOSPODARSTWA WIEJSKIEGO W WARSZAWIE
dr hab. Adam WĄS, prof. SGGW (0000-0001-8643-5985) – Kierownik Zespoáu, rozdz. 6;
dr hab. Piotr SULEWSKI (0000-0002-7983-4651) – rozdz. 6;
dr inĪ. Paweá KOBUS (0000-0003-2289-2305) – rozdz. 6;
prof. dr hab. Edward MAJEWSKI (0000-0003-0886-6645) – rozdz. 6;
lic. Kinga POGODZIēSKA (0000-0003-1200-2305) – rozdz. 6.
Niniejsza publikacja przedstawia wyniki prac zrealizowanych w ramach zadania 1 fazy A projektu
pt.: Ubezpieczenia gospodarcze w holistycznym zarządzaniu ryzykiem w rolnictwie zorientowanym
na zrównowaĪenie, wdraĪanie innowacji i technologii oraz przeciwdziaáanie zmianie klimatu (akronim: UBROL),
który uzyskaá dofinansowanie Narodowego Centrum BadaĔ i Rozwoju (NCBR) z programu GOSPOSTRATEG
w ramach Umowy nr Gospostrateg1/390422/25/NCBR/2019 z dnia 13.03.2019 r.
Recenzent
dr hab. Monika Wieczorek-Kosmala, prof. UE w Katowicach
Opracowanie komputerowe i korekta

Ewa Gac, mgr inĪ. Justyna Herda-KopaĔska
Redakcja techniczna
Leszek ĝlipski
Projekt okáadki
Leszek ĝlipski
ISBN 978-83-7658-842-1
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej

– PaĔstwowy Instytut Badawczy
ul. ĝwiĊtokrzyska 20, 00-002 Warszawa
tel.: (22) 50 54 444
faks: (22) 50 54 757
e-mail: dw@ierigz.waw.pl
http://www.ierigz.waw.pl
SPIS TREŚCI
Wstęp 7
1. Teoria użyteczności oczekiwanej i użyteczność non-expected 13

a ubezpieczenia
2. Decyzje ubezpieczeniowe. Mechanizmy i determinanty 111
Holistyczne zarządzanie ryzykiem w rolnictwie i ryzyko społeczne

3. 160
w sektorze rolnym
Monitoring krajowych, unijnych i międzynarodowych regulacji

4. i rekomendacji dotyczących ubezpieczeń rolnych oraz warunków 246
udzielania pomocy publicznej w tym sektorze
Przegląd międzynarodowy procesów i tendencji oraz przemian

5. 302
w sektorze ubezpieczeń rolnych
Percepcja ryzyka przez rolników, jego źródeł i nastawień do niego

6. oraz preferencji dotyczących instrumentów i strategii zarządzania 552
nim – wyniki badań ankietowych
Koncepcja holistycznego systemu zarządzania ryzykiem i wstępnego

7. 655
zestawu produktów ubezpieczeniowych w rolnictwie polskim
Zakończenie 686

Jacek Kulawik, Michał Soliwoda
Wstęp
5ROQLFWZR QDOHĪ\ GR QDMEDUG]LHM U\]\NRZQ\FK VHNWRUyZ Z FDáHM JRVSR
GDUFHQDURGRZHM:VSyáF]HĞQLUROQLF\NRQIURQWRZDQLVą]ZDKDQLDPLSORQyZL
]ELRUyZRUD] Z\GDMQRĞFL]ZLHU]ąWD ZLĊF ] U\]\NLHP SURGXNF\MQ\P -HVWRQR
SRJáĊELDQHSU]H]GRNRQXMąFąVLĊ]PLDQĊNOLPDWXNWyUDZSLVXMHVLĊZLVWQLHMąFH
MXĪ U\]\NR NDWDVWURILF]QH 'R WHJR GRFKRG]L U\]\NR FHQRZH L U\QNRZH NWyUH
SRZRGXMH ZDKDQLD SU]\FKRGyZ L GRFKRGyZ UROQLF]\FK &]ĊĞü JRVSRGDUVWZ
V]F]HJyOQLHUR]ZRMRZ\FKLLQZHVW\F\MQ\FKF]ĊVWRNRU]\VWD]NDSLWDáXREFHJR
FRJHQHUXMHU\]\NRILQDQVRZH2GF]DVyZ:LHONLHJR.U\]\VX]SU]HáRPXODW
L XE ZLHNX NLHG\ WR UR]SRF]ĊáD VLĊ ID]D JáĊEV]HJR LQJHURZDQLD SDĔVWZD Z
IXQNFMRQRZDQLH UROQLFWZD SRMDZLáR VLĊ NROHMQH U\]\NR QD]\ZDQH LQVW\WXFMRQDO
Q\P7R]ELRUF]HSRMĊFLHRGGDMH]PLDQ\SUDZQHUHJXODF\MQHLZSROLW\FHUROQHM
NWyUHPRJąUDG\NDOQLH]DRVWU]\üZDUXQNLSURZDG]HQLDG]LDáDOQRĞFLUROQLF]HMDLFK
SU]HZLG]HQLH MHVW WUXGQH ER Z\QLND ] PHFKDQL]PyZ SROLW\F]Q\FK JG]LH GXĪH
]QDF]HQLHRGJU\ZDMąJUXS\LQWHUHVyZPDáRSU]HMU]\VWHUHJXá\SRGHMPRZDQLDGH
F\]ML SRJRĔ ]D UHQWą L NRUXSFMD SROLW\F]QD +RDJ HG +DUGDNHU HW DO
3RZ\ĪV]ąOLVWĊU\]\NPRĪQDMHV]F]HSRZLĊNV]\ü3U]\NáDGRZR5RELVRQL
%DUU\ Z\PLHQLDMąURG]DMyZU\]\NDLQVWUXPHQWyZ]DU]ąG]DQLDQLP
W\S\U\QNyZ NRQNXUHQF\MQHPRQRSROLVW\F]QHLUHJXORZDQH REV]DU\G]LDáDOQR
ĞFL SURGXNFMDVSU]HGDĪILQDQVRZDQLH RUD]UyĪQ\FKSURGXNWyZJRWRZ\FKLSR
ĞUHGQLFK Z XRJyOQLRQ\P PRGHOX ILUP\ NRPHUF\MQHM àąF]QLH ]DWHP WHRUHW\F]QLH
PRĪQDVNRQVWUXRZDüDĪPRGHOLGHF\]MLZZDUXQNDFKU\]\ND:SUDNW\FH
WU]HEDRF]\ZLĞFLH]ELyUW\FKNRPELQDFML]GHF\GRZDQLHRJUDQLF]\üGRVWRVRZXMąF
JR GR SUHIHUHQFML SURGXFHQWD UROQHJR 6áXĪą GR WHJR FHOX RGSRZLHGQLH QDU]ĊG]LD
DQDOLW\F]QHPRGHORZDQLDLV\PXODFMLRUD]DSOLNDFMHNRPSXWHURZHNWyUHSR]ZDOD
Mą WZRU]\ü HIHNW\ZQH L Z\VRFH ]LQG\ZLGXDOL]RZDQH VWUDWHJLH ]DU]ąG]DQLD U\]\
NLHP
Zarządzanie ryzykiem MHVW ]QDQ\P L SRZV]HFKQLH VWRVRZDQ\P HOHPHQ
WHP]DU]ąG]DQLDSU]HGVLĊELRUVWZHP5yĪQRURGQHGHILQLFMHXĪ\ZDQHGRRNUHĞOHQLD
ZáDĞFLZRĞFL WHJR G]LDáDQLD Z\QLNDMą SU]HGH ZV]\VWNLP ] SU]\MĊWHM NRQFHSFML
RNUHĞOHQLDSRMĊFLD U\]\NDRUD]FHOyZMDNLHVWDZLDVRELHRUJDQL]DFMDGDQ\SRG
PLRW : HIHNFLH SURZDG]RQ\FK SUDF WHRUHW\F]Q\FK L SUDNW\F]Q\FK DSOLNDFML Z
RPDZLDQ\P]DNUHVLHZ\WZRU]RQRRNUHĞORQHVWDQGDUG\GRNXPHQW\NWyUHSR]ZD
ODMąQDXMHGQROLFHQLHSRGHMPRZDQ\FKG]LDáDĔ'RQDMSRSXODUQLHMV]\FKVWRVRZD

3U]\ZRáDQHSR]\FMHOLWHUDWXU\]DPLHV]F]RQHZELEOLRJUDILLRVWDWQLHJRUR]G]LDáXPRQRJUDILL
7

Q\FKVWDQGDUGyZ]DOLF]DP\D PRGHODPHU\NDĔVNL±&262,, NRQFHQWUDFMDQD

LGHQW\ILNDFMLRNUHĞORQ\FKG]LDáDĔRUD]]DSHZQLHQLHUHDOL]DFMLXVWDORQ\FKFHOyZ±
QDMF]ĊĞFLHM ILQDQVRZ\FK E PRGHO DXVWUDOLMVNRQRZR]HODQG]NL $61=6
G]LDáDQLDZRSDUFLXRLVWQLHMąFąNXOWXUĊZRUJDQL]DFML F PRGHOHX
URSHMVNL ± )(50$ ± )HGHUDWLRQ RI (XURSHDQ 5LVN 0DQDJHPHQW $VVRFLDWLRQV
NRQFHQWUDFMD QD SURFHGXU]H G ,62 ZLĊNV]\ XQLZHUVDOL]P SRGHMĞFLD
:HGáXJ2(&'LVWRWąpodejścia holistycznego do zarządzania ryzykiemZURO
QLFWZLHMHVWXMĊFLHPRĪOLZLHZV]\VWNLFKU\]\NLFKUHODFMLLZ]DMHPQ\FKLQWHUDN
FMLZVSyáSUDFD]ZV]\VWNLPLLQWHUHVDULXV]DPLLQWHQV\ZQDNRPXQLNDFMDLZ\PLD
QD LQIRUPDFML PLĊG]\ QLPL RUD] WZRU]HQLH UyĪQ\FK IRUP SDUWQHUVWZD SXEOLF]QR
SU\ZDWQHJR 2(&'
:ĞUyGinstrumentów zarządzania ryzykiemZDĪQHPLHMVFH]DMPXMąWUD
G\F\MQH ubezpieczeniaXSUDZ ]ZLHU]ąW LSR]RVWDáHJR PDMąWNX 6ą WR SURGXNW\
WUDQVIHUX U\]\ND SR]D JRVSRGDUVWZR Z NWyU\FK SR ]DSáDFHQLX VNáDGNL UROQLN
RF]HNXMHRGV]NRGRZDQLDNLHG\Z\VWąSL]DSLVDQHZNRQWUDNFLH]GDU]HQLHXEH]
SLHF]HQLRZH D ZLĊF GDMąFD VLĊ ]ZHU\ILNRZDü VWUDWD 0LUDQGD )DUULQ
2(&'6PLWK*RRGZLQ6PLWK 3URGXNW\WHPRJąE\üEDU
G]R ]LQG\ZLGXDOL]RZDQH D ZLĊF GRSDVRZDQH GR SURILOX U\]\ND NRQNUHWQHJR
JRVSRGDUVWZDDOHZ\VWĊSXMHZQLFKQHJDW\ZQDVHOHNFMDLKD]DUGPRUDOQ\NWyUH
VąSRFKRGQ\PLDV\PHWULLLQIRUPDFMLRUD]U\]\NRV\VWHPRZHV\VWHPDW\F]QHWM
WUXGQRĞü UR]SURV]HQLD U\]\ND JG\ GRWNQLH RQR GXĪą OLF]EĊ JRVSRGDUVWZ
:NRQVHNZHQFMLXEH]SLHF]HQLDWHPRJąJHQHURZDüZ\VRNLHNRV]W\WUDQVDNF\M
QH NWyUH ZVSyáSU]\F]\QLDMą VLĊ GR WUXGQRĞFL Z\NV]WDáFHQLD VLĊ HIHNW\ZQ\FK
SU\ZDWQ\FKU\QNyZ0LPRW\FKPDQNDPHQWyZZRVWDWQLFKODWDFKREVHUZXMHVLĊ
Z\UDĨQą WHQGHQFMĊ GR SRV]HU]DQLD SURJUDPyZ XEH]SLHF]HĔ NRQZHQFMRQDOQ\FK
Z NLHUXQNX UR]ZLą]DĔ SDNLHWRZ\FK D ZLĊF GDMąF\FK RFKURQĊ SU]HG ZLHORPD
U\]\NDPLVWDELOL]XMąF\FKSU]\FKRG\LGRFKRG\UROQLF]HSU]\VLOQ\PLFKVXEV\
GLRZDQLX3LOQąSRWU]HEąMHVW]DWHPVROLGQHSRGEXGRZDQLHWHRUHW\F]QHLHPSL
U\F]QH HNVSDQVML NRQZHQFMRQDOQ\FK XEH]SLHF]HĔ UROQ\FK E\ VWDá\ VLĊ RQH GR
VNRQDOV]HRGVWURQ\DNWXDULDOQHMLZWHQVSRVyESRSUDZLDáDVLĊHIHNW\ZQRĞüZ\
GDWNRZDQLDIXQGXV]\SXEOLF]Q\FK
:FLąĪ GRPLQXMąF\P SRGHMĞFLHP GR XEH]SLHF]HĔ JRVSRGDUF]\FK MHVW
teoria/hipoteza użyteczności oczekiwanej (EU) :VND]XMH RQD ĪH ]DNXSHP
XEH]SLHF]HQLDZSLHUZV]\PU]ĊG]LHPRJąE\ü]DLQWHUHVRZDQLUROQLF\RG]QDF]D
MąF\VLĊDZHUVMąGRU\]\ND2GUD]XMHGQDNGRGDMHVLĊWXĪHSRS\WXEH]SLHF]H
QLRZ\EDUG]RPRFQR]GHWHUPLQRZDQ\MHVWQDVLOHQLHPVLĊQDU\QNXQHJDW\ZQHM
VHOHNFML KD]DUGX PRUDOQHJR L Z\VRNRĞFLą QDU]XWyZ ĪąGDQ\FK SU]H] ]DNáDG\

XEH]SLHF]HQLRZH 2F]\ZLĞFLH SRS\W WHQ Z\ND]XMH XMHPQą HODVW\F]QRĞü FHQR

ZąDOHGRGDWQLąGRFKRGRZą
: RSR]\FML GR (8 UR]ZLMDQH Vą LQQH NRQFHSFMH RSLVX IXQNFMRQRZDQLD
WUDG\F\MQ\FK XEH]SLHF]HĔ :ĞUyG QLFK QDMZLĊNV]H ]QDF]HQLH ]\VNDáD teoria
perspektywy 37 0RFQRDNFHQWXMHRQDRGPLHQQHSRVWU]HJDQLH]\VNyZLVWUDW
RUD] ]QDF]HQLH VXELHNW\ZQHJR ZDĪHQLD SUDZGRSRGRELHĔVWZD LFK Z\VWąSLHQLD
.OXF]RZ\PVNáDGQLNLHP37MHVWDZHUVMDGRVWUDW-HGQRQLHXOHJDSU]\W\PZąW
SOLZRĞFL DZHUVMD WD RUD] DZHUVMD GR U\]\ND QLH Vą ZĞUyG UROQLNyZ WDN F]ĊVWH
MDNVLĊQDRJyáSU]\SXV]F]D%H]JáĊERNLHJRVXEV\GLRZDQLDEDUG]RWUXGQRMHVW
SU]HWRZ\JHQHURZDü]QDF]ąF\SRS\WV]F]HJyOQLHZRGQLHVLHQLXGRXEH]SLHF]HĔ
SDNLHWRZ\FK7HRULDSHUVSHNW\Z\LPSOLNXMHPLQĪHUROQLF\]DNXSXEH]SLHF]H
QLD PRJą WUDNWRZDü MDNR VDPRLVWQą LQZHVW\FMĊ L ZWHG\ Z\GDZDQLH ZáDVQ\FK
ĞURGNyZQDWHQFHOPRĪHE\üX]QDZDQH]DEH]G\VNXV\MQ\NRV]WXWRSLRQ\JG\
W\PF]DVHPRWU]\PDQLHRGV]NRGRZDQLDSRVWU]HJDQHMHVWMDNRQLHSHZQ\SU]\V]á\
GRSLHURSU]\FKyG,QQLUROQLF\]NROHLQDE\FLHRFKURQ\XEH]SLHF]HQLRZHMVWDUDMą
VLĊZPRQWRZDüZFDáRĞFLRZ\V\VWHP]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPJRVSRGDUVWZDLUR
G]LQ\3V\FKRORJRZLHHNRQRPLF]QLLILQDQVLĞFLEHKDZLRUDOQLGRWHJRGRGDMąFDá\
V]HUHJ ]DVNDNXMąF\FK REVHUZDFML ]DFKRZDĔ OXG]L UR]ZDĪDMąF\FK ]DNXS SROLV
%DUG]RWUXGQR MHVW ]DWHP Z\SURZDG]Lü MHGQR]QDF]QHUHNRPHQGDFMHSROLW\F]QH
GRW\F]ąFHSU]\V]á\FKGHF\]MLZ]DNUHVLHQDE\ZDQLDSROLVSU]H]UROQLNyZQDZHW
MHĞOLVąRQHVXEV\GLRZDQH:3ROVFHSUREOHPQLH]PLHUQLHVLĊNRPSOLNXMHSU]H]
WR ĪH QLH ]QDP\ SUHIHUHQFML UROQLNyZ RGQRĞQLH U\]\ND L VWUDW 3RWU]HEQH Vą WX
V]HURNR]DNURMRQHLV\VWHPDW\F]QHEDGDQLD*HQHUDOQLHVąRQHEDUG]RWUXGQHRG
VWURQ\PHWRGRORJLF]QHMLREOLF]HQLRZHM3RWU]HEQHMHVWSU]HWRLFKZVSDUFLHSU]H]
EXGĪHW SDĔVWZD E\ PRJá\ SRZVWDü L IXQNFMRQRZDü LQWHUG\VF\SOLQDUQH ]HVSRá\
Z\VRNLHMNODV\VSHFMDOLVWyZLPRJá\NXPXORZDüVLĊGRĞZLDGF]HQLDRUD]ZLHG]D
&LĊĪDU SRV]XNLZDĔ SRZLQLHQ VLĊ SU]\ W\P NRQFHQWURZDü QD holistycznym za-
rządzaniu ryzykiem w rolnictwieDQLHW\ONRQDXEH]SLHF]HQLDFKLLFKVXEV\
GLRZDQLX
8GRVNRQDOHQLH V\VWHPX XEH]SLHF]HĔ UROQ\FK Z 3ROVFH SU]\F]\QL VLĊ GR
EDUG]LHM ]UyZQRZDĪRQHJR UR]ZRMX U\QNyZ UROQ\FK SRZLą]DQ\FK ] SU]HWZyU
VWZHP UROQRVSRĪ\ZF]\P (IHNW WHQ EĊG]LH ]ZLĊNV]RQ\ SU]H] VNRQVWUXRZDQLH
V\VWHPX KROLVW\F]QHJR ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP NWyU\ RGZRá\ZDá VLĊ EĊG]LH GR
]UyZQRZDĪRQHJR ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z áDĔFXFKDFK Ī\ZQRĞFLRZ\FK =DSUR
MHNWRZDQLH QDWRPLDVW NRPSOHNVRZHJR SDNLHWX SURSR]\FML OHJLVODF\MQ\FK SR
SU]HWHVWRZDQLXZSUDNW\FH EĊG]LH PRJáRVWDQRZLüSRGVWDZĊGRGRNRQDQLDQR
ZHOL]DFML LVWQLHMąF\FK UHJXODFML SUDZQRDGPLQLVWUDF\MQ\FK 3U]\F]\QL VLĊ WR GR

LVWRWQHMSRSUDZ\HIHNW\ZQRĞFLZ\GDWNRZDQLDĞURGNyZEXGĪHWRZ\FKQDV\VWHP
XEH]SLHF]HĔUROQ\FK
1LQLHMV]DSXEOLNDFMDMHVWW]ZÄNDPLHQLHPPLORZ\P´]]DGDQLDID]\$
WM ID]\ EDGDZF]HM SURMHNWX SW 8EH]SLHF]HQLD JRVSRGDUF]H Z KROLVW\F]Q\P
]DU]ąG]DQLXU\]\NLHPZUROQLFWZLH]RULHQWRZDQ\PQD]UyZQRZDĪHQLHZGUDĪD
QLHiQQRZDFMLitHFKQRORJLLorazpU]HFLZG]LDáDQLHzPLDQLHkOLPDWX(DNURQLP
8%52/ NWyU\X]\VNDáGRILQDQVRZDQLH1DURGRZHJR&HQWUXP%DGDĔL5R]ZR
MX 1&%5 ] SURJUDPX *2632675$7(* Z UDPDFK 8PRZ\ QU *RVSRVWUD
WHJ1&%5]GQLDU=DGDQLH ,GHQW\ILNDFMDSRG
VWDZSU]HPLDQLSUREOHPyZXEH]SLHF]HĔUROQ\FK UHDOL]RZDQHE\áRZRNUHVLH
RGUGRUSU]H].RQVRUFMXP$*5,5,6.ZVNáDGNWy
UHJRZFKRG]ą05L5:±/LGHU,(5L*ĩ3,%±/LGHU)LQDQVRZ\.RRUG\QDWRU
1DXNRZ\8(Z3R]QDQLXDWDNĪH6**:Z:DUV]DZLH
3U]\MĊWR GZD UyZQRU]ĊGQH cele QLQLHMV]HM SXEOLNDFML ZLHĔF]ąFHM ]DUD]HP
SUDFHEDGDZF]H]UHDOL]RZDQHZUDPDFK]DGDQLDSURMHNWX8%52/PLDQRZLFLH
x SU]HGVWDZLHQLH SRGVWDZ WHRUHW\F]Q\FK XEH]SLHF]HĔ UROQ\FK LFK HZROXFML
RUD]Z\]ZDĔSU]HGQLPLVWRMąF\FKQDWOH]PLHQLDMąF\FKVLĊXMĊüU\]\NDL]D
U]ąG]DQLDQLP
x RSUDFRZDQLHSLHUZV]HMZHUVMLDNWXDOL]DFMLGRVWĊSQ\FKMXĪREHFQLHGODSRO
VNLFK UROQLNyZ SURGXNWyZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK RUD] PRĪOLZH GR ZGURĪHQLD
SURGXNW\VWDELOL]XMąFHLFKQDGZ\ĪNLSU]\FKRG\LGRFKRG\SRQDGWRSU]\JR
WRZDQLH SLHUZV]HM ZHUVML KROLVW\F]QHJR ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP GOD QDV]HJR
UROQLFWZD
1LQLHMV]D SXEOLNDFMD VNáDGD VLĊ ]H ZVWĊSX VLHGPLX UR]G]LDáyZ L ]DNRĔF]HQLD
5R]G]LDá\ PDMą FKDUDNWHU WHRUHW\F]Q\ QDWRPLDVW UR]G]LDá\ Vą VWXGLDPL
HPSLU\F]Q\PL2GUHV]W\Z\UyĪQLDVLĊZ\UDĨQLHUR]G]LDáRFKDUDNWHU]HNRQ
FHSF\MQRDSOLNDF\MQ\P
: rozdziale 1 RGZRáDQR VLĊ GR NODV\F]QHJR SDUDG\JPDWX XEH]SLHF]HĔ
JRVSRGDUF]\FK D ZLĊF QDZLą]XMąFHJR GR NRQFHSFML XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM
YRQ1HXPDQD0RUJHQVWHUQD=DSUH]HQWRZDQRUyZQLHĪMHMZHUVMĊSyĨQLHMV]ąWM
VXELHNW\ZQHMXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM]SDUDG\JPDWDPLRNUHĞODQ\PL]ELRUF]R
MDNRÄnon-expected utility´
Rozdział 2 VWDQRZL UR]EXGRZDQH VWXGLXP WHRUHW\F]QH GRW\F]ąFH LVWRW\
GHF\]ML XEH]SLHF]HQLRZ\FK LFK PHFKDQL]PyZ RUD] GHWHUPLQDQW =ZUyFRQR

-HVW WR VWUDWHJLF]Q\ SURJUDP EDGDĔ QDXNRZ\FK L SUDF UR]ZRMRZ\FK SU]\JRWRZDQ\ SU]H]
5DGĊ1&%5D]DWZLHUG]RQ\SU]H]01L6]: SRGW\WXáHPÄ6SRáHF]Q\LJRVSRGDUF]\UR]ZyM
3ROVNLZZDUXQNDFKJOREDOL]XMąF\FKVLĊU\QNyZ

:]DGDQLXXF]HVWQLF]\üEĊG]LHWHĪ,81*3,%

XZDJĊWDNĪHQDSHUVSHNW\ZĊEHKDZLRUDOQąZZGHF\]MLDWDNĪHLFKVSHF\ILNĊZ
VHNWRU]HUROQ\P
Rozdział 3 ]DZLHUD SRGVWDZ\ WHRUHW\F]QH KROLVW\F]QHJR ]LQWHJURZDQH
JR SRGHMĞFLD GR ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z UROQLFWZLH ,VWRWQą F]ĊĞFLą VNáDGRZą
WHJRUR]G]LDáXMHVWXMĊFLHU\]\NDVSRáHF]QHJRZUDPDFKKROLVW\F]QHJR]DU]ąG]D
QLDU\]\NLHP
Rozdział 4 SU]HGVWDZLD NU\W\F]QLH NUDMRZH XQLMQH L PLĊG]\QDURGRZH
UHJXODFMHLUHNRPHQGDFMHGRW\F]ąFHXEH]SLHF]HĔUROQ\FKRUD]ZDUXQNyZXG]LH
ODQLDSRPRF\SXEOLF]QHMZW\PVHNWRU]H5R]G]LDáWHQXMPXMH FDáRĞFLRZRSUR
EOHPDW\NĊXEH]SLHF]HĔ±MDNRQDU]ĊG]LD]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPDOHZV]HURNLP
NRQWHNĞFLH XZ]JOĊGQLDMąF\P XZDUXQNRZDQLD PDNURHNRQRPLF]QH VSRáHF]QH
WHFKQRORJLF]QHSROLW\F]QRSUDZQHLUHJXODF\MQH
Rozdział 5SU]HGVWDZLDSU]HGHZV]\VWNLPVWXGLDSU]\SDGNyZV\VWHPyZ
XEH]SLHF]HĔUROQ\FKZNUDMDFK8(LSR]D8(ZW\PZ86$L.DQDG]LH(NV
SRQXMHUyZQLHĪSRGHMĞFLHGR]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZUROQLFWZLH]SHUVSHNW\Z\
RUJDQL]DFML PLĊG]\QDURGRZ\FK Z W\P )$2 2(&' %DQNX ĝZLDWRZHJR L
:72 1DOHĪ\SRGNUHĞOLüĪHZUR]G]LDOHW\PXMĊWRUyZQLHĪGRĞZLDGF]HQLDNUD
MyZ UR]ZLQLĊW\FK QS *KDQ\ Z NWyU\FK RUJDQL]DFMH PLĊG]\QDURGRZH QS
%DQNĝZLDWRZ\)$2 ILQDQVXMąSURMHNW\DSOLNDF\MQHGRW\F]ąFHQRZRF]HVQ\FK
LQVWUXPHQWyZ]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP QSXEH]SLHF]HĔLQGHNVRZ\FK 6]F]HJyO
Q\ QDFLVN SRáRĪRQR QD GRĞZLDGF]HQLD NUDMyZ 2(&' QS )UDQFMD +LV]SDQLD
1LHPF\$XVWULD86$L.DQDGD SRV]XNXMąFMHGQDN SU]\NáDGyZGREU]HIXQN
FMRQXMąF\FKXEH]SLHF]HĔZSDĔVWZDFK]UR]GUREQLRQ\PUROQLFWZHPZNWyU\FK
VSRUDG\F]QLHSURZDG]LVLĊV\VWHPDW\F]QąHZLGHQFMĊJRVSRGDUF]ąDU\QNLXEH]
SLHF]HQLRZH Vą PDáR HIHNW\ZQH L QLHNRPSOHWQH vide: :áRFK\ +LV]SDQLD
8Z]JOĊGQLRQRWHĪSUREOHPSDQGHPLL&29,'MDNRZ\]ZDQLDGODV\VWHPyZ
]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z UROQLFWZLH :QLRVNL ] WHJR UR]G]LDáX PDMą FKDUDNWHU
DSOLNDF\MQ\ L PRJą SRVáXĪ\ü XQRZRF]HĞQLHQLX V\VWHPX ]DU]ąG]DQLD UROQLFWZLH
SROVNLP
Rozdział 6 SU]HGVWDZLD Z\QLNL EDGDĔ DQNLHWRZ\FK ]UHDOL]RZDQ\FK QD
SUyELHJRVSRGDUVWZWRZDURZ\FK]VLHFL3ROVNLHJR)$'1ZU GRW\
F]ąFH SHUFHSFML U\]\ND SU]H] UROQLNyZ MHJR ĨUyGHá L QDVWDZLHĔ GR QLHJR RUD]
SUHIHUHQFMLGRW\F]ąF\FKLQVWUXPHQWyZLVWUDWHJLL]DU]ąG]DQLDQLPL=DZLHUDWDN
ĪH DQDOL]Ċ LORĞFLRZą X]\VNDQ\FK UH]XOWDWyZ NRPSOHNVRZ\FK EDGDĔ HPSLU\F]
Q\FKZUD]]G\VNXVMąRSDUWąQDGRURENXSROVNLHML]DJUDQLF]QHMOLWHUDWXU\]]D
NUHVXHNRQRPLLXEH]SLHF]HĔLDJURHNRQRPLL

Rozdział 7 PD FKDUDNWHU NRQFHSF\MQRDSOLNDF\MQ\ L ]DZLHUD DXWRUVNą

SURSR]\FMĊKROLVW\F]QHJRV\VWHPX]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZUROQLFWZLHSROVNLPL
ZVWĊSQHJR ]HVWDZX SURGXNWyZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK 2FHQD SRVWXORZDQ\FK UR]
ZLą]DĔ ]RVWDáD SRV]HU]RQD R LGHQW\ILNDFMĊ V]DQV L ]DJURĪHĔ ]ZLą]DQ\FK ] LFK
HZHQWXDOQ\PZGURĪHQLHP ZUDPDFKDQDOL]\6:27
0DP\QDG]LHMĊĪHZ\QLNLSUDFEDGDZF]\FK]ID]\$SURMHNWX8%52/
]DSUH]HQWRZDQH Z QLQLHMV]HM SXEOLNDFML SU]\QLRVą Z\PLHUQH NRU]\ĞFL NLONX
JUXSRPMHJREHQHILFMHQWyZWM
x DGPLQLVWUDFMLU]ąGRZHMLVDPRU]ąGRZHM
x UROQLNRP
x ILUPRPXEH]SLHF]HQLRZ\P
x GRUDG]WZXUROQLF]HPX
x SUDFRZQLNRPQDXNRZ\P

Jacek Kulawik
1. Teoria użyteczności oczekiwanej i użyteczność non-expected a ubez-

pieczenia

1.1. Teoria/hipoteza użyteczności oczekiwanej

: OLWHUDWXU]H DQJORMĊ]\F]QHM RNUHĞODQD DNURQLPHP (8 OXE (87 the
expected utility theory RGQRVL VLĊ GR Z\ERUyZ GRNRQ\ZDQ\FK Z ZDUXQNDFK
U\]\NDLQLHSHZQRĞFLNLHG\WROXG]LHQLH]DZV]HRULHQWXMąVLĊQDPDNV\PDOL]D
FMĊSLHQLĊĪQHMZDUWRĞFLRF]HNLZDQHMZ\SáDWZJUDFKORVRZ\FKDOER]LQZHVW\FML
,QVSLUDFMą GOD MHM VIRUPXáRZDQLD E\á W]Z SDUDGRNV SHWHUVEXUVNL RSLVDQ\ FR
SUDZGDSU]H]1%HUQRXOLHJRZURNXDOHQD]ZDQ\WDNGRSLHURSU]H]MHJR
NX]\QD±'DQLHOD±NWyU\JRZ\MDĞQLáQDJUXQFLHPDWHPDW\NLZURNX7R
JUDORVRZDNWyUDZSUDZG]LHWHRUHW\F]QLHPRĪHSU]\QRVLüQLHVNRĔF]RQHZDUWR
ĞFLRF]HNLZDQHDOHZSUDNW\FHSRVWU]HJDQHVąRQHSU]H]ZLĊNV]RĞüJUDF]\MDNR
PQLHMFHQQH:URNX*&UDPHUV]ZDMFDUVNLPDWHPDW\NNWyU\ZOLĞFLHGR
1%HUQRXOLHJRQDSLVDáLĪÄ«PDWHPDW\F\RNUHĞODMąZDUWRĞüSLHQLąG]DQDSRG
VWDZLHMHJRLORĞFLDOHOXG]LHSRGNąWHPPRĪOLZ\FKGRX]\VNDQLDG]LĊNLQLHPX
NRU]\ĞFL´&UDPHU]DXZDĪ\áSRQDGWRĪHSLHQLąG]HPRJąFHFKRZDüVLĊPDOHMąFą
NUDĔFRZą NRU]\ĞFLą GOD Z\JU\ZDMąF\FK JUDF]\ XGRZDGQLDMąF WR ]D SRPRFą
IXQNFML XĪ\WHF]QRĞFL SLHUZLDVWND NZDGUDWRZHJR ' %HUQRXOOL Z]Ląá QDWRPLDVW
MXĪSRGXZDJĊFDá\LFKPDMąWHNDGRZ\MDĞQLHQLDSRZ\ĪV]HJRSDUDGRNVX]DVWR
VRZDáORJDU\WPLF]QąIXQNFMĊXĪ\WHF]QRĞFL:NRQVHNZHQFMLRND]DáRVLĊĪHWDND
VDPD NZRWD Z\JUDQHM RG]ZLHUFLHGOD LQQą ZDUWRĞü XĪ\WHF]QRĞü GOD ERJDF]D D
]XSHáQLHLQQąGODELHGDND3yĨQLHM]DXZDĪRQRMHGQDNĪHUR]XPRZDQLH'%HU
QRXOOLHJRQLHE\áR]E\WĞFLVáH&KRG]LRWRĪHIXQNFMDORJDU\WPLF]QDLPSOLNXMH
QLHRJUDQLF]RQRĞü XĪ\WHF]QRĞFL D ZLĊF GDMH PRĪOLZRĞü WDNLHJR PDQLSXORZDQLD
JUąĪHX]\VNDQHZDUWRĞFLRF]HNLZDQHXĪ\WHF]QRĞFLPRJąE\üQLHVNRĔF]RQH:
NRQVHNZHQFMLZUDFDP\SRQRZQLHGRSXQNWXZ\MĞFLD3RUD]SLHUZV]\]DXZDĪ\á
WRZURNX.0HQJHU:ĞODG]DW\P]DF]ĊWRZSURZDG]DüRJUDQLF]HQLDGOD
ZDUWRĞFL SU]\MPRZDQ\FK SU]H] IXQNFMH XĪ\WHF]QRĞFL %DUG]R GREU]H EĊG]LH WR
ZLGRF]QHZXMĊFLXYRQ1HXPDQQD0RUJHQVWHUQDDZLĊFSRGVWDZ\WHRUHW\F]QHM
]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z W\P WDNĪH ]DNXSXXEH]SLHF]HQLD : W\P PLHMVFX GOD
SRU]ąGNXGRGDMP\MHV]F]HW\ONRĪHSDUDGRNVSHWHUVEXUVNLZ\MDĞQLDQ\MHVWUyZ
QLHĪ]DSRPRFąVNRĔF]RQ\FKORWHULL:GXĪ\PVNUyFLHSROHJDWRQDW\PĪHQLH
VNRĔF]RQD ZDUWRĞü RF]HNLZDQD JU\ PRĪH Z\QLNDü ] IDNWX Z\VWąSLHQLD EDUG]R
U]DGNLFK EDUG]R Z\VRNLFK Z\JUDQ\FK ZUĊF] SU]HNUDF]DMąF\FK PRĪOLZRĞFL

SáDWQLF]HMHMRUJDQL]DWRUD:W\PVHQVLHZDUWRĞüRF]HNLZDQDZ\JUDQHMVWDMHVLĊ
DXWRPDW\F]QLHVXPąVNRĔF]RQąJG\RUJDQL]DWRUXVWDQRZLJyUQ\OLPLWZ\SáDW
3RGVWDZ\ VZRMHM WHRULL - YRQ 1HXPDQQ L 2 0RUJHQVWHUQ Z\áRĪ\OL Z
UZNVLąĪFHSRGW\WXáHP Ä7HRULDJLHUL]DFKRZDQLDHNRQRPLF]QH´ 1HX
PDQQL0RUJHQVWHUQ :MHMGUXJLPLWU]HFLPZ\GDQLX ]U QDGDOL
GRSLHUR MHGQDN MHM NRPSOHWQą IRUPĊ *HQHUDOQLH MHVW WR WHRULD DNVMRPDW\F]QD
3RQLĪHM SU]HGVWDZLD VLĊ MHM JáyZQ\ ]DU\V NRU]\VWDMąF ] SUDF\ 6 'KDPLHJR
'KDPL
'DQ\MHVWVWDá\VNRĔF]RQ\]ELyUOLF]EU]HF]\ZLVW\FK X ^x x xn ` WDNL
ĪH x d x d d xn =ELyUSRZ\ĪV]\PRĪQDWUDNWRZDüMDNRPRĪOLZHSR]LRP\ER
JDFWZDPDMąWNXSHZQHJRGHF\GHQWD3U]H]LR]QDF]DP\WHUD]QDVWĊSXMąFąSUR
VWąJUĊQD]\ZDQąWHĪ]DNáDGHPOXEORWHULą

L x p x p xn pn

JG]LH p p p Vą SUDZGRSRGRELHĔVWZDPL Z\VWąSLHQLD Z\QLNyZ JU\
x x xn SU]\ F]\P pi >@ RUD] ¦i pi
n
=DSLV xi LQWHUSUHWXMH VLĊ MDNR
Z\QLNSHZQ\ JU\ : SUDNW\FH JU\ SURVWH MHGQDN PRĪQD áąF]\ü 7DNLH ]áRĪRQH
ORWHULHQSL1LL2]DSLVXMHVLĊMDNR L p L p SU]\F]\P p 6SHFMDO
Q\PSU]\SDGNLHPMHVWZWHG\JUDRSRVWDFL L p p NWyUąR]QDF]DVLĊUyZ
QLHĪSU]H] Lp -HĞOLSUDZGRSRGRELHĔVWZRGDVLĊWHUD]XVWDOLüZVSRVyERELHN
W\ZQ\ D ZLĊF Z GURG]H SRPLDUX PDP\ SU]\SDGHN U\]\ND *G\ QDWRPLDVW
SUDZGRSRGRELHĔVWZRV]DFRZDQHMHVWZVSRVyEVXELHNW\ZQ\PDP\GRF]\QLH
QLD]V\WXDFMąQLHSHZQRĞFL'DOHM]DMPLHP\VLĊW\ONRJUąZZDUXQNDFKU\]\ND
'KDPL R]QDF]DMąV\PEROHPࣦǮ‫ࣦؿ‬Ǥ
: WHRULL YRQ 1HXPDQQD0RUJHQVWHUQD 910 PDP\ SLĊü DNVMRPDWyZ
NWyUH Z LVWRFLH RG]ZLHUFLHGODMą UHODFMH SUHIHUHQFML JUDF]D 6WąG VWRVXMH VLĊ WX
VSHF\ILF]Qą QRWDFMĊ NWyUą Z\SURZDG]D VLĊ ] NRQZHQFML VWRVRZDQHM Z WHRULL
NRQVXPHQWD SU]\ EUDNX U\]\ND L QLHSHZQRĞFL -HKOH L 5HQ\ : ĞODG ]D
W\PSU]\MPXMHVLĊQDVWĊSXMąFHR]QDF]HQLDUHODFMLPLĊG]\ORWHULDPL
D ; ÄFRQDMPQLHMWDNGREUHMDN´GODORWHULL L L ‫ ࣦג‬L ; L ǡǤǷǦ
ʹ ሺÏ ሻ ͳǤ ×Ǧ
¦ ǡ ʹ ÄÏ ´ Z]JOĊGHP ORWHULL L =DSLV\
L ; L L E L ¦×ĂǤ
E ; ÄSUHIHURZDQHZ]JOĊGHP´3UHIHUHQFMHĞFLVáH
F E ÄJRUV]DQLĪ´1RWDFMD L ; L MHVWHNZLZDOHQWQD]DSLVRZL L E L 3UHIHUHQ
FMHĞFLVáH

G ‫׽‬ÄRERMĊWQDLQG\IHUHQWQDZ]JOĊGHP´
Aksjomat 13RU]ąGHN6NáDGDVLĊ]GZyFKZDUXQNyZ
D NRPSOHWQRĞFLGODZV]\VWNLFKORWHULLL1L2PDP\
DOER L ; L L E L Ǣ
E SU]HFKRGQLRĞFLGODZV]\VWNLFKORWHULL
L L L L ; L L ; L L t L
'ZLH NROHMQH UHODFMH ELQDUQH GZXDUJXPHQWRZH PLĊG]\ ORWHULDPL PRJą E\ü
MHV]F]H]GHILQLRZDQHZNRQZHQFML E MDNR

RERMĊWQRĞFLǣ L ‫ ׽‬L ֞ L ; L L ; L
ä Ïǣ L ; L ֞×Ă L ; L Ǥ

Aksjomat 21DMOHSV]\LQDMJRUV]\

xn ; x tj xn ; x

Aksjomat 3: &LąJáRĞFL GOD NDĪGHM ORWHULL L LVWQLHMH SUDZGRSRGRELHĔVWZR
p >@WDNLHĪHL‫ ׽‬x p xn p Ǥ

Ͷǣ Ăä ǣ L L L
p >@ L ; L ֞ L p p ; L p L p Ǥ

ͷǣ ÏȀÏ¦ ǣ ¸¦
p p p >@RUD]QLHFK L ‫ ׽‬x p x j p L ‫ ׽‬x p x j p ǤǦ
ǣ
L p L p ‫ ׽‬xi p x j p p xi p x j p p
‫ ׽‬xi p p p p x j pp p p

$NVMRPDWQLH]DOHĪQRĞFLMHVWNOXF]RZ\ZWHRULL910:\PDJDVLĊZQLP
ĪH MHĞOL SUHIHUXMH VLĊ ORWHULĊ L2 Z]JOĊGHP L1 WR GRáąF]HQLH NROHMQHM ORWHULL QLH
SRZLQQR]PLHQLüSUHIHUHQFML$NVMRPDWWHQMHGQRF]HĞQLHMHVWSU]HGPLRWHPQDMR
VWU]HMV]HM NU\W\NL ]H VWURQ\ HNRQRPLVWyZ L ILQDQVLVWyZ EHKDZLRUDOQ\FK NWyU]\
SRGZDĪDMąJREDUG]RF]ĊVWRLGRZRG]ąLĪ]D]Z\F]DMRGELHJDRGU]HF]\ZLVW\FK
ZDUXQNyZSRGHMPRZDQLDGHF\]ML $FNHUWL'HDYHV'|ULQJ .XQ
UHXWKHU3DXO\L0F0RUURZ5HMGDL0F1DPDUD
àąF]QLH ZV]\VWNLH SLĊü ZZ DNVMRPDWyZ WZRU]ą DNVMRPDW UDFMRQDOQRĞFL
:\QLND]QLHJRĪHMHĞOLUHODFMDELQDUQD ; RNUHĞORQDQD]ELRU]HࣦMHVW]QLP]JRG

QDEĊG]LHP\PLHüUDFMRQDOQHMHJRXSRU]ąGNRZDQLH-HĞOLSRQDGWRUHODFMDSRZ\Ī
V]DLIXQNFMDXĪ\WHF]QRĞü8ࣦĺ5WDNDĪHGODZV]\VWNLFK L L ࣦǡ L t L ǡäǡ
ä U L t U L Ǥ :yZF]DV U UHSUH]HQWXMH ; L UHODFMD WD MHVW Z\ZRáDQD
SU]H]U0RĪHP\WHUD]]DSLVDüIXQNFMĊXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM910

U L ¦i pi u xi
n
JG]LH
xi±PRĪOLZ\Z\QLNORWHULL]H]ELRUXࣦ
u xi ±OLF]EDU]HF]\ZLVWDSU]\G]LHORQDZ\QLNRZLxi
= SRGDQHJR Z\ĪHM RJyOQHJR ]DSLVX IXQNFML 910 Z\QLND ĪH GHF\GHQW
SRZLQLHQSUHIHURZDüZ]URVWRF]HNLZDQHMXĪ\WHF]QRĞFLDZLĊFEĊG]LHSRGPLR
WHP PDNV\PDOL]XMąF\P XĪ\WHF]QRĞü RF]HNLZDQą 6DPD ]DĞ IXQNFMD RG]QDF]D
VLĊ OLQLRZRĞFLą Z]JOĊGHP SUDZGRSRGRELHĔVWZ QLH]PLHQQRĞFLą Z RGQLHVLHQLX
GRGRGDWQLFKWUDQVIRUPDFMLDILQLF]Q\FKL]DOHĪ\RGNRĔFRZHJRPDMąWNXZNDĪ
G\PVWDQLHQDWXU\7RRVWDWQLH]NROHLLPSOLNXMHNRQLHF]QRĞüSRG]LHOHQLDG]LH
G]LQ\ IXQNFML QD VWUHIĊ ]\VNyZ L VWUDW ] ORWHULL : NRĔFX Z\QLN ]DOHĪ\ EDUG]R
LVWRWQLHRGZ\ERUXSRVWDFLDQDOLW\F]QHMSRZ\ĪV]HMIXQNFML=D]Z\F]DMNRU]\VWD
VLĊ]IXQNFMLORJDU\WPLF]QHMNZDGUDWRZHMZ\NáDGQLF]HMLSRWĊJRZHM8SRU]ąG
NRZDQLHZ\SáDW]ORWHULLMHVWZyZF]DVEDUG]R]UyĪQLFRZDQHLZ]ZLą]NX]W\P
SRMDZLDMąVLĊSUREOHP\]Z\ERUHPDGHNZDWQHMUHJXá\GHF\]\MQHM 0RVV
5RELVRQL%DUU\
2GSRZLHG]Lą QD IRUPDOQą NU\W\NĊ WHRULL XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM (8
RUD]QLHVSUDZG]DQLHVLĊZSUDNW\FHNOXF]RZ\FKDNVMRPDWyZIXQNFML910VWDáD
VLĊSU]HGHZV]\VWNLPWHRULDVXELHNW\ZQHMXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM the subjec-
tive expected utility theory 6(8 7HRULĊ Wą WU]HED ZLą]Dü ] QD]ZLVNLHP ZáR
VNLHJRSUREDELOLVW\LDNWXDULXV]D%GH)LQHWWLHJRNWyU\ZZ\áRĪ\áLVWRWĊ
SUDZGRSRGRELHĔVWZD VXELHNW\ZQHJR D ZLĊF RNUHĞODQHJR SU]H] VDPHJR GHF\
GHQWDQLHNRQLHF]QLHSU]H]RGZRáDQLHVLĊGRU\JRU\]PXUDFKXQNXSUDZGRSRGR
ELHĔVWZDDOHZRSDUFLXRSU]HV]áH]GDU]HQLDLMHJRRVRELVWHGRĞZLDGF]HQLD-HG
QDNWHRULDWDVIRUPXáRZDQDZVSRVyEDNVMRPDW\F]Q\ZUMHVWMXĪ]DVáXJą
/- 6DYDJH¶D DPHU\NDĔVNLHJR PDWHPDW\ND L VWDW\VW\ND )XQNFMD XĪ\WHF]QRĞFL
V F ]RVWDáDSU]H]QLHJR]DSLVDQDZSRQLĪV]\VSRVyE

V f ¦ P Ei u f Ei
n
JG]LH
P Ei ± VXELHNW\ZQH SUDZGRSRGRELHĔVWZR SU]\G]LHORQH ]GDU]HQLX Ei
P Ei t i L ¦i P Ei
n
u f Ei ± XĪ\WHF]QRĞüZ\QLNXf Ei 'KDPL

6(8F]DVDPLRNUHĞODQDMHVWMDNR%D\VRZVNLHSRGHMĞFLHGRQLHSHZQRĞFL:\QLNDWR
]WHJRĪHGHF\GHQWZPLDUĊRWU]\P\ZDQLDQRZ\FKLQIRUPDFMLSU]HWZDU]DMHE\Z
WHQ VSRVyE RVąG\ GRW\F]ąFH VXELHNW\ZQHJR SUDZGRSRGRELHĔVWZD a priori SU]H
NV]WDáFLá\VLĊZZDUWRĞFL a posteriori:SUDZG]LHSyĨQLHMLQQLEDGDF]HSUyERZDOL
PRG\ILNRZDüSLHUZRWQąZHUVMĊ6(8ZSURZDG]DMąFQDSU]\NáDGZDĪHQLHSUDZ
GRSRGRELHĔVWZ -+DQGDU DOERWUDQVIRUPXMąFQLHOLQLRZRSUDZGRSRGRELHĔ
VWZDLZ\QLNLORWHULL &6WDUPHUU MHGQDNQLHVSRWNDá\VLĊRQH]V]HUV]\P
]DLQWHUHVRZDQLHPWHRUHW\NyZLSUDNW\NyZ]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP :LONLQVRQL.OD
HV .ODV\F]QD6(8MHVWQDWRPLDVWV]HURNRVWRVRZDQDZ]DU]ąG]DQLXU\]\
NLHPZUROQLFWZLH $SSOLHG5LVN0DQDJHPHQW«+DUGDNHULLQ
%DUG]R LQWHUHVXMąFD MHVW SUyED ]LQWHJURZDQLD (8 L 6(8 GRNRQDQD SU]H]
05DELQDZURNX2NUHĞODVLĊMąMDNR6WDQGDUGRZ\0RGHO(NRQRPLF]Q\
OXEZVNUyFLHPRGHOVWDQGDUGRZ\-HJRLVWRWĊSU]\EOLĪ\VLĊNRU]\VWDMąF]SUDF\
1:LONLQVRQDL0.ODHVD =DNáDGDVLĊZQLPĪHMHGQRVWNDiZF]DVLHW
PDNV\PDOL]XMHXĪ\WHF]QRĞüRF]HNLZDQąZ\QLNX xit ZZDUXQNDFKUR]NáDGX
SUDZGRSRGRELHĔVWZDp s VWDQyZQDWXU\ s S )RUPDOQLHPDP\]DWHP

f
PD[ ¦G c ¦ p s t U xit st
xit X i t st St

:LG]LP\ ĪH SU]\V]áD XĪ\WHF]QRĞü G\VNRQWRZDQD MHVW ]D SRPRFą F]\QQLND į
NWyU\Z\UDĪDSUHIHUHQFMHF]DVRZHGDQHMMHGQRVWNL7DRVWDWQLDGąĪ\GRPDNV\
PDOL]RZDQLDXĪ\WHF]QRĞFL GRVNRQDáDUDFMRQDOQRĞü MHVWSU]\W\PHJRLVW\F]QD
WMQLHELHU]HSRGXZDJĊXĪ\WHF]QRĞFLLQQ\FKDJHQWyZSRVáXJXMHVLĊSUDZGRSR
GRELHĔVWZDPLZDUXQNRZ\PLDZLHFZNRQZHQFML%D\VRZVNLHM3RQDGWRZPR
GHOXW\PSU]\MPXMHVLĊĪHZV]\VWNLHGRFKRG\LDNW\ZDVąZSHáQL]DPLHQQH-DN
ZLGDü PDP\ WX GR F]\QLHQLD ] EDUG]R U\JRU\VW\F]Q\PL L Z\LGHDOL]RZDQ\PL
]DáRĪHQLDPL1DXZDJĊQDWRPLDVWEH]ZąWSLHQLD]DVáXJXMHWRĪHPRGHOVWDQGDU
GRZ\ áąF]\ WHRULĊ PLNURHNRQRPLF]Qą ] WHRULą GHF\]ML Z ZDUXQNDFK U\]\ND L
QLHSHZQRĞFL
3UDNW\F]QLHZV]\VWNLHWHNVW\SRĞZLĊFRQHWHRULLXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM
NRQFHQWUXMąVLĊZSLHUZV]\PU]ĊG]LHQDDZHUVMLGRU\]\NDGHF\GHQWyZ-HV]F]H
Z\UDĨQLHMWHQGHQFMDWD ]UR]XPLDáDMHVWZSU]\SDGNXXEH]SLHF]HĔPDMąWNRZ\FK
%RUFK)LQVLQJHU+D[=ZHLIHOL(LVHQ -HVWWRRF]\
ZLVWHJG\ĪRVRE\REDZLDMąFHVLĊU\]\NDVąQDMEDUG]LHM]DLQWHUHVRZDQH]DNXSHP
XEH]SLHF]HĔ .ZHVWLD WD EH]G\VNXV\MQLH GODWHJR ]DVáXJXMH QD V]HUV]H RPyZLH
QLH'RNRQDVLĊWHJRRGZRáXMąFVLĊJáyZQLHGRSUDF\=ZHLIHODL(LVHQD

1DMEDUG]LHMRJyOQH]DOHĪQRĞFLPLĊG]\IXQNFMąXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMD
DZHUVMą GR U\]\ND SU]HGVWDZLRQR QD U\VXQNX 1D RVL RGFLĊW\FK PDP\ WX
]PLHQLDMąF\VLĊVWDQPDMąWNXGHF\GHQWDSU]\F]\PWR]QDF]DMHJRQDMQLĪV]\D
W ± PDNV\PDOQ\ SR]LRP 2GSRZLDGDMąFH LP XĪ\WHF]QRĞFL RGáRĪRQR QD RVL
U]ĊGQ\FKMDNR X >W @ RUD]X >W @6\PERO(:RNUHĞODQDWRPLDVWZDUWRĞüRF]HNLZDQą

5\VXQHNĝFLĞOHZNOĊVáDIXQNFMDXĪ\WHF]QRĞFLLDZHUVMDGRU\]\ND

X >W @
B
X >W @ Ɣ X >W @
ƔB’

X>EW @ X>W @ Ɣ
D

X >Ws @
EU >W @ Ɣ ƔC

Ɣ
A’

X >W @ A
Ɣ

W1 Ws W0 W2 W

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Zweifel P., Eisen R. (2012), Insurance
Economics, Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg.
PDMąWNX NWyUą XVWDORQR SU]\ ]DáRĪHQLX ĪH VWDQ\ W L W Z\VWąSLą ] MHGQDNR
Z\P SUDZGRSRGRELHĔVWZHP ʌ UyZQ\P D ZLĊF PDMą MHGQDNRZH ZDJL Z
IXQNFML XĪ\WHF]QRĞFL 8Ī\WHF]QRĞü (: QD RVL SLRQRZHM R]QDF]RQR MDNR
X>EW @ X>W @ .OXF]RZDGODU\QNXXEH]SLHF]HĔRUD]]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPMHVW
QDWRPLDVWNDWHJRULDWs-HVWWRW]ZHNZLZDOHQWSHZQRĞFL the certainty equiva-
lent &( 7R JHQHUDOQLH SRMĊFLH SR]ZDODMąFH QD Z\UDĪHQLH Z\QLNyZ ORWHULL ]D
SRPRFąZDUWRĞFLQLHORVRZ\FK%DUG]LHMNRQNUHWQLH&(SRZRGXMHLĪRVREDNLH
UXMąFD VLĊ PDNV\PDOL]DFMą IXQNFML XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM VWDMH VLĊ RERMĊWQD
PLĊG]\Z\SáDWą]JU\ORVRZHM EWDNZRWąSHZQąGRRWU]\PDQLD-HV]F]HLQD
F]HMU]HF]XMPXMąFRVREDWDNDMHVWJRWRZDSRĞZLĊFLüF]ĊĞüVZRMHMRF]HNLZDQHM
Z\SáDW\ ]DNXSXMąF QS XEH]SLHF]HQLH E\ Z WHQ VSRVyE XQLNQąü U\]\ND NWyUH
VWDMHVLĊ ZWHG\ NRV]WHP *G\E\ QDWRPLDVW RVRED WD PLDáD XF]HVWQLF]\ü Z JU]H
ORVRZHM PXVLDáE\ RWU]\PDü SUHPLĊ ]D U\]\NR 53 NWyUD ]UyZQDáDE\ Z\QLN

SHZQ\]ZDUWRĞFLąRF]HNLZDQąJU\ORVRZHM1DU\VXQNXIDNWWHQRG]ZLHUFLH
GORQR SU]H] ]D]QDF]HQLH QD RVL U]ĊGQ\FK UyZQRĞFL XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM
HNZLZDOHQWX SHZQRĞFL L PDMąWNX W0 WM MDNR ZVSyáU]ĊGQHM EU W = SRZ\Ī
V]HJRZ\QLNDĪHRSLVDQRSU]\SDGHNGRPLQXMąF\ZWHRULLHNRQRPLLLWHRULLGH
F\]ML F]\OL LVWQLHQLH ZNOĊVáHM IXQNFML XĪ\WHF]QRĞFL Z]JOĊGHP PDMąWNX FR QD
PRF\QLHUyZQRĞFL--HQVHQDLPSOLNXMHĪH&(MHVWPQLHMV]HRG(9:LGDüWRQD
U\VXQNX JG]LH PDMąWHN Ws RGSRZLHGQLN &( MHVW PQLHMV]\ RG PDMąWNX W
0DP\]DWHP
CE EV௅RP
:DUWRGRGDüĪH&(MHVWEDUG]RV]HURNRVWRVRZDQ\ZEDUG]LHM]DDZDQVR
ZDQ\FK UR]ZDĪDQLDFK GRW\F]ąF\FK ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP R F]\P QDMOHSLHM
SU]HNRQXMH NVLąĪND / 5RELVRQD L %DUU\¶HJR 3RMĊFLH WR SRMDZLD VLĊ Z
PRPHQFLHPRGHORZDQLDPDMąWNXNDSLWDáXZáDVQHJRGRFKRGyZLNRV]WyZ:\
QLNDWR]SURVWHJRIDNWXLĪ &(PRĪQDZ\UDĪDü ZMHGQRVWNDFKSLHQLĊĪQ\FKFR
QLH MHVW PRĪOLZH Z SU]\SDGNXXĪ\WHF]QRĞFL 7U]HED WX MHV]F]H GRGDü ĪH PDN
V\PDOL]RZDQLH HNZLZDOHQWX SHZQRĞFL MHVW UyZQRZDĪQH PDNV\PDOL]RZDQLX
XĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMLQDRGZUyW
1DU\VXQNXUyĪQLFĊ PDMąWNX WV L W=ZHLIHOL(LVHQ QD]\ZDMą
JRWRZRĞFLąVNáRQQRĞFLąGR]DSáDW\]DSRF]XFLHSHZQRĞFL the willingness to pay
for certainty :73 SU]H] RVREĊ FKDUDNWHU\]XMąFą VLĊ DZHUVMą GR U\]\ND 7R
XV]F]XSOHQLHPDMąWNXZáDVQHJRQDU]HF]XEH]SLHF]\FLHODPDZ\VWDUF]\üPXGR
VILQDQVRZDQLD SU]\V]á\FK RGV]NRGRZDĔ SRNU\FLD MHJR NRV]WyZ RSHUDF\MQ\FK
ZW\PWDNĪHNRV]WyZU\]\ND-HĞOLMHGQDN]\VNLLVWUDW\E\á\E\SHZQHDZLĊFʌ
:73QLHPLDáRE\X]DVDGQLHQLD:WDNLHMERZLHPV\WXDFMLSXQNW\$L%QD
U\VXQNXXĪ\WHF]QRĞFLDOWHUQDW\Z\SHZQHM Z>:@ LXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQH]
PDMąWNyZWL:E\á\E\UyZQH:W\PNRQWHNĞFLHXEH]SLHF]HQLHQDOHĪDáRE\
ZyZF]DVWUDNWRZDüMDNRSHZQąVWUDWĊ ʌ NWyUDVLĊMXĪ]GDU]\áD:W\PVHQ
VLHSRSU]HG]DMąF\Mą]DNXSSROLV\VWDMHVLĊF]DVRZ\PVXEV\GLRZDQLHP]DNáDGX
XEH]SLHF]HQLRZHJRDNFHSWXMąFIDNWLĪZ\VWąSLHQLHZSU]\V]áRĞFLVWUDW\QLHMHVW
]GDU]HQLHP SHZQ\P ʌ ,QQ\PL VáRZ\ QDE\FLH SROLV\ QD SHZQR MHVW
XV]F]XSOHQLHPVWDQXJRWyZNLGODRVRE\]DZHUVMąGRU\]\ND2NROLF]QRĞüWDZ
GXĪ\PVWRSQLXZ\MDĞQLDSRZV]HFKQąZĞZLHFLHQLHFKĊüUROQLNyZGRQDE\ZDQLD
RFKURQ\XEH]SLHF]HQLRZHMSU]HGZLHORPDU\]\NDPLMHĞOLQLHVWRVXMHVLĊ UR]OH
JáHJRVXEV\GLRZDQLDVNáDGHN
3RJáĊELRQH]DOHĪQRĞFLPLĊG]\SUHPLą]DU\]\NR&(LJRWRZRĞFLąQDE\FLD
RFKURQ\ XEH]SLHF]HQLRZHM SU]HGVWDZLRQR QD U\VXQNX : W\P PRPHQFLH
SU]H]WR]QDF]RQRVWDQSRF]ąWNRZ\PDMąWNXGHF\GHQWD'RGDWNRZRZSURZD
G]RQR ]PLHQQą ORVRZą ax NWyUD PD RSLV\ZDü RGFK\ODQLH VLĊ PDMąWNX RG MHJR
ZDUWRĞFLRF]HNLZDQHMQDWRPLDVWZDUWRĞüRF]HNLZDQąSRZ\ĪV]HM]PLHQQHMR]QD

F]RQRSU]H] Eax 7DRVWDWQLDZEL]QHVLHXEH]SLHF]HQLRZ\PMHVW]D]Z\F]DMZDU
WRĞFLą XMHPQą Eax MHVW SR SURVWX RF]HNLZDQą VWUDWą PDMąWNX 6NáDGND XEH]SLH
F]HQLRZD VNDONXORZDQD QD W\P SR]LRPLH RNUHĞORQD MHVW MDNR VSUDZLHGOL
ZDXF]FLZD DNWXDULDOQLH a fair premium 3R SHZQ\FK SU]HNV]WDáFHQLDFK SUH
PLD]DU\]\NR ȡ RNUHĞORQD]RVWDáDSRQLĪV]ąIRUPXáą
U EW X >EU >EW X @@
a
-DNZLG]LP\MHVWRQDUyĪQLFąPLĊG]\ZDUWRĞFLąRF]HNLZDQąPDMąWNXRUD]
IXQNFMą RGZURWQą RF]HNLZDQHMXĪ\WHF]QRĞFLPDMąWNXZ\VWDZLRQHJRQD U\]\NR
1DU\VXQNXRGSRZLDGDRQDPDNV\PDOQHM:73NWyUąRVRED]DZHUVMąGRU\
]\NDPRJáDE\HZHQWXDOQLH]DSáDFLüILUPLHXEH]SLHF]HQLRZHME\VWDüVLĊRERMĊW
Qą PLĊG]\ ZDUWRĞFLą SHZQą PDMąWNX L QDUDĪRQą QD U\]\NR 0DNV\PDOQD :73
SU]HNUDF]DZyZF]DVNZRWĊVNáDGNLVSUDZLHGOLZHM

5\VXQHN=DOHĪQRĞFLPLĊG]\HNZLZDOHQWHPSHZQRĞFLSUHPLą]DU\]\NRLJRWRZRĞFLą
GR]DSáDW\]DXEH]SLHF]HQLH

X >W @

Ɣ X >W @

X>EW U @
Ɣ Ɣ
EU >EW @
PDNV\PDOQDJRWRZRĞü
GR]DSáDW\
Ɣ

SUHPLD]DU\]\NR a
ȡ EX

0

a
W X Ws > @
EW W EX
a W0 W

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Zweifel P., Eisen R. (2012), Insurance
Economics, Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg
3UHPLD ]D U\]\NR ]DOHĪ\ RG NU]\ZL]Q\ IXQNFML XĪ\WHF]QRĞFL PDMąWNX D

ZLĊFLRGVWRSQLDQDVLOHQLDDZHUVMLGRU\]\ND:UD]]HZ]URVWHPNU]\ZL]Q\UR
ĞQLHDZHUVMDDZĞODG]DW\PLVDPDSUHPLD-HVWWRVNáDGQLNVXELHNW\ZQ\'UXJą

GHWHUPLQDQWą SUHPLL MHVW NV]WDáW IXQNFML JĊVWRĞFL SUDZGRSRGRELHĔVWZD ORWHULL U\
]\NRZQHMNWyUDZXEH]SLHF]HQLDFKSRND]XMHUR]NáDGVWUDWPDMąWNX-HVWWRNRP
SRQHQWRELHNW\ZQ\:\QLNDRQ]NROHL]ZDUWRĞFLNRĔFRZHMPDMąWNXLSUDZGRSR
GRELHĔVWZD Z\VWąSLHQLD VWUDW\ 2JyOQLHSU]\MPXMH VLĊ ĪH UR]NáDG\ EDUG]LHM UR]
SURV]RQH L Z\ĪV]H SUDZGRSRGRELHĔVWZD LPSOLNXMą Z\ĪV]H SUHPLH :UHV]FLH WD
RVWDWQLDZ\QLND]HVWDQXSRF]ąWNRZHJRPDMąWNXMHĞOLQLHSRF]\QLRQRZF]HĞQLHM
GRGDWNRZ\FK]DáRĪHĔRMHJR]ZLą]NDFK]NU]\ZL]QąIXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFL
.DQRQLF]QHXMĊFLHDZHUVMLGRU\]\NDWRSURSR]\FMDRSUDFRZDQDQLH]DOHĪ
QLHRGVLHELHSU]H]-3UDWWD L-.$UURZD U :NRQZHQFML$UUR
ZD3UDWWDZ\UyĪQLDVLĊQDVWĊSXMąFHURG]DMHDZHUVMLGRU\]\ND
$EVROXWQą 5$
5HODW\ZQą 55
&]ąVWNRZą 53
3LHUZV]D MHVW LORUD]HP GUXJLHM L SLHUZV]HM SRFKRGQHM XĪ\WHF]QRĞFL SRF]ąWNRZHJR
VWDQXPDMąWNX
X cc>W @
RA
X c>W @
:ĞODG]DW\PSUHPLD]DU\]\NRMDNRPLDUDPDNV\PDOQHMJRWRZRĞFLGR]DSáD
FHQLD]DSHZQRĞüZ\QLHVLH

U V x RA

JG]LH V x R]QDF]D ZDULDQFMĊ PDMąWNX 0LDUD WD JHQHUDOQLH PD VHQVRZQą LQWHU
SUHWDFMĊJG\ZLHONRĞüU\]\NDQLH]DOHĪ\RGSR]LRPXPDMąWNX
5HODW\ZQDDZHUVMDGDQDMHVWSRQLĪV]\PZ]RUHP
X cc>W @
RR W RA W
X c>W @
:yZF]DVSUHPLD]DU\]\NRPDSRVWDü

U V x RR

7D DZHUVMD MHVW SR SURVWX W\SHP HODVW\F]QRĞFL IXQNFML XĪ\WHF]QRĞFL Z]JOĊGHP
]PLDQPDMąWNXDZLĊFLRGGDMHZSá\ZNU]\ZL]Q\IXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFLQDSUH
PLĊ]DU\]\NR
&]ąVWNRZDDZHUVMDGRU\]\NDLQIRUPXMHMDN]PLHQLDVLĊJRWRZRĞüGR]D
SáDW\]DSHZQRĞüJG\IOXNWXDFMRPSRGOHJDLORUD] ax LVWDQXSRF]ąWNRZHJRPD
MąWNX : RNUHĞODQ\MDNRSDUDPHWUβ:]ZLą]NX]W\PPDP\
X cc>W E @
RP W
X c>W E @
0LĊG]\SRZ\ĪV]\PLZVNDĨQLNDPLDZHUVMLZ\VWĊSXMąQDVWĊSXMąFH]DOHĪQRĞFL
a
RP RR X RA

= VDPHM WHRULL XEH]SLHF]HĔ Z\QLND ĪH SRS\W QD SURGXNW\ RFKURQQH MHVW
URVQąFąIXQNFMąDZHUVMLGRU\]\ND:SUDNW\FHMHGQDNDZHUVMDZ\ND]XMH]QDF]
QHUyĪQLFHMHĞOLXZ]JOĊGQLVLĊPDMąWHNOXG]LLFKZLHNRUD]SáHü:ĞODG]DW\P
GRW\FKF]DVRZH EDGDQLD PLNUR L PDNURHNRQRPLF]QH GRZRG]ą LĪ PRĪHP\ VLĊ
VSRWNDü]QDVWĊSXMąF\PLURG]DMDPLDZHUVMLJG\RJUDQLF]\P\VLĊW\ONRGRF]\Q
QLNDPDMąWNX
x VWDáąDEVROXWQąDZHUVMą &$5$
x PDOHMąFąDEVROXWQąDZHUVMą '$5$
x PDOHMąFąUHODW\ZQąDZHUVMą '55$
x URVQąFąUHODW\ZQąDZHUVMą ,55$
x VWDáąUHODW\ZQąDZHUVMą &55$
7DRVWDWQLDMHGQDNQDMF]ĊĞFLHMZ\VWĊSXMHLNV]WDáWXMHVLĊZRNyá =ZHLIHOL(L
VHQ
$ZHUVMDGRU\]\NDLPSOLNXMHMHGQDNZDĪQHQHJDW\ZQHNRQVHNZHQFMH-DN
WRSRWZLHUG]LOLRVWDWQLR+RZOH\LLQ RVRE\RG]QDF]DMąFHVLĊW\PQDVWD
ZLHQLHP UH]\JQXMą ] SRWHQFMDOQLH Z\ĪV]\FK RF]HNLZDQ\FK ]\VNyZ OXE GRFKR
GyZDOERUHQWRZQRĞFLZ]DPLDQ]DQLĪV]ąLFK]PLHQQRĞü +RZOH\'LOORQ+HD
QXHL0HUGLWK :GáXĪV]\PMHGQDNRNUHVLHVWUDWHJLDWDper saldoSU]\QRVL
LP SU]HFLĊWQLH QLĪV]H ]\VNL L GRFKRG\ RUD] UHQWRZQRĞFL QLĪ PD WR PLHMVFH Z
SU]\SDGNXRVyEQHXWUDOQ\FKOXEZUĊF]SUHIHUXMąF\FKU\]\NR:VNXWHNWHJRED
GDQLUROQLF\DVHNXUDQFLGHNODURZDOLQLĪV]ąVDW\VIDNFMĊ]SURZDG]HQLDJRVSRGDU
VWZDLFDáRĞFLVZRMHJRĪ\FLD%\üPRĪHZF]ĊĞFLGDVLĊWRZ\MDĞQLüLFKQLĪV]ą
VNáRQQRĞFLąGRHNVSHU\PHQWRZDQLDLZGUDĪDQLDV]HURNRUR]XPLDQ\FKLQQRZDFML
%DGDQLD SRZ\ĪV]H PLHV]F]ą VLĊ Z QXUFLH RNUHĞODQ\P MDNR ÄHNRQRPLD V]F]Ċ
ĞFLD´'RSRGREQ\FKZQLRVNyZGRFKRG]LVLĊMHGQDNZILQDQVDFKNLHG\DQDOL]X
MH VLĊ GHWHUPLQDQW\ SRPQDĪDQLD ZDUWRĞFL HNRQRPLF]QHM L W]Z DQW\NUXFKRĞFL
ZV]HONLFKV\VWHPyZ 7DOHE7DOHE
: SU]\SDGNX QHXWUDOQRĞFL Z]JOĊGHP U\]\ND HNZLZDOHQW SHZQRĞFL MHVW
UyZQ\ZDUWRĞFLRF]HNLZDQHMDZLĊFQLHZ\VWĊSXMHWXSUHPLD]DU\]\NR2SLVXMH
JROLQLRZDIXQNFMDXĪ\WHF]QRĞFL910'ODU\]\NDQWD]NROHLHNZLZDOHQWSHZQR
ĞFLMHVWZ\ĪV]\RGZDUWRĞFLRF]HNLZDQHMPDMąWNX=DOHĪQRĞFLWHEDGDVLĊZyZF]DV
SU]\]DVWRVRZDQLXĞFLĞOHZ\SXNáHMIXQNFML9103UHF\]\MQHUR]G]LHOHQLHXF]HVW
QLNyZVWURQ\SRS\WRZHMNRQNXUHQF\MQHJRU\QNXXEH]SLHF]HQLRZHJRQDWU]\JUX
S\NOLHQWyZSRGZ]JOĊGHPU\]\NDPD]QDF]HQLHIXQGDPHQWDOQHGODHIHNW\ZQHJR
ZSURZDG]DQLD GR REURWX SURGXNWyZ NRPHUF\MQ\FK JG\Ī W\ONR ZWHG\ ILUP\
XEH]SLHF]HQLRZHPRJąUDG]LüVRELH]QHJDW\ZQąVHOHNFMąLKD]DUGHPPRUDOQ\P
DZLĊFQDVWĊSVWZDPLDV\PHWULLLQIRUPDFML6HJPHQWDFMDVWURQ\SRGDĪRZHMU\QNX
XEH]SLHF]HQLRZHJR SRG Z]JOĊGHP U\]\ND PD WDNĪH NOXF]RZH ]QDF]HQLH JG\Ī
LQDF]HM IXQNFMRQXMą ILUP\ R QDVWDZLHQLX QHXWUDOQ\P NWyUH ZHGáXJ OLWHUDWXU\

SU]HGPLRWXPDMąGRPLQRZDüQLĪ]DZHUVMąGRU\]\NDOXEZUĊF]JRSUHIHUXMąFH
3HDUF\L6PLWK5RWVFKLOGL6WLJOLW]6SLQQHZLMQ
3UREOHPSRZ\ĪV]\SU]HGVWDZLVLĊNRU]\VWDMąF]UR]ZDĪDĔ%.*RRGZLQD
L 9+ 6PLWKD *RRGZLQ L 6PLWK 3XQNWHP Z\MĞFLD WHM GZyMNL HNRQRPL
VWyZDPHU\NDĔVNLFKMHVWDJHQWNWyU\PDGRG\VSR]\FMLsPRĪOLZ\FKZ\QLNyZL
FKFH]PDNV\PDOL]RZDüVZRMąRF]HNLZDQąXĪ\WHF]QRĞüGDQąSRQLĪV]\PZ]RUHP
¦s S su xs
S
JG]LH
S s SUDZGRSRGRELHĔVWZRX]\VNDQLDsWHJRZ\QLNX
xs RF]HNLZDQDZDUWRĞüsWHJRZ\QLNX
u RJyOQ\]DSLVIXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFL
-DN ZLGDü DJHQW GąĪ\ GR PDNV\PDOL]DFML ZDĪRQHM XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNL

ZDQHM JG]LH ZDJDPL Vą SUDZGRSRGRELHĔVWZD S s 7U]HED MHV]F]H Z\MDĞQLü ĪH
]JRGQLH]GRPLQXMąFąNRQZHQFMą]DáRĪRQR LĪDJHQWFHFKXMHVLĊDZHUVMąGRU\
]\ND D ZLĊF MHJR IXQNFMD XĪ\WHF]QRĞFL MHVW ZNOĊVáD 2]QDF]D WR GDOHM ĪH EDU
G]LHM PRĪH E\ü RQ VNáRQQ\ QDE\ü RFKURQĊ XEH]SLHF]HQLRZą QLĪ U\]\NDQW DOER
RVRED QHXWUDOQLH QDVWDZLRQD GR U\]\ND %\ DVHNXUDQW ]GHF\GRZDá VLĊ NXSLü
XEH]SLHF]HQLHPXVLPXVLĊWRRSáDFDüRUD]VNáDGNDXEH]SLHF]HQLRZDPXVLE\ü
XVWDORQDZVSRVyEXF]FLZ\DNWXDULDOQLH7HQRVWDWQLZDUXQHN]DMG]LHJG\VWRSD
VNáDGNL SURFHQWZVWRVXQNXGRVXP\XEH]SLHF]HQLRZHM EĊG]LHUyZQDSUDZGR
SRGRELHĔVWZX LĪ XEH]SLHF]\FLHO EĊG]LH PXVLDá Z\SáDFLü DJHQWRZL X]JRGQLRQH
RGV]NRGRZDQLH &]DUQ\ ,QQHXMĊFLHXF]FLZHMDNWXDULDOQLHVNáDGNL a fair
premium QD]\ZDQHM WDNĪH ÄZDUWRĞFLą XF]FLZą´ DOER Z ĪDUJRQLH XEH]SLHF]H
QLRZ\P ÄVNáDGNą F]\VWą´ OXE ÄVNáDGNą XZ]JOĊGQLDMąFą W\ONR U\]\NR´ WR WH Z
NWyU\P SU]\MPXMH VLĊ LĪ EĊG]LH RQD UyZQD RF]HNLZDQHPX RGV]NRGRZDQLX
=ZHLIHOL(LVHQ
$JHQW QS UROQLN UR]ZDĪDMąF HZHQWXDOQRĞü ]DNXSX XEH]SLHF]HQLD NRQ
IURQWRZDQ\MHVW]GZRPDQLHSHZQ\PLV\WXDFMDPL
x w W F]\OLQLHSRQRV]HQLHPVWUDW\
x w W L DZLĊFRGQRWRZDQLHPVWUDW\
3U]\ W\P W R]QDF]D VWDQ PDMąWNX DJHQWD L ± SRQLHVLRQą VWUDWĊ RUD]
ʌ±HJ]RJHQLF]QLH]GHWHUPLQRZDQHSUDZGRSRGRELHĔVWZRMHMZ\VWąSLHQLD.RQ
WUDNW XEH]SLHF]HQLRZ\ ]DZLHUD QDWRPLDVW VNáDGNĊ Į L SU]HZLGXMH Z\SáDFDQLH
NZRW\ L JG\ Z\VWąSL X]JRGQLRQH ]GDU]HQLH XEH]SLHF]HQLRZH 3U]\ ]DáRĪHQLX
LĪ XEH]SLHF]\FLHO MHVW QHXWUDOQ\ ZREHF U\]\ND D WDN SU]\MPXMH VLĊ QLHPDO SR
ZV]HFKQLHMHJR]\VNZ\QLHVLH]HURFRLPSOLNXMHĪHPDP\ZWHG\GRF]\QLHQLD

]U\QNLHPNRQNXUHQF\MQ\P1DOLF]DQDVNáDGNDPDZWHG\FKDUDNWHUVSUDZLHGOL
Z\DNWXDULDOQLHFRZ\UDĪDQDVWĊSXMąFDIRUPXáD
D SL
-HĞOLWHUD]]DPLDVWNZRW\SLHQLĊĪQHMVNáDGNL Į Z\UD]LP\MąZXMĊFLXSURFHQWRZ\P
q OXEEH]Z\PLDURZRDOERQDMHGQRVWNĊIL]\F]QąSU]HGPLRWXXEH]SLHF]HQLD F]\OL
MDNRVWRSĊVNáDGNLDzEĊG]LHZLHONRĞFLąQDE\WHMRFKURQ\XEH]SLHF]HQLRZHM QSKD
OXEV]WXNDLQZHQWDU]DDOERZSRVWDFLRNUHĞORQHMSLHQLĊĪQLHVXP\XEH]SLHF]HQLRZHM
WRZDUXQHN]HURZHJR]\VNXXEH]SLHF]\FLHOD]DSLVXMHVLĊMDNR
q S
DZLĊFPDP\W\PVDP\PSLHUZV]\]HVSRVREyZZ\UDĪHQLDVNáDGNLVSUDZLHGOLZHM
DNWXDULDOQLH
3UREOHP GHF\]\MQ\ DJHQWD VSURZDG]D VLĊ WHUD] GR Z\ERUX SDUDPHWUX z
NWyU\PD]PDNV\PDOL]RZDüMHJRXĪ\WHF]QRĞü
PD[ > S U w SU w @
SU]\RJUDQLF]HQLDFK
w W qz
w W L z qz
:DUXQHNSLHUZV]HJRU]ĊGXLVWQLHQLDPDNVLPXP]DSLVXMHP\MDNR
S qU c W qz S q U c W L z qz
-HĞOLVNáDGNDMHVWVSUDZLHGOLZDDNWXDULDOQLH q S RWU]\PXMHP\
U c W qz U c W L z qz
JG]LHU’R]QDF]DMSLHUZV]ąSRFKRGQą
:\QLND ] SRZ\ĪV]HJR ĪH RSW\PDOQD ZLHONRĞü QDE\WHM RFKURQ\ XEH]SLHF]H

QLRZHM z SRZLQQD VLĊ UyZQDü RF]HNLZDQHM VWUDFLH L ,QDF]HM U]HF] XMPX
MąFRFKURQD SRNU\FLH SRZLQQDE\üSHáQDDZLĊFQLHSRZLQQRPLHüPLHMVFH
DQLW]ZQLHGRXEH]SLHF]QLHDQLQDGPLHUQHXEH]SLHF]HQLHLQDGXEH]SLHF]HQLH
:SUDNW\FHGRPLQXMąVNáDGNLQLHVSUDZLHGOLZHDNWXDULDOQLHLXEH]SLHF]\FLHOH
FKFąMHGQDNRVLąJDüMDNLHĞ]\VNL
3RZ\ĪV]H UR]ZDĪDQLD PRĪQD SRGVXPRZDü Z VSRVyE JUDILF]Q\ U\VX
QHN 3XQNWHP Z\MĞFLD MHVW WX ]HURZ\ PDMąWHN DJHQWD JG]LH PDMąWHN W Z

VWDQLHZMHVWUyZQ\PDMąWNRZLWLZVWDQLHZ$JHQW]DZHUVMąGRU\]\ND
F]\OLDVHNXUDQWPRĪHMHGQDNSRV]XNLZDüRFKURQ\XEH]SLHF]HQLRZHMRQDFK\
OHQLX S S SRUXV]DMąFVLĊZ]GáXĪOLQLLJU\VSUDZLHGOLZHMF]\OLWDNLHMZ
NWyUHM ]\VNL JUDMąFHJR Vą SU]HFLĊWQLH UyZQH ]HUX ZDUWRĞü RF]HNLZDQD EV
UyZQDVLĊ]HUX DOER]DXG]LDáZQLHMWU]HED]DSáDFLüW\OHLOHZ\QRVLMHMZDU
WRĞü RF]HNLZDQD ,QDF]HM PyZLąF WR JUD Z NWyUHM ZDUWRĞFL RF]HNLZDQH SR
V]F]HJyOQ\FK JUDF]\ Vą WDNLH VDPH -DN ZLGDü SXQNWHP RSW\PDOQ\P MHVW
SXQNW A : OLWHUDWXU]H XEH]SLHF]HQLRZHM OLQLą JU\ VSUDZLHGOLZHM QD]\ZD VLĊ
WDNĪHOLQLąXEH]SLHF]HQLDDOEROLQLąWUDQVIRUPDFMLNWyUHWUDQVIHUXMHPDMąWHN]
V\WXDFML Z GR Z 1D U\VXQNX PDP\ MHV]F]H OLQLĊ R -HVW WR W]Z OLQLD
SHZQRĞFLZNWyUHMV\WXDFMDZ MHVWLGHQW\F]QD]V\WXDFMąZ 2]QDF]DRQDSR
SURVWXSU]\SDGHNQHXWUDOQRĞFLZREHFU\]\ND
5\VXQHN2SW\PDOQDZLHONRĞüQDE\FLDRFKURQ\XEH]SLHF]HQLRZHMQDU\QNX
NRQNXUHQF\MQ\P

6WDQPDMąWNX

S S R

W-α

A
W-L O

W
W-α 6WDQPDMąWNX

2]QDF]HQLDSR]RVWDáH]QDMGXMąVLĊZWHNĞFLH
Źródło: Goodwin K.B., Smith H.V. (1995). The Economics of Crop Insurance and Disaster
Relief, AEI Press, Washington DC.
'RF]HJRPRĪHSURZDG]LüPRGHORZDQLH]]DVWRVRZDQLHPKLSRWH]\RF]H
NLZDQHMXĪ\WHF]QRĞFLZXEH]SLHF]HQLDFKXSUDZSRND]XMąRSXEOLNRZDQH]XSHá
QLHQLHGDZQREDGDQLD;'X+)HQJDL'$1HQQHVV\¶HJR 'XLLQ 7D
WUyMNDHNRQRPLVWyZDPHU\NDĔVNLFK]DMĊáDVLĊWDPWHMV]\PU\QNLHPVXEV\GLRZD
QHJR XEH]SLHF]HQLD XSUDZ 6WRVXMąF EDUG]R ]DDZDQVRZDQ\ UDFKXQHN UyĪQLF]
NRZ\LFDáNRZ\PDNV\PDOL]RZDOLRQLXĪ\WHF]QRĞüRF]HNLZDQą]DNXSXUR]PDL
W\FKSROLVZ\UyĪQLDMąFSU]\W\PWU]\HIHNW\VNáDGRZHILQDOQHMIXQNFMLSRGGDQHM
RSW\PDOL]DFMLW]QHIHNW

x XEH]SLHF]HQLRZ\DZLĊFVSUDZLHGOLZHDNWXDULDOQLHXVWDOHQLDZDUXQNyZ
NRQWUDNWXXEH]SLHF]HQLRZHJR
x QDU]XWXQDVNáDGNĊVWRVRZDQHJRSU]H]]DNáDG\XEH]SLHF]HQLRZH
x WUDQVIHUXGRFKRGRZHJRWUDILDMąFHJRGRUROQLNyZ]UDFMLVWRVRZDQLDVXEV\GLyZ
3U]HGPLRWHP]DĞWHVWRZDQLDHPSLU\F]QHJRE\á\GZLHKLSRWH]\SU]\F]\PW\ONR
SLHUZV]D PD ]QDF]HQLH XQLZHUVDOQH QDWRPLDVW GUXJD ĞFLĞOH RGQRVL VLĊ GR ZD
UXQNyZ86$6WąGWHĪSU]\WDF]DVLĊW\ONRWUHĞüKLSRWH]\SLHUZV]HM2U]HNDRQD
ĪH MHĞOL VXEV\GLXP GR VNáDGNL Z]UDVWD ZUD] ]H VWRSQLHP RFKURQ\ XEH]SLHF]H
QLRZHMIDUPHU]\SRZLQQLZ\ELHUDüQDMZ\ĪV]\MHJRSR]LRP-HĞOLNZRWDVXEV\
GLXPZ]UDVWDZPLDUĊSRZLĊNV]DQLDVLĊRFKURQ\SU]\QLVNLPMHMSR]LRPLHLPD
OHMHGODSR]LRPyZZ\VRNLFKIDUPHU]\QLHSRZLQQLGHF\GRZDüVLĊQD RFKURQĊ
QLĪV]ąRGWHMNWyUDPDNV\PDOL]XMHNZRWĊVXEV\GLXP
6WRVXMąFEDUG]RZ\PDJDMąF\PLHV]DQ\PRGHOORJLWRZ\'XLLQQLHE\OL
ZVWDQLHSR]\W\ZQLH]ZHU\ILNRZDüĪDGQHM]SU]\MĊW\FKKLSRWH]2ND]DáRVLĊĪH
Z U]HF]\ZLVWRĞFL SUDZGRSRGRELHĔVWZR ]DNXSX SROLV PDODáR JG\ URVáD NZRWD
SLHQLĊG]\ Z\NáDGDQ\FK ] ZáDVQHM NLHV]HQL SU]H] UROQLNyZ QDZHW MHĞOL Z\ĪV]H
WDNLH Z\GDWNL SRSUDZLDá\ LFK GREURE\W :\GDWNL WH Z\GDMą VLĊ ]DWHP E\ü GOD
QLFKZDĪQLHMV]HQLĪQLHSHZQHSU]\V]áHNRU]\ĞFL]VXEV\GLRZDQLDVNáDGHN-DNWR
]Z\NOH E\ZD X ]ZROHQQLNyZ PRGHOX VWDQGDUGRZHJR QDMSLHUZ RGVWĊSVWZD RG
QLHJR 'X L LQ RNUHĞOLOL MDNR DQRPDOLH DOH ± QD V]F]ĊĞFLH ± QLH SRSU]HVWDOL QD
W\P:SUDZG]LHEDUG]RVNUyWRZRDOHPLPRZV]\VWNRZ\PLHQLOLNLONDDOWHUQD
W\ZQ\FK LQWHUSUHWDFML VWZLHUG]RQ\FK UR]ELHĪQRĞFL WM DUELWUDĪX SUHIHUHQFMH GOD
VWDELOQRĞFL GRFKRGX GOD SROLV ] QLVNLPL VWDZNDPL IUDQF]\]\ KLSHUEROLF]QHJR
G\VNRQWRZDQLD ]DVDG\ ÄZ\ELHUDQLDQDMOHSV]\FKNąVNyZ´ WHRULLSHUVSHNW\Z\ L
DZHUVMLGRVWUDWRUD]KLSRWH]\DV\PHWULL:SRGVXPRZDQLXVZRMHJRDUW\NXáX'X
LLQSLV]ąĪHU]ąG86$UR]SR]QDQLHU]HF]\ZLVW\FKSUHIHUHQFMLWDPWHMV]\FKIDU
PHUyZ X]QDá ]D SUREOHP EDUG]R SRZDĪQ\ SU]H]QDF]DMąF QD WHQ W\ONR FHO Z
UPOQ86']EXGĪHWXIHGHUDOQHJR
3U]HGVWDZLRQDSRZ\ĪHMNRQFHSFMDKLSRWH]DRF]HNLZDQHMXĪ\WHF]QRĞFLQD]\
ZDQD WDNĪH PRGHOHP VWDQGDUGRZ\P NU\W\NRZDQD MHVW ] UyĪQ\FK SR]\FML NWyU\FK
ZVSyOQ\PPLDQRZQLNLHPMHVWVWZLHUG]HQLHLĪGDMHRQDW\ONRUHNRPHQGDFMHMDNOX
G]LHSRZLQQLVLĊ]DFKRZ\ZDüDQLHZ\MDĞQLDGRVWDWHF]QLHU]HF]\ZLVW\FKLFKGHF\
]ML0DWHPDW\F\ZVZHMNU\W\FHPRGHOXVWDQGDUGRZHJRMDNRNRQVWUXNFMLQDZVNURĞ
DNVMRPDW\F]QHMLQRUPDW\ZQHMSRND]XMąSU]HGHZV]\VWNLPGZDSDUDGRNV\0$OOD
LVD]URUD]'(OOVEHUJHUD]U $FNHUWL'HDYHV.XUHXWKHULLQ
(NRQRPLĞFLLILQDQVLĞFLEHKDZLRUDOQL]NROHLNRQFHQWUXMąVLĊJáyZQLHQDRG
VWĊSVWZDFK RG NODV\F]Q\FK PRGHOL SRGHMPRZDQLD GHF\]ML Z ZDUXQNDFK U\]\ND
HIHNWSHZQRĞFLRGELFLDL]RODFMLG\VSR]\FML RUD]GHIRUPDFMDFKSRVWU]HJDQLD co-

gnitive biases '|ULQJ =DOHĞNLHZLF] 3V\FKRORJLD SR]QDZF]D «
'HIRUPDFMLW\FKMHVWFDáNLHPVSRURMDNSRND]DQRWRZWDEHOL1D]DU]XW\WH
F]ĊĞü]ZROHQQLNyZPRGHOXVWDQGDUGRZHJRRGSRZLDGDáDLQDGDOWDNF]\QLLĪVąWR
W\ONRDQRPDOLHNWyUHZĪDGQHMPLHU]HJRQLHSRGZDĪDMą0QLHMZLĊFHMZSRGREQ\
VSRVyEQDNU\W\NĊUHDJXMąwszyscyRUWRGRNV\MQLHNRQRPLĞFLQHRNODV\F]QL
7DEHOD*áyZQHGHIRUPDFMHSRVWU]HJDQLD FRJQLWLYHELDVHV
Deformacja Istota deformacji
x QDGPLHUQH]DXIDQLH ]DZ\ĪDQLHVDPR]DXIDQLDGRW\F]ąFHJRVXELHNW\ZQ\FKPRĪOLZRĞFLLZLHG]\
x VWDWXVTXR XV]W\ZQLDQLHVLĊZRGQLHVLHQLXGRFKDUDNWHU\VW\NREHFQHMV\WXDFML
PRĪOLZRĞüVWDQLDVLĊRILDUąQHJDW\ZQ\FK]GDU]HĔRFHQLDVLĊMDNRPQLHM
x QDGPLHUQ\RSW\PL]P
SUDZGRSRGREQąQLĪE\FLHEHQHILFMHQWHP]PLDQNRU]\VWQ\FK
x HIHNWVWDQXSRVLDGDQLD WHPXFRVLĊSRVLDGDSU]\SLVXMHVLĊZLĊNV]ąZDUWRĞü
XZ]JOĊGQLDVLĊSU]HGHZV]\VWNLPWHLQIRUPDFMHNWyUHZVSLHUDMąREHFQH
x Z\UDFKRZDQLH
SRJOąG\
x HIHNWSHZQRĞFL ]GDU]HQLHNWyUHXZDĪDVLĊ]DUHODW\ZQLHSHZQLHMV]HRWU]\PXMH]E\WZ\VRNąZDJĊ
PRĪOLZHVWUDW\ZDĪ\VLĊZ\ĪHMQLĪUyZQHFRGRZLHONRĞFLSRWHQFMDOQH
x DZHUVMDGRVWUDW
]\VNL
DNWXDOQHSV\FKLF]QLHPHQWDOQLHGRVWĊSQHLQIRUPDFMHNODV\ILNXMHVLĊMDNR
x LOX]MDNRQFHQWUDFML
V]F]HJyOQLHZDĪQH
x ZSá\Z SU]HV]DFRZXMHVLĊWUZDQLHVNXWHF]Q\FKHPRFML
x SURMHNFMD SU]\MPXMHVLĊLĪREHFQ\QDVWUyMGRPLQRZDüEĊG]LHWDNĪHZSU]\V]áRĞFL
SU]HV]DFRZXMHVLĊ]QDF]HQLHLQG\ZLGXDOQHMNRQWUROLGODZ\MĞFLD]WUXGQHM
x VDPRNRQWUROL
V\WXDFML
Z\VWDUF]\QDMPQLHMV]HZVND]DQLHQDMDNąĞLGHĊOXENRQFHSFMĊE\PRFQR
x XáDWZLHQLH
RGELáRVLĊWRQDP\ĞOHQLXOXE]DFKRZDQLX
SDWU]ąFZVWHF]QDSHZQHZ\GDU]HQLDXWZLHUG]DP\VLĊZSRJOąG]LHĪH
x SHUVSHNW\ZDF]DVX
WDNPXVLDáRE\ü
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Döring T., Öffentliche Finanzen und Verhal-
tensökonomik: Zur Psychologie der budgetwirksamen Staatstätigkeit, Springer Gabler,
Wiesbaden, 2015.
=DVNDNLZDüPRĪHIDNWĪHZODWDFKVWRVXQNRZRPDáRSUDFSR
ĞZLĊFRQR]DVWRVRZDQLRPWHRULLXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM expected utility, EU)
Z SRGHMPRZDQLX GHF\]ML HNRQRPLF]Q\FK FKRFLDĪ - 7RELQ VSRSXODU\
]RZDáNRQFHSFMĊĞUHGQLDZDULDQFMD(mean – variance approach, MV)UR]ZLMDMąF
SRUWIHORZą WHRULĊ XWU]\P\ZDQLD SLHQLĊG]\ 0H\HU 2F]\ZLĞFLH MHV]F]H
U]DG]LHMEDGDF]H]DMPRZDOLVLĊZ\NRU]\VW\ZDQLHPWHRULLXĪ\WHF]QRĞFLZUROQLF
WZLH]DPLDVWWHJRNRQFHQWUXMąFVLĊQDZEXGRZ\ZDQLXU\]\NDZUyĪQHPRGHOH
PDWHPDW\F]QH3yĨQLHMWHRULDWDVWDZDáDVLĊFRUD]EDUG]LHMDXWRQRPLF]QąSURSR
]\FMąJáyZQLH]DVSUDZąSUDF$UURZD3UDWWD+DGHUDL5XVVHOODRUD]+DQRFKD
L/HY\¶HJR D WDNĪH 5RWVFKLOGD L 6WLJOL]D : NRQVHNZHQFML QD SRF]ąWNX ODW
XELHJáHJRZLHNX(8XWRĪVDPLDQDE\áDMXĪEDUG]RF]ĊVWR]PRGHOHPGHF\]ML

%DUG]R SRZDĪQ\P ]DJURĪHQLHP GOD (8 RND]Dá VLĊ DUW\NXá 0 0DFKLQD
RSXEOLNRZDQ\ZURNXZÄEconometrice´ZNWyU\PDXWRUSU]HGVWDZLáXMĊ
FLD DOWHUQDW\ZQH RNUHĞODQH ]D]Z\F]DM MDNR non-expected utility 1LHNWyU]\
ZUĊF] RJáDV]DOL ĞPLHUü WHRULL 9RQ 1HXPDQQD ± 0RUJHQVWHUQD -DN VLĊ RND]DáR
SyĨQLHME\áWRZ\URNSU]HGZF]HVQ\3DUDGRNVDOQLHWR]QyZ00DFKLQD
SRND]Dá ĪH (8 PLPR SHZQ\FK VáDERĞFL MHVW MHGQDN SUDZGRSRGREQLH QDMOHS
V]\PQDU]ĊG]LHPGRPRGHORZDQLDGHF\]MLZZDUXQNDFKU\]\ND'RPQLHMZLĊ
FHM W\FK VDP\FK ZQLRVNyZ GRV]OL WDNĪH -: 3UDWW L 5- =HFNKDXVHU UyZQLHĪ
SRVWXOXMąFMHGQDNZLĊNV]\U\JRU\]PSRGVWDZRZ\FK]DáRĪHĔ(8:
URNX 0 0DFKLQD QDSLVDá NROHMQą SUDFĊ SRĞZLĊFRQą non-expected utility, NWyUą
EDUG]RV]HURNRRPyZLRQRZQLQLHMV]\PUR]G]LDOH
7RF]\U\]\NRZUROQLFWZLHPDSLHUZV]RU]ĊGQHDOERQLĪV]HJRU]ĊGX]QD
F]HQLH ]DOHĪ\ PLQ RG IRUPXáRZDQLD RF]HNLZDĔ FR GR NV]WDáWRZDQLD VLĊ FHQ
NRV]WyZSU]\FKRGyZLLQQ\FKNDWHJRULLNOXF]RZ\FKGODHNRQRPLNLRUD]ILQDQ
VyZWHJRVHNWRUDDZLĊFF]\VąRQHUDFMRQDOQHEąGĨQLHDWRPDZ\UDĨQHRGQLH
VLHQLHUyZQLHĪGRVSRVREXIRUPDOL]RZDQLDnon expectedXĪ\WHF]QRĞFL2F]\ZL
ĞFLHZWOHPDP\WXNDĪGRUD]RZRUHODFMHPLĊG]\NRV]WDPLLNRU]\ĞFLDPLJURPD
G]HQLDLSU]HWZDU]DQLDLQIRUPDFMLRGQRV]ąF\FKVLĊGRU\]\NDL]DFKRZDQLDSUR
GXFHQWyZUROQ\FKZWDNLPĞURGRZLVNX
3UREOHP Z\GDMH VLĊ ZDĪQ\ JG\Ī EDUG]R F]ĊVWR Z PRGHORZDQLX U\]\ND
V]DFRZDQLXUHDNFMLQDQLHRUD]QDVWDZLHĔGRQLHJRZ\FKRG]LVLĊ]W]Zthe ma-
intained hypothesisWMSU]\MPXMHVLĊDUELWUDOQLHZ\EUDQ\PHFKDQL]PWZRU]HQLD
RF]HNLZDĔ5(-XVWRUD]*&5DXVVHUSRVWDQRZLOLSU]\MU]HüVLĊEOLĪHMWHMKLSR
WH]LH -XVW L 5DXVVHU 3U]HĞOHGĨP\ LFK UR]XPRZDQLH RJUDQLF]DMąF VLĊ
MHGQDNW\ONRGRSRGVWDZRZ\FKWZLHUG]HĔ-HVWLFKZVXPLHMHGHQDĞFLH
3LHUZV]HWU]\WZLHUG]HQLDGRW\F]ąRV]DFRZDĔEHKDZLRUDOQ\FKVSHF\ILND
FML RF]HNLZDĔ 7ZLHUG]HQLH SLHUZV]H RU]HND ĪH EáĊGQD VSHF\ILNDFMD PHFKDQL
]PX RF]HNLZDĔ ]DVWRVRZDQ\FK RGQRĞQLH VFKDUDNWHU\]RZDQLD U\]\ND PRĪH SR
ZDĪQLH REFLąĪ\ü NRQNOX]MH Z\SURZDG]DQH ] DQDOL] HPSLU\F]Q\FK ]DFKRZDĔ
SU]\MHJRZ\VWĊSRZDQLX:WZLHUG]HQLXGUXJLPGRZRG]LVLĊĪHWDNLHREFLąĪH
QLDSRMDZLüVLĊPRJąUyZQLHĪZWHG\JG\EáĊGQLHVFKDUDNWHU\]XMHVLĊVDPRU\
]\NR : ĞODG ]D W\P Z SUDNW\FH UDFMRQDOQH RF]HNLZDQLD QLH Vą GHILQLRZDQH
ZVSRVyE MHGQR]QDF]Q\ ER ]DOHĪą RG LORĞFL L ]DNUHVX LQIRUPDFML XZ]JOĊGQLD
Q\FKZNRQNUHWQ\PSUREOHPLHGHF\]\MQ\PFR]NROHLGHWHUPLQXMHED]ĊGDQ\FK
LSRWU]HE\LQIRUPDF\MQHZ\EUDQHJRPRGHOX
7U]\ NROHMQH WZLHUG]HQLD RGQRV]ą VLĊ GR ]UyĪQLFRZDQLD SUHIHUHQFML Z ]D
NUHVLHU\]\NDLLFKRFHQ\7RFREĊG]LHSU]H]MHGQRVWNĊX]QDQH]DRF]HNLZDQLH
UDFMRQDOQH ]DOHĪ\ RG UHODFML PLĊG]\ NRV]WDPL LQIRUPDFML D ]ZLą]DQ\PL ] QLPL
NRU]\ĞFLDPL NWyUH ] NROHL Z\QLNDMą ]H ]PLHQQRĞFL U\QNX : NRQVHNZHQFML MDN

]DNáDGDVLĊZWZLHUG]HQLXF]ZDUW\PRSW\PDOQ\PHFKDQL]PRF]HNLZDĔMHVWRNUH
ĞODQ\HQGRJHQLF]QLH7ZLHUG]HQLHSLąWHMHVWORJLF]Q\PQDVWĊSVWZHPZ\PLHQQRĞü
PLĊG]\ LQIRUPDFMDPL D DGHNZDWQRĞFLą RF]HNLZDĔ ]ZLą]DQ\FK ] Z\ERUHP PH
FKDQL]PXLFKIRUPXáRZDQLDSURZDG]LGRZ\PLHQQRĞFLPLĊG]\NRV]WDPLDWąDGH
NZDWQRĞFLą1LH]DVNDNXMHWHUD]WZLHUG]HQLHV]yVWHZ\PLHQQRĞüSRPLĊG]\NRV]
WDPL LQIRUPDFML D DGHNZDWQRĞFLą RF]HNLZDĔ Z SRáąF]HQLX ]H ]UyĪQLFRZDQLHP
SUHIHUHQFMLZ]JOĊGHPU\]\NDLQGXNXMHUyĪQRURGQRĞüRF]HNLZDĔLRFHQU\]\ND
.ROHMQHWZLHUG]HQLHáąF]\VLĊ]NZHVWLąVWZRU]HQLDVW\OL]RZDQHJRPRGHOX
ZNWyU\PRG]ZLHUFLHGOLVLĊIDNWĪHLQIRUPDFMHSRWU]HEQHGRIRUPRZDQLDRF]HNL
ZDĔ L ]ZLą]DQD ]W\P SHUFHSFMD U\]\ND PDMą VZyM NRV]W 0D RQRQDVWĊSXMąFą
WUHĞüGODSUREOHPyZZNWyU\FKU\]\NRPDLVWRWQH]QDF]HQLHZ\EyULQIRUPDFML
QLHMHVWWU\ZLDOQ\WU]HEDZWHG\XZ]JOĊGQLüZ\PLDU\LQIRUPDFMLZDĪQHGRDQW\
F\SRZDQLDWDNRF]HNLZDQ\FKFHQMDNLLFK]PLHQQRĞFLZUHODFMLGRRF]HNLZDĔ
.ODPUą VSLQDMąFą QDVWĊSQH WU]\ WZLHUG]HQLD Vą QLHSU]HZLG\ZDQH PRĪOL
ZRĞFLZ\QLNLDZLĊFV\WXDFMDQLHSHZQRĞFL3U]\EOLĪV]HMDQDOL]LHRND]DáRVLĊĪH
FKRG]LWXR]GDU]HQLDRQLVNLPSUDZGRSRGRELHĔVWZLHZ\VWąSLHQLDDOHRSRZDĪ
Q\FK QDVWĊSVWZDFK =JRGQLH ] WZLHUG]HQLHP yVP\P PDP\ ĪH GOD WDNLFK ]GD
U]HĔ WUXGQR MHVW Z\SUDFRZDü MHGQR]QDF]Qą RFHQĊ ELRUąF SRG XZDJĊ NRV]W\
]ZLą]DQH]SR]\VNDQLHPLSU]HWZDU]DQLHPLQIRUPDFML:WDNLHMV\WXDFMLSURGX
FHQWPRĪHSRSUDZLüVZRMHSRáRĪHQLHJG\RNROLF]QRĞFLSRZ\ĪV]H]LJQRUXMHDOER
]DGRZROLVLĊW\ONRF]ĊĞFLąLQIRUPDFML
=JRGQLH ] WZLHUG]HQLHP G]LHZLąW\P SURGXFHQFL FKDUDNWHU\]XMąF\ VLĊ
ZLĊNV]ą DZHUVMą GR U\]\ND SRVWąSLą UDFMRQDOQLHM NRU]\VWDMąF ] PQLHMV]HM LORĞFL
LQIRUPDFMLJG\ĪVNDODSURGXNFMLZNWyUHMPRJąRVLąJDüNRU]\ĞFLNUDĔFRZHMHVW
GODQLFKPQLHMV]D3RGVXPXMP\WHUD]WĊF]ĊĞüDQDOL]\WZLHUG]HQLHPG]LHVLąW\P
F]\QQLNL NWyUH ]ZLĊNV]DMą ]PQLHMV]DMą ]\VN NUDĔFRZ\ VNRU\JRZDQ\ R SUHPLĊ
]DU\]\NRJHQHUDOQLHSRZLĊNV]DMąLORĞüZ\NRU]\VW\ZDQ\FKLQIRUPDFMLJG\ĪVNDOD
SURGXNFMLGODNWyUHMPRĪQDX]\VNLZDü]QLFKNRU]\ĞFLNUDĔFRZHURĞQLH PDOHMH
7ZLHUG]HQLH RVWDWQLH ]RVWDáR ZSURZDG]RQH Z PRPHQFLH G\VNXWRZDQLD
SDUDG\JPDWX DOWHUQDW\ZQHJR GOD WU]HFK GRW\FKF]DVRZ\FK SDUDG\JPDWyZ REMD
ĞQLDQLDOXG]NLFKRFHQZZDUXQNDFKU\]\NDLQLHSHZQRĞFL7UDG\F\MQ\SDUDG\J
PDW WRQLF LQQHJRQLĪ WZRU]HQLH UDFMRQDOQHM RF]HNLZDQHM XĪ\WHF]QRĞFL]JRGQLH
]WHRULą 9RQ 1HXPDQQD ± 0RUJHQVWHUQD 3DUDG\JPDW GUXJL EHKDZLRUDOQ\ WR
SUyEDV]XNDQLDRGSRZLHG]LQDDQRPDOLHSU]HGHZV]\VWNLPZ SRVWDFLREFLąĪR
Q\FKRFHQGRNRQ\ZDQ\FKZZDUXQNDFKQLHSHZQRĞFLLPDNV\PDOL]DFMLXĪ\WHF]
QRĞFL LQQ\FK QLĪ RF]HNLZDQD ] NWyU\PL SRZ\ĪV]D WHRULD UDG]L VRELH VáDER OXE
ZRJyOH]ELRUF]RRNUHĞODQ\FKMDNRnon-expected utility7DRVWDWQLD]\VNDáDVLO
QH ZVSDUFLH Z QLHNWyU\FK EDGDQLDFK HPSLU\F]Q\FK L HNVSHU\PHQWDOQ\FK DOH
SURZDG]RQ\FK QDMSLHUZ Z SV\FKRORJLL 2ND]DáR VLĊ Z QLFK PLQ ĪH QLHNLHG\

IXQNFMRQXMHVZRLVWHÄSUDZRPDá\FKOLF]E´W]QOXG]LHEDUG]LHMQLHOXELąVWUDWQLĪ
FHQLą ]\VNLFRMHVWLVWRWą WHRULLSHUVSHNW\Z\]DNRWZLF]DMą VZRMHRF]HNLZDQLD
D]GDU]HQLDRQLVNLFKSUDZGRSRGRELHĔVWZDFKZ\VWąSLHQLDRUD]PĊWQHLQLH]Z\
NáHLQIRUPDFMHRWU]\PXMąQLVNLHZDJLSUREDELOLVW\F]QH1LHGRZDĪRQHE\ZDMąWHĪ
LQIRUPDFMHa priori W]ZUHSUH]HQWDW\ZQRĞü LQQL]DĞWRVDPRURELąZSU]\SDG
NX QRZ\FK LQIRUPDFML W]Z NRQVHUZDW\]P JG\ DNWXDOL]XMą VZRMH ZLHU]HQLD
3URZDG]Lü WR PRĪH GR SU\PDWX ]GDU]HĔ ZF]HĞQLHMV]\FK L PRG\ILNRZDQLD ZLH
U]HĔZVNXWHNJURPDG]HQLDGRĞZLDGF]HĔRUD]XF]HQLDVLĊ
-XVW L 5DXVVHU SURSRQXMą ZáDVQ\ SDUDG\JPDW Z NWyU\P RF]HNLZDQLD Vą
UDFMRQDOQH Z QDZLą]DQLX GR NRV]WyZ :\SURZDG]DMą JR ] IDNWX ĪH ]LGHQW\IL
NRZDQHSU]H]HNRQRPLVWyZEHKDZLRUDOQ\FKREFLąĪHQLDZSURFHVDFKUR]NáDGyZ
SUDZGRSRGRELHĔVWZPRJąSRSURVWXZ\QLNDü]NRV]WyZJURPDG]HQLDLSU]HWZD
U]DQLDLQIRUPDFMLRUD]LFKSRUyZQ\ZDQLD]NRU]\ĞFLDPL-HGQDNZ\SURZDG]DQLH
]WHJRZQLRVNXĪHOXG]LHZSHáQLLQWHUQDOL]XMąSHáQHLQIRUPDFMHGRW\F]ąFHW\FK
UR]NáDGyZQLHMHVWSUDZLGáRZH7\PVDP\PSRWDNLHMNRUHNFLHNRV]WRZHM]UH
JXá\ RNDĪH VLĊ ĪH XĪ\WHF]QRĞü RF]HNLZDQD PRĪH Z\MDĞQLDü SUDZLH ZV]\VWNLH
Z\VWĊSXMąFH DQRPDOLD NWyUH ZVND]XMą EHKDZLRU\ĞFL 7DNLH XMĊFLH ZZ GZyMND
DJURHNRQRPLVWyZDPHU\NDĔVNLFKRNUHĞODMDNRUyZQRZDĪQRĞüREVHUZDF\MQą an
observational equivalence)ZVWRVXQNXGRPRGHOLEHKDZLRUDOQ\FK3U]H]ZSUR
ZDG]HQLH GR PRGHOL SRMĊü ÄSDPLĊü´ L ÄXF]HQLH VLĊ´ PRĪQD Z\MDĞQLü SUDZLH
NDĪGHQDUXV]HQLHKLSRWH]\XĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMRGZRáXMąFVLĊGRLQIRUPD
FMLa priori3UHF\]\MQLHU]HF]XMPXMąFRJUDQLF]RQ\PRGHOXF]HQLDVLĊ]DZLHUD
ZDJĊ GOD LQIRUPDFML a priori SDPLĊü DOER SUDZGRSRGRELHĔVWZR REVHUZRZD
Q\FKLQIRUPDFML XF]HQLHVLĊ ]JRGQLH]SRQLĪV]ąIRUPXáą

௣೟ ሺ௫ሻೃሺ೗ǡ೛ሻ ௟ሺఏሃ௫ሻಽሺ೗ǡ೛ሻ
SW [ ‫ן‬
‫׬‬ష‫ ן‬௣೟ ሺ௫ሻೃሺ೗ǡ೛ሻ ௟ሺఏሃ௫ሻಽሺ೗ǡ೛ሻௗ௫

JG]LHp±UR]NáDGSUDZGRSRGRELHĔVWZDZF]DVLHx±PRĪOLZ\Z\QLNl ±IXQNFMDZLD
U\JRGQRĞFLR±SDPLĊüL±XF]HQLHVLĊ

0RĪHP\WHUD]]DSLVDüWZLHUG]HQLHMHGHQDVWHWRF]\PMHVWUDFMRQDOQHRF]HNL
ZDQLH GOD NRQNUHWQHM MHGQRVWNL ]DOHĪ\ RG PHFKDQL]PyZ IRUPRZDQLD RF]HNL
ZDĔLUHDNFMLLQQ\FKMHGQRVWHNQDU\]\NRZUD]]LQWHUDNFMDPLNRQNXUHQF\MQ\
PL 7R LPSOLNXMH ĪH QLHNWyU]\ DJHQFL PRJą ]DFKRZ\ZDü VLĊ QLHUDFMRQDOQLH
SRSHáQLDMąFEáĊG\ZRFHQLHG]LDáDĔLQQ\FKOXG]L=GUXJLHMVWURQ\MHGQRVWNLEH]
WDNLFKLQNOLQDFMLPRJąRVLąJDüSU]HZDJĊNRQNXUHQF\MQą,QQ\PLVáRZ\F]ĊĞü
]QDVNLHUXMHVLĊPDNV\PDOL]DFMąXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMDLQQDJUXSDPRĪH
PDNV\PDOL]RZDüXĪ\WHF]QRĞüQLHRF]HNLZDQą7RSURZDG]LQDVGR]áRĪRQHJR

SUREOHPXDJUHJDFML]DFKRZDĔU\QNRZ\FKSRV]XNLZDQLDUyZQRZDJLL]GąĪDQLD
GR UyZQRZDJL RF]HNLZDĔ ZHGáXJ SDUDG\JPDWX -XVWD L 5DXVVHUD 1DMEDUG]LHM
RJyOQHUHNRPHQGDFMHMDNVRELH]SUREOHPDPLSRZ\ĪV]\PLUDG]LüZ\QLNDMą]H
]UR]XPLHQLD MDN XF]HVWQLF\ U\QNX JURPDG]ą L SU]HWZDU]DMą LQIRUPDFMH RUD]
XF]ąVLĊIXQNFMRQRZDQLDGDQHJRU\QNXLUR]NáDGyZSUDZGRSRGRELHĔVWZ

1.2. Podejście non-expected utility

3UDZGRSRGREQLHWR0-0DFKLQDZQLyVáQDMZLĊNV]\ZNáDGZ]UR]XPLH
QLH ]DOHĪQRĞFL PLĊG]\ KLSRWH]ą XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM D SRGHMĞFLDPL RNUH
ĞODQ\PL ]ELRUF]R MDNR Änon-expected utility´ D XEH]SLHF]HQLDPL PDMąWNRZ\PL
NRQVHNZHQWQLHRGUUR]ZLMDMąFVZyMSRJOąGLĪWDGUXJDQLHMHVWDOWHUQDW\
ZąSLHUZV]HMOHF]MHMXRJyOQLHQLHP3U]HĞOHGĨP\]DWHPV\QWH]ĊMHJRSRJOąGyZ
QDSRZ\ĪV]\WHPDW]DSUH]HQWRZDQąZURNX 0DFKLQD
Non-expectedWHRULDXĪ\WHF]QRĞFLWDNĪHZ\SURZDG]DQDMHVW]JLHU]RULHQ
WRZDQ\FK QD NRĔFRZ\ PDMąWHN MHM XF]HVWQLNyZ 2SLVDü WR PRĪQD G\VNUHWQ\PL
UR]NáDGDPLSUDZGRSRGRELHĔVWZZSRVWDFL3 (x1, p1; …; xn,pn)DOER]DSRPRFą
G\VWU\EXDQWUR]NáDGyZF(·),SU]\F]\PSU]HxRNUHĞODVLĊWXZ\QLNJU\DSU]H]p
SUDZGRSRGRELHĔVWZRMHJRRVLąJQLĊFLD,QG\ZLGXDOQHSUHIHUHQFMHZ]JOĊGHPJU\
RGGDMHIXQNFMDࣰ ሺܲሻ ൌ ࣰሺ‫ݔ‬ଵ , ‫݌‬ଵ ; …; ‫ݔ‬௡ , ‫݌‬௡ ), NWyUąPRĪQDDQDOL]RZDüJUDILF]QLHOXE
DOJHEUDLF]QLH'DOHMRJUDQLF]RQRVLĊ]DVDGQLF]RW\ONRGRWHMGUXJLHMPRĪOLZRĞFL
3U]\MPLMP\WHUD]MDNRSXQNWRGQLHVLHQLDD]DUD]HPSU]\SDGHNVSHFMDOQ\
IXQNFMĊ RF]HNLZDQHM XĪ\WHF]QRĞFL U · YRQ 1HXPDQQD0RUJHQVWHUQD :WHG\
IXQNFMDSUHIHUHQFMLࣰSU]\ELHU]HQDVWĊSXMąFąSRVWDü
ࣰ x1,p1; …; xn, pn ‫ ؠ‬σ௡௜ୀଵ ܷሺ‫ݔ‬௜ ൉ ‫݌‬௜
:SRZ\ĪV]\PNRQWHNĞFLH0DFKLQDVWDZLDGZDS\WDQLD &]\NODV\F]QD
WHRULDU\]\NDLXEH]SLHF]HĔZ\SURZDG]DQDMHVW]SRVWDFLIRUPDOQHMIXQNFMLXĪ\
WHF]QRĞFL" &]\ WHĪ WHRULD WD MHVW SRFKRGQą ZáDVQRĞFL DZHUVML GR U\]\ND OXE
SUHIHUHQFML RSLV\ZDQ\FK SU]H] SLHUZV]HJR U]ĊGX VWRFKDVW\F]Qą GRPLQDFMĊ EH]
RGZRá\ZDQLDVLĊGRZ\ĪHM]DSLVDQHMIXQNFML"
%\ZRVWDWHF]QRĞFLGRMĞüGRXRJyOQLRQHMIXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFLnon-expected
0DFKLQD MHGQDN QDMSLHUZ SU]HGVWDZLD VZyM SRJOąG QD XĪ\WHF]QRĞü RF]HNLZDQą
3U]\MPLMP\]DWHPĪHZ\QLNL]JU\VąZLHONRĞFLDPLVWDá\PLRWDNLPXSRU]ąGNRZD
QLXx1 < … < xnDSUDZGRSRGRELHĔVWZD{p1, …, pn}Vą]PLHQQ\PLQLH]DOHĪQ\PL
)XQNFMDSUHIHUHQFMLSRQRZQLH]DSLVDQDMHVWMDNR ࣰሺܲሻ ൌ σ௡௜ୀଵ ܷሺ‫ݔ‬௜ ሻ ൉ ‫ ݅݌‬6WąGPD
P\WU]\IXQGDPHQWDOQHZ\QLNLGODWHRULLXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM
3UHIHUHQFMH VWRFKDVW\F]QHM GRPLQDFML U]ĊGX SLHUZV]HJR ࣰ · RG]ZLHUFLHGOD
WHQIDNWZWHG\LW\ONRZWHG\JG\ZVSyáF]\QQLNSUDZGRSRGRELHĔVWZ {U(x1),
…, U(xn)}WZRU]ąFLąJURVQąF\

$ZHUVMDGRU\]\ND ࣰ · RGGDMHDZHUVMĊGRU\]\NDZWHG\LW\ONRZWHG\JG\
ZVSyáF]\QQLNLSUDZGRSRGRELHĔVWZ{U(x1), …, U(xn)}WZRU]ąFLąJZNOĊVá\
5HODW\ZQDDZHUVMDGRU\]\ND ࣰ 1 · RSLVXMHFRQDMPQLHMWDNąVDPąDZHUVMĊMDN
ࣰ 2 · ZWHG\ L W\ONR ZWHG\ JG\ FLąJ ZVSyáF]\QQLNyZ SUDZGRSRGRELHĔVWZ
{U(x1), …, U(xn)}MHVWFRQDMPQLHMWDNVDPRZNOĊVá\MDNFLąJW\FKĪHZVSyá
F]\QQLNyZ{U2(x1), …, U2(xn)}
7HUD]PRĪHP\SU]HMĞüGRXRJyOQLHQLDIXQNFMLSUHIHUHQFMLGODXĪ\WHF]QRĞFL
non-expected WM SRQRZQLH SRVáXJXMąF VLĊ ]DSLVHP ࣰሺܲሻ ൌ ࣰሺx1, p1; …; xn,pn),
DOHWDNVDPRVWDELOL]XMąFNROHMQRĞüZ\QLNyZ x1 < … < xn RUD] SUDZGRSRGRELHĔVWZD
{p1, …, pn} WUDNWXMąFMDNR]PLHQQHQLH]DOHĪQH3RQLHZDĪMHGQDN ࣰ · QLHMHVWOL
QLRZDZ]JOĊGHPSUDZGRSRGRELHĔVWZQLHSRMDZLDMąVLĊ]ZLą]DQH]QLPLSUDZ
GRSRGRELHĔVWZD0RĪQDQDWRPLDVWUyĪQLF]NRZDüIXQNFMĊ ࣰ · RWU]\PXMąF]ELyU
డజሺ௉ሻ డజሺ௉ሻ
SRFKRGQ\FKF]ąVWNRZ\FKSUDZGRSRGRELHĔVWZ ቄ ǡ Ǥ ǤǤǡ ቅGODNDĪGH
డ௣೔ డ௣೙
JR UR]NáDGX 3 2]QDF]D WR GDOHM ĪH Z ZLHOX SU]\SDGNDFK WZLHUG]HQLD RSDUWH
RZVSyáF]\QQLNL IXQNFML OLQLRZHM PRĪQD RGQRVLü GR SRFKRGQ\FK IXQNFML QLHOL
QLRZ\FK 7R MHVW ZáDĞQLH LVWRWą XRJyOQLRQHM DQDOL]\ XĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM
= GUXJLHM MHGQDN VWURQ\ PDP\ ZyZF]DV GR F]\QLHQLD ] Z\QLNLHP ORNDOQ\P
JG\ĪSRFKRGQHF]ąVWNRZHGODUR]NáDGX3áąF]\W\ONRQLHVNRĔF]HQLHPDáD]PLD
QD3=DáRĪ\ZV]\QDWRPLDVWĪHQDSRFKRGQHQDáRĪ\VLĊSHZQHJOREDOQHZDUXQ
NL F]ĊVWR PRĪHP\ MXĪ RWU]\PDü UyZQRZDĪQRĞü JOREDOQ\FK ZáDVQRĞFL IXQNFML
0RĪHP\ ZREHF WHJR WHUD] ]DSLVDü IXQGDPHQWDOQH UH]XOWDW\ GOD non-expected
XĪ\WHF]QRĞFL
3UHIHUHQFMH VWRFKDVW\F]QHM GRPLQDFML U]ĊGX SLHUZV]HJR )XQNFMD ࣰሺ൉ሻ PD
FKDUDNWHUJOREDOQ\ZWHG\LW\ONRZWHG\JG\GODNDĪGHJRUR]NáDGX3SRFKRG
డజሺ௉ሻ
QDSUDZGRSRGRELHĔVWZDቄ
డ௣೔
ቅJHQHUXMHURVQąF\FLąJ
$ZHUVMD GR U\]\ND ࣰሺ൉ሻ URVQąFD GOD ZV]\VWNLFK Z]URVWyZ U\]\ND FKURQLą
F\FK ZDUWRĞü ĞUHGQLą ZWHG\ L W\ONR ZWHG\ MHĞOL GOD NDĪGHJR 3 SRFKRGQD
డజሺ௉ሻ
ቄ డ௣೔
ቅVWDMHVLĊFLąJLHPZNOĊVá\P
5HODW\ZQD DZHUVMD GR U\]\ND ࣰଵ ሺ൉ሻJOREDOQLH Z\ND]XMH FR QDMPQLHM WDNą
DZHUVMĊ GR U\]\ND MDN ࣰଶ ሺ൉ሻ ZWHG\ L W\ONR ZWHG\ JG\ GOD NDĪGHJR 3 FLąJ
డజభ ሺ௉ሻ డజమ ሺ௉ሻ
ቄ డ௣೔
ቅMHVWFRQDMPQLHMWDNVDPRZNOĊVá\MDNFLąJቄ డ௣೔
ቅ
=DOHĪQRĞFL PLĊG]\ ZVSyáF]\QQLNDPL SUDZGRSRGRELHĔVWZ IXQNFML XĪ\
WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM D SRFKRGQ\PL SUDZGRSRGRELHĔVWZ XĪ\WHF]QRĞFL non-
డజሺ௉ሻ
expected0DFKLQD]DSLVDáMDNRU [L3 QD]\ZDMąFWRZ\UDĪHQLHQDVWĊS
డ௣೔
QLHLQGHNVHPXĪ\WHF]QRĞFLORNDOQHMࣰ ሺ൉ሻZ3

'OD XEH]SLHF]HĔ L SRG]LDáX U\]\ND GXĪH ]QDF]HQLH PD MHGQDNĪH PRG\IL
డజሺ௉ሻ
NDFMD SRZ\ĪV]HJR LQGHNVX GR SRVWDFL U [ 3 7R XPRĪOLZLD
డ୮୰ୟ୵ୢ୭୮୭ୢ௫
GDOHMĪHSRFKRGQąGODUH]XOWDWyZVWDQGDUGRZHMXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMPRĪ
QDXRJyOQLüQDXĪ\WHF]QRĞünon-expected6WąGPDP\
డజሺ௉ሻ డజ௏ሺ௫భ ǡ௣భ ǢǥǢ௫೙ ǡ௣೙ ሻ డ௎ሺ௫೔ ௉ሻ
డ௫೔
‫ ؠ‬ ‫ؠ‬ ‫ܷ ؠ‬Ԣሺ‫ݔ‬௜ Ǣ ܲሻ ή ‫݌‬௜
డ௫೔ డ௫೔
1DVWĊSQLH 0DFKLQD SU]HFKRG]L GR PRGHORZDQLD LQG\ZLGXDOQHJR SRS\WX
XEH]SLHF]HQLRZHJR]DVWU]HJDMąFRGUD]XĪHQLJG\QLHPRĪHP\E\üSHZQLF]\
MHJR SR]LRP ]DOHĪ\ W\ONR RG VDPHM DZHUVML GR U\]\ND MHGQRVWNL UR]ZDĪDMąFHM
QDE\FLHSROLV\F]\WHĪRGZ\SXNáRĞFLZ\QLNX3U]\MPLMP\WHUD]ĪHMHGQRVWNDWD
SRVLDGDPDMąWHNSRF]ąWNRZ\wLPRĪHE\üNRQIURQWRZDQD]HVWUDWą݈ሚRUR]NáD
G]LHSUDZGRSRGRELHĔVWZ(l1,p1, …, ln, pn)SU]\F]\Pl1 င 0DOHFRQDMPQLHMUD]
l1 = 0)XQNFMDRGV]NRGRZDQLDPDSRVWDüI(l)DZLĊFZ\SáDFDVLĊMHJG\SRMD
ZLDVLĊVWUDWDl6NáDGNDπSáDFRQDMHVWQDWRPLDVW]DZV]H6WąGORVRZ\PDMąWHN
MHGQRVWNLZ\QLHVLH
w – π - ݈ሚ + I (݈ሚ).
3LHUZV]\SU]\SDGHNGRW\F]\NRQWUDNWyZ]IUDQV]\]ąUHGXNF\MQą3U]\]D
áRĪHQLXĪHQDU]XWEH]SLHF]HĔVWZDDVHNXUDWRUDλ ≥]ELyUSROLVሼሺ‫ ןܫ‬ሺήሻǡ ߨఈ ሻȁߙ ‫א‬
ሾͲǡͳሿሽRSLVDüPRĪQDQDVWĊSXMąFR

IXQNFMDRGV]NRGRZDQLD‫ ןܫ‬ሺሺ݈ሻሻ ‫݈ ڄןؠ‬

VNáDGND S v O v E >l @ GOD‫߳ ן‬ሾͲǡͳሿǤ
: NRQZHQFML XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM MHGQRVWND VWRL SU]HG QDVWĊSXMą
F\PSUREOHPHPGHF\]\MQ\P

PD[ E>U w v O E>l @ >l @ v l @

v>@
OXE
PD[ E >U w O E>l @ v l O E > l @ @
v>@

2]QDF]P\RSW\PDOQ\Z\EyUSU]H] ‫ כן‬:LG]LP\WHUD]ĪHNUDĔFRZD]PLDQD

SRNU\FLD RFKURQą XEH]SLHF]HQLRZą PRĪH GRGDZDüRGHMPRZDü ]PLHQQą ORVRZą
݈ሚȂ ሺͳ ൅ ɉሻ ή (ൣ݈ሚ൧GRRG ORVRZHJR PDMąWNX 3RZ\ĪV]ą ]PLHQQą 0DFKLQD QD]ZDá
ÄNUDĔFRZ\PXEH]SLHF]DOQ\PU\]\NLHP´
7U]\]DSUH]HQWRZDQHXVWDOHQLDDQDOLW\F]QHRGGDMąLVWRWĊIUDQV]\]\UHGXNF\MQHM
&2 :DUXQNLHP NRQLHF]Q\P LVWQLHQLD JOREDOQHJR ZHZQĊWU]QHJR PDNVLPXP
MHVW ]HURZD ZDUWRĞü LORF]\QX RF]HNLZDQHJR NUDĔFRZHJR XEH]SLHF]DOQHJR
U\]\NDLNUDĔFRZHMXĪ\WHF]QRĞFLPDMąWNX
‫ܧ‬ሾሺ݈ሚȂ ሺͳ ൅ ߣሻ ‫(ڄ‬ൣ݈ሚ൧ሻ ‫ܷ ڄ‬Ԣሺ‫ݓ‬െ‫ ڄן‬ሺͳ ൅ λ)‫ڄ‬Eൣ݈ሚ൧ െ ݈ሚ൅‫݈ ڄן‬ሚሻሿ ൌ Ͳ,

DSU]\DZHUVMLGRU\]\NDMHVWWRUyZQLHĪZDUXQHNZ\VWDUF]DMąF\
&2-HĞOLMHGQRVWNDFKDUDNWHU\]XMHVLĊDZHUVMąGRU\]\NDZWHG\LW\ONRZWHG\
EĊG]LH RQD ]DLQWHUHVRZDQD SHáQ\P XEH]SLHF]HQLHP JG\ EĊG]LH RQR VSUD
ZLHGOLZHDNWXDULDOQLH,QQ\PLVáRZ\‫ כן‬ൌ ͳZWHG\LW\ONRZWHG\JG\ɉ ൌ Ͳ
&2 -HĞOL GZLH MHGQRVWNL Z\ND]XMą DZHUVMĊ GR U\]\ND SU]\ F]\P ZSU]\SDGNX
SLHUZV]HMMHVWRQDFRQDMPQLHMWDNVLOQDMDNXGUXJLHMWRZWHG\SLHUZV]D]JáRVL
SRS\WXEH]SLHF]HQLRZ\FRQDMPQLHMUyZQ\SRS\WRZLGUXJLHM,QDF]HMU]HF]XM
PXMąFMHĞOLܷଵ ሺ‫ڄ‬ሻMHVWZNOĊVáąWUDQVIRUPDFMąܷଶ ሺ‫ڄ‬ሻWRZWHG\‫ן‬ଵ‫ כ‬൒‫כן‬ଶ
5H]XOWDW\&2L&2PRĪQDSU]HGVWDZLüWHĪJUDILF]QLHSRVáXJXMąFVLĊU\
VXQNLHP
5\VXQHN2SW\PDOQDIUDQV]\]DUHGXNF\MQDLZSá\ZURVQąFHMDZHUVMLGRU\]\NDQDQLą
ZSU]\SDGNXSUHIHUHQFMLRSLV\ZDQ\FK]DSRPRFąXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM

Źródło: opracowano na podstawie: Machina J.M.(2014). Non-expected utility and the robust-
ness of the classical insurance paradigm, w: Handbook of Insurance, Georges Dionne Editor,
Second Edition, The Geneva Association, Springer, New York, Heidelberg, Dortrecht, London.

3XQNW A R]QDF]D QD QLP V\WXDFMĊ Z\MĞFLRZą EH] XEH]SLHF]HQLD SXQNW B

]NROHLWRRSWLPXPWMXEH]SLHF]HQLHSHáQH-HĞOLMHGQDNXEH]SLHF]HQLHMHVWunfair
DNWXDULDOQLHQRZHSHáQHXEH]SLHF]HQLHZ\]QDF]DSXQNWCDOHRSWLPXPZyZF]DV
]QDMGXMHVLĊZSXQNFLHD5\VXQHNERGSRZLDGDZ\QLNRZL&2:LG]LP\WH
UD] ĪH MHGQRVWND ]DF]\QD VZRMą DQDOL]Ċ SUREOHPX GHF\]\MQHJR ZSXQNFLH A΄ WM
EH]SROLV\,PZLĊNV]ąRG]QDF]DVLĊRQDDZHUVMąGRU\]\NDW\PFKĊWQLHMZ\ELHU]H
Z\ĪV]ąIUDQV]\]ĊUHGXNF\MQąW]QSUHIHURZDüEĊG]LHUDF]HMSXQNWFQLĪE
'OD MHGQRVWNL PDNV\PDOL]XMąFHM XĪ\WHF]QRĞü non-expected SUREOHP Z\
ERUXRSW\PDOQHMIUDQV]\]\UHGXNF\MQHMRSLVDüPRĪQDQDVWĊSXMąFR

PD[ v w D O E>l @ l D l @
D>@

OXE
PD[ w O E ª¬l º¼ v l O E ª¬l º¼
>@
v

GODSHZQHMXRJyOQLRQHMIXQNFMLSUHIHUHQFMLXĪ\WHF]QRĞFLnon-expectedࣰሺ‫ڄ‬ሻ
0DFKLQDUyZQLHĪLW\PUD]HPIRUPXáXMHUH]XOWDW\&&L&5H
]\JQXMHVLĊMHGQDN]LFKSU]\WDF]DQLDJG\ĪQLH]PLHQLDMąRQH]DVDGQLF]RZQLR
VNyZRGQRĞQLHRSW\PDOL]DFMLIUDQV]\]\UHGXNF\MQHMX]\VNDQ\FKGODSUHIHUHQFML
]JRGQ\FK]XĪ\WHF]QRĞFLąRF]HNLZDQą
-DNRURG]DMF]ąVWNRZHJRSRGVXPRZDQLDSU]\WRF]P\QDWRPLDVWWZLHUG]H
QLHSLHUZV]H 1LHFK‫ݓ‬଴ ൐ ͲEĊG]LHPDMąWNLHPSRF]ąWNRZ\P ݈ሚ ൒ Ͳ VWUDWą OR
VRZą D Ȝ൐ Ͳ QDU]XWHP EH]SLHF]HĔVWZD DVHNXUDWRUD WDNLP ĪH ‫ݓ‬଴ െ ݈ሚ L ‫ݓ‬଴ െ
ሺͳ ൅ ߣሻ ‫ܧ ڄ‬ሾ݈ሿ෩ EĊGą QLHXMHPQH 3U]\MPLMP\ GDOHM ĪH GZLH IXQNFMH SUHIHUHQFML
]JRGQ\FK]XĪ\WHF]QRĞFLąnon-expectedࣰଵ ሺ‫ڄ‬ሻࣰଶ ሺ‫ڄ‬ሻVąGZXNURWQLHFLąJOHUyĪ
QLF]NRZDOQH Z NRQZHQFML )UpFKHWD ]H ĞFLVáą DZHUVMą GR U\]\ND SU]\ F]\P
ࣰଵ ሺ‫ڄ‬ሻR]QDF]DZ\ĪV]ąDZHUVMĊQLĪࣰଶ ሺ‫ڄ‬ሻWR]QDF]\±ܷଵʅʅ (x; F)/ܷଵʅ (x; F) > ܷଶʅʅ (x;
F)/ܷଶʅ (x; F) GODZV]\VWNLFKxLF5R]ZDĪP\GDOHMQDVWĊSXMąF\SUREOHP

PD[ i w v O E >l @ l v l @

@@ i
> M @
v

0DP\]DWHPMHĞOL ‫ן‬ଵ‫כ‬MHVWQDMPQLHMV]\PUR]ZLą]DQLHPGOD D ‫כן‬ଶ QDMZLĊN

V]\PGODࣰଶ ሺ‫ڄ‬ሻWR‫ן‬ଵ‫ כ‬൒‫כן‬ଶ RLOHQLH‫ן‬ଵ‫ כ‬ൌ Ͳ
:\QLND ] SRZ\ĪV]HJR ĪH QLH]DOHĪQLH RG PQRJRĞFL PRĪOLZ\FK RSWLPXP
QLJG\QLHSRZLQQRVLĊ]GDU]\üĪHMHGQRVWND]Z\ĪV]ąDZHUVMąGRU\]\ND]DLQWHUH
VRZDQDEĊG]LHPQLHMV]ąRFKURQąXEH]SLHF]HQLRZąQLĪMHGQRVWND]DZHUVMąPQLHM
V]ą : VNUDMQLH QLHNRU]\VWQHM RIHUFLH PRĪH VLĊ MHGQDN ]GDU]\ü ĪH RSW\PDOQ\P
UR]ZLą]DQLHPGODMHGQRVWNLSLHUZV]HMPRĪHE\üFDáNRZLWDUH]\JQDFMD]SROLV\
'UXJLPREV]DUHPPRGHORZDQLDRFKURQ\XEH]SLHF]HQLRZHMSU]H]0DFKL
QDE\áDRSW\PDOL]DFMDIUDQV]\]\LQWHJUDOQHM'ODSRQRZQLHVWDáHJRQDU]XWXEH]
SLHF]HĔVWZD DVHNXUDWRUD λ൒ Ͳ ]ELyU NRQWUDNWyZ RSLVDü PRĪQD MDNR
^ Iv SD _v > M @` JG]LH M MHVW LQWHUHVXMąFą QDV IUDQV]\]ą 0RĪHP\ SU]HWR
]DSLVDüWHUD]IXQNFMĊRGV]NRGRZDĔRUD]VNáDGNLXEH]SLHF]HQLRZHM

IXQNFMDRGV]NRGRZDQLD‫ ןܫ‬ሺ݈ሻ ‫ ؠ‬ሼ݈െ‫ ן‬ǡͲሽ

VNáDGND S v O E>I v l @
‫ אן‬ሾͲǡ ‫ܯ‬ሿ
:NRQZHQFMLXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMMHGQRVWNDV]XNDMąFDRFKURQ\PX
VLUR]ZLą]DüSRQLĪV]\SUREOHPPDNV\PDOL]DF\MQ\

PD[ E >U w O E >I v l l PD[^

^ O v` @
PD[Ô
> M @
v

OXE
> M @
v ¬ ^ `
¼ ^ `
PD[ E>U w O E ª PD[ l v º PLQ l v @
3RQRZQLHSU]H]‫כן‬R]QDF]P\RSW\PDOQ\SR]LRPIUDQV]\]\LQWHJUDOQHM
3U]HDQDOL]XMP\WHUD]U\VXQHN3U]\MĊWRQDQLPĪHPDMąWHNSRF]ąWNRZ\
MHGQRVWNL WM SU]HG Z\VWąSLHQLHP VWUDW\ R]QDF]D SXQNW W = (w,w), QDWRPLDVW
SXQNW $ QLHFK RGGDMH V\WXDFMĊ PDáHM VWUDW\ ݈ଵ Z VWDQLH RUD] GXĪą VWUDWĊ ݈ଶ
ZVWDQLH*UXEDOLQLDR]QDF]D]DNU]\ZLRQHRJUDQLF]HQLHEXGĪHWRZHMHGQRVWNL
JG\XEH]SLHF]HQLHQLHMHVWVSUDZLHGOLZHDNWXDULDOQLH:\REUDĨP\VRELHĪHDQD
OL]ĊUR]SRF]\QDP\SU]\SR]LRPLHIUDQV]\]\‫ן‬ൌ ݈ଶWMEH]XEH]SLHF]HQLD

5\VXQHN,VWRWDRSW\PDOL]DFMLIUDQV]\]\LQWHJUDOQHMSU]\SUHIHUHQFMLRSLV\ZDQHM
XĪ\WHF]QRĞFLąRF]HNLZDQą

X2
W
.
C A
0
X1
Źródło: opracowano na podstawie: Machina J.M., Non-expected utility and the robustness of
the classical insurance paradigm, w: Handbook of Insurance, Georges Dionne Editor, Second
Edition, The Geneva Association, Springer, New York, Heidelberg, Dortrecht, London, 2014.

:yZF]DV NDĪG\ MHGQRVWNRZ\ VSDGHN ‫ ן‬REQLĪD PDMąWHN Z VWDQLH R VNáDGNĊ
(1+λ) ‫݌ ڄ‬ҧଶ DOHSRGQRVLPDMąWHNZVWDQLHR1– (1+λ) ‫݌ ڄ‬ҧଶ -HGQDNZVXPLHZDU
WRĞü RF]HNLZDQHJR PDMąWNX Z RE\GZX VWDQDFK PDOHMH : ĞODG ]D W\P RJUDQL
F]HQLHEXGĪHWRZHSU]HVXZDVLĊGRSXQNWXBDZLĊFREQLĪDVLĊR ݈ଶ ݈ଵ ሻSRZRGX
MąF ĪH WHUD] ‫ן‬ൌ ݈ଵ : NRQVHNZHQFML PDMąWHN MHGQRVWNL Z\QRVL w–݈ଵ (1+
λ)‫݌ ڄ‬ҧଶ ሺ݈ଶ ݈ଵ ሻZNDĪG\PVWDQLH0RĪQDVRELHZ\REUD]LüĪHIUDQV]\]DQDGDOPDOH
MHGR‫ן‬൏ ݈ଵFRR]QDF]DNRQW\QXDFMĊXEH]SLHF]HQLD-HĞOLMHGQDN ‫ן‬ൌ ͲPDMąWHN
ZNDĪG\PVWDQLHEĊG]LHUyZQ\w – (1+ λ)‫ ڄ‬ሺ‫݌‬തͳ ‫ ͳ݈ ڄ‬൅ ‫݌‬തʹ ‫ ʹ݈ ڄ‬ሻ. 7RR]QDF]DSU]H
VXQLĊFLHVLĊGRSXQNWXC
3RQLĪHMSU]HGVWDZLRQRWU]\JáyZQHUH]XOWDW\GODWHRULLXĪ\WHF]QRĞFLRF]H
NLZDQHM

'(:DUXQHNNRQLHF]Q\SLHUZV]HJRU]ĊGXLVWQLHQLDZHZQĊWU]QHJRJOREDOQHJR
PDNVLPXPGDQ\MHVWWDNąRWRIRUPXáą
‫ܧ‬ሾሺͳ ൅ ߣሻ ‫ן ) ڄ‬ሻሻȂ ሺ൛݈ሚെ‫ ן‬ǡͲൟሻሿ ‫ڄ‬

ܷԢሺ‫ ݓ‬െ ሺͳ ൅Ȝ ‫(ڄ‬ൣ݉ܽ‫ݔ‬൛݈ሚെ‫ ן‬ǡͲൟ൧ െ ݉݅݊൛݈ሚǡ ‫ן‬ൟሻሿ ൌ Ͳ,

JG]LHsgn z JG\z!
'( -HĞOL MHGQRVWND FKDUDNWHU\]XMH VLĊ DZHUVMą GR U\]\ND WR ]JáDV]Dü EĊG]LH
SRS\W QD SHáQH XEH]SLHF]HQLH ZWHG\ L W\ONR ZWHG\ JG\ MHVW RQR VSUDZLH
GOLZHDNWXDULDOQLH,QDF]HMPyZLąF‫ כן‬ൌ ͲZWHG\LW\ONRZWHG\JG\ɉ ൌ Ͳ
'(-HĞOLGZLHMHGQRVWNLRG]QDF]DMąFHVLĊDZHUVMąGRU\]\NDNRQIURQWRZDQHVą
] W\P VDP\P SUREOHPHP GHF\]\MQ\P RSUyF] WHJR ĪH DZHUVMD WD
ZSU]\SDGNX MHGQRVWNL SLHUZV]HM MHVW FR QDMPQLHM UyZQD DZHUVML RVRE\
GUXJLHMWRSLHUZV]D]JáDV]DüEĊG]LHFRQDMPQLHMWDNLVDPSRS\WQDRFKURQĊ
MDN GUXJD ,QQ\PL VáRZ\ MHĞOL ܷଵ ሺ‫ڄ‬ሻ MHVW ZNOĊVáą WUDQVIRUPDFMą ܷଶ ሺ‫ڄ‬ሻ WR
‫ן‬ଵ‫ כ‬൑‫כן‬ଶ

'ODSUHIHUHQFMLnon-expectedXĪ\WHF]QRĞFLSXQNWHPZ\MĞFLDRSW\PDOL]DFML
IUDQV]\]\LQWHJUDOQHMMHVWSRQLĪV]DPDNV\PDOL]DFMD M
PD[ w O E > Iv l @ l P `
PD[^^l v`
> M @
v
OXE
PD[ w O E > PD[^l v`@ PLQ^l v`
> M @
v

= NROHL ZDUXQHN SLHUZV]HJR U]ĊGX LVWQLHQLD PDNVLPXP 0DFKLQD ]DSLVDá

QDVWĊSXMąFR
M > O F v sgn max ^l v`@
` Uc w
`
`@
³
O E >max^l v`@
`@ min ^l v` Fv dF
d l

JG]LH‫ ןܨ‬ሺ‫ڄ‬ሻMHVWUR]NáDGHP]PLHQQHMORVRZHMZ ± λ ‫(ڄ‬ൣ݉ܽ‫ݔ‬൛݈ሚെ‫ ן‬ǡͲൟ൧ െ ݉݅݊൛݈ሚǡ ‫ן‬ൟ

:LG]LP\ SRQRZQLH ĪH ZDUXQHN WHQ MHVW HNZLZDOHQWQ\ GOD ZDUXQNX GOD
XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM MHĞOL IXQNFMĊ U ‫ڄ‬ሻ ]DVWąSLP\ IXQNFMą ORNDOQHM XĪ\
WHF]QRĞFLU ‫ڄ‬Ǣ ‫ ןܨ‬ሻGODUR]NáDGX‫ ןܨ‬ሺήሻǤ2]QDF]DWRĪH'(MHVWXRJyOQLHQLHPGOD
XĪ\WHF]QRĞFLnon-excepted.
'DOHM0DFKLQDXGRZDGQLDĪH]JHQHUDOL]DFMąPDP\UyZQLHĪGRF]\QLHQLD
ZSU]\SDGNXUH]XOWDWyZ'(L'(RUD]WRĪHUHNRPHQGDFMHGODXEH]SLHF]D
MąF\FKVLĊSU]\IUDQV]\]LHLQWHJUDOQHMLUHGXNF\MQHMVą]DVDGQLF]RSRGREQH&D
áRĞü]DĞWHMF]ĊĞFLUR]ZDĪDĔNRĔF]\WZLHUG]HQLHPGUXJLP1LHFK ‫ݓ‬଴ ൐ ͲEĊG]LH
PDMąWNLHP SRF]ąWNRZ\P D ݈ሚ VWUDWą ORVRZą ] SRGSRUą >0@ 0‫ݓ‬଴ ሻǡ ‫ܨ‬௧ ሺ‫ڄ‬ሻ ±FLąJáą

G\VWU\EXDQWąλ !±QDU]XWHPEH]SLHF]HĔVWZDDVHNXUDWRUD=DáyĪP\GDOHMĪH
SUHIHUHQFMH non-expected XĪ\WHF]QRĞFL RSLVXMą GZLH IXQNFMHࣰଵ ሺ‫ڄ‬ሻࣰଶ ሺ‫ڄ‬ሻ GZX

NURWQLHUyĪQLF]NRZDOQHZVHQVLH)UpFKHWDPDMąFHFHFKĊĞFLVáHMDZHUVMLGRU\]\
NDSU]\F]\P ࣰଵ ሺ‫ڄ‬ሻR]QDF]DZ\ĪV]ąDZHUVMĊQLĪ ࣰଶ ሺ‫ڄ‬ሻWDNąĪH ܷଵʅʅ (x;F)/ܷଵʅ (x; F) >
ܷଶʅʅ (x;F)/ܷଶʅ (x; F) GODZV]\VWNLFKxLF5R]ZDĪP\WHUD]QDVWĊSXMąF\SUREOHPPDN
V\PDOL]DF\MQ\
PD[ i w O E >PD[^l v`@ l PD[Ô v` i
> M @
v

-HĞOL ‫ן‬ଵ‫ כ‬MHVW QDMZLĊNV]\P UR]ZLą]DQLHP GOD ࣰଶ ሺ‫ڄ‬ሻ WR ‫ן‬ଵ‫ כ‬൑‫כן‬ଶ SU]\ F]\P QLH
UyZQRĞüWDMHVWĞFLVáDRLOHQLH]DFKRG]L‫ן‬ଵ‫ כ‬ൌ ‫ܯ‬Ǥ
=SRZ\ĪV]HJRQDOHĪ\ZQLRVNRZDüĪHMHGQRVWND]Z\ĪV]ąDZHUVMąGRU\]\ND
QLJG\QLHSRZLQQDVLĊ]GHF\GRZDüQDZ\ĪV]\SR]LRPIUDQV]\]\LQWHJUDOQHMWMQLĪ
V]ąRFKURQĊXEH]SLHF]HQLRZąQLĪRVREDPQLHMERMąFDVLĊU\]\ND-HG\Q\PZ\MąW
NLHP MHVW WX SU]\SDGHN FDáNRZLFLH QLHDWUDNF\MQHJR NRQWUDNWX ZNWyU\P ‫ן‬ൌ ‫ܯ‬Ǥ
:yZF]DVRSW\PDOQ\PUR]ZLą]DQLHPMHVWSRSURVWXUH]\JQDFMD]XEH]SLHF]HQLD
3UREOHPRSW\PDOL]DFMLNRQWUDNWyZXEH]SLHF]HQLRZ\FKZĪDGQ\PUD]LHQLH
PRĪHE\üRJUDQLF]RQ\GRDQDOL]\GHF\]MLSRGHMPRZDQ\FKSU]H]MHGQRVWNLUR]ZD
ĪDMąFHQDE\FLHRFKURQ\7U]HEDMHV]F]HXZ]JOĊGQLüVWURQĊSRGDĪRZąU\QNXXEH]
SLHF]HQLRZHJR D ZLĊF NRV]W\ DVHNXUDWRUyZ L LFK QDVWDZLHQLD GR U\]\ND 7\P
VDP\PSU]HFKRG]LP\GRGZXVWURQQ\FKNRQWUDNWyZHIHNW\ZQ\FKZVHQVLH3DUHWR
3RQRZQLH 0DFKLQD ]DF]\QD RGSU]\SDGNX SUHIHUHQFMLRSLV\ZDQ\FK XĪ\
WHF]QRĞFLą RF]HNLZDQą =DNáDGD ĪH XEH]SLHF]\FLHO FKDUDNWHU\]XMH VLĊ IXQNFMą
NRV]WyZ C(I) GOD RGV]NRGRZDĔ I൒ ͲǤ.RV]W\ WH RG]ZLHUFLHGODMą Z\SáDFDQH RG
V]NRGRZDQLD NRV]W\ SU]HWZDU]DQLD GDQ\FK RUD] NRV]W\ WUDQVDNF\MQH .RQWUDNW
HIHNW\ZQ\3DUHWRMHVWZWHG\Z\QLNLHPUR]ZLą]DQLDSRQLĪV]HJRSUREOHPXPDN
V\PDOL]DF\MQHJR
‫ܧ‬ሾܷͳ ሺ‫ݓ‬ଵ െ ߨ െ ݈ሚ ൅ ‫ܫ‬ሺ݈ሚሻሻሿǤ
‫ܫ‬ሺήሻǡߨ
E ªU w S C I l º U w
SU]\RJUDQLF]HQLDFK °® ¬
¼

°
¯ d I l d l

JG]LHܷଵ ሺ‫ڄ‬ሻZNOĊVáDIXQNFMDXĪ\WHF]QRĞFLXEH]SLHF]RQHJR ܷଶ FRW ±IXQNFMDXĪ\

WHF]QRĞFL XEH]SLHF]\FLHOD; ‫ݓ‬ଵ i ‫ݓ‬ଶ ± RGSRZLHGQLH PDMąWNL SRF]ąWNRZH RE\GZX
XF]HVWQLNyZU\QNX =NROHLVWUDWD݈ሚPDG\VWU\EXDQWĊFLąJáąFሺήሻZSU]HG]LDOH[0,M].

.RU]\VWDMąF]GRURENX.$UURZDL$5DYLYDRUD]ZáDVQ\FKXVWDOHĔ0D
FKLQDSRGDMHWU]\JáyZQHZQLRVNL]RSW\PDOL]DFMLNRQWUDNWyZGODXĪ\WHF]QRĞFL
RF]HNLZDQHM
3(MHĞOLDVHNXUDWRUZ\ND]XMHQHXWUDOQRĞüZREHFU\]\NDDMHJRIXQNFMDNRV]
WyZMHVWOLQLRZDሺߣ ൐ ͲሻWRHIHNW\ZQ\NRQWUDNW3DUHWRPXVL]DZLHUDüIUDQ
V]\]ĊLQWHJUDOQąGDQąZ]RUHPI(l) ‫݊݅݉ ؠ‬ሼ݈െ‫ ן‬ǡͲሽ.

3(]DáRĪ\ZV]\ĪHDVHNXUDWRUZ\ND]XMHĞFLVáąDZHUVMĊGRU\]\NDLMHJRIXQN
FMD NRV]WyZ MHVW OLQLRZD 3DUHWR HIHNW\ZQ\ NRQWUDNW PXVL ]DZLHUDü IUDQ
V]\]Ċ UHGXNF\MQą GOD RFKURQ\ SU]HNUDF]DMąFHM QLHXMHPQą IUDQV]\]Ċ LQWH
JUDOQą0DP\WX]DWHPWU]\SRQLĪV]HV\WXDFMH

I(l)= 0 dla l൑‫ן‬
0< I(l)< l dla l൐‫ן‬
0< I(l)< 1 dla l൐‫ן‬.
3( SU]\MPLMP\ ĪH DVHNXUDWRU RG]QDF]D VLĊ QHXWUDOQRĞFLą Z]JOĊGHP U\]\ND
DMHJRIXQNFMDNRV]WyZMHVWĞFLĞOHZ\SXNáDC΄(ή) i C΄΄(ή)>0(IHNW\ZQ\NRQ
WUDNW 3DUHWR EĊG]LH ]QyZ ]DZLHUDá IUDQV]\]Ċ UHGXNF\MQą SRQDG ĞFLĞOH GR
GDWQLąIUDQV]\]ĊLQWHJUDOQą
: SU]\SDGNX XĪ\WHF]QRĞFL non-expected NRQWUDNW HIHNW\ZQ\ 3DUHWR Z\
\ \M
QLND]UR]ZLą]DQLDWDNLHJRRWRSUREOHPXPDNV\PDOL]DF\MQHJR
PD[ w S l I l
I S

w S C I l w
SU]\RJUDQLF]HQLDFK °®

°̄ d I l d l
1DVWĊSQLH 0DFKLQD SRVLáNXMąF VLĊ SUDFDPL .DUQLHJR *ROOLHUD L6FKOH
VLQJHUD RUD] 9HUJQDXGD NRQNOXGXMH ĪH UyZQLHĪ WHUD] UH]XOWDW\ 3( 3(
L3( SURZDG]ą GR SUDNW\F]QLH WDNLFK VDP\FK UHNRPHQGDFML MDN Z SU]\SDGNX
XĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM
:GDOV]HMF]ĊĞFLVZRMHJRRSUDFRZDQLD0DFKLQDDQDOL]XMHMHV]F]H
.RQWUDNW\HIHNW\ZQH3DUHWRGODZLHORVWURQQHJRSRG]LDáXU\]\ND
6DPRXEH]SLHF]HQLHYVVDPRRFKURQĊ
=DNU]\ZLHQLHZ\QLNyZLDZHUVMĊSLHUZV]HJRU]ĊGX
3UHIHUHQFMHZ]JOĊGHPU\]\NDRSLVDQHNRQFHSFMąrank dependent
8EH]SLHF]HQLDMDNRĨUyGáRSUHIHUHQFMLXĪ\WHF]QRĞFLnon-expected
8EH]SLHF]HQLDZZDUXQNDFKQLHMHGQR]QDF]QRĞFLDZHUVML
=DWU]\PDMP\VLĊQDPRPHQWQDW\PRVWDWQLPSUREOHPLHJG\ĪPDRQEDU
G]RLQWHUHVXMąFHLPSOLNDFMHGODGHF\]MLLSRS\WXXEH]SLHF]HQLRZHJR
Ä1LHMHGQR]QDF]QRĞü´ QDOHĪ\ UR]XPLHü MDNR QLHSUHF\]\MQRĞü LQIRUPDFML
RU\]\NX DOER MDNR EáĊGQH MHJR ]GHILQLRZDQLH 'RJRGQ\P SXQNWHP Z\MĞFLD PRĪH
E\üWXUR]UyĪQLHQLHGHF\]MLSRGHMPRZDQ\FKZJUDFKKD]DUGRZ\FKRGU]HF]\ZLVW\FK
GHF\]MLXEH]SLHF]HQLRZ\FK:W\FKSLHUZV]\FKJUDF]HNLHUXMąVLĊSUDZGRSRGRELHĔ
VWZDPLRELHNW\ZQ\PLQDWRPLDVWZGUXJLFK±VXELHNW\ZQ\PLW]QZLHU]HQLDPLRG
QRĞQLHUyĪQ\FKUHDOL]DFMLJLHUZUR]PDLW\FKVWDQDFKQDWXU\7RSURZDG]LQDVZSURVW
GRZ\UDILQRZDQLDSUREDELOLVW\F]QHJR a probabilistic sophistifaction :W\PNRQ

WHNĞFLHQLHMHGQR]QDF]QRĞüPRĪQDUR]XPLHüMDNRĨOH]GHILQLRZDQHZLHU]HQLDSURED
ELOLVW\F]QHDOERMDNRÄQLHSHZQRĞüFRGRQDV]HMZáDVQHMQLHSHZQRĞFL´
=D SLRQLHUyZ EDGDĔ QDG QLHMHGQR]QDF]QRĞFLą Z XEH]SLHF]HQLDFK XZDĪD
VLĊ5+RJKDUWDL+.XQUHXWKHUDNWyU]\ZSUDFDFK]ODWLSR
ND]DOL ĪH SURZDG]L RQD GR Z]URVWX FHQ SROLV 'OD ]GDU]HĔ R XPLDUNRZDQ\FK
SUDZGRSRGRELHĔVWZDFK Z\VWąSLHQLD QLHMHGQR]QDF]QRĞü ]ZLĊNV]D WHĪ JRWRZRĞü
GRSáDFHQLD]DRFKURQĊV]F]HJyOQLHJG\MHVWRQDZVSLHUDQDSU]H]SDĔVWZRQS
SU]H]VXEV\GLRZDQLHVNáDGHN=DOHĪQRĞüWDMHGQDNVLĊRGZUDFDGOD]GDU]HĔZ\
VRFHSUDZGRSRGREQ\FK:ODWDFKSyĨQLHMV]\FK+RJKDUWL.XQUHXWKHUZVSyOQLH
] 0HV]DURVHP L 6SUDQFHP SRND]DOL ĪH QLHMHGQR]QDF]QRĞü VNáDQLD DNWXDULXV]\
XEH]SLHF]HQLRZ\FKLUHDVHNXUDF\MQ\FKGRQDOLF]DQLDZ\ĪV]\FKVWDZHNXEH]SLH
F]HQLRZ\FKV]F]HJyOQLHJG\U\]\NDVą]QDF]QLHVNRUHORZDQH'RWHJRVDPHJR
SURZDG]Lá\VSU]HF]QRĞFLZUyĪQ\FKĨUyGáDFKLQIRUPDFML=NROHLQLHMHGQR]QDF]
QRĞüDZHUVMLGRU\]\NDUHGXNRZDáDSRS\WQDXEH]SLHF]HQLDLQGHNVRZHZUROQLF
WZLHDIU\NDĔVNLPFRSRND]DáZEDGDQLDFKWHUHQRZ\FK*%U\DQ U DRG
VWURQ\WHRUHW\F]QHMREMDĞQLá'&ODUNH U
1LHVąUR]VWU]\JDMąFHZ\QLNLDQDOL]WHRUHW\F]Q\FKFRGRZSá\ZXQLHMHG
QR]QDF]QRĞFLQDVDPRXEH]SLHF]HQLHVDPRRFKURQĊLVWUXNWXUĊNRQWUDNWyZXEH]
SLHF]HQLRZ\FK ,QQ\PL VáRZ\ ]DSRWU]HERZDQLH QD ZZ LQVWUXPHQW\ ]DU]ąG]D
QLDU\]\NLHP PRĪHURVQąüDOHLPDOHü&RGRNRQWUDNWyZWRLFKRSW\PDOQRĞü
PRĪH Z\PDJDü VWRVRZDQLD IUDQV]\] LQWHJUDOQ\FK DOH ]DOHĪ\ WR PLQ RG WHJR
F]\ QLHMHGQR]QDF]QRĞü NRQFHQWUXMH VLĊ Z VWUHILH VWUDW Z\VRNLFK F]\ QLVNLFK
=GUXJLHM VWURQ\ LVWQLHMą EDGDQLD QS - 0DUWLQH]D ] U Z NWyU\FK XGR
ZRGQLRQRZ\ĪV]RĞüNRQWUDNWyZ]IUDQV]\]ąUHGXNF\MQą=NROHLEDGDQLDHPSL
U\F]QHSRND]Dá\ĪHGHF\]MHRVDPRXEH]SLHF]HQLXWURFKĊVLĊUyĪQLąRGW\FKGR
W\F]ąF\FKVDPRRFKURQ\1LHMHGQR]QDF]QRĞüPRĪHPLHüWDNĪHSHZLHQZSá\ZQD
FHQ\SURGXNWyZXEH]SLHF]HQLRZ\FKDZLĊFLSR]LRP]JáDV]DQHMRFKURQ\5]HF]
MDVQDSRZ\ĪV]HUR]ELHĪQRĞFLZ\QLNDMąWDNĪH]EUDNXX]JRGQLRQ\FKIRUPDOQ\FK
GHILQLFMLQLHMHGQR]QDF]QRĞFLLQLHMHGQR]QDF]QRĞFLDZHUVMLGRU\]\ND
%H]ZąWSLHQLDQDMZLĊNV]\PZ\]ZDQLHPGODKLSRWH]\(8VWDáRVLĊVIRUPX
áRZDQLH SU]H] ' .DKQHPDQD L $ 7YHUVN\¶HJR WHRULL perspektywy (the prospect
theory37 7RSROVNLHWáXPDF]HQLHWHUPLQXDQJORMĊ]\F]QHJRQLHMHVW]E\WIRUWXQ
QHJG\ĪZLVWRFLHWHMGZyMFH$PHU\NDQyZFKRG]LáRRORWHULĊ]DNáDG3R]RVWDĔP\
MHGQDN GDOHM SU]\ SROVNLHM NRQZHQFML 3RF]ąWNL 37 VLĊJDMą URNX NLHG\ WR
.DKQHPDQ L 7YHUVN\ GDOHM .7 RSXEOLNRZDOL DUW\NXá Z NWyU\P ]DSUH]HQWRZDOL
SRGHMĞFLH QLHRSW\PDOL]DF\MQH GR SRGHMPRZDQLD GHF\]ML HNRQRPLF]Q\FK D ZLĊF
ED]XMąFHQDKHXU\VW\NDFKDQDZHWQDUHJXOHNFLXND .DKQHPDQL7YHUVN\
:SHáQL]DNVMRPDW\]RZDQD37SRMDZLáDVLĊZURNXZNWyUHM.7SRG
ZDĪDMąOLQLRZRĞüSUDZGRSRGRELHĔVWZLEUDNUR]UyĪQLHQLDSRVWDZZREHFVWUDWL]\

VNyZ Z VWDQGDUGRZHM (8 .DKQHPDQ L 7YHUVN\ .RU]\VWDMąF ] GRURENX
SV\FKRORJLL.7SU]\MĊOLĪHOXG]LHUDF]HMUHDJXMąQD]PLDQ\ERGĨFyZQLĪQDLFK
ZLHONRĞüQDWĊĪHQLD:ĞODG]DW\PVIRUPXáRZDOLZQLRVHNĪHF]ĊĞFLHMSUDZGRSR
GREQLHOXG]LHZU]HF]\ZLVW\FKGHF\]MDFKNLHUXMąVLĊRGFK\OHQLDPLSHZQ\FKZDĪ
Q\FKGODQLFKNDWHJRULLMDNQSZDUWRĞFLNRĔFRZHJRPDMąWNXRGMDNLHMĞSRGVWDZ\
QD]ZDQHMWXSXQNWHPUHIHUHQF\MQ\P a reference point RNUHĞORQ\PHJ]RJHQLF]
QLHFRVWDáRVLĊSyĨQLHMRND]MąGRNU\W\NLV]F]HJyOQLH]HVWURQ\HNRQRPLVWyZQHR
NODV\F]Q\FK6WąGWHĪNROHMQLHNRQRPLĞFLEHKDZLRUDOQL JáyZQLH.|V]HJLL5DELQ
6]PLGWLLQ$EHOHULLQRUD]WDNĪH.7 ]DMĊOLVLĊMHJRHQGRJHQL]DFMą
-HĞOLZ\QLNSRGMĊWHMGHF\]MLMHVWNRU]\VWQLHMV]\QLĪ]DNáDGDQRZSXQNFLH
UHIHUHQF\MQ\PPDP\GRF]\QLHQLD]HVWUHIą]\VNyZ the domain of gains :
V\WXDFML SU]HFLZQHM ]QDMG]LHP\ VLĊ ZVWUHILHVWUDW the domain of losses 8Ī\
WHF]QRĞüMHVWLQDF]HMRFHQLDQDZNDĪGHM]QLFKQDRJyáMHGQDNZVWUHILHSLHUZ
V]HM Z\ND]XMHP\ DZHUVMĊ GR U\]\ND Z GUXJLHM ]DĞ ± RG]QDF]DP\ VLĊ ZLĊNV]ą
VNáRQQRĞFLąGRU\]\NRZDQLD=GUXJLHMQDWRPLDVWVWURQ\VWUDW\RGF]XZDP\EDU
G]LHM QLĪ ]\VNL FR SURZDG]L GR NROHMQHJR VNáDGQLND 37 WM DZHUVML GR VWUDW a
loss aversion .ROHMQ\P MHM HOHPHQWHP Vą QLHOLQLRZH ZDJL GHF\]\MQH D ZLĊF
QLHOLQLRZHWUDQVIRUPDFMHSUDZGRSRGRELHĔVWZX]\VNLZDQ\FKZ\QLNyZ
3XQNWHPZ\MĞFLDIRUPDOL]DFML37] URNXQD]\ZDQHMWHĪ37SLHUZ
V]HM JHQHUDFML MHVW QDVWĊSXMąFD GHILQLFMD SU]\URVWRZHM IRUP\ ORWHULL RNUHĞODQHM
]DPLHQQLHSURVSHNWHP
L y p y p yn pn
JG]LH
yi xi x i n
MHVW]PLDQąPDMąWNXQHWWRZVWRVXQNXGRSXQNWXUHIHUHQF\MQHJRx .DKHPDQL
7YHUVN\
8Ī\WHF]QRĞü SRZ\ĪV]HM ORWHULL RFHQLD VLĊ ]D SRPRFą IXQNFML ZDUWRĞFL a
value function .7GHILQLXMąMąQDVWĊSXMąFRQLHFK Y R EĊG]LH]ELRUHPSR]LR
PyZ PDMąWNX Z]JOĊGHP SSXQNWX UHIHUHQF\MQHJR )XQNFMD XĪ\WHF]QRĞFL v MHVW
RGZ]RURZDQLHP v Y o VSHáQLDMąFąSRQLĪV]HZDUXQNL
-HVWFLąJáD
-HVWĞFLĞOHURVQąFD
v ]DOHĪQRĞüRGXNáDGXRGQLHVLHQLDa reference dependence
-HVWZNOĊVáDGOD y t PDOHMąFDZUDĪOLZRĞüQD]\VNL
-HVWZ\SXNáDGOD y d PDOHMąFDZUDĪOLZRĞüQDVWUDW\
v y ! v y GOD\! DZHUVMDGRVWUDW
3RSHZQ\PF]DVLHRND]DáRVLĊĪHZSLHUZV]HMJHQHUDFML37LVWQLHMHPRĪ
OLZRĞü Z\ELHUDQLD GHF\]ML VWRFKDVW\F]QLH ]GRPLQRZDQ\FK 7R DXWRPDW\F]QLH

SRGZDĪDáR MHM SUDNW\F]Qą SU]\GDWQRĞü : VXNXUV .7 Z W\P PRPHQFLH SU]\
V]HGá - 4XLJJLQ NWyU\ Z URNX ]DSUH]HQWRZDá VZą WHRULĊ XĪ\WHF]QRĞFL
RF]HNLZDQHM]DOHĪQHMRGPLHMVFDUDQNLQJXZ\QLNyZ 5'8 ]QLHOLQLRZ\PLZD
JDPL VNXPXORZDQ\FK UR]NáDGyZ SUDZGRSRGRELHĔVWZ 7R SR]ZROLáR .7 JUXQ
WRZQLH]PRG\ILNRZDüLFKVSRMU]HQLHQDDZHUVMĊGRVWUDWLZSURZDG]LüZDJLGH
F\]\MQH FR Z RVWDWHF]QRĞFL Z URNX ]DRZRFRZDáR SRMDZLHQLHP VLĊ 37
GUXJLHMJHQHUDFMLQD]\ZDQHMUyZQLHĪVNXPXORZDQą37 the cumulative prospect
theory&37 .DKQHPDQL7YHUVN\
)RUPDOQą LVWRWĊ 37 .7 ]DF]\QDMą RG SRQLĪV]HM SRWĊJRZHM IXQNFML XĪ\
WHF]QRĞFL
J

° y jeśli y t
v y ® J

°̄O y jeśli y

*G]LHȖLȜVąVWDá\PLSU]\F]\PȖDȜ!3LHUZV]\SDUDPHWUMHVWZ\
NáDGQLNLHP SRWĊJL NWyU\ PRĪQD GRGDWNRZR UyĪQLF]NRZDü Z VWUHILH ]\VNyZ L
VWUDW=NROHLλMHVWZVSyáF]\QQLNLHPDZHUVMLGRVWUDW&KDUDNWHU\VW\F]Q\GOD37
SU]HELHJSRZ\ĪV]HMIXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFLSU]HGVWDZLDVá\QQ\MXĪU\VXQHN

5\VXQHN)XQNFMDXĪ\WHF]QRĞFLZWHRULLSHUVSHNW\Z\

ZDUWRĞü
SURVSHNWX

VWUDW\ ]\VNL

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wilkinson N., Klaes M., An Introduction to Be-
havioral Economics, 2nd Edition (2012), Palgrave Macmillen, New York.

'RMĞFLHGRZDJGHF\]\MQ\FKMHVWNLONXHWDSRZH1DMSLHUZ.7SU]HIRUPX
áXMą]DSLVZ\ĪHMMXĪRSLVDQHMORWHULL3U]\MPXMąĪHPDP\RJyáHPmnUyĪ
Q\FKZ\QLNyZSU]\F]\PmWREĊGąVWUDW\n±]\VNLDMHVWSXQNWHPUHIHUHQ
F\MQ\P6WąGRWU]\PXMHP\WDNąRWRORWHULĊ

L J m p m J m p m J p y p J p J p J n pn

3U]\F]\PVSHáQLRQ\MHVWZDUXQHNGRW\F]ąF\SUDZGRSRGRELHĔVWZ

¦i m pi pi t i m m n
n

1DVWĊSQLHQDáRĪRQRMHV]F]HUHVWU\NFMĊQDZ\QLNL

J m y m y y y y yn

àąF]QLHWDNąORWHULĊZUD]]WRZDU]\V]ąF\PLMHMGZRPDRJUDQLF]HQLDPLRNUHĞOR
QRV\PEROHPࣦǤ:DĪąFWHUD]SUDZGRSRGRELHĔVWZDZ\QLNyZRGG]LHOQLHZVWUH
ILH]\VNyZ w RUD]ZVWUHILHVWUDW w௅ GRFKRG]LP\GRGHILQLFMLZDJGHF\]\M
Q\FK S i
Sn w pn
S n w pn pn w pn
¦ ¦
n n
Si w j
p j w j i
p j
¦ ¦
n n
S w j pj
w j
pj

S m w p m
S m w p m p m w p m
¦ ¦
j j
S j w i m
pi w i m
pi
¦ ¦

S w i m
pi w i m
pi

8Ī\WHF]QRĞü]DĞIXQNFMLZDUWRĞFLORWHULL L Lp GDQDMHVWZ]RUHP

¦
n
V L i m
S iv J i

7U]HEDWXMHV]F]HGRGDüĪHMHĞOLZV]\VWNLHZ\QLNL]QDMGąVLĊZVWUHILH]\VNyZ
OXE VWUDW WR ZDJL GHF\]\MQH VXPXMą VLĊ GR MHGQRĞFL : V\WXDFML RGZURWQHM QLH
]DFKRG]LWRMXĪMHGQDN
:URNX86FKPLGW&6WDUPHUL56XJGHQ]DSUH]HQWRZDOLDXWRUVNą
ZHUVMĊWHRULLSHUVSHNW\Z\ZNWyUHMZSURZDG]LOLVWRFKDVW\F]QHSXQNW\UHIHUHQ
F\MQH SURSRQXMąF QD]ZDü Mą WU]HFLą JHQHUDFMą SRZ\ĪV]HM WHRULL 6FKPLGW L LQ

&KFLHOL Z WHQ VSRVyE RSLVDü NRQVHNZHQFMH Z\ERUX GHF\]\MQHJR NWyU\
JHQHUXMH UyĪQH UR]NáDG\ SUDZGRSRGRELHĔVWZ X]\VNDQ\FK Z\QLNyZ 'REU\P
SU]\NáDGHPMHVWWX]DNXSXEH]SLHF]HQLD
6FKPLGWLLQVSDUDPHWU\]RZDOL VZRMą SURSR]\FMĊ Z QDVWĊSXMąF\ VSRVyE
=DáyĪP\ĪHPDP\]ELyUVWDQyZQDWXU\ S ^s s sm ` 6WDQ si S RG]QDF]DVLĊ
¦
m
SU]\ W\P SUDZGRSRGRELHĔVWZHP Z\VWąSLHQLD d pi d WDNLP ĪH i
pi
8]\VNLZDQHNRQVHNZHQFMHSRGMĊWHMGHF\]MLGDOHMXWRĪVDPLDQH]NRĔFRZ\PPD
MąWNLHPGHF\GHQWDVą]DWHP]DOHĪQHRGVWDQXQDWXU\SU]\F]\PZNRQNUHWQ\P
SU]\SDGNXFKRG]LüEĊG]LHR]ELyU]ZDUW\ X > a b@ 'DOHMSU]\MĊWRĪHLVWQLHü
EĊG]LH MHV]F]H ]ELyU G]LDáDĔ F NWyUHJR HOHPHQW\ f RGZ]RURZDQH EĊGą MDNR
f S o X m SU]\ F]\P f si X R]QDF]Dü EĊG]LH UH]XOWDW X]\VNDQ\ Z VWDQLH VL
:]ELRU]HXmZ\]QDF]\üPRĪQDREHFQLHG]LDáDQLHGHF\]MĊUHIHUHQF\MQąr=D
SLV]P\GDOHMXNáDGSUHIHUHQFMLGHF\GHQWDMDNR f g F SU]\F]\P f t r g 'R
V]OLĞP\ Z NRĔFX GR QDVWĊSXMąFHM MHJR IXQNFML XĪ\WHF]QRĞFL ] W\WXáX Z\EUDQLD
G]LDáDQLDfSU]\G]LDáDQLXUHIHUHQF\MQ\PU

v f si r si v f si r si

:LG]LP\ĪHMHVWRQDURVQąFDD v r si r s
:GDOV]HMNROHMQRĞFL6FKPLGWLLQSRND]XMąVSRVyEX]\VNDQLDRJyOQHMSR
VWDFLIXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFL:W\PFHOXSRG]LHOLOL]ELyUSQDGZDSRG]ELRU\S
GOD f si r si t RUD]S௅JG\UyĪQLFDSRZ\ĪV]DMHVWXMHPQD6WąGPDP\

V f r ¦ si S
S si f r v f si r si ¦ s S S si f r v f si r si
i

SU]\F]\P S si f r R]QDF]DZDJĊGHF\]\MQąSU]\G]LHORQąVWDQRZLsi:DJLWH
RGG]LHOQLH RNUHĞOD VLĊ GOD VWUHI\ ]\VNyZ S L VWUDW S௅ )XQNFMD XĪ\WHF]QRĞFL
MHVW RF]\ZLĞFLH UHSUH]HQWDFMą XĪ\WHF]QRĞFL ZHGáXJ QDVWĊSXMąFHJR VFKHPDWX
f t rg V f r t V g r 2]QDF]DWRĪHGHF\GHQWVWRVXMąF\VLĊGRSRZ\ĪV]HJR
XSRU]ąGNRZDQLD QLHSRZLQLHQZ\ELHUDüZDULDQWyZVWRFKDVW\F]QLH ]GRPLQRZD
Q\FK 6WąG PDP\ GDOHM ĪH MHĞOL GOD f g F f si t g si GOD ZV]\VWNLFK si S
SU]\QDMPQLHM GOD MHGQHJR VWDQX QDWXU\ ZWHG\ V f r ! V g r 8RJyOQLDMąF
PRĪHP\ ]DWHP VWZLHUG]Lü ĪH WU]HFLD JHQHUDFMD SHUVSHNW\Z\ MHVW NRQVWUXNFMą
QDGU]ĊGQąZ]JOĊGHPMHMSLHUZV]HMLGUXJLHMJHQHUDFMLRUD]XĪ\WHF]QRĞFLRF]HNL
ZDQHM]DOHĪQHMRGUDQNLQJXZ\QLNyZ 5'8 DZLĊFLWUDG\F\MQHMKLSRWH]\XĪ\
WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM&RQLHPQLHMZDĪQHXMĊFLH6FKPLGWDLLQVWDáRVLĊSU]\

GDWQHPLQGRZ\MDĞQLDQLDQLHUyZQRĞFLPLĊG]\:7$ the willingness to accept
JRWRZRĞüSU]\MĊFLD]DSáDW\ D:73 the willingness to payJRWRZRĞüGRSáDFH
QLD JG\ ZSURZDG]D VLĊ SDUDPHWU DZHUVML GR VWUDW L ]MDZLVND RGZUDFDQLD VLĊ
SUHIHUHQFML
(NRQRPLĞFL L ILQDQVLĞFL EHKDZLRUDOQL Z PRPHQFLH Z\ERUX IXQNFML QLHOL
QLRZHJRZDĪHQLDSUDZGRSRGRELHĔVWZELRUąSRGXZDJĊGZLHSRQLĪV]HKLSRWH]\
x + GHF\GHQW SU]HZDĪD PDáH SUDZGRSRGRELHĔVWZD L QLH GRZDĪD GXĪH
SUDZGRSRGRELHĔVWZDQLH]DOHĪQLHRGLFKZLHONRĞFL
x +G]LHORQDMHVWRQDQDGZLHSRGJUXS\+D±F]ĊĞü P GHF\GHQ
WyZ LJQRUXMH ]GDU]HQLD R HNVWUHPDOQLH QLVNLFK SUDZGRSRGRELHĔ
VWZDFK L WUDNWXMH ]GDU]HQLD R Z\VRNLP SUDZGRSRGRELHĔVWZLH MDNR
SHZQH'ODZV]\VWNLFKDZLĊFQLHHNVWUHPDOQ\FKSUDZGRSRGRELHĔVWZ]D
FKRZXMąVLĊRQLZVSRVyE]JRGQ\]++EF]ĊĞü௅ȝSRVWĊSXMHWDN
VDPRMDNZ+GODZV]\VWNLFKSR]LRPyZSUDZGRSRGRELHĔVWZ
.RU]\VWDMąF]KLSRWH]\+$DO1RZDLKLL6'KDPLZURNX]DSUR
SRQRZDOL]áRĪRQąWHRULĊSHUVSHNW\Z\ a composite prospect theory&37 RNUH
ĞODMąF Mą ]DPLHQQLH MDNR F]ZDUWą JHQHUDFMĊ WHRULL SHUVSHNW\Z\ DO1RZDLKL L
'KDPL %D]XMHRQDQD]áRĪRQHMIXQNFMLZDĪHQLDSUDZGRSRGRELHĔVWZD'
3UHOHFD]URNX the composite Prelec probability weighting function&3)
)XQNFMD WD QLH GRZDĪD QLHVNRĔF]HQLH EOLVNLH ]HUD SUDZGRSRGRELHĔVWZD
w p
OLP DOH ] GUXJLHM VWURQ\ SU]HZDĪDSUDZGRSRGRELHĔVWZD EOLVNLH MHGQR
p o p
w p
ĞFL WM OLP 7R ]DFKRZDQLH &3) MHVW GLDPHWUDOQLH UyĪQH RG VWDQGDU
p o p
w p w p
GRZHM IXQNFML 3UHOHFD Z NWyUHM OLP f i OLP f : RE\GZX SU]\
p o p p o p
SDGNDFKwR]QDF]DZDJLSUDZGRSRGRELHĔVWZD
DO1RZDLKLL'KDPL&37GHILQLXMąQDVWĊSXMąFR&37F]ĊĞü௅ȝSRSXODFML
SRVWĊSXMH]JRGQLH]HVNXPXORZDQąWHRULąSHUVSHNW\Z\W]QVWRVXMHVWDQGDUGRZą
IXQNFMĊZDĪHQLDSUDZGRSRGRELHĔVWZDDZLĊFQSVWDQGDUGRZąIXQNFMĊ3UHOHFD
w p
Z NWyUHM OLP po f 3RVWĊSRZDQLH WR RGSRZLDGD KLSRWH]LH + E = NROHL
p
F]ĊĞüȝSRSXODFMLZFLąĪXĪ\ZDVNXPXORZDQHMWHRULLSHUVSHNW\Z\DOHGRZDĪH
w p
QLDZ\NRU]\VWXMH&3)F]\OL]DFKRG]LZQLFK OLP po FRRGSRZLDGDKL
p
SRWH]LH+D
7HRULD SHUVSHNW\Z\ MDN NDĪGD LQQD WHRULD QDXNRZD MHVW SU]HGPLRWHP
NU\W\NL 6 'KDPL XZDĪD Mą MHGQDN ]D ĨOH XNLHUXQNRZDQą D QLHNLHG\ ZUĊF]

EáĊGQą SRND]XMąF WR QD SU]\NáDG]LH WU]HFK JáyZQ\FK RVL ]DU]XWyZ >'KDPL
@
3RSLHUZV]HQLHNWyU]\XZDĪDMąĪH37MHVWW\ONRWHRULą ÄMDNJG\E\´ Äas
if´ 3U]HFLHĪZLVWRFLHZV]\VWNLHWHRULHPDMąWDNąFHFKĊJG\ĪSU]\MPXMąRNUH
ĞORQH]DáRĪHQLDLGHDOL]DF\MQHF]ĊVWREDUG]RZ\VXEWHOQLRQHL]áRĪRQHD]GUXJLHM
VWURQ\EDUG]RRGOHJáHRGU]HF]\ZLVW\FK]DFKRZDĔDNWRUyZHNRQRPLF]Q\FK-DN
WRXGRZRGQLOLHPSLU\F]QLH%UXKLQLLQZSU]\SDGNyZEDGDQLSU]H]QLFK
OXG]LH SRGHMPRZDOL GHF\]MH Z VSRVyE ]JRGQ\ ] 37 D MHG\QLH SR]RVWDáH
SU]\SDGNyZXGDáRLPVLĊGRSDVRZDüGR(8 %UXKLQLLQ
3RGUXJLHNU\W\F\SRGQRV]ąĪH37Z\SDGDNRU]\VWQLHMZWHVWDFKHPSL
U\F]Q\FKER]DZLHUDGRGDWNRZH ]DáRĪHQLD LSDUDPHWU\ 'KDPLRGSLHUDWRSR
ND]XMąFĪH(8PDZLĊFHMQRZ\FKHOHPHQWyZQLĪNRQFHSFMDZDUWRĞFLRF]HNLZD
QHM ] NWyUHM WD SLHUZV]D ]RVWDáD Z\SURZDG]RQD 7R QRUPDOQH ĪH NDĪGD WHRULD
QLHMHVWZVWDQLHGREU]HREMDĞQLüSHZQ\FK]MDZLVNDWRZSURVW]DFKĊFDGRV]X
NDQLDRGSRZLHG]LQDWDNLHDQRPDOLDFR]NROHLZ\PDJDLQQ\FKQDU]ĊG]LEDGDZ
F]\FK7RQRUPDOQHDZUĊF]NRQLHF]QHE\QDVWĊSRZDáUR]ZyMQDXNL
2VWDWQL]DU]XWWMDUELWUDOQRĞüZ\ERUXSXQNWXUHIHUHQF\MQHJR PDF]\QLü
ZUĊF] 37NRQFHSFMą SR]EDZLRQąVHQVX:HGáXJ'KDPLHJRWRVDPR]GDU]DVLĊ
WDNĪHZLQQ\FKWHRULDFKJáyZQHJRQXUWXDQDMOHSV]\PSU]\NáDGHPMHVWWXQHR
NODV\F]QD WHRULD UyZQRZDJL RJyOQHM : SU]\SDGNX 37 SHZQH SXQNW\ UHIHUHQ
F\MQHWMVWDWXVTXRXF]FLZHXSUDZQLHQLDOXEUHJXODFMHSUDZQRSRGDWNRZHVą
ZGXĪ\PVWRSQLXMHGQDN]JRGQH]Z\QLNDPLWHVWyZHPSLU\F]Q\FKRGQRV]ąF\PL
VLĊGRU]HF]\ZLĞFLHSRGHMPRZDQ\FKGHF\]ML&Dá\F]DVWHĪ]ZROHQQLF\37SUD
FXMąQDGHQGRJHQLF]QRĞFLąSXQNWyZUHIHUHQF\MQ\FKDZLĊFXVWDOHQLDLFKZUD
PDFK NRQNUHWQHJR PRGHOX RG]ZLHUFLHGODMąF\FK ]DUD]HP UDFMRQDOQHRF]HNLZD
QLDDNWRUyZ7RMHGQDNĪHSURZDG]LGRGDOHNRSRVXQLĊWHMNRPSOLNDFMLIRUPDOQHM
37
6'KDPL ZLG]LMHGQDNLVWRWQHRJUDQLF]HQLD37:DUWRMHSU]\EOL
Ī\üZVSRVyEV\QWHW\F]Q\SDPLĊWDMąFRF]\ZLĞFLHĪHZV]\VWNRWRF]HJRWDWHR
ULDQLHMHVWZVWDQLHZ\MDĞQLüGRW\F]\ZZLĊNV]\PMHV]F]HVWRSQLX(8
7ZyUF\L]ZROHQQLF\PRGHOLZDJNRQILJXUDF\MQ\FK &(0 NWyUHV]F]H
JyáRZR ]RVWDá\ MXĪ ZF]HĞQLHM RPyZLRQH D ZLĊF Z SLHUZV]\P U]ĊG]LH %LUQ
EDXP+XPSUH\L6WDUPDRUD]6XJGHQZVZRLFKHNVSHU\PHQWDFKX]\VNDOLZ\
QLNLQLH]JRGQH]37DOHSU]HGHZV]\VWNLP]MHMSLHUZV]ąJHQHUDFMą ]UR
NX &R FLHNDZH Z\QLNL WH QLH ]JDG]Dá\ VLĊ WHĪ ] ĪDGQą LQQą WHRULą JáyZQHJR
QXUWX Z REV]DU]H SRGHMPRZDQLD GHF\]ML 'KDPL IRUPXáXMH Z W\P NRQ
WHNĞFLHQDZHWSRJOąGĪH&)0PDMąFHFK\SURSR]\FMLDGKRFSU]\SRU]ąGNRZX
MąFHMZDJLGHF\]\MQHZ\QLNRPEREUDNXMHZQLFKVROLGQHMSRGVWDZ\ZáDĞFLZHM
UHSUH]HQWDFMLSUHIHUHQFMLDNWRUyZHNRQRPLF]Q\FK

:\]ZDQLHP PRĪH E\ü UyZQLHĪ QDUXV]HQLH ZáDVQRĞFL UR]G]LHOQRĞFLSU]\
G]LHODQLDSUDZGRSRGRELHĔVWZZ\QLNRPZVWUHILH]\VNyZLVWUDWE\NDĪGRUD]RZR
VXPRZDá\VLĊRQHGRMHGQRĞFL-DNZ\QLNDMHGQDN]WHVWyZHPSLU\F]Q\FKVNRQ
VWUXRZDQ\FKZURNXSU]H]*:XL%$0DUNOH]GDU]DVLĊWRVSRUDG\F]QLH
LQDRJyáMHVWSRFKRGQąQLHSUHF\]\MQRĞFLXVWDOHQLDSXQNWXUHIHUHQF\MQHJRNWy
U\P]UHJXá\SRZLQQDE\üZDUWRĞü]HUR :XL0DUNOH 7REDUG]RZDĪQD
NZHVWLDJG\ĪZRVWDWHF]QRĞFLU]XWXMHRQDQDRV]DFRZDQLHIXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFL
%H]ZąWSLHQLDZDJLGHF\]\MQH PRJąSR]RVWDZDüZSHZQ\FKUHODFMDFK]
ZLHONRĞFLDPLVWDZHNZ\QLNyZORWHULL3UREOHPWHQGRW\F]\MHGQDNUyZQLHĪ(8
RUD]5'8:Sá\ZVWDZHNSU]\W\P]UHJXá\VLOQLHMRGG]LDá\ZXMHSRSU]H]ZD
ĪHQLHSUDZGRSRGRELHĔVWZQLĪSRVWDüIXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFL,QWHUDNFMHWHVąPLPR
ZV]\VWNRZDĪQHJG\ĪZSá\ZDMąQDZ]JOĊGQąDZHUVMĊGRU\]\NDJG\URVQą]\
VNL,QWHUDNFMHPLĊG]\VWDZNDPLDZDJDPLZ]DVDG]LHQDWRPLDVWQLHSRMDZLDMą
VLĊZVWUHILHVWUDW3HUVDOGRMHGQDNĪHWHVW\HPSLU\F]QHZ\SDGDMąWXNRU]\VWQLHM
ZSU]\SDGNX37QLĪ(8
:V]\VWNLH WHRULH JáyZQHJR QXUWX ]DMPXMąFH VLĊ Z\MDĞQLHQLHP PHFKDQL
]PyZSRGHMPRZDQLDOXG]NLFKGHF\]MLZFLąĪ]PDJDMąVLĊ]SUREOHPHPRG]ZLHU
FLHGODQLD SUDZGRSRGRELHĔVWZ Z RJRQDFK UR]NáDGyZ ]PLHQQ\FK ORVRZ\FK 1LH
NWyU]\]QDVSU]\ZLą]XMąGRQLFK]E\WGXĪH]QDF]HQLHLQQL]DĞMHSRSURVWXLJQR
UXMą7RPRĪHZ\MDĞQLüPLQQLHUDFMRQDOQRĞüQLHNWyU\FKGHF\]ML]DNXSXXEH]SLH
F]HĔ RUD] ]MDZLVNR QDGXEH]SLHF]HQLD D ] GUXJLHM VWURQ\ QDE\ZDQLD RFKURQ\ L
MHGQR]QDF]QH SRGHMPRZDQLH EDUG]LHM U\]\NRZQ\FK ]DFKRZDĔ = ]DJDGQLHQLHP
W\PZLąĪHVLĊĞFLĞOHUyĪQRURGQRĞüQDV]\FKSUHIHUHQFMLRGQRĞQLHNRQVXPSFMLLQ
ZHVW\FMLU\]\NDLVW\OyZĪ\FLD-DNSDPLĊWDP\SUHIHUHQFMHWHQLHVąVWDáHQDZHW
ZSU]\SDGNDFKMHGQRVWNRZ\FKLPRJąQLHNLHG\SRGOHJDüRGZUDFDQLXVLĊ
:SUDZG]LHWHRULDSHUVSHNW\Z\.DKQHPDQDL7YHUVNLHJRGUXJLHMJHQHUDFML
]URNXF]\OL&XPXODWLYH3URVSHNW7KHRU\ &37 OHSLHMQLĪWHRULDXĪ\WHF]
QRĞFLRF]HNLZDQHM (87 REMDĞQLDSHZQH]DFKRZDQLDLQZHVWRUyZLQDE\ZFyZ
XEH]SLHF]HĔDOHLRQDQLHMHVWZVWDQLHZ\MDĞQLüGODF]HJRF]ĊVWR]DLQWHUHVRZDQL
VąRQLEDUG]LHM]áRĪRQ\PLSURGXNWDPLQDSU]\NáDG]ZEXGRZDQ\PLJZDUDQFMD
PLRFKURQ\ZDUWRĞFLNRĔFRZHMZVHQVLHPDNV\PDOL]RZDQLDVXELHNW\ZQHMXĪ\
WHF]QRĞFL=GDQLHP-5XȕDL66FKHOOLQJDPDWRZ\QLNDüJáyZQLH]QDNáDGDQLD
VLĊUR]PDLW\FKGHIRUPDFMLSRVWU]HJDQLD cognitive biases LVNRPSOLNRZDQLDGH
F\]ML LQZHVW\F\MQRXEH]SLHF]HQLRZ\FK 5Xȕ L 6FKHOOLQJ :HGáXJ WHM
GZyMNL QLHPLHFNLFK ILQDQVLVWyZ EHKDZLRUDOQ\FK SURGXNW\ ILQDQVRZR
XEH]SLHF]HQLRZHDQDOL]XMHVLĊF\NOLF]QLHDQLHW\ONRSU]H]SU\]PDWLFKNRĔFR
ZHM RSáDFDOQRĞFL 7\P VDP\P LFK SRVLDGDF]H RNUHVRZR ]PLHQLDMą WHĪ SXQNW\
UHIHUHQF\MQHDZLĊFMHGQą]IXQGDPHQWDOQ\FKNDWHJRULLZWHRULLSHUVSHNW\Z\Z
]DOHĪQRĞFLRGWHJRF]\RVLąJDVLĊPLĊG]\RNUHVRZH]\VNLOXEWHĪVWUDW\:]D

FKRZDQLDFKW\FK]QDMGXMHRG]ZLHUFLHGOHQLHW]ZPHQWDOQDUDFKXQNRZRĞüF]\OL
SUHIHUHQFMH GR NUyWNRRNUHVRZHJR RFHQLDQLD VHQVRZQRĞFL SRGMĊW\FK GHF\]ML L
QLHFKĊüGR]DDQJDĪRZDĔEDUG]LHMU\]\NRZQ\FK1LHFKĊüWDSU]\W\PZ\UDĨQLH
URĞQLH JG\ LQVW\WXFMD ILQDQVRZD OXE XEH]SLHF]HQLRZD FKZDOL VLĊ Z\QLNDPL
NUyWNRRNUHVRZ\PL 'R WHJR GRFKRG]L NUyWNRZ]URF]QD DZHUVMD GR VWUDW : VX
PLHQDE\ZF\SURGXNWyZILQDQVRZRXEH]SLHF]HQLRZ\FKPRJąVXELHNW\ZQąXĪ\
WHF]QRĞüRVLąJDü F]ĊĞFLHM ] SU]HMĞFLRZ\FK ]\VNyZ L VWUDW QLĪ VLĊ WR ]D]Z\F]DM
]DNáDGD .RQVWDWDFMD WD VNáRQLáD LFK GR SRGMĊFLD SUDF QDG ]DSURJUDPRZDQLHP
VWRVRZQHM PRG\ILNDFML WHRULL SHUVSHNW\Z\ 1D]ZDOL Mą Multi-Cumulative Pro-
spect Theory 0&37 NWyUą PRĪQD X]QDü ]D SLąWą JHQHUDFMĊ RU\JLQDOQHM NRQ
FHSFML.DKQHPDQDL7YHUVN\¶HJR]URNX
5XȕL6FKHOOLQJIRUPDOL]DFMĊ03&7]DF]\QDMąRGXRJyOQLHQLD&37GRNR
QDQHJRSU]H]7+HQVDL05LHJHUD]DSUH]HQWRZDQHJRZNVLąĪFHLFKDXWRUVWZD
]URNX +HQVL5LHJHU 3XQNWHPZ\MĞFLDZZMHVWVXELHNW\ZQDXĪ\
WHF]QRĞü]LQZHVW\FMLARSLVDQHM]PLHQQąORVRZąE]IXQNFMąZDUWRĞFLZNV]WDá
FLHOLWHU\ S ]DVWRVRZDQąSU]H] .DKQHPDQD L 7YHUVN\¶HJR MXĪ Z URNXGOD
]\VNyZ L VWUDW X RGSRZLDGDMąFą SXQNWRZL UHIHUHQF\MQHPX F 6WąG PDP\ ĪH
X E F -DNSDPLĊWDP\NROHMQ\PHWDSHPMHVW]ZDĪHQLHX]\VNLZDQ\FKZ\QL
NyZ ]DSRPRFą IXQNFML w WDNĪHSU]HZDĪDQH Vą UHDOL]DFMH HNVWUHPDOQH D QLH
GRZDĪDQH ]GDU]HQLD EDUG]LHM SUDZGRSRGREQH 6WDQGDUGRZR SU]\MPXMH VLĊ ĪH
SXQNWHP UHIHUHQF\MQ\P MHVW SRF]ąWNRZD FHQD SURGXNWX LQZHVW\F\MQR
XEH]SLHF]HQLRZHJRRNUHĞODQD MDNR SXQNW UHIHUHQF\MQ\ VWDWXVTXR 64 ,PSOL
NXMHWRĪH F $DGDOHMĪHX E±AJG]LHAR]QDF]DZDUWRĞüJRG]LZąGODt
3U]\MPLMP\ SRQDGWR ĪH P x EĊG]LHSUDZGRSRGRELHĔVWZHP GOD ]PLHQQHM X
0RĪHP\WHUD]]DSLVDüXĪ\WHF]QRĞüGOD&37
f
CPT X ³f
X xd w F x ³ X x d w F x

S
SU]\F]\P F s P X ds ³ f
d P X
,VWRWDSURSR]\FML5XȕDL6FKHOOLQJDSROHJDQDZSURZDG]HQLXGR&37ZLH
OXSXQNWyZUHIHUHQF\MQ\FKLPLHU]HQLDVXELHNW\ZQHMXĪ\WHF]QRĞFLGODZ\QLNyZ
PLĊG]\RNUHVRZ\FK QSURF]Q\FK 3RQRZQLHQLHFKAR]QDF]DSURGXNWLQZHVW\
F\MQRXEH]SLHF]HQLRZ\RRNUHVLH>7@SU]\F]\P T N t -HĞOLMHJRQD
E\ZF\ EĊGą UD] GR URNX LQIRUPRZDQL R MHJR UHQWRZQRĞFL PDP\ t ^ T `
2]QDF]P\GDOHMURF]QH]\VNLLVWUDW\MDNR X t At Ft JG]LHAtMHVWZDUWRĞFLąJR
G]LZąZPRPHQFLHt]DĞ F t WRRGSRZLDGDMąF\MHM]PLHQLDMąF\VLĊSXQNWUHIHUHQ
F\MQ\ D ZLĊF Ft At :\QLND ] WHJR ĪH X t At At -HVW WR URF]QD ]PLHQQD
ZDUWRĞFLSURGXNWXZVWRVXQNXGR64=DáRĪ\ZV]\SRQDGWRLĪ]PLDQ\XĪ\WHF]

QRĞFL&37RFHQLDQHEĊGąZ]JOĊGHPt RWU]\PXMHP\QDVWĊSXMąFąPRG\ILND
FMĊIRUPXá\+HQVDL5LHJHUD
f
CPT X t ³f
X xd w F x ³ X x d w F x

SU]\F]\P Ft x P X t d x D‫ݝ‬MHVWIXQNFMąZDUWRĞFLLQZHVWRUD6DPD]DĞXĪ\
WHF]QRĞü0&37ZF]DVLHt MHVWQDVWĊSXMąFąVXPą
T
MCPT A ¦ p CPT
t
t
X t
JG]LHSMHVWF]\QQLNLHPG\VNRQWXMąF\P]DZDUW\PZ]ELRU]H5
3U]\SRPQLMP\ĪH0&37RG]ZLHUFLHGODVXELHNW\ZQąXĪ\WHF]QRĞüPLĊG]\R
NUHVRZ\FK ]PLDQ ZDUWRĞFL SURGXNWX LQZHVW\F\MQRXEH]SLHF]HQLRZHJR F]\OL
X t At At -HJRQDE\ZF\ZVZRLFKUDFKXQNDFKRSáDFDOQRĞFLXZ]JOĊGQLDMąUyZ
QLHĪMHGQDNZDUWRĞüNRĔFRZąWM X AT A 6WąGOLF]\VLĊGODQLFKVXPDZDUWRĞFL
CPT com A sMCPT a s CPT X
SU]\F]\P s >@ MHVWF]\QQLNLHPNRQWUROXMąF\PZSá\Z]PLDQPLĊG]\RNUHVR
Z\FKZDUWRĞFLQDFDáNRZLWąVXELHNW\ZQąXĪ\WHF]QRĞü
:F]ĊĞFLHPSLU\F]QHMVZRMHJRDUW\NXáX5XȕL6FKHOOLQJGRNRQDOLV\PXODFML
0RQWH &DUOR WU]HFK SURGXNWyZ ILQDQVRZRXEH]SLHF]HQLRZ\FK ] ZEXGRZDQ\PL
]áRĪRQ\PL PHFKDQL]PDPL JZDUDQWRZDQLD ]\VNyZ L SRUyZQDá MH ] SURGXNWHP
QLHXEH]SLHF]RQ\P3U]HGPLRWHPSRUyZQDQLDE\á\Z\QLNLX]\VNDQHGODVWDQGDU
GRZHMXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM (87 &37RUD]03&73RGVXPXMP\MH]DWHP
NUyWNR3RSLHUZV]HU]HF]\ZLĞFLHDQLVDPD(87DQL&37QLHVąZVWDQLHZ\MD
ĞQLüSRS\WXQDSURGXNW\]EDUG]LHM]áRĪRQ\PLPHFKDQL]PDPLJZDUDQF\MQ\PL3R
GUXJLH0&37ZGXĪ\P]DNUHVLHáDJRG]LSRZ\ĪV]\PDQNDPHQW(87L&37'OD
SURGXNWXEH]JZDUDQFMLX]\VNDQRLĪ0&37]DFKĊFDGRZLĊNV]HJRXG]LDáXLQZH
VW\FML Z DNW\ZD ZROQH RG U\]\ND 3R WU]HFLH ]DVWRVRZDQLH PRGHOX áąF]ąFHJR
&37L0&37RZRFRZDáRZLĊNV]\PSRS\WHPQDSURGXNW\]EDUG]LHM]áRĪRQ\PL
JZDUDQFMDPL 3R F]ZDUWH 0&37 MHGQDN QLH GR NRĔFD MHVW Z VWDQLH REMDĞQLDü
IOXNWXDFMHFHQLZDUWRĞFLLQVWUXPHQWyZLQZHVW\F\MQRXEH]SLHF]HQLRZ\FK
1&%DUEHULVDIUDSRZDáRS\WDQLH MDNWRVLĊG]LHMHĪHWHRULDSHUVSHNW\Z\
FKRFLDĪZVXPLHOHSLHMWáXPDF]\ZLHOH]DFKRZDĔLGHF\]MHOXG]LZZDUXQNDFKU\
]\NDLQLHSHZQRĞFLQLĪKLSRWH]DXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMZFLąĪQLHPRĪHVLĊSR
FKZDOLüGXĪąOLF]Eą]DVWRVRZDĔZHNRQRPLLLILQDQVDFK %DUEHULV :LHOXZ
W\PPRPHQFLHRGSRZLDGDĪHFK\EDZ\QLNDWR]LOXVWURZDQLDMHM]DáRĪHĔSU]\NáD
GDPL]EDGDĔHNVSHU\PHQWDOQ\FK%DUEHULVQDWRPLDVWXZDĪDĪHQLHMHVWRQDMHV]F]H
NRQVWUXNFMąGRVWDWHF]QLHGRMU]Dáą0DMąRW\PĞZLDGF]\üQDVWĊSXMąFHIDNW\
1LHMHVWGRNRĔFDMDVQHMDNOXG]LHPDMąRVLąJDüXĪ\WHF]QRĞü]]\VNyZLVWUDW
D.DKHPDQL7YHUVN\QLHGDMą]E\WZLHOHMHGQR]QDF]Q\FKUHNRPHQGDFMLFRGR
]DVDGZ\ERUXSXQNWXUHIHUHQF\MQHJRZUR]PDLW\FKNRQWHNVWDFKGHF\]\MQ\FK

3UDZGRSRGREQLH ZLĊNV]ą XĪ\WHF]QRĞü OXG]LH Z RVWDWHF]QRĞFL X]\VNXMą ] NRQ
VXPSFMLDSUREOHPWHQWHRULDSHUVSHNW\Z\VáDERGRVWU]HJDSU]\QDMPQLHMexplicite
: U]HF]\ZLVWRĞFL GHF\GHQFL RSHUXMą ]QDF]QLH ZLĊNV]\PL NZRWDPL D ZLĊF
ZLĊFHM WHĪ U\]\NXMą QLĪ WR SU]\MPRZDQH MHVW Z ZLĊNV]RĞFL HNVSHU\PHQWyZ
ODERUDWRU\MQ\FK
=LVWRW\WHRULLSHUVSHNW\Z\MDNRQDU]ĊG]LDREMDĞQLDMąFHJR]DFKRZDQLDVLĊ
OXG]LZZDUXQNDFKU\]\NDQDZVNURĞRF]\ZLVW\Z\GDMHVLĊZQLRVHNĪHWRILQDQ
VH L XEH]SLHF]HQLD Vą W\PL VXEG\VF\SOLQDPL HNRQRPLL Z NWyU\FK ]QDOD]áD RQD
GRW\FKF]DV QDMV]HUV]H ]DVWRVRZDQLH 7DN IDNW\F]QLH MHVW FR ZSURVW Z\QLND ]
UROLRGJU\ZDQHMZW\FKGZyFKVXEG\VF\SOLQDFKSU]H]NDWHJRULĊQDVWDZLHQLDGR
U\]\ND:VDP\FK]DĞILQDQVDFKWHRULDWDVáXĪ\MDNRVFKHPDWDQDOL]\WU]HFKSR
QLĪV]\FKSUREOHPyZ
]UyĪQLFRZDQLDUHQWRZQRĞFL]ZURWyZ]UyĪQ\FKDNW\ZyZILQDQVRZ\FK
DJUHJDWRZHJRXMPRZDQHJRU\QNXDNFMLDZW\PREMDĞQLHQLD]MDZLVNDSR
MDZLHQLDVLĊSUHPLLGODNDSLWDáXZáDVQHJR
]UR]XPLHQLDKDQGOXDNW\ZDPLILQDQVRZ\PLZF]DVLH
:XEH]SLHF]HQLDFKWHRULDSHUVSHNW\Z\GRWHMSRU\NRQFHQWURZDáDVLĊQD
LFK VHJPHQFLH RNUHĞODQ\P MDNR ÄNRQVXPHQFNLH´ a consumer insurance
2EHMPXMH RQ SURGXNW\ FKURQLąFH PDMąWHN SU]HG QDVWĊSVWZDPL QLHV]F]ĊĞOLZ\FK
Z\SDGNyZ L ĞPLHUFL Ī\FLRZH RUD] UHQW\ URF]QH D WDNĪH XEH]SLHF]HQLD ]GUR
ZRWQH :LĊNV]RĞü EDGDĔ SRĞZLĊFRQ\FK MHVW MHGQDN GZyP SLHUZV]\P W\SRP
3U]\WRF]P\WHUD]NLONDQDMFLHNDZV]\FKXVWDOHĔ
D - 6\GQRU U GRZLyGá LĪ ZLĊNV]RĞüOXG]L IDNW\F]QLH PD WHQGHQFMĊ GR
QLHSRWU]HEQHJRQDGXEH]SLHF]DQLDGUREQ\FKU\]\NNWyUHQDMF]ĊĞFLHMPLHV]F]ą
VLĊ Z OLPLWDFK XG]LDáyZ ZáDVQ\FK XEH]SLHF]RQ\FK 3UDSU]\F]\Qą WDNLFK GH
F\]MLMHVWQLHUR]VąGQLHZ\VRNDDZHUVMDGRU\]\NDLVWUDW:NRQVHNZHQFMLOX
G]LH NXSXMą SROLV\ ] QLVNLPL XG]LDáDPL ZáDVQ\PL SáDFąF Z\ĪV]H VNáDGNL =
UHJXá\G]LHMHVLĊWDNJG\MDNRSXQNWUHIHUHQF\MQ\SU]\MPąRQLRF]HNLZDQLDFR
GRSU]\V]áHJRUR]ZRMXZ\GDU]HĔDQLHLVWQLHMąF\PDMąWHNJRVSRGDUVWZDGR
PRZHJR=JRGQLH]W\P]]DSáDWąVNáDGNLQLHZLąĪHVLĊWDNGXĪDDZHUVMDGR
VWUDWMDN]NRQLHF]QRĞFLąILQDQVRZDQLDXG]LDáXZáDVQHJR
E /%DUVHJK\DQ0ROLQDUL)2¶'RQRJKXHL-&7HLWHOEDXP U ZMD
NLPĞVHQVLHNRQW\QXRZDOLEDGDQLH6\GQRUDDOHQDSU]\NáDG]LHXEH]SLHF]HĔ
PLHV]NDĔLGRPyZRUD]NRPXQLNDF\MQ\FKVWRVXMąFMDNRSXQNWUHIHUHQF\M
Q\ SU]\V]áH IXQNFMRQRZDQLH VWRVRZQ\FKSROLV&]ZyUND WD WDNĪH SRWZLHU
G]LáD GXĪH ]QDF]HQLH ZDJ SUDZGRSRGRELHĔVWZD D ZLĊF SU]HZDĪDQLH ]GD
U]HĔZSRVWDFL]JáDV]DQLDURV]F]HĔRUD]SU]\SDGNyZVNRQFHQWURZDQ\FKZ
RJRQDFKUR]NáDGyZV]NyG

F 6%HQDUW]L$3UHYLWHUR5+7KDOHU U RUD]:<+XHL--6
U WREDGDF]HNWyU\FKLQWHUHVRZDá\SU]\F]\Q\PDáHJR]DLQWHUHVRZDQLDOXG]L
Z\ELHUDQLHP GRĪ\ZRWQLFK UHQW URF]Q\FK ]DPLDVW Z\SáDW MHGQRUD]RZ\FK
]JURPDG]RQ\FK RV]F]ĊGQRĞFL JG\ SU]HFKRG]LOL RQL QD HPHU\WXUĊ 2ND]DáR
VLĊĪHG]LHMHVLĊWDNSU]HGHZV]\VWNLPJG\UHQW\WHWUDNWXMHVLĊMDNRURG]DM
]DNáDGX 2]QDF]D WR ĪH ZyZF]DV SRUyZQXMHP\ Z\GDWNL QD ]JURPDG]HQLH
RV]F]ĊGQRĞFL HPHU\WDOQ\FK ] SUDZGRSRGREQ\P RNUHVHP SRELHUDQLD ĞZLDG
F]HĔNLHUXMąFVLĊDZHUVMąGRVWUDW,QQ\PLVáRZ\QDMF]ĊĞFLHMEDUG]LHMERLP\
VLĊ VWUDW ]ZLą]DQ\FK ] U\FKáą ĞPLHUFLą QLĪ SRWHQFMDOQ\FK ]\VNyZ MHĞOL EĊ
G]LHP\GáXJRĪ\ü-DNZLGDüPDQLIHVWXMHVLĊWXZSHáQLVSHF\ILF]QHGODWHRULL
SHUVSHNW\Z\ZDĪHQLHSUDZGRSRGRELHĔVWZ
*áyZQą SU]\F]\Qą PDáHJR GRW\FKF]DV UR]SRZV]HFKQLHQLD VLĊ WHRULL SHU
VSHNW\Z\ GR REMDĞQLDQLD PHFKDQL]PyZ GHF\]ML L SRS\WX XEH]SLHF]HQLRZHJR
MHVW SUREOHP ZáDĞFLZHJR Z\ERUX SXQNWX UHIHUHQF\MQHJR =D]Z\F]DM MHVW QLP
PDMąWHNSRF]ąWNRZ\MHGQRVWNLRLOHQLHZ\VWąSLVWUDWD'HF\]MDR]DNXSLHSROLV\
GHWHUPLQRZDQD MHVW MHGQDN ZWHG\ FDáNRZLFLH SU]H] ]QDOH]LHQLH VLĊ ZáDĞQLH Z
VWUHILHVWUDWERZyZF]DVMHGQRVWND]JRGQLH]WHRULąSHUVSHNW\Z\RG]QDF]DVLĊ
SRV]XNLZDQLHP U\]\ND 3U]HZDĪDMąF PDáH SUDZGRSRGRELHĔVWZD Z\VWąSLHQLD
VWUDWV]NyGZNRQVHNZHQFMLPRĪH]GDU]\üVLĊDZHUVMDU\]\NDGODVWUDWQLHSUDZ
GRSRGREQ\FK3RQDGWRWDNDWHRULDSHUVSHNW\Z\QLHMHVWZVWDQLHVHQVRZQLHZ\
MDĞQLüSRS\WXQDXEH]SLHF]DQLHPDá\FKU\]\N
:6FKPLGW]DSURSRQRZDáE\ZWHRULLSHUVSHNW\Z\SRVáXJLZDüVLĊGZR
PDSXQNWDPLUHIHUHQF\MQ\PLSLHUZV]\PEĊG]LHPDMąWHNSRF]ąWNRZ\MHGQRVWNL
D ZLĊF SXQNW VWDWXV TXR GUXJLP ]DĞ MHM PDMąWHN NRĔFRZ\ WR MHVW PDMąWHN SR
PQLHMV]RQ\RSRQLHVLRQąV]NRGĊZZDUXQNDFK]DNXSXSHáQHMRFKURQ\XEH]SLH
F]HQLRZHM 6FKPLGW 1LHVWHW\QDZHWZDULDQW]GZRPDSXQNWDPLUHIHUHQ
F\MQ\PL QLH GDMH MHGQR]QDF]Q\FK UHNRPHQGDFML GOD SR]LRPX SRS\WX XEH]SLH
F]HQLRZHJRW]QZQLPWDNĪHMDNZZDULDQFLH]MHGQ\PSXQNWHPUR]ZLą]DQLHP
RSW\PDOQ\PMHVWSHáQHXEH]SLHF]HQLHDOERFDáNRZLWDUH]\JQDFMD]]DNXSXSROL
V\ .DĪGRUD]RZR GHF\]MD XEH]SLHF]HQLRZD ]DOHĪ\ WX RG SUDZGRSRGRELHĔVWZD
Z\VWąSLHQLDVWUDW\LPMHVWRQRZ\ĪV]HW\PFKĊWQLHMSU]HFLĊWQLHELRUąFOXG]LH
VLĊXEH]SLHF]DMą:W\PNRQWHNĞFLHPLPRZV]\VWNRZDULDQW]GZRPDSXQNWD
PLUHIHUHQF\MQ\PLMHVWEDUG]LHM]EOLĪRQ\GRU]HF]\ZLVWRĞFLJG\ĪSRND]XMHVHQ
VRZQRĞü]DNXSXXEH]SLHF]HQLDJG\ZZSUDZGRSRGRELHĔVWZDVąQLVNLH6DPD
]DĞWHRULDSHUVSHNW\Z\DGHNZDWQLHMQLĪKLSRWH]DXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMREMD
ĞQLD QLHFKĊü OXG]L GR XEH]SLHF]HQLD U]DGNLFK DOH GRWNOLZ\FK VWUDW QDZHW MHĞOL
SROLV\VąVXEV\GLRZDQHDZW\PVDP\PF]DVLHNXSRZDQLHSU]H]QLFKXEH]SLH
F]HĔFKURQLąF\FKSU]HGPDá\PLVWUDWDPLDOHF]ĊVW\PLZNWyU\FKDVHNXUDWRU]\
VWRVXMąZ\VRNLHQDU]XW\QDVNáDGNLQHWWR

6FKPLGWZF]ĊĞFLIRUPDOQHMVZRMHJRDUW\NXáX]DNáDGDĪHLVWQLHMąW\ONRGZD
VWDQ\SU]\F]\PW\ONRZMHGQ\PSRMDZLDVLĊVWUDWDL2]QDF]P\GDOHMPDMąWHN
SRF]ąWNRZ\SU]H]wFRLPSOLNXMHĪHPDMąWHNNRĔFRZ\PRĪHZ\QLHĞüwOXEL±
w-HGQRVWNDPRĪHQDE\üMHGQDNRFKURQĊXEH]SLHF]HQLRZąCWDNąĪH d C d L
SáDFąFVNáDGNĊSRSUDZQąDNWXDULDOQLHpCJG]LHpR]QDF]DSUDZGRSRGRELHĔVWZR
Z\VWąSLHQLDVWUDW\:NRQVHNZHQFMLJG\WDRVWDWQLDVLĊQLHSRMDZLPDMąWHNNRĔ
FRZ\Z\QLHVLHw±pC:V\WXDFMLSU]HFLZQHMEĊG]LHWRw±L p C
: ZDULDQFLH VWDWXVTXRWM DOER ZDUWRĞFL w DOER w ± L, MHĞOL]DNXSLVLĊ
XEH]SLHF]HQLDIXQNFMĊXĪ\WHF]QRĞFLMHGQRVWNLRNUHĞODVLĊZSRQLĪV]\VSRVyE
V pv > p @ C p v pC
6WąGPDP\QDVWĊSXMąF\ZDUXQHNSLHUZV]HJRU]ĊGXLLVWQLHQLDMHMPDNVLPXP
p p vc p C p pvc pC
7RSR]ZDODQDPZNRĔFXXVWDOLüRSW\PDOQ\SR]LRPRFKURQ\XEH]SLHF]HQLRZHM
vc p C vc pC
:SRQLĪV]HMWDEHOL]HVWDZLRQRWHUD]SRGVWDZRZHFKDUDNWHU\VW\NLZDULDQWXVWDWXVTXR

7DEHOD6NXWNLZ\ERUXVWDWXVTXRMDNRSXQNWXUHIHUHQF\MQHJR
:\VWąSLHQLH
6WDQ %UDNVWUDW\
VWUDW\
x SUDZGRSRGRELHĔVWZR S S
x PDMąWHNSRF]ąWNRZ\MDNRSXQNWUHIHUHQF\MQ\ Z Z/
x PDMąWHNNRĔFRZ\ ZS& Z/ S &
x ]\VNLVWUDW\ S& S &
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Schmidt U. (2016). Insurance demand under pro-
spected theory: a graphical analysis, „The Journal of Risk and Insurance”, vol. No. 1.
%DUG]R LQWHUHVXMąFD MHVW UyZQLHĪ DQDOL]D JUDILF]QD RSW\PDOQHJR SRS\WX

XEH]SLHF]HQLRZHJRZZDULDQFLHVWDWXVTXR3RVáXĪP\VLĊZW\PFHOXU\VXQNLHP%
:\MDĞQLMP\ĪHSU]H]xLxR]QDF]RQRQDQLPRGFK\OHQLDRGSXQNWXUHIHUHQF\MQH
JRZRE\GZXVWDQDFK2F]\ZLĞFLHMHĞOLx x MHGQRVWNDQLH]PLHQLDVZRMHJR
]DFKRZDQLDWMQLHNXSXMHXEH]SLHF]HQLDFR]DUD]HPMHVWUR]ZLą]DQLHPRSW\PDO
Q\P OHZD F]ĊĞü U\VXQNX : V\WXDFML SU]HFLZQHM RSWLPXP WR ]DNXS SROLV\ ]
SHáQ\PSRNU\FLHP SUDZDF]ĊĞüU\VXQNX 2]QDF]DMąFWHUD]SU]H]ĮDZHUVMĊGR
VWUDW D SU]H] Ȝ NUDĔFRZą ZUDĪOLZRĞü QD ]PLDQĊ ]\VNyZ VIRUPXáRZDü PRĪHP\
WZLHUG]HQLHGODĮLȜ!MHGQRVWNLNWyUHZ\EUDá\VWDWXVTXRMDNRSXQNW
UHIHUHQF\MQ\ EĊGą XEH]SLHF]Dá\ VLĊ Z SHáQL DOER ]UH]\JQXMą ] ]DNXSX SROLV\ :
SLHUZV]\PSU]\SDGNXVSHáQLRQ\EĊG]LHZDUXQHN p ! O D O D QDWRPLDVW
ZGUXJLP p O D O D

5\VXQHN2SW\PDOQ\SRS\WXEH]SLHF]HQLRZ\ZZDULDQFLHVWDWXVTXR

krzywa obojętności
dla V = 0
(1-p)L pełne pokrycie

pełne pokrycie • • (1-p)L
dla V > 0
• •
-pL brak polisy -pL brak polisy

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Schmidt U.(2016). Insurance demand under
prospected theory: a graphical analysis, „The Journal of Risk and Insurance”, vol. No. 1.
:DULDQWSHáQHMRFKURQ\MDNRSXQNWUHIHUHQF\MQ\SURZDG]LGRQDVWĊSXMąFHM
IXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFL
V pv p L C p v p L C
RUD]SRQLĪV]HJRZDUXQNXQDRSW\PDOQHSRNU\FLHRFKURQąXEH]SLHF]HQLRZą
vc p L C vc p L C
2SLV IRUPDOQ\ QDVWĊSVWZ Sá\QąF\FK ] WHJRĪ ZDULDQWX SU]HGVWDZLRQR QDWRPLDVW
ZWDEHOL
7DEHOD6NXWNLZ\ERUXSHáQHJRSRNU\FLDMDNRSXQNWXUHIHUHQF\MQHJR
6WDQ %UDNVWUDW\ :\VWąSLHQLHVWUDW\
x SUDZGRSRGRELHĔVWZR S S
x PDMąWHNSRF]ąWNRZ\MDNRSXQNWUHIHUHQF\MQ\ ZS/ ZS/
x PDMąWHNNRĔFRZ\ ZS& Z/ S &
x ]\VNLVWUDW\ S /& S /&
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Schmidt U, (2016). Insurance demand under
0RĪHP\WHUD]VIRUPXáRZDüWZLHUG]HQLHGUXJLH-HGQRVWNDNWyUD]DFKRZXMHVLĊ
]JRGQLH]IXQNFMąZDUWRĞFLWDNąĪHĮLȜ!SRZ\ERU]H PDMąWNXNRĔ
FRZHJR MDNR SXQNWXUHIHUHQF\MQHJREĊG]LH ]JáDV]Dü ]DSRWU]HERZDQLH QD SHáQą
RFKURQĊXEH]SLHF]HQLRZąMDNRUR]ZLą]DQLHRSW\PDOQHOXEFDáNRZLFLH]UH]\JQX
MH]]DNXSXSROLV\3LHUZV]DV\WXDFMDEĊG]LHPLDáDPLHMVFHJG\ p ! O D
'UXJLSU]\SDGHNREMDĞQLDQDWRPLDVWQLHUyZQRĞü p O D 'ODNRPSOHW
QRĞFLXMĊFLDSUREOHPXSU]HGVWDZP\MHV]F]HLQWHUSUHWDFMĊJUDILF]QąGUXJLHJRZD
ULDQWX U\VXQHN :LG]LP\ĪHJyUQDMHJRF]ĊĞüWRSU]\SDGHNSHáQHMRFKURQ\

MDNR UR]ZLą]DQLH RSW\PDOQH 'ROQD ] NROHL WR FDáNRZLWD UH]\JQDFMD ] ]DNXSX
SROLV\MDNRGHF\]MDRSW\PDOQD

5\VXQHN2SW\PDOQ\SRS\WXEH]SLHF]HQLRZ\ZZDULDQFLHSHáQHJRSRNU\FLD
dla V = 0
• pL
brak polisy
•
pełne pokrycie
-(1-p)L
brak polisy • pL
dla V > 0
• pełne pokrycie
-(1-p)L

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Schmidt U.(2016). Insurance demand under
:SRGVXPRZDQLXFDáRĞFLVZRLFKUR]ZDĪDĔ6FKPLGWPRFQRSRGNUHĞODĪH
XGDáRPXVLĊSRWZLHUG]LüZQLRVHNĪHWHRULDSHUVSHNW\Z\QLHĨOHRSLVXMHSU]HZD
ĪDMąFąQLHFKĊüOXG]LGRXEH]SLHF]DQLDU]DGNLFKVWUDWQDZHWZZDUXQNDFKVXEV\
GLRZDQLD VNáDGHN D ] GUXJLHM VWURQ\ ]DNXS\ SROLV FKURQLąF\FK SU]HG VWUDWDPL
XPLDUNRZDQ\PLNWyUH]D]Z\F]DMREFLąĪDQHVą]QDF]Q\PLQDU]XWDPLQDVNáDGNĊ
QHWWRSU]H]DVHNXUDWRUyZ2F]\ZLĞFLHJRWRZRĞü]DNXSXRFKURQ\URĞQLHZUD]]H
Z]URVWHPSUDZGRSRGRELHĔVWZDZ\VWąSLHQLDV]NyG
*G\E\ VLĊ NLHURZDü SURVW\PL UHNRPHQGDFMDPL WHRULL XĪ\WHF]QRĞFL RF]H
NLZDQHMFRGRRSW\PDOL]DFMLNRQWUDNWyZXEH]SLHF]HQLRZ\FKWRUROQLF\RG]QD
F]DMąF\VLĊZ\VRNąDZHUVMąGRU\]\NDSRZLQQLFKĊWQLHMQDE\ZDüRFKURQĊLZ\
ELHUDü Z\ĪV]H SR]LRP\ SRNU\FLD : U]HF]\ZLVWRĞFL E\ZD F]ĊVWR ]XSHáQLH LQD
F]HM 3RS\W XEH]SLHF]HQLRZ\ V]F]HJyOQLH SU]\ W\P MHVW QLVNL JG\ RIHURZDQH
UROQLNRPSURGXNW\QLHVąVXEV\GLRZDQH3UREOHPQDW\PVLĊMHGQDNQLHNRĔF]\
JG\ĪV]F]RGUHVXEV\GLRZDQLHSRZRGXMHLĪZDUWRĞüRF]HNLZDQDRGV]NRGRZDQLD
SU]HNUDF]D ZDUWRĞü VNáDGHN FR NáyFL VLĊ ] GRVNRQDáRĞFLą DNWXDULDOQą XEH]SLH

F]HQLDMDNRQDU]ĊG]LD]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPL]DVDGąĪHQLHPRĪHE\üRQRĨUy
GáHPZ]ERJDFHQLDVLĊXEH]SLHF]RQHJR,QQ\PLVáRZ\F]ĊĞüUROQLNyZZyZF]DV
QLH ZLąĪH EH]SRĞUHGQLR ]PLDQ VNáDGHN L RGV]NRGRZDĔ ] QRUPDOQ\PL IOXNWXD
FMDPL SORQyZ 'UXJLP Z\WáXPDF]HQLHP RJUDQLF]RQHJR SRS\WX XEH]SLHF]HQLR
ZHJR UROQLNyZ PRĪH E\ü WR ĪH QLHNWyU]\ ] QLFK QDE\FLH SROLV\ WUDNWXMą MDNR
VDPRG]LHOQąLQZHVW\FMĊDQLHVNáDGQLNSRUWIHODLQVWUXPHQWyZ]DU]ąG]DQLDU\]\
NLHP'RZHU\ILNDFMLWHJRSU]\SXV]F]HQLDEDUG]RGREU]HQDGDMHVLĊWHRULDSHU
VSHNW\Z\'.DKQHPDQDL$7YHUVN\¶HJRDV]F]HJyOQLHGUXJDMHMJHQHUDFMDWM
&37 the cumulative prospect theory 3U]HĞOHGĨP\SURFHGXUĊLQLXDQVHMHM]D
VWRVRZDQLDNRU]\VWDMąF]RSUDFRZDQLD7'DOKDXVD%-%DUQHWWDL5)LQJHUD
GDOHM'%) 'DOKDXVLLQ 2GUD]XGRGDMP\ĪHWDWUyMNDEDGDF]\]DVWR
VRZDáDDĪSLĊüUyĪQ\FKVSHF\ILNDFML&37ED]XMąFQDZF]HĞQLHMV]\FKSUDFDFK]
REV]DUXXEH]SLHF]HĔUROQ\FK
&DáRĞü DQDOL]\ '%) VNáDGD VLĊ ] GZyFK NURNyZ 1DMSLHUZ RV]DFRZDQR
XĪ\WHF]QRĞü RF]HNLZDQą WUDG\F\MQHJR LQGHNVX XEH]SLHF]HQLRZHJR 7:, the
traditional wheather insurance 1DVWĊSQLHGRNRQDQRZQLPGZyFKSRQLĪV]\FK
PRG\ILNDFML
=DSURSRQRZDQRFHORZRĞüXEH]SLHF]HQLDPDá\FKVWUDWDZLĊF]UH]\JQRZDQR
]IUDQV]\]\LQWHJUDOQHM
:SURZDG]RQR]DVDGĊLĪ]DZLHUDVLĊNRQWUDNWZLHOROHWQLZLVWRFLHWU]\OHWQLL
VNáDGNĊ SáDFLVLĊ Z QLPW\ONRZODWDFKEH]V]NRGRZ\FKD MHĞOLWDNRZ\FKZ
RJyOHQLHE\áRWRQDMHJRNRĔFX
=PLDQ\WHSR]ZROLá\SU]HMĞüGRID]\GUXJLHMW]QZ\]QDF]HQLDZDUWRĞFLIXQNFML
ORWHULLSURVSHNWX Z EHKDZLRUDOQ\P XEH]SLHF]HQLX LQGHNVRZ\P %:, the be-
havioral weather insurance 8EH]SLHF]HQLHWRE\áR]JRGQH]&37
:HU\ILNDFML HPSLU\F]QHM SU]\MĊW\FK ]DáRĪHĔ GRNRQDQR QD SRGVWDZLH GD
Q\FK]GXĪ\FK PLQLPXPKD SU]HGVLĊELRUVWZUROQ\FK]WHUHQXE15'
Z\VSHFMDOL]RZDQ\FKZXSUDZLHSV]HQLF\R]LPHMDOHVLOQLHQDUDĪRQ\FKQDVXV]Ċ
6WąGVNRQVWUXRZDQRLQGHNVSRJRGRZ\RSDUW\RVXPĊRSDGyZRGID]\VWU]HODQLD
ZĨGĨEáRWHMNXOWXU\DĪGRGRMU]DáRĞFLPOHF]QHM=HEUDQHGDQHSRVáXĪ\á\GRZ\
NRQDQLD REOLF]HĔ UHJUHVML NZDQW\ORZHM L SU]HWHVWRZDQLD DĪ RĞPLX KLSRWH] ED
GDZF]\FK ]D SRPRFą WHVWX NROHMQRĞFL SDU :LOFR[RQD 3RQLĪHM SRGVXPXMH VLĊ
JáyZQHXVWDOHQLD'%)
:NURNXSLHUZV]\PX]\VNDQRĪH%:,U]HF]\ZLĞFLHUHGXNXMHU\]\NRSRJR
GRZHGODNDĪGHMPRG\ILNDFML7:,]DVWRVRZDQHMRVREQRDLFKáąF]QDNRPEL
QDFMD]ZLĊNV]DáDXĪ\WHF]QRĞüRF]HNLZDQą=UHJUHVMLNZDQW\ORZHMQDWRPLDVW
Z\QLNDáR ĪH Z PLDUĊ LVWRWQH VWDW\VW\F]QLH ]DOHĪQRĞFL Z\VWĊSRZDá\ Z GRO
Q\FKNZDQW\ODFKGOD7:,0RĪQD]WHJRZQLRVNRZDüĪHXEH]SLHF]HQLDLQ
GHNVRZHVąQLHDWUDNF\MQHGODUROQLNyZ]DZHUVMąGRU\]\NDMHĞOLGRGDWNRZR

SRJDUV]DMąLFK]áąNRQG\FMĊILQDQVRZąDZLĊFPyZLąFZSURVWJG\FHFKXMą
VLĊ]QDF]Q\PU\]\NLHPED]RZ\P 7RRVWDWQLH'%)UR]XPLHMąMDNRUyĪQLFĊ
PLĊG]\Z\SáDWDPLRGV]NRGRZDĔDVWUDWDPLILQDQVRZ\PLJRVSRGDUVWZ7\P
VDP\PPDP\NROHMQHSRWZLHUG]HQLHLĪEH]Z\UDĨQHJRRJUDQLF]HQLDU\]\ND
ED]RZHJRUHV]WRZHJREDUG]RWUXGQREĊG]LH]DFKĊFLüUROQLNyZGRQDE\ZDQLD
XEH]SLHF]HĔLQGHNVRZ\FK
$QDOL]D NURNX GUXJLHJR SRND]DáD ĪH áąF]QLH GOD RE\GZX PRG\ILNDFML %:,
QLHSRSUDZLDáR ZDUWRĞFLSURVSHNWX Z SRUyZQDQLX GR 7:, R LOH UROQLF\ LQ
GHNVUR]SDWU\ZDOLMDNRVDPRG]LHOQąLQZHVW\FMĊ6\WXDFMDMHGQDNVLĊ]PLHQLáD
JG\XFK\ORQRPRG\ILNDFMĊSLHUZV]ą:WHG\WR%:,SU]\QLRVáRZ]URVWZDU
WRĞFL SURVSHNWX DĪ GOD F]WHUHFK VSHF\ILNDFML &37 2]QDF]D WR ĪH Z\ĪV]D
DZHUVMDGRU\]\NDSU]HNáDGDVLĊQDZLĊNV]HSUHIHUHQFMHGODNRQWUDNWyZ%:,
']LHMHVLĊWDNJG\ĪZyZF]DVSáDWQRĞüVNáDGNLZWU]\OHFLXVWDMHVLĊNDWHJRULą
VWRFKDVW\F]Qą5yZQRF]HĞQLH]JRGQLH]PRG\ILNDFMąGUXJąURĞQLH]DJURĪH
QLH ĪH QLHNWyU]\ UROQLF\ PRJą QLH Z\ZLą]\ZDü VLĊ ] RERZLą]NX ]DSáDW\
VNáDGNL-DVQR]WHJRZ\QLNDĪHWDNLHUR]ZLą]DQLHPRĪHRGQLHĞüVXNFHVMH
G\QLHZVROLGQ\PRWRF]HQLXSUDZQRLQVW\WXFMRQDOQ\PUROQLFWZD
-DN]DXZDĪ\OLĞP\MXĪZSXQNFLHGUXJLPPRG\ILNDFMDSLHUZV]DQLH]ZLĊNV]D
ZDUWRĞFLSURVSHNWXERSRGQRVLáąF]QąNZRWĊSáDFRQ\FKVNáDGHNDWHZ&37
WUDNWRZDQHVąMDNRVWUDWD,GąFGDOHMW\PWURSHPSUDZG]LZ\MHVWZQLRVHNĪH
UROQLF\]RULHQWRZDQLQDPDNV\PDOL]DFMĊSURVSHNWXDOHRG]QDF]DMąF\VLĊUH
ODW\ZQLHQLVNąDZHUVMąGRU\]\NDLSU]HFLĊWQąDZHUVMąGRVWUDWEĊGąEDUG]LHM
]DLQWHUHVRZDQLNRQWUDNWDPL]Z\ĪV]ąIUDQV]\]ąLQWHJUDOQą:NRQVHNZHQFML
VNáDGNDZNRQWUDNFLHWU]\OHWQLPVDPD]VLHELHSRGZ\ĪV]DZDUWRĞüSURVSHNWX
DOHLWDNQLHMHVWZVWDQLHSU]HZDĪ\üQHJDW\ZQ\FKVNXWNyZMHMSRVWU]HJDQLD
MDNRVWUDW\8VWDOHQLHWRGREU]H NRPSRQXMHVLĊ]UH]XOWDWHPSRWZLHUG]RQ\P
SU]H]LQQ\FKEDGDF]\ĪHUROQLF\UDF]HMQLHFKĊWQLHSáDFą]DZ]URVWVNáDGHN]
ELHĪąF\FKZ\GDWNyZQDZHWJG\VąRQH SRSUDZQH DNWXDULDOQLHLGREU]HRG
]ZLHUFLHGODMąFKDUDNWHU\VW\NLU\]\NDZLFKJRVSRGDUVWZDFK7RPRĪHWHĪZ\
MDĞQLDüPDáH]DLQWHUHVRZDQLHUROQLNyZXEH]SLHF]HQLDPLQLHZLHONLFKLXPLDU
NRZDQ\FKV]NyGJG\&37VWRVRZQHNRQWUDNW\WUDNWXMHMDNRVDPRG]LHOQHLQ
ZHVW\FMH 3RZLQQLĞP\ VLĊ MHGQDN Z\VWU]HJDü ]E\W U\JRU\VW\F]Q\FK UHNR
PHQGDFMLSUDNW\F]Q\FKJG\ĪSRS\WXEH]SLHF]HQLRZ\UROQLNyZMHVWZLHORUD
NR]GHWHUPLQRZDQ\-HĞOLRJUDQLF]\P\VLĊWHUD]W\ONRGR&37WRPRĪQDWX
Z\PLHQLü ]GHIRUPRZDQH VXELHNW\ZQH SU]HNRQDQLD QLH]JDG]DQLH VLĊ XĪ\
WHF]QRĞFLJOREDOQHMLORNDOQHMSRZDĪQHRJUDQLF]HQLDSá\QQRĞFLRZHHPRFMH
]PLHQQH SUHIHUHQFMH Z]JOĊGHP U\]\ND F]\ ZUHV]FLH ZFLąĪ SHZQą DUELWUDO
QRĞü Z SURFHGXUDFK Z\ERUX SXQNWyZ UHIHUHQF\MQ\FK -HGQR QDWRPLDVW QLH
EXG]L ZąWSOLZRĞFL NRQWUDNW\ XEH]SLHF]HQLRZH Z UROQLFWZLH SRZLQQ\ PLHü

EDUG]R ]LQG\ZLGXDOL]RZDQ\ FKDUDNWHU MDN QDMOHSLHM GRVWRVRZDQ\ GR NRQ
NUHWQ\FKZDUXQNyZZNWyU\FKIXQNFMRQXMH JRVSRGDUVWZR:WHG\URVQąWHĪ
V]DQVHĪHV\VWHPWDNUR]ZLMDMąF\VLĊEĊG]LHPQLHMREFLąĪDáEXGĪHWSDĔVWZD
DZSU]\SDGNXXEH]SLHF]HĔLQGHNVRZ\FKMHVWZUĊF]GRZ\REUDĪHQLDV\WXD
FMDLĪZID]LHGRMU]DáHMZRJyOHPRĪHQLHEĊG]LHZ\PDJDáVXEV\GLRZDQLD

3RS\W XEH]SLHF]HQLRZ\ UROQLNyZ RNUHĞODQ\ MHVW SU]H] ZLHOH F]\QQLNyZ
: SLHUZV]\P U]ĊG]LH Z\PLHQLD VLĊ ZĞUyG QLFK FHQĊ RIHURZDQ\FK SURGXNWyZ
FKRFLDĪZFLąĪLVWQLHMąNRQWURZHUVMHFRGRZ\VWĊSXMąF\FKWXHODVW\F]QRĞFLJG\Ī
GXĪH ]QDF]HQLH NDĪGRUD]RZR RGJU\ZD VSRVyE XMĊFLD GHF\]ML ]DNXSRZHM WM Z
VSRVyEL]RORZDQ\F]\QSZUDPDFKNRQZHQFMLSRUWIHORZHM=D]Z\F]DMFKĊWQLHM
XEH]SLHF]DMąVLĊ JRVSRGDUVWZD ZLĊNV]HER áDWZLHM UDG]ąVRELH ] F]\QQRĞFLDPL
DGPLQLVWUDF\MQ\PL ]ZLą]DQ\PL ] ]DZDUFLHP VWRVRZQ\FK NRQWUDNWyZ 7HRUH
W\F]QLHU]HF]ELRUąFJRVSRGDUVWZDDZLĊNV]ąHNVSR]\FMąQDU\]\NRSRZLQQ\VLĊ
F]ĊĞFLHMXEH]SLHF]Dü:SUDNW\FHE\ZD]W\PUyĪQLHMHĞOLXZ]JOĊGQLVLĊFKR
FLDĪSRWHQFMDáUHGXNFMLU\]\ND]DZDUW\ZG\ZHUV\ILNDFMLOXEPRĪOLZRĞFLSRGMĊ
FLD]DMĊü]DURENRZ\FKSR]DJRVSRGDUVWZHP:OLWHUDWXU]HPRFQRSRGNUHĞODVLĊ
WHĪ HIHNW ORMDOQRĞFL D ZLĊF NRQW\QXRZDQLH XEH]SLHF]HQLD EH] GRNáDGQLHMV]HM
DQDOL]\ NRV]WyZ L NRU]\ĞFL ] W\P ]ZLą]DQ\FK RUD] KLVWRULL GRW\FKF]DV RWU]\
P\ZDQ\FKRGV]NRGRZDĔ 8]HD3RRQ6SDUOLQJL:HHUVLQN
:\QLNL RV]DFRZDĔ SRS\WX XEH]SLHF]HQLRZHJR PRJą UDG\NDOQLH VLĊ UyĪ
QLüMHĞOLRGSRZLHGQLHPRGHOHED]XMąQDWHRULLXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM (87
DOERQDWHRULLSHUVSHNW\Z\ 37 -DNZLHP\WHRULDSLHUZV]DUHNRPHQGXMHSHáQH
]DEH]SLHF]HQLH VLĊ SU]HG QLHNRU]\VWQ\P UR]ZRMHP V\WXDFML MHĞOL ]DRIHUXMH VLĊ
NRQWUDNW XF]FLZ\ fair DNWXDULDOQLH = NROHL 37 SRND]XMH ĪH OXG]LH F]ĊVWR Z
RJyOHQLHXEH]SLHF]DMąSRZDĪQ\FKU\]\NL]GDU]HĔRPDá\FKSUDZGRSRGRELHĔ
VWZDFKZ\VWąSLHQLDD]GUXJLHMVWURQ\FKĊWQLHV]XNDMąRFKURQ\SU]HGGUREQ\PL
V]NRGDPL 7áXPDF]\ VLĊ WR W\P ĪH OXG]LH NLHUXMą VLĊ F]ĊVWR FKĊFLą XQLNQLĊFLD
RUD]RSW\PDOL]DFMąVWUDWLPDNV\PDOL]DFMą]\VNyZ:W\PSU]HMDZLDVLĊIXQGD
PHQWDOQDGOD37NDWHJRULDWMDZHUVMDGRVWUDW-HMLVWRWąMHVWSU]HZDĪDQLHVWUDWZ
SRUyZQDQLXGR]\VNyZDZĞODG]DW\PQDV]DVNáRQQRĞüGRSRGMĊFLDGRGDWNR
ZHJR U\]\ND E\OHE\ XQLNQąü RGF]XZDQLD VWUDW\ $ZHUVMD WD UHGXNXMH SRS\W
XEH]SLHF]HQLRZ\JG\ĪOXG]LHPRJąZLG]LHüSROLV\MDNRUDF]HMU\]\NRZQHLQ
ZHVW\FMH NWyUH PRJą ]DRZRFRZDü VWUDWDPL QLĪ LQVWUXPHQW RFKURQ\ SU]HG ]D
JURĪHQLDPL
.RU]\VWDMąF]]DáRĪHĔ(87RUD]37GUXJLHMJHQHUDFML-<&DR$:HHU
VLQNRUD]()HUQHU RGWąG&:(SRVWDQRZLOLZ\MDĞQLüSU]\F]\Q\PDOH
MąFHJR]DLQWHUHVRZDQLDIDUPHUyZNDQDG\MVNLPRIHURZDQ\PLPXEH]SLHF]HQLRP
GRFKRGyZZSRVWDFLSURJUDPX$JUL6WDELOLW\-HV]F]HZUXF]HVWQLF]\áRZ

QLP XSUDZQLRQ\FK SURGXFHQWyZ DOH GHNDGĊ SyĨQLHM MXĪ W\ONR SRáRZD
3U]\EOLĪP\]DWHPQDMSLHUZSRGHMĞFLHIRUPDOQH]DVWRVRZDQHSU]H]&:(]DF]\
QDMąFRGWHRULLXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM
8G]LDáUROQLNDZU\QNXSURJUDPLHXEH]SLHF]HQLRZ\P]DNáDGDĪHGąĪ\RQ
GR PDNV\PDOL]DFML XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM ]\VNyZ S t NWyUH Vą ]PLHQQą OR
VRZą]DOHĪQąRGQLH]QDQ\FKVWDQyZQDWXU\ T RSLVDQ\FK]DSRPRFąIXQNFMLJĊ
VWRĞFL g θ 6WąG XĪ\WHF]QRĞü RF]HNLZDQD Z\FRIDQLD VLĊ OXE QLHXF]HVWQLF]HQLD
(8ZU\QNXSURJUDPLH]DSLVDüPRĪQDZQDVWĊSXMąF\VSRVyE

TPD[
EUW S t ³T PLQ
U ¬ªS t T ¼ºg T dT

QDWRPLDVWSR]RVWDQLDZHMĞFLDEUpGDQDMHVWZ]RUHPNROHMQ\P

T TPD[
EU p S t ³T PLQ
U ª¬S t T P T F º¼g T dT ³
T
v ª¬S t T F º¼ g T dT

JG]LH P θ ± RWU]\PDQH RGV]NRGRZDQLH OXE SRGREQD SáDWQRĞü F ± VNáDGND
XEH]SLHF]HQLRZDLRSáDWDDGPLQLVWUDF\MQDθ*±VWDQQDWXU\XVWDORQ\SU]H]XEH]
SLHF]\FLHODOXELQVW\WXFMĊSXEOLF]QąMDNZSU]\SDGNX$JUL6WDELOLW\GODGDQHJR
URNX DNW\ZXMąF\ RWU]\PDQLHRGV]NRGRZDQLD-HĞOLWHUD] EU P EUW ! WR MHVW
VHQVNRQW\QXRZDüXEH]SLHF]HQLHOXEXF]HVWQLF]\üZSURJUDPLHU]ąGRZ\P*G\
UyĪQLFDWDMHVWPQLHMV]DRG]HUDUROQLNSRZLQLHQUDF]HM]UH]\JQRZDü]SURORQJD
W\NRQWUDNWXOXEQLH]DSLV\ZDüVLĊGRSURJUDPX
:37EDUG]LHMQLĪDEVROXWQDZLHONRĞüZ\QLNXLQWHUHVXMHQDVMHJR]PLDQD
Z]JOĊGHP MDNLHJRĞ SXQNWXXNáDGX UHIHUHQF\MQHJR OXE SRF]ąWNRZHJR PDMąWNX
JG\Ī OXG]LH ]D]Z\F]DM Vą ZUDĪOLZVL QD VWUDW\ PDMąWNRZH QLĪ QD ]\VNL DOER QD
NRĔFRZ\VWDQSRVLDGDQLD:ĞODG]DDZHUVMąGRVWUDWZ37SU]\MPXMHVLĊSRQDG
WR ĪH VWUDW\ RGF]XZD VLĊ EDUG]LHM QLĪ UyZQH FR GR ZLHONRĞFL ]\VNL ,QDF]HM WR
Z\UDĪDMąFPRĪQDSRZLHG]LHüĪHOXG]LHUHDJXMąVLOQLHMQDPQLHMV]H]\VNLLVWUDW\
QLĪQDZLĊNV]H&:)VZHXMĊFLHIRUPDOQH37Z\SURZDG]DMąQDGURG]HPRG\IL
NDFML]SURSR]\FML6'HOOD9LJQ\]URNX3U]\MPLMP\]DWHPĪHMHGQRVWND
ORWHULĊ xpyp Z\FHQLDMDNR w p v x r w p v y r JG]LHy R]QDF]D
IXQNFMĊ ZDUWRĞFL ]GHILQLRZDQą QD UyĪQLF\ PLĊG]\ SXQNWHP UHIHUHQF\MQ\P r D
w p F]\OLIXQNFMĊZDĪHQLDSUDZGRSRGRELHĔVWZSU]HZDĪDMąFąPDáHLFKZDUWR
ĞFLDQLHGRZDĪDMąFąGXĪH=DSLV]P\WHUD]SUREOHPPDNV\PDOL]DFMLMHGQRVWNL

n
¦ pv
i
i xi r

JG]LHIXQNFMDZDUWRĞFLPDSRQLĪV]ąSRVWDü

° x r jeśli x t r

v xi r ®
°̄O x r jeśli x r

SU]\F]\PȜMHVWDZHUVMąGRVWUDWZLĊNV]ąRGMHGQRĞFL
3U]HFKRG]ąF WHUD] GR VSUHF\]RZDQLD ZDUXQNyZ UH]\JQDFML IDUPHUD Z
$JUL6WDELOLW\&:)SRGDMąQDZVWĊSLHSXQNWUHIHUHQF\MQ\NWyU\PMHVWGRFKyG]
URNX XELHJáHJR f S t S t )DUPHU Z\FRIXMąF\ VLĊ PDNV\PDOL]XMH ZREHF WHJR
ZDUWRĞüRF]HNLZDQąIXQNFMLZDUWRĞFL

TPD[
EVW S t S t ³T PLQ
u ª¬S t T f S t T S t º¼g T dT

JG]LH
°a S t S t jeśli S t t S t

f S t T S t ®
°b S t S t jeśli S t S t
¯

SU]\F]\PbMHVWDZHUVMąGRVWUDWWDNąĪH b ! a ! FRPDRGGDüIDNWSU]\ZLą
]\ZDQLDZLĊNV]HMZDJLGRVWUDWQLĪ]\VNyZ
: SU]\SDGNX NRQW\QXDFML XF]HVWQLFWZD Z $JUL6WDELOLW\ PDP\ ]QDF]QLH
EDUG]LHMUR]EXGRZDQ\SUREOHPPDNV\PDOL]DF\MQ\SURGXFHQWDUROQHJR

T
EVp S t S t ³T v ª¬S t T f S t T S t P T F º¼g T dT
TPD[
PLQ

³ v ª¬S t T f S t T S t bF º¼g T dT
T

-HĞOL EVp EW ! SRZLQQR VLĊ UR]ZDĪ\ü GDOV]H XF]HVWQLFWZR Z SURJUDPLH :
V\WXDFMLSU]HFLZQHMRSFMąQDMEDUG]LHMUDFMRQDOQąEĊG]LHZ\FRIDQLHVLĊ]QLHJR
&]ĊĞüHPSLU\F]QDDQDOL]\&:)ED]RZDáDQDREVHUZDFMDFK]
IDUPDFK]VHNWRUDZRáRZLQ\SRFKRG]ąF\FK]ODWNWyUHPLDá\SRND
]DüMDNą]GZyFKVWUDWHJLLVWRVRZDOLUROQLF\XF]HVWQLF]ąF\Z$JUL6WDELOLW\
,QZHVW\F\MQąDZLĊF]RULHQWRZDQąQDSR]\VNDQLHVXEV\GLyZU]ąGRZ\FK
:VSLHUDMąFą]DU]ąG]DQLHU\]\NLHPWMGąĪąFąGR]UHGXNRZDQLDU\]\NDEL]QH
VRZHJR

&:) ]DVWRVRZDOL GZLH ZHUVMH PRGHOX ZDUXQNRZHJR SUDZGRSRGRELHĔ
VWZD Z\FRIDQLD VLĊ UROQLND ] $JUL6WDELOLW\ : SLHUZV]\P MDNR ]PLHQQH REMD
ĞQLDMąFH]QDOD]á\VLĊPDUĪD]URNXWZ]URVWLVSDGHNPDUĪ\ZWRGV]NRGR
ZDQLHSáDWQRĞüZWEUDNSáDWQRĞFLZWRUD]]PLHQQHNRQWUROQH NRQFHQWUDFMD
VHNWRUD LQGHNV G\ZHUV\ILNDFML W\S IDUP\ SRPRF DG KRF NLHURZDQD W\ONR GR
VHNWRUD ZRáRZLQ\ L FDáHJR UROQLFWZD :HUVMD WD VáXĪ\áD GR WHVWRZDQLD WHRULL
XĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM RUD] GZyFK ZDULDQWyZ 37 :HUVMD GUXJD UyĪQLáD VLĊ
W\ONRW\PĪH]DPLDVWSU]\URVWXLVSDGNXPDUĪ\]DVWRVRZDQR]PLHQQąÄUyĪQLFD
PDUĪ\ZW´3RVáXĪ\áDRQDGRRV]DFRZDQLDWU]HFLHJRZDULDQWX37'RHVW\PD
FML ZV]\VWNLFK F]WHUHFK PRGHOL HPSLU\F]Q\FK SRVáXĪRQR VLĊ SDQHORZą UHJUHVMą
ORJLVW\F]Qą]HIHNWDPLVWDá\PL0RGHOED]XMąF\QD(87SU]\MĊW\E\áSU]\W\P
MDNREHQFKPDUN3RQLĪHMSU]HGVWDZLDVLĊJáyZQHZQLRVNL
:PRGHOXEHQFKPDUNRZ\PPDUĪD]XELHJáHJRURNXUHGXNRZDáDSUDZGRSR
GRELHĔVWZR RSXV]F]HQLD SURJUDPX :\QLND WR ] QDNáDGDQLD VLĊ HIHNWX GR
FKRGRZHJRW]QZ\ĪV]HGRFKRG\R]QDF]DMą ZLĊNV]H PRĪOLZRĞFLXLV]F]HQLD
WHJRURF]QHMRSáDW\DGPLQLVWUDF\MQHMRUD]HIHNWXLQZHVW\F\MQHJRWMSRMDZLH
QLDVLĊQDVWĊSXMąFHJRFLąJX]DOHĪQRĞFLZ\ĪV]HGRFKRG\ĺZ\ĪV]DPDUĪDUH
IHUHQF\MQD ĺ Z\ĪV]H SRNU\FLH RFKURQą ĺ Z\ĪV]H SUDZGRSRGRELHĔVWZR
RWU]\PDQLDRGV]NRGRZDQLD*G\WHRVWDWQLHURVá\ZWPDODáRSUDZGRSRGR
ELHĔVWZRZ\MĞFLD]$JUL6WDELOLW\=DVNDNLZDüPXVLQDWRPLDVWWRĪHSR]RVWD
QLHZQLPZ\QLNDáRUyZQLHĪ]EUDNXRGV]NRGRZDQLDZW-HGQDNLPSáDW
QRĞFLWDNLHPDODá\URVáRSUDZGRSRGRELHĔVWZRRSXV]F]HQLDSURJUDPX
:SLHUZV]HMZHUVML37RWU]\PDQRLĪZ$JUL6WDELOLW\URVáRSUDZGRSRGRELHĔ
VWZRSR]RVWDQLDJG\XELHJáRURF]QH ]PLDQ\ PDUĪ\ Z\UDĨQLH URVá\L PDODá\
3RQDGWRLPZLĊNV]\E\áVSDGHNGRFKRGX PDUĪ\ ZURNXXELHJá\PW\PUR
VáDFKĊüMHJRFKURQLHQLDZSU]\V]áRĞFL=NV]WDáWRZDQLDVLĊWHVWX)Z\QLNDáR
SU]\W\PĪHZSá\ZZ]URVWyZLVSDGNyZPDUĪQD]PLHQQą]DOHĪQą SUDZGR
SRGRELHĔVWZRZ\FRIDQLDVLĊ]$JUL6WDELOLW\ E\áPQLHMZLĊFHMUyZQ\2]QD
F]D WR ĪH SU]HZDĪDáD VWUDWHJLD UHGXNFML U\]\ND QDG VWUDWHJLą LQZHVW\F\MQą
:ZHUVMLGUXJLHM37RSHURZDQRGRGDWNRZą]PLHQQąREMDĞQLDMąFąÄEUDNRG
V]NRGRZDQLDZW´=JRGQLH]LQWXLFMą]ZLĊNV]DáRWRSUDZGRSRGRELHĔVWZR
RSXV]F]HQLDSURJUDPX:UHV]FLHZZHUVMLWU]HFLHM37VSDGNLLZ]URVW\]DVWą
SLRQRLFKVDOGHPNWyUHPDRG]ZLHUFLHGODüIOXNWXDFMHGRFKRGX=QyZJRGQLH
]LQWXLFMą]PLHQQDWDLVWRWQLHUHGXNRZDáDSUDZGRSRGRELHĔVWZRUH]\JQDFML]
XF]HVWQLFWZD Z $*UL6WDELOLW\ = GUXJLHM MHGQDN VWURQ\ IDUP\ Z NWyU\FK Z
XELHJá\P URNX Z]URVá\ GRFKRG\ FKĊWQLHM RSXV]F]Dá\ SURJUDP QLĪ WH NWyUH
Z\ND]\ZDá\XV]F]XSOHQLDGRFKRGyZ
3U]HGPLRWHPDQDOL]\RGSRUQRĞFLRV]DFRZDĔUHJUHVMLORJLVW\F]QHME\áDGUXJD
ZHUVMD372ND]DáRVLĊJHQHUDOQLHĪHNRQFHSFMD]\VNLVWUDW\PDUĪ\GRFKRGX

MHVWEDUG]RVWDELOQ\PVFKHPDWHPDQDOL]\GHF\]MLZ\MĞFLD]$JUL6WDELOLW\3R
QDGWRX]\VNDQRĪHZ\ĪV]DNRQFHQWUDFMDVHNWRUDZRáRZLQ\]ZLĊNV]DáDSUDZ
GRSRGRELHĔVWZR WHJRĪ Z\MĞFLD 3U]HFLZQLH RGG]LDá\ZDáD QDWRPLDVW G\ZHU
V\ILNDFMD IDUP L LFKXNLHUXQNRZDQLH RSDV DOER PLHV]DQ\ W\S 0RĪH QDWR
PLDVW]DVNDNLZDüNRUHODFMDPLĊG]\SRPRFąDGKRFDXF]HVWQLFWZHPWMNRP
SOHPHQWDUQ\FKDUDNWHUPLĊG]\QLąDGHF\]MąRSR]RVWDZDQLXZ$JUL6WDELOLW\
,QWHUHVXMąFR Z\SDGáD F]ĊĞü DQDOL]\ VNRQFHQWURZDQD QD UHDNFML IDUP UyĪQHM
ZLHONRĞFL2JyOQLHRWU]\PDQRLĪIDUP\PQLHMV]HVąEDUG]LHMZUDĪOLZHQDKL
VWRULĊ RWU]\P\ZDQLD RGV]NRGRZDĔ QDWRPLDVW GHF\]MH Z\MĞü ± SR]RVWDü Z
IDUPDFK GXĪ\FK EDUG]LHM GHWHUPLQRZDQH Vą SU]H] NV]WDáWRZDQLH VLĊ LFK GR
FKRGyZZáDVQ\FK
6FKHPDWDQDOLW\F]Q\LREMDĞQLDMąF\]\VNL±VWUDW\WRXĪ\WHF]QHQDU]ĊG]LHPR
GHORZDQLD G\QDPLF]Q\FK GHF\]ML XEH]SLHF]HQLRZ\FK 7U]HED PLHü MHGQDN
ĞZLDGRPRĞüĪH]DZDUWDZQLPKLVWRULDRGV]NRGRZDĔSáDWQRĞFLQDUDĪRQDMHVW
QDW]ZLOX]MĊ]áXG]HQLHKD]DUG]LVW\ the Gamblers Fallacy 7HUPLQWHQVWR
VRZDQ\MHVWZORJLFHPDWHPDW\F]QHMRUD]WHRULLSRGHMPRZDQLDGHF\]ML&:)
UR]XPLHMąJRMDNRV\WXDFMĊZNWyUHMMHGQRVWNLIDáV]\ZLHZLHU]ąĪHSU]HV]áH
SáDWQRĞFL Z\VWąSLHQLHQHJDW\ZQ\FK]GDU]HĔ VWDQRZLąGREU\SUHG\NDWRULĪ
ZSU]\V]áRĞFLNV]WDáWRZDüEĊG]LHMHSUDZLHWDNLVDPPHFKDQL]PJG\REHFQH
SUDZGRSRGRELHĔVWZDLFKX]\VNDQLDEĊGąQLH]DOHĪQHZF]DVLH
&:)VDPLSU]\]QDMąĪHLFKDQDOL]DPDWU]\RJUDQLF]HQLD3RSLHUZV]HZ
]ELRU]H ]PLHQQ\FK REMDĞQLDMąF\FK QLH ]QDOD]á\ VLĊ ĪDGQH FKDUDNWHU\VW\NL PR
PHQWXRWU]\PDQLDRGV]NRGRZDĔFKRüPRĪHWRE\üĨUyGáHPIUXVWUDFMLLQLHSHZ
QRĞFLGODUROQLNyZMHĞOLPXV]ąQDQLHF]HNDüQDZHWGZDODWD $QWyQ .LPXUDL
0DUWLQL .HU%DUQHWW-DFTXHVL 7ROKXUVW 'RWHJRGRFKRG]ąUyĪQH
Z\PRJL ]ZLą]DQH ] UDSRUWRZDQLHP L PDOHMąF\ SR]LRP SRNU\FLD RFKURQą Z
$JUL6WDELOLW\ QD ODWD 2GG]LHOQ\P ]DJDGQLHQLHP MHVW GHPRW\ZRZD
QLHUROQLNyZGRG\ZHUV\ILNDFMLSURGXNFMLMDNRLQVWUXPHQWXUHGXNFMLU\]\ND3R
GUXJLH Z\EyU SXQNWX UHIHUHQF\MQHJR MHVW ZFLąĪ GDOHNL RG MHGQR]QDF]QRĞFL L
NRQVHQVXVX 3R WU]HFLH LVWQLHM MHV]F]H ZLHOH LQQ\FK F]\QQLNyZ ]DNáyFDMąF\FK
NWyUHPRĪQDE\XPLHĞFLüZ]ELRU]H]PLHQQ\FKGHF\]\MQ\FKLREMDĞQLDMąF\FKZ
PRGHODFKHPSLU\F]Q\FK

%DUG]R LQWHUHVXMąFH ]DVWRVRZDQLH WHRULL SHUVSHNW\Z\ GUXJLHM JHQHUDFML
37 QD WOH WHRULL XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM (87 SUH]HQWXMą UyZQLHĪ -
/XFNVWHDG L 6 'HYDGRV /XFNVWHDG L 'HYDGRV 3U]HGPLRWHP LFK EDGDĔ
MHVWVNRQVWUXRZDQLHPRGHOX ]D SRPRFą NWyUHJR PRĪQD V\PXORZDü RSW\PDOQ\
SR]LRPSRNU\FLDZXEH]SLHF]HQLXLQG\ZLGXDOQ\PSU]\FKRGXUHSUH]HQWDW\ZQHM
IDUP\GODVWDQX.DQVDVZ\VSHFMDOL]RZDQHMZXSUDZLHSV]HQLF\R]LPHMQDWHUH

QDFKVXFK\FKZSRáąF]HQLX]GZRPDSURJUDPDPLSURGXNWRZ\PLRUD]]LQVWUX
PHQWHP Z\NXSX IUDQV]\]\ LQWHJUDOQHM REFLąĪDMąFHM IDUPHUyZ :Z SURJUDP\
SURGXNWRZH]RVWDá\ZSURZDG]RQHZUDPDFK)DUP%LOO3LHUZV]\WKH3UL
FH /RVV &RYHUDJH 3/& PD FKURQLü FHQ\ RWU]\P\ZDQH SU]H] IDUPHUyZ -HVW
RQDNW\ZRZDQ\JG\FHQ\U]HF]\ZLVWHVSDGQąSRQLĪHMZF]HĞQLHMXVWDORQHJRSR
]LRPX'UXJLWKH$JULFXOWXUH5LVN&RYHUDJH $5& MHVWLQVWUXPHQWHPZVSLH
UDQLDSU]\FKRGyZUROQLF]\FK,VWQLHMąSU]\W\PGZDMHJRZDULDQW\$5&&2Z
NWyU\PSXQNWHPRGQLHVLHQLDVąSU]\FKRG\]KUDEVWZ$5&,&JG]LHEHQFKPDU
NLHPVąSU]\FKRG\ZNRQNUHWQ\PJRVSRGDUVWZLH3áDWQRĞüZ$5&SU]\VáXJXMH
MHĞOLSU]\FKyGU]HF]\ZLVW\REOLF]DQ\MDNRĞUHGQLDROLPSLMVND]SLĊFLXXELHJá\FK
ODW VSDGD SRQLĪHM SU]\FKRGX JZDUDQWRZDQHJR UyZQLHĪ OLF]RQHJR MDNR
ĞUHGQLD ROLPSLMVND 'RGDWNRZ\P ZDUXQNLHP MHVW WX VSUDZG]HQLH MDN UyĪQLFD
SRZ\ĪV]D PD VLĊ GR SU]\FKRGX JZDUDQWRZDQHJR *G\ MHVW RQD QLĪV]D WR
SáDWQRĞü MHVW MHM UyZQD 3R GRNáDGQLHMV]HM DQDOL]LH ZLG]LP\ ĪH $5& FKURQL
SU]\FKRG\ZSU]HG]LDOHSU]\FKRGyZJZDUDQWRZDQ\FK)DUPHU]\PRJą
MHGQDNZ\ELHUDüDOER3/&DOER$5&=NROHLZ\NXSIUDQV]\]\LQWHJUDOQHMWKH
6XSSOHPHPWDO&RYHUDJH2SWLRQ 6&2 WUDNWRZDQ\MHVWMDNRQDU]ĊG]LHXEH]SLH
F]DQLD GUREQ\FK VWUDW SU]HNUDF]DMąF\FK SR]LRP SRNU\FLD Z SU]\SDGNX
XEH]SLHF]DQLD SU]\FKRGyZ 'RGDMP\ ĪH 6&2 XVWDODQD MHVW QD ED]LH GDQ\FK ]
KUDEVWZ2GUD]XWU]HEDZ\MDĞQLüĪHZ\NXSIUDQV]\]\QLHMHVWSHáQ\JG\ĪQLH
PRĪHSU]HNUDF]DüMHMZDUWRĞFL
/XFNVWHDG L 'HYDGRV GOD NDĪGHJR ] F]WHUHFK DQDOL]RZDQ\FK LQ
VWUXPHQWyZ SU]HGVWDZLDMą IRUPXá\ REOLF]DQLD SáDWQRĞFLRGV]NRGRZDQLD LFK
ZDUWRĞFLRF]HNLZDQ\FKLWDPJG]LHWRMHVWVHQVRZQHUyZQLHĪVNáDGHNSRSUDZ
Q\FKDNWXDULDOQLHLNRU]\ĞFLQHWWR:FHODFKLOXVWUDF\MQ\FKSRQLĪHM]DSUH]HQWXMH
VLĊMHW\ONRGODXEH]SLHF]HĔSU]\FKRGyZ
3U]\MPLMP\ ĪH UHSUH]HQWDW\ZQD IDUPD NRQIURQWRZDQD MMHVW ] QLHSHZQR
ĞFLą FRGRFHQMDNLSORQyZ6WąGSU]\FKyGU\QNRZ\ R QD DNURUD]SU]\FKyG
RF]HNLZDQ\EĊGąUyZQH

R Z H f py
p

ER ³³ R Z H f dGHc Z H f

JG]LH p p Z ௅ORVRZDFHQDU\QNRZDUyZQDFHQLHĞUHGQLHMpRUD]VNáDGQLNRZL
ORVRZHPX Z y y H f ௅ORVRZ\SORQMDNRVXPDSORQXĞUHGQLHJRyRUD]VNáDG
QLNDORVRZHJR H f G Z H c H f ௅SRáąF]RQDG\VWU\EXDQWD GH Z H f ௅EU]HJRZH
c
UR]NáDG\FHQU\QNRZ\FKLSORQyZ

2GV]NRGRZDQLH RPi QDDNUREOLF]\P\ZSRQLĪV]\VSRVyE

RPi D Z H f PD[ ª¬ PD[ p p F D y A py º¼

JG]LHpF±FHQDZNRQWUDNFLHIXWXUHVα±SR]LRPSRNU\FLDUyZQ\RGGR
SU]\FKRGXJZDUDQWRZDQHJRyA±SORQZ\QLNDMąF\]GDQ\FKKLVWRU\F]Q\FK
: ĞODG ]D W\P PRĪHP\ WHUD] ]DSLVDü VNáDGNĊ XEH]SLHF]HQLRZą
SRSUDZQąVSUDZLHGOLZąDNWXDULDOQLH T RP

T RP D ³³ RPi dGH Z H f
c

JG]LH GH Z H f ±UR]NáDG\EU]HJRZHFHQLSORQyZ
c
2]QDF]DMąF SU]H] V RP D VXEV\GLXP U]ąGRZH GR VNáDGNL XEH]SLHF]HQLRZHM

PRĪHP\RNUHĞOLüNRU]\ĞFLQHWWR]XEH]SLHF]HQLD353

PRP D Z H f RPi V RP D T RP

3RQLHZDĪZW\PUR]G]LDOHSU]HGVWDZLRQRMXĪVWURQĊIRUPDOQą37RJUD
QLF]P\ VLĊ WHUD] W\ONR GR VNRPHQWRZDQLD Z\ERUX SXQNWyZ UHIHUHQF\MQ\FK
*HQHUDOQLH EĊGą WR ZDUWRĞFL RF]HNLZDQH F]WHUHFK LQVWUXPHQWyZ ]DU]ąG]DQLD
U\]\NLHPRUD]LFKNRPELQDFML'RGDWNRZR/XFNVWHDGL'HYDGRV PRGHOX
MąWU]\VFHQDULXV]H
3XQNWHP UHIHUHQF\MQ\P MHVW ZDUWRĞü RF]HNLZDQD SU]\FKRGX U\QNRZHJR
SRZLĊNV]RQD R VXEV\GLXP XEH]SLHF]HQLRZH OXE RF]HNLZDQą SáDWQRĞü
U]ąGRZą7RVFHQDULXV]WUDNWRZDQLDXEH]SLHF]HĔMDNRNODV\F]QHJRQDU]ĊG]LD
]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP
5yZQLHĪ LGHQW\F]QD VWUDWHJLD NODV\F]QHJR QDU]ĊG]LD ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP
ZNWyUHMSXQNWHPUHIHUHQF\MQ\PMHVWSU]\FKyGRF]HNLZDQ\
6FHQDULXV]ZNWyU\PXEH]SLHF]HQLHMHVWVDPRG]LHOQąLQZHVW\FMą7\PUD]HP
SXQNWHP UHIHUHQF\MQ\P VWDá\ VLĊ VXEV\GLRZDQD VNáDGND RUD] RF]HNLZDQH
SáDWQRĞFL]3/&$5&L6&2
/XFNVWHDG L 'HYDGRV UR]ZDĪDMą F]WHU\ NRPELQDFMH LQVWUXPHQWyZ W\ONR
XEH]SLHF]HQLH SU]\FKRGyZ XEH]SLHF]HQLH MZ $5& XEH]SLHF]HQLH MZ
3/&XEH]SLHF]HQLDMZ3/&6&2
: SRQLĪV]HM WDEHOL SU]HGVWDZLRQR VSRVyE Z\OLF]HQLD SXQNWX UHIHUHQF\M
QHJR RUD] IXQNFML ZDUWRĞFL GOD ]\VNyZ L VWUDW DOH MHG\QLH GOD XEH]SLHF]HQLD
SU]\FKRGyZ

7DEHOD3XQNW\UHIHUHQF\MQHLIXQNFMHZDUWRĞFL]\VNyZLVWUDWGOD
XEH]SLHF]HQLDSU]\FKRGyZ
8EH]SLHF]HQLH
3XQNWUHIHUHQF\MQ\ )XQNFMDZDUWRĞFL
MDNRVWUDWHJLD
=DU]ąG]DQLH *RP ER V RP D T RP D xi R RPi *RP
U\]\NLHP
=DU]ąG]DQLH *RP ER xi R RPi *RP
U\]\NLHP
*RP V RP D T RP D xi RPi *RP
,QZHVW\F\MQD
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Luckstead J., Devadoss S. (2019). Implications

of Commodity Programs and Crop Insurence Policies for Wheat Producers, Journal of Ag-
ricultural and Applied Economics, vol. 51, no. 2.
1DVWĊSQLH /XFNVWHDGL'HYDGRV Z\NRQDOLV\PXODFML0RQWH

&DUORRUD]DQDOL]ĊZUDĪOLZRĞFLX]\VNDQ\FKZ\QLNyZ3RGVXPXMP\MHNUyWNR
*G\ XEH]SLHF]HQLD SU]\FKRGyZ WUDNWRZDQR MDNR VDPRG]LHOQą LQZHVW\FMĊ
37 SUHF\]\MQLHM RG]ZLHUFLHGODáD U]HF]\ZLVWH GHF\]MH QLĪ WHRULD XĪ\WHF
]QRĞFLRF]HNLZDQHMGODSRNU\FLDRSW\PDOQHJRUyZQHJRSU]\FKRGXJZD
UDQWRZDQHJR 3RáąF]HQLH WHJR XEH]SLHF]HQLD ] $5& OXE 3/& RSW\PDOQH
SRNU\FLH]ZLĊNV]DáRGR-HGQDNNRPELQDFMDXEH]SLHF]HQLHSOXV3/&L
6&2 SRQRZQLH UHGXNRZDáD RSWLPXP GR :\MDĞQLMP\ ĪH ZLĊNV]RĞü
IDUPHUyZ ZáDĞQLH Z\EUDáD SRNU\FLH Z SU]HG]LDOH 2]QDF]D WR Z
V]HUV]\P SODQLH ĪHZ SU]\SDGNX ZáąF]HQLDXEH]SLHF]HĔGR SRUWIHODLQVWUX
PHQWyZ ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP ]GROQRĞü SUHG\NF\MQD 37 RUD] (87 Z
]DNUHVLHIDNW\F]Q\FKGHF\]MLMHVW]EOLĪRQD
6&2 MHVW ĨUyGáHP U\]\ND ED]RZHJR JG\Ī RGZRáXMH VLĊ GR Z\QLNyZ ]
KUDEVWZ D WH PRJą GLDPHWUDOQLH VLĊ UyĪQLü RG UH]XOWDWyZ RVLąJDQ\FK SU]H]
SRMHG\QF]HIDUP\1DOHĪ\]WHJRZQLRVNRZDüĪH6&2EĊG]LHREQLĪDáRRS
W\PDOQHSRNU\FLHZXEH]SLHF]DQLXSU]\FKRGyZ
3URGXFHQFL]ZLĊNV]ą PQLHMV]ą DZHUVMąGRVWUDWZ\ELHUDüEĊGąQLĪV]H Z\ĪV]H
SRNU\FLD=PLDQ\SDUDPHWUXNU]\ZL]Q\IXQNFMLZDUWRĞFLQLHZSá\ZDMąQDZ\EyU
SRNU\FLD -HĞOL QDWRPLDVW SUDZGRSRGRELHĔVWZD Z ZDJDFK GHF\]\MQ\FK ]EOLĪDMą
VLĊGRMHGQRĞFLZDUWRĞüXEH]SLHF]HQLDSU]\FKRGyZGODUROQLNDPDOHMH
:U]HF]\ZLVWRĞFLVSRUROXG]LPDSUREOHP\]NRQWUDNWDPLXEH]SLHF]HQLR
Z\PLF]ĊĞü]QDVVLĊQDGXEH]SLHF]DLQQLZ\ELHUDMą]E\WQLVNLSR]LRPRFKURQ\
D ZUHV]FLH NROHMQL QDE\ZDMą QLHZáDĞFLZH SROLV\ 7R VDPR GRW\F]\ UROQLNyZ
V]F]HJyOQLH JG\ FKFą FKURQLü VZRMH XSUDZ\ D ZLĊNV]RĞü DVHNXUDWRUyZ XQLND
VHNWRUDUROQHJRGRW\NDQHJREDUG]RF]ĊVWRSU]H]U\]\NDV\VWHPRZHQDUDĪRQHJR
QD SUREOHP\ ] QHJDW\ZQą VHOHNFMą L KD]DUGHP PRUDOQ\P : XEH]SLHF]HQLDFK
UROQ\FK Z\]ZDQLHP MHVW UyZQLHĪ SUHF\]\MQH XMĊFLH ]PLDQ WHFKQRORJLF]Q\FK Z
SURFHVDFKZ\FHQ\U\]\NDPDMąFHJRRVWDWHF]Q\Z\UD]ZVWDZNDFKLVNáDGNDFK

RUD]WDU\IDFKXEH]SLHF]HQLRZ\FK2NROLF]QRĞFLWHZVXPLHVNáDGDMąVLĊQDVWDQ
GDUGRZHX]DVDGQLHQLHGODZVSDUFLDEXGĪHWRZHJRXEH]SLHF]HĔUROQ\FKZSRVWDFL
VXEV\GLyZ SRNU\ZDMąF\FK NRV]W\ DGPLQLVWUDF\MQH L RSHUDF\MQH DVHNXUDWRUyZ
ILQDQVXMąF\FKLQIUDVWUXNWXUĊU\QNX JURPDG]HQLHGDQ\FKLFKSU]HWZDU]DQLHRUD]
DQDOL]RZDQLH SURMHNWRZDQLH L Z\FHQD NRQWUDNWyZ D WDNĪH UHNRPSHQVXMąF\FK
UROQLNRPZ\GDWNLQD]DNXSSROLV 6SURXOL0LFKDXG
:\PLHQLRQH SRZ\ĪHM DQRPDOLD QD U\QNX XEH]SLHF]HQLRZ\P VWRMą Z
VSU]HF]QRĞFL]HVWDQGDUGRZąWHRULąXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMNWyUDUHNRPHQGX
MHĪHMHGQRVWNLRG]QDF]DMąFHVLĊDZHUVMąGRU\]\NDSRZLQQ\QDE\üSHáQąRFKURQĊ
SU]HG JURĪąF\PL LP VWUDWDPL ILQDQVRZ\PL R LOH ]DRIHUXMH LP VLĊ NRQWUDNW\ SR
SUDZQHDNWXDULDOQLH5ROQLF\LQLHW\ONRRQL]JáDV]DMąFSRS\WQDQLĪV]HSR]LRP\
SRNU\FLDPRJąE\üZW\PNRQWHNĞFLHX]QDQL]DRVRE\VXERSW\PDOL]XMąFHVZRMH
SUREOHP\ GHF\]\MQH : NRQVHNZHQFML RF]\ZLĞFLH U]HF]\ZLVW\ SRS\W XEH]SLH
F]HQLRZ\ MHVW UHGXNRZDQ\ Z VHQVLHQDGDZDQ\P PX SU]H] + )HQJD ; 'XHJR
RUD]'$+HQQHVV\¶HJR )HQJLLQ &KRG]LWXRV\WXDFMĊZNWyUHMNZRWD
DSURERZDQDSU]H]UROQLNyZGR]DSáDFHQLD]DRFKURQĊXEH]SLHF]HQLRZą the wil-
lingness to pay:73 MHVWPQLHMV]DRGDNWXDULDOQHMZ\FHQ\WHJRSURGXNWX
)HQJLLQZLG]ąGZLHSU]\F]\Q\UR]ELHĪQRĞFL:73LFHQ\SRSUDZQHMDN
WXDULDOQLH3RSLHUZV]HUROQLF\PRJąV]DFRZDüSUDZGRSRGRELHĔVWZDZ\VWąSLH
QLDV]NyGZVSRVyEVXELHNW\ZQ\DQLHRELHNW\ZQ\7\PVDP\PZFKRG]LP\WX
Z]áRĪRQHNZHVWLHQDVWDZLHĔLSHUFHSFMLU\]\NDNWyU\PLZW\PPLHMVFXQLHEĊ
G]LHP\ VLĊ ]DMPRZDü 3R GUXJLH Z U]HF]\ZLVWRĞFL ĪDGHQ NRQWUDNW QLH MHVW DQL
GRVNRQDá\ DQL NRPSOHWQ\ 3UDNW\F]QLH ]DZV]H SR]RVWDQLH MDNLHĞ UHV]WR
ZHED]RZH U\]\NR NWyUH PXV]ą VILQDQVRZDü VDPL UROQLF\ -HJR ĨUyGáHP MHVW
QLHSRNU\WHU\]\NRFHQRZHQLHVWDQGDUGRZHVWUDW\DZSU]\SDGNXXPyZLQGHN
VRZ\FK RGFK\ODQLH VLĊ QS SORQyZ U]HF]\ZLĞFLH Z\VWĊSXMąF\FK X SRV]F]HJyO
Q\FKUROQLNyZRGSORQyZJZDUDQWRZDQ\FKSU]H]LQGHNV\
=DZRGQRĞüWHRULLXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMZSUHF\]\MQ\PL]DGRZDODMą
F\P Z\MDĞQLDQLX SU]\F]\Q DQRPDOLL XEH]SLHF]HQLRZ\FK L REQLĪRQHJR SRS\WX
XEH]SLHF]HQLRZHJRVNáRQLáDEDGDF]\GRVLĊJQLĊFLDSRXMĊFLDMąUR]V]HU]DMąFHOXE
SUHWHQGXMąFH ZSURVWGR MHM ]DVWąSLHQLD : SLHUZV]\P U]ĊG]LH]ZUyFRQRVLĊGR
WHRULLSHUVSHNW\Z\ the prospect theory QDMSLHUZGUXJLHM DSRWHP WU]HFLHM MHM
JHQHUDFML -DN ZLDGRPR Z 37 WU]HED SU]\Mąü MDNLĞ SXQNWZ\QLN UHIHUHQF\MQ\
Z]JOĊGHPNWyUHJRREOLF]DVLĊRGG]LHOQLHZDUWRĞüORWHULLSURVSHNWXGODVWUDWL]\
VNyZ : VWUHILH ]\VNyZ SU]\MPXMH VLĊ ĪH MHGQRVWNLRG]QDF]DMą VLĊ DZHUVMą GR
U\]\NDQDWRPLDVWZREV]DU]H]\VNyZU\]\NDWHJRSRV]XNXMą37RSHUXMHSRQDG
WRDZHUVMąGRVWUDWFRR]QDF]DLĪXMHPQDZDUWRĞüVWUDWSU]HNUDF]DGRGDWQLąZDU
WRĞüSRUyZQ\ZDOQ\FK]\VNyZ:UHV]FLHZWHMNRQFHSFMLGRSXV]F]DOQHMHVWSR
VáXJLZDQLHVLĊLQQ\PLSUDZGRSRGRELHĔVWZDPLQLĪU]HF]\ZLVW\PL

:HGáXJ)HQJDLLQGDOHM)'+WU]\SRQLĪV]HRNROLF]QRĞFLSRZRGXMąĪH
37MHVWDWUDNF\MQąDOWHUQDW\ZąGODKLSRWH]\XĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMMHĞOLFKR
G]LRZ\MDĞQLHQLHSU]\F]\QREQLĪRQHJRSRS\WXZXEH]SLHF]DQLXXSUDZ
3UHIHUHQFMHGRW\F]ąFHVWUDWVąZ\SXNáH2]QDF]DWRĪHSRNU\ZDQLHSU]H]XEH]
SLHF]HQLDW]ZU\]\NDdownsideF]\OL]PLHQQRĞFLSU]\FKRGyZJG\VąRQHQL
VNLHQLHMHVWGODUROQLND]E\WLVWRWQH6\WXDFMD]Z\NOHVLĊNRPSOLNXMHJG\VNR
U]\VWD VLĊ ] PRĪOLZRĞFL SRQRZQHJR ZDĪHQLD SUDZGRSRGRELHĔVWZ -HĞOL ]DWHP
downside riskZLąĪHVLĊ]Z\VWĊSRZDQLHP]GDU]HĔRQLVNLPSUDZGRSRGRELHĔ
VWZLHSRMDZLHQLDVLĊQSSRZDĪQHMVXV]\ZWHG\PRĪHQDVWąSLüLFKSU]HZDĪH
QLH7R]ZLĊNV]DSRS\WXEH]SLHF]HQLRZ\*G\MHGQDNHIHNWSLHUZV]\GRPLQXMH
QDGGUXJLPSRS\WWHQXNV]WDáWXMHVLĊQDSR]LRPLHQLĪV]\PQLĪRF]HNLZDQR
$ZHUVMDGRVWUDWSRZRGXMHLĪZ\ĪHMZ\FHQLDVLĊQLHXĪ\WHF]QRĞü]UDFMLLFK
Z\VWĊSRZDQLDQLĪXĪ\WHF]QRĞü]\VNyZUyZQ\FKFRGRNZRW:ĞODG]DW\P
]QDF]QLHREQLĪDVLĊZDUWRĞü]GDU]HĔNWyUHSRZRGXMąNRQLHF]QRĞü]DSáDFHQLD
VNáDGHN QLH RWU]\PDZV]\ RGV]NRGRZDĔ3RVWDZ\ WH EDUG]R GHQHUZXMą DVH
NXUDWRUyZ D QDVLODMą VLĊ RQH JG\ VNáDGNL XEH]SLHF]HQLRZH LVWRWQLH URVQą
FKRFLDĪUyZQRF]HĞQLHPDOHMąXG]LDá\ZáDVQHIUDQV]\]\
: SU]\SDGNX Z\VRNLFK SR]LRPyZ U\]\N F]ĊĞü ] QLFK PRĪH ]QDOHĨü VLĊ Z
VWUHILHVWUDWDZLĊFWDPJG]LHUROQLF\V]XNDMąZUĊF]U\]\NDHUJRU\]\NDQFL
]GHILQLFMLQLHSRWU]HEXMąZFDOHXEH]SLHF]HĔ
3RGVWDZąDQDOL]HPSLU\F]Q\FKSU]HSURZDG]RQ\FKSU]H])'+E\á\EDGD
QLDZĞUyGGXĪ\FKIDUPRSRZLHU]FKQLLZLĊFHMDNUyZZ,RZDRUD]0L
FKLJDQQDSU]HáRPLHLURNX.DĪG\]IDUPHUyZE\áSU]HGHZV]\VWNLP
SURV]RQ\RZ\FHQĊVSDGNXSU]\FKRGX]XSUDZ\NXNXU\G]\LVRLZVWRVXQNXGR
MHGQHJR] F]WHUHFKSR]LRPyZSU]\FKRGXUHIHUHQF\MQHJRZRVWDWQLFKSLĊFLXOD
WDFKXEH]SLHF]HQLRZ\FKGODGZyFKZHUVMLSR]LRPXU\]\NRZQRĞFL3U]HGPLRWHP
WHVWRZDQLDE\á\GZLHSRQLĪV]HKLSRWH]\
*RWRZRĞü GR ]DSáDW\ ]D RFKURQĊ :73 GODNDĪGHJR SR]LRPX RFKURQ\ MHVW
FRQDMZ\ĪHMUyZQDVNáDGFHSRSUDZQHMDNWXDULDOQLH fair
3LHUZV]DSRFKRGQD:73Z]JOĊGHPSR]LRPXRFKURQ\MHVW]DZV]HPQLHMV]D
RGSLHUZV]HMSRFKRGQHMVNáDGNLSRSUDZQHMDNWXDULDOQLH
:SU]HNURMXZDUWRĞFLĞUHGQLFKZV]ĊG]LH:73E\áDQLĪV]DRGVNáDGNLfair
2]QDF]DWRĪHSRWZLHUG]RQD]RVWDáDKLSRWH]DSLHUZV]D1LHSRSU]HVWDQRMHGQDN
QDW\PZ\NRQXMąFGDOV]ąMHMZHU\ILNDFMĊ]DSRPRFąWHVWXUyĪQLF2ND]DáRVLĊ
ĪHGODQLĪV]HMU\]\NRZQRĞFLKLSRWH]ĊWąSRZLQQRVLĊRGU]XFLüZSU]\SDG
NyZ SR]LRPRFKURQ\ LSU]\SDGNyZ SRNU\FLH =WHJRPR
ĪHP\ZQLRVNRZDüĪHSRGDQHZDUWRĞFLSURFHQWRZHZVND]XMąDGHNZDWQRĞüVWDQ
GDUGRZHM WHRULL XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM MDNR UDP\ REMDĞQLDMąFHM SRZ\ĪV]H
UyĪQLFH'ODZ\ĪV]HJRSR]LRPXU\]\NRZQRĞFLGODSRNU\FLDZRJyOHWDWHR

ULDQLHPLDáD]DVWRVRZDQLDDQDMZ\ĪV]\RGVHWHNZ\VWąSLáZSRNU\FLXQDM
QLĪV]\P =DOHĪQRĞFLWHPXVLDá\SU]HáRĪ\üVLĊQDVSDGHNSRS\WXXEH]SLH
F]HQLRZHJR'ODQLĪV]HMU\]\NRZQRĞFLRV]DFRZDQRJRPLĊG]\DQDWR
PLDVWGODZ\ĪV]HJRE\áWRSU]HG]LDá8VWDOHQLHWRPRĪHE\üRULHQWDF\M
Q\PSXQNWHPZ\MĞFLDGRUyĪQLFRZDQLDVWySVXEV\GLRZDQLDVNáDGHNXEH]SLHF]H
QLRZ\FK 1LH PRĪH SU]HWR ]DVNDNLZDü Z\QLN NROHMQ\FK REOLF]HĔ NWyUH PLDá\
SRND]DüJRWRZRĞüUROQLNyZGR]DSáDFHQLDVNáDGHN fairZNRQWUDNWDFKEH]VXE
V\GLyZ L ] QLPL : SLHUZV]\P SU]\SDGNX ZVNDĨQLN ]DZLHUDá VLĊ Z SU]HG]LDOH
DZGUXJLP±RGGR
+LSRWH]DGUXJDLQIRUPXMHR]DFKRZDQLXVLĊVNáDGHNL:73Z]JOĊGHP]PLDQ
SR]LRPXSRNU\FLD:HU\ILNRZDQRMąSU]H]REOLF]HQLHQDFK\OHĔRE\GZXW\FKNDWH
JRULL2ND]DáRVLĊĪHGOD:73VąRQHZV]ĊG]LHQLĪV]HZSRUyZQDQLXGRVNáDGHN
HUJR KLSRWH]D WD MHVW SUDZG]LZD 5yZQRF]HĞQLH ]DXZDĪRQR ĪH :73 Z\ND]XMH
Z\SXNáRĞüSU]\QLĪV]\FKSRNU\FLDFKDOLQLRZRĞüGODSRNU\üZ\ĪV]\FK
-DNWRZ\ĪHMXGRZRGQLOL)'+VWDQGDUGRZDWHRULDXĪ\WHF]QRĞFLZEDUG]R
RJUDQLF]RQ\PVWRSQLXMHVWZVWDQLHZ\MDĞQLüUyĪQLFHPLĊG]\:73DVNáDGNDPL
DNWXDULDOQLHSRSUDZQ\PLRUD]Z\QLNDMąF\]WHJRVSDGHNSRS\WXXEH]SLHF]HQLR
ZHJR 7UyMND WD SRVWDQRZLáD VLĊJQąü SR WHRULĊ SHUVSHNW\Z\ WU]HFLHM JHQHUDFML
Z]RUXMąFVLĊQDMHMRSLVLH]DSURSRQRZDQ\PSU]H]86FKPLGWDZUNWyU\
MXĪSU]\EOLĪRQRZW\PUR]G]LDOH'ODWHJRWHĪ]FDáRĞFLXMĊFLDIRUPDOQHJR)'+
Z\ELHU]HVLĊW\ONRIUDJPHQW\LVWRWQHGODLFKDQDOL]\=DSLV]P\QDMSLHUZZ\UD
ĪHQLHQD]\VNVWUDWĊ]XEH]SLHF]HQLDSU]\FKRGXG]DOHĪQHJRRGSRNU\FLD I

°I R R W I dla R I R
G I ®
°̄ R W I w przeciwnym wypadku
JG]LH R SU]\FKyGU]HF]\ZLVW\ R SU]\FKyGRF]HNLZDQ\ W I ZDUWRĞü:73
3U]\ ]DáRĪHQLX ĪH IXQNFMD ZDUWRĞFL ]\VNXVWUDW\ ] XEH]SLHF]HQLD EĊG]LH SRWĊ
JRZDPRĪHP\Mą]DSLVDüQDVWĊSXMąFR
D
° ¬ªG I ¼º dla G I t
V ª¬G I º¼ ®
°O ª¬ G >I @º¼ w przeciwnym wypadku
D
¯
SU]\ F]\P Į ± DZHUVMDGRU\]\ND JG]LH Į R]QDF]DQHXWUDOQRĞüQDWR
PLDVW]EOLĪDMąFDVLĊGR]HUDWRVLOQDDZHUVMDȜ±DZHUVMDGRVWUDWMHĞOLWDRVWDWQLDMHVW
ZLĊNV]DRGWRMHGQRVWNDVLOQLHMUHDJXMHQDVWUDW\QLĪQD]\VNLUyZQHFRGRNZRW\
: NRĔFX PRĪHP\ ]DSLVDü IXQGDPHQWDOQH GOD 37 Z\UDĪHQLH ZLąĪąFH
IXQNFMĊZDUWRĞFLZSURVW]XEH]SLHF]HQLDPL

ªI R R W I ºD dla I R W I t R wysokie
wy odszkodowanie
°¬ ¼
° D
X ª¬G I º¼ ®O ª¬W I R I R º¼ dla I R ! R ! I R W I ma
m łe odszkodowanie
° D
°O ª¬W I º¼ dla R t I R brak
br odszkodowania
¯
:\UDĪHQLHSRZ\ĪV]HPDEDUG]RLQWHUHVXMąFąLQWHUSUHWDFMĊJUDILF]Qą SRUU\VX
QHN
5\VXQHN:DUWRĞü73Z]DOHĪQRĞFLRGSU]\FKRGXU]HF]\ZLVWHJR

DZHUVMDGRVWUDWR]QDF]DĪH

QDFK\OHQLDSRZ\ĪHM]HUDVą
RGF]XZDQHEDUG]LHMQLĪWH
SRQLĪHM]HUD

RGV]NRGRZDQLHL]\VN RGV]NRGRZDQLH
LVWUDWD

EUDNRGV]NRGRZDQLDXWUDWDVNáDGNL

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Feng H., Du X., Hennesy A.D. (2020). De-
pressed demand for crop insuance contracts, and a rational based on third generation Pro-
spect Theory, „Agricltural Economics”, vol. 51, no.1.
:LG]LP\WHUD]ĪHLVWQLHQLHW\FKWU]HFKVWUHI UR]PDLFLHZSá\ZDQD]DFKRZDQLD
UROQLNyZ Z ]DOHĪQRĞFL RGSU]\FKRGX U]HF]\ZLVWHJR ,P EDUG]LHM RGGDOD VLĊRQ
RGSU]\FKRGXRF]HNLZDQHJRJZDUDQWRZDQHJRW\PURĞQLHSUDZGRSRGRELHĔVWZR
X]\VNDQLDRGV]NRGRZDQLDLRVLąJQLĊFLD ]\VNX]SROLV\5ROQLF\] SORQDPLZ\
VRNLPLLVWDELOQ\PLQDWRPLDVWZRJyOHPRJąQLHRWU]\PDüUHNRPSHQVDW\ILQDQ
VRZHM'ODQLFKZ\GDWHNQD]DNXSSROLV\MHVWF]\VWąVWUDWą.OXF]RZą]PLHQQą
GHF\]\MQąMHVWSU]\W\PDZHUVMDGRVWUDW*G\URVQąV]DQVHX]\VNDQLDZ\ĪV]\FK
SU]\FKRGyZZWHG\DZHUVMDWDURĞQLHSRGREQLHMDNURVQąGHIRUPDFMHSRZRGR
ZDQH SU]H] ZDJL GHF\]\MQH RUD] DZHUVMĊ GR U\]\ND : NRQVHNZHQFML ]PDOHü
PXV]ą JRWRZRĞü GR ]DSáDW\ ]D RFKURQĊ XEH]SLHF]HQLRZą :73 L SRS\W QD
XVáXJLDVHNXUDWRUyZ

: PLDUĊ GRMU]DáH EDGDQLD SRĞZLĊFRQH ]DVWRVRZDQLX WHRULL SHUVSHNW\Z\
ZHNRQRPLFHUROQLFWZD]DF]Ċá\VLĊSRMDZLDüGRSLHURZELHĪąFHMGHNDG]LH3RQL
ĪHMVNRPHQWXMHVLĊZZLHONLPVNUyFLHF]WHU\UHSUH]HQWDW\ZQHSUDFH]ZUDFDMąF
V]F]HJyOQąXZDJĊQDDVSHNW\]ZLą]DQH]XEH]SLHF]HQLDPL
*%RFTXpKR)-DFTXHWL$5H\QDXGVNRQFHQWURZDOLVLĊQDSUREOHPDFK
PDNV\PDOL]DFMLXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMLIXQNFMLZDUWRĞFLSURVSHNWXZWHRULL
SHUVSHNW\Z\ GUXJLHM JHQHUDFML D ZLĊF ] U %RFTXpKR L LQ
: SU]\SDGNX XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM XVWDOLOL ĪH EDGDQL UROQLF\ IUDQFXVF\
FKDUDNWHU\]RZDOL VLĊ ZNOĊVáą IXQNFMą XĪ\WHF]QRĞFL WM Z\ND]\ZDOL DZHUVMĊ GR
U\]\ND Z VWUHILH ]\VNyZ 37 JHQHUDOQLH SRWZLHUG]LáD WHQ ZQLRVHN DNFHQWXMąF
MHGQDN ĪH E\OL RQL GZXNURWQLH EDUG]LHM ZUDĪOLZL QD VWUDW\ QLĪ ]\VNL ,QQ\PL
VáRZ\UROQLF\FLRG]QDF]DOLVLĊZ\UDĨQąDZHUVMąGRVWUDWDZLĊFPLQQDGPLHU
QąZDJĊSU]\ZLą]\ZDOLGR]GDU]HĔPDáRSUDZGRSRGREQ\FKDOHMHGQRF]HĞQLHR
GRWNOLZ\FKVNXWNDFKHNRQRPLF]Q\FK
*G\E\SU]\MąüĪHUROQLF\PDNV\PDOL]XMąZDUWRĞüSURVSHNWXR]QDF]DáRE\
WRLĪSRZ\ĪHMZVSRPQLDQDV\PHWULDQDVWDZLHQLDGRU\]\ND GRPLQDFMDDZHUVML
Z SU]\SDGNX ]\VNyZ L SU]HZDJD U\]\NDQWyZ Z VWUHILH VWUDW SURZDG]LáDE\ WHĪ
GR]QDQ\FKLFK]DFKRZDĔGRW\F]ąF\FKSRS\WXQDXEH]SLHF]HQLD=JRGQLH]DWHP
]WHRULąXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMUROQLF\]DZHUVMąGRU\]\NDSRZLQQLFKĊWQLHM
QDE\ZDüSROLV\RLOHFHQDQLHE\áDE\Z\ĪV]DRGVSRG]LHZDQHMSUHPLL]DU\]\
NR : U]HF]\ZLVWRĞFL MHGQDN EDUG]R WUXGQR MHVW WDNL HIHNW X]\VNDü
ZVFKHPDWDFKGREURZROQ\FKWMQLHVXEV\GLRZDQ\FKV]F]HJyOQLHZSU]\SDGNX
RFKURQ\ SU]HG ZLHORPD U\]\NDPL QD]\ZDQ\PL Z 3ROVFH SDNLHWRZ\PL ']LHMH
VLĊWDN]SRZRGX]QDQ\FKQDPMXĪ]MDZLVNQHJDW\ZQHMVHOHNFMLKD]DUGXPRUDO
QHJRLZ\VRNLFKNRV]WyZDGPLQLVWUDF\MQ\FKV\VWHPXNWyUHF]\QLąVNáDGNĊZ\Ī
V]ąRGRF]HNLZDQHMSU]H]UROQLNDSUHPLL]DU\]\NR,QQ\PZ\MDĞQLHQLHPMHVWWR
ĪH ]DNXS SROLV\ NRQNXUXMH ] LQQ\PL PRĪOLZRĞFLDPL ]DEH]SLHF]HQLD VLĊ SU]HG
U\]\NLHP:UHV]FLHSRGXZDJĊSRZLQQLĞP\Z]LąüHIHNWV\PHWULLW]QIDNWĪH
U\]\NRZQH SRVWDZ\ UROQLNyZ Z VWUHILH VWUDW SRZRGXMą LĪ VNáDGNĊ XEH]SLHF]H
QLRZąPRJąRQLWUDNWRZDüMDNRZSUDZG]LHPDáąDOHMHGQDNVWUDWĊSHZQą
5ROQLF\ PDNV\PDOL]XMąF\ ZDUWRĞü SURVSHNWX PRJą Z VSRVyE ]GHIRUPR
ZDQ\ZSURZDG]DüRELHNW\ZQHSUDZGRSRGRELHĔVWZRMDNRZDJLGHF\]\MQH&KR
G]L WX R SU]HZDĪDQLH Z\QLNyZ PDáR SUDZGRSRGREQ\FK DOH ]DJUDĪDMąF\FK SR
ZDĪQ\PL VWUDWDPL NRV]WHP ]GDU]HĔ EDUG]LHM SUDZGRSRGREQ\FK FKRFLDĪ PQLHM
GRWNOLZ\FK SRG Z]JOĊGHP QDVWĊSVWZ 7DNL VSRVyE ZDĪHQLD SUDZGRSRGRELHĔ
VWZDGRV\üGREU]HZ\MDĞQLDIDNWLĪZQLHNWyU\FKNUDMDFKFDáNLHPGREU]HIXQN
FMRQXMHSU\ZDWQ\U\QHNXEH]SLHF]DQLDSRMHG\QF]\FKU\]\NQSSU]HGJUDGHP=
QDWXU\VąRQHU]DGNLHLKD]DUGPRUDOQ\MHVWZQLFKUyZQLHĪQLHGXĪ\=JRGQLH]
PRGHOHP VWDQGDUGRZ\P ]DNáDG XEH]SLHF]HQLRZ\ PRĪH ZWHG\ VNDONXORZDü

VNáDGNĊ QD VWRVXQNRZR QLVNLP SR]LRPLH DNFHSWRZDOQ\P SU]H] UROQLND Z VWR
VXQNXGRRF]HNLZDQHMSU]H]QLHJRSUHPLL]DU\]\NR7HRULDSHUVSHNW\Z\GRGDMH
GRWHJRĪH]SRZRGXVZRLVWHMQDGZUDĪOLZRĞFLQDSRWHQFMDOQHZ\VRNLHQHJDW\Z
QHVNXWNLWDNLHJRPDáRSUDZGRSRGREQHJR]GDU]HQLDUROQLNPRĪHVLĊQDZHWQDG
XEH]SLHF]\ü
%RFTXpKRLLQEDUG]RLQWHUHVXMąFRDQDOL]XMąWDNĪHSUREOHPXEH]SLHF]HQLD
SUREDELOLVW\F]QHJR-DNSDPLĊWDP\]SRSU]HGQLFKUR]ZDĪDĔMHVWWRV\WXDFMDĪH
]DZV]H LVWQLHMH SHZQH QDZHW EDUG]R PDáH SUDZGRSRGRELHĔVWZR QLHSRNU\FLD
SU]H]]DNáDGXEH]SLHF]HQLRZ\SRZVWDáHMV]NRG\JG\E\ĞP\PRJOL]DNXSLüSUR
SRUFMRQDOQLHGRWHJRWDĔV]ąSROLVĊ=XZDJLMHGQDNQDSU]HZDĪDQLHWDNLHJR]GD
U]HQLD OXG]LH ] UHJXá\ NXSXMą XEH]SLHF]HQLD SHáQH ]DPLDVW SUREDELOLVW\F]QHJR
0RĪQDWR MHV]F]H Z\UD]LüLQDF]HM OXG]LHQLHOXELąWHJRRVWDWQLHJR L PXVLHOLE\
RWU]\PDüRGXEH]SLHF]\FLHODEDUG]RGXĪą]QLĪNĊFHQ\SROLV\E\QDQLHVLĊ]GH
F\GRZDOL:LVWRFLHLWDNSRWHQFMDOQLQDE\ZF\SROLVQLHVąZVWDQLHVLĊFDáNRZL
FLH]DEH]SLHF]\üSU]HGHZHQWXDOQąXSDGáRĞFLąLFKVSU]HGDZFyZ,QQ\PLVáRZ\
ZV]\VWNLH XEH]SLHF]HQLD Vą SUREDELOLVW\F]QH 7R Z VXPLH MHVW F]\QQLN NWyU\
VDPRLVWQLHUHGXNXMHSRS\WQDXEH]SLHF]HQLD
3 /DXUHQW L ' %RXJKHUDYD PRGHORZDOL Z MHGQ\P SRGHMĞFLX GHF\]MH
XEH]SLHF]HQLRZH UROQLNyZ IUDQFXVNLFK ED]XMąFH QD RF]HNLZDQHM XĪ\WHF]
QRĞFLRUD]QDGUXJLHMJHQHUDFMLWHRULLSHUVSHNW\Z\ /DXUHQW%RXJKHUDYD
,FKUR]ZDĪDQLDPLHV]F]ąVLĊ]DWHPZFRUD]SRSXODUQLHMV]\PPRGHORZDQLXPLH
V]DQ\PàąF]QLHWDGZyMNDEDGDF]\G\VSRQRZDáDGDQ\PL]GZXQDVWXODW
DZLĊFREVHUZDFMDPL2JyOQLHWXWDNĪHSRWZLHUG]RQRĪH37SUHF\
]\MQLHMRG]ZLHUFLHGODSUHIHUHQFMHUROQLNyZRGQRĞQLHU\]\NDQLĪPRGHOVWDQGDU
GRZ\:ĞODG]DW\PRND]DáRVLĊĪH]QLFKQLH]DNXSLáRXEH]SLHF]HQLDER
QLH E\áR WR GOD QLFK SR SURVWX RSáDFDOQH FKRFLDĪ GHF\]MĊ R FHORZRĞFL QDE\FLD
RFKURQ\ MHGQR]QDF]QLH VXJHURZDáR RV]DFRZDQLH XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM
*G\E\MHGQDNFKFLDQR]DFKĊFLü WHUROQLNyZGR]DNXSXSROLVPXVLDQRE\
LP ]DSURSRQRZDü VWDZNĊ VXEZHQFML UyZQą FHQ\ XEH]SLHF]HQLD Z\]QD
F]RQHMSU]\]DVWRVRZDQLXPRGHOXVWDQGDUGRZHJR
%$%DEFRFNUyZQLHĪ]DVWRVRZDáGUXJąZHUVMĊWHRULLSHUVSHNW\Z\NRQ
FHQWUXMąF VLĊ QD Z\MDĞQLHQLX SU]\F]\Q EDUG]R F]ĊVWHJR ]MDZLVND LĪ UROQLF\ Z
U]HF]\ZLVWRĞFLNXSXMąPQLHMV]ąRFKURQĊXEH]SLHF]HQLRZąQLĪSR]LRPRSW\PDO
Q\VXJHURZDQ\SU]H]PRGHOXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM %DEFRFN :W\P
FHOXSRVáXĪ\áVLĊWU]HPDUHSUH]HQWDW\ZQ\PLIDUPDPL]1HEUDVNL.DQVDVL7HN
VDVX RUD] GDQ\PL GOD WU]HFK URĞOLQ NXNXU\G]D QD ]LDUQR SV]HQLFD
L EDZHáQD ] URNX 2ND]DáRVLĊ ĪH ]GROQRĞFL SUHG\NF\MQH 37 QDMPRFQLHM
GHWHUPLQRZDQHE\á\ SU]H] DZHUVMĊGR VWUDWRUD] Z\EyU SXQNWXUHIHUHQF\MQHJR
7HQ RVWDWQL SRND]DQ\ ]RVWDá Z WU]HFK ZDULDQWDFK 1LH]PLHUQLH ZDĪQą VSUDZą

MHVW SRQDGWR UR]SR]QDQLH FHOX QDE\FLD SU]H] IDUPHUD XEH]SLHF]HQLD *G\ WUDN
WRZDQH MHVW RQR MDNR LQVWUXPHQW FDáRĞFLRZHJR ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP IDUP\
UR]ZLą]DQLHRSW\PDOQHW]QSR]LRPRFKURQ\XEH]SLHF]HQLRZHMPDNV\PDOL]XMą
F\RGV]NRGRZDQLHQHWWR RF]\V]F]RQHR]DSáDFRQHVNáDGNL]ZáDVQ\FKĞURGNyZ
SU]H]UROQLND VXJHURZDQHSU]H]37QLHE\áR]JRGQH]U]HF]\ZLVW\PLZ\ERUD
PLSURGXFHQWyZUROQ\FK-HĞOLQDWRPLDVWSROLVDVWDMHVLĊVDPRG]LHOQąLQZHVW\FMą
LMHĞOLRGV]NRGRZDQLHSRVWU]HJDQHMHVWMDNRQLĪV]HRGMHMFHQ\IDUPHU]\RGF]X
ZDOLZSUDZG]LHVWUDWĊDOHRFKURQDRSW\PDOQD Z\SURZDG]RQD] 37QDMF]ĊĞFLHM
SRWZLHUG]DáDIDNW\F]QHLFKZ\ERU\:V]ĊG]LHQDWRPLDVWVXEV\GLRZDQLHVNáDGNL
XEH]SLHF]HQLRZHMSURZDG]LáRGRZ]URVWXU]HF]\ZLVWHJRLWHRUHW\F]QLHRSW\PDO
QHJRSR]LRPXRFKURQ\XSUDZ:EDGDQLX%DEFRFNDWDNĪH37SU]HFLĊWQLHELR
UąFRND]DáDVLĊQDU]ĊG]LHPEDUG]LHM]JRGQ\P]GHF\]MDPLXEH]SLHF]HQLRZ\PL
UROQLNyZQLĪWHRULDXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM
7 6SURXO L &3 0LFKDXG EH]SRĞUHGQLR QDZLą]DOL GR XVWDOHĔ %DEFRFND
DOHWHĪMHGQRF]HĞQLHUR]V]HU]\OLEDGDQLDWHUHQRZHLHNVSHU\PHQWDOQH77DQDNL
)&&DPHUHUDL41RX\HQDRSXEOLNRZDQHZURNXNWyUHGRW\F]\á\SUHIH
UHQFML Z]JOĊGHP F]DVX L U\]\ND ZLHMVNLFK JRVSRGDUVWZ GRPRZ\FK
Z:LHWQDPLHZF]HUZFXURNX 6SURXOL0LFKDXG 1DU]ĊG]LHPPR
GHORZDQLD E\áD SRQRZQLH GUXJD JHQHUDFMD WHRULL SHUVSHNW\Z\ MHGQDN XZDJĊ
VNRQFHQWURZDQR QD UR]NáDGDFK JáyZQ\FKMHM VNáDGRZ\FK W]QDZHUVMLGRVWUDW
NU]\ZLĨQLH IXQNFML ZDUWRĞFL RUD] SDUDPHWU]H RSLVXMąF\P SU]HZDĪDQLH QLVNLFK
SUDZGRSRGRELHĔVWZIXQNFMLLFKZDĪHQLD'RXVWDOHQLDSRMHG\QF]\FKLáąF]Q\FK
UR]NáDGyZSRZ\ĪV]\FKSDUDPHWUyZ6SURXOL0LFKDXG]DVWRVRZDOLZHUVMĊ%D\
VRZVNą PLHV]DQHJR PRGHOX *DXVRZVNLHJR NWyU\ V]DFRZDOL SU]\ XĪ\FLX DOJR
U\WPX3$'DPVWHUDLLQ]URNXPDNV\PDOL]XMąFHJRRF]HNLZDQLD2JyO
QLH WR SUREDELOLVW\F]QH QDU]ĊG]LH SR]ZDOD Z\G]LHOLü SRSXODFMH Z MDNLHMĞ ]ELR
URZRĞFLEH]Z\PDJDQLDLĪREVHUZRZDQ\]ELyUGDQ\FKSRZLQLHQLGHQW\ILNRZDü
MHGQRVWNLGRQLFKQDOHĪąFH:NRQVHNZHQFMLPRĪHP\QDLFKSRGVWDZLHGRNRQDü
VWDW\VW\F]QHJR ZQLRVNRZDQLD R ZáDVQRĞFLDFK VXESRSXODFML G\VSRQXMąF W\ONR
LQIRUPDFMDPL R FDáHM ]ELRURZRĞFL 1LH ZQLNDMąF Z WH ]áRĪRQH NZHVWLH PHWR
G\F]QHLREOLF]HQLRZHQDOHĪ\VWZLHUG]LüĪHW\ONRDZHUVMDGRVWUDWZ\ND]\ZDáD
EDUG]R VSHF\ILF]Q\ UR]NáDG W]Q E\á RQ GZXPRGDOQ\ %DUG]LHM NRQNUHWQLH WR
Z\UDĪDMąF PRĪQD SRGDü ĪH RN EDGDQ\FK JRVSRGDUVWZ RG]QDF]DáR VLĊ
XPLDUNRZDQąDZHUVMąGRU\]\NDLVWUDWDOHW\ONRZ\ND]XMąFZFLąĪXPLDU
NRZDQąQLHFKĊüGRU\]\NDE\áRUyZQRF]HĞQLHHNVWUHPDOQLHQLHOXELąF\PLVWUDW
:ĞODG]DW\PZSRGVXPRZDQLXVZRMHJRDUW\NXáX6SURXOL0LFKDXGRGQRV]ąVLĊ
GR XEH]SLHF]HĔ JRVSRGDUF]\FK Z UROQLFWZLH (NRQRPLĞFL FL Z W\P PRPHQFLH
XF]XODMą WZyUFyZ SURJUDPyZ XEH]SLHF]HĔ VXEV\GLRZDQ\FK E\ QDMSLHUZ GR
NáDGQLHLFLąJOHPRQLWRURZDOLSUHIHUHQFMHUROQLNyZZ]JOĊGHPU\]\ND]\VNyZL

VWUDWJG\ĪZVSDUFLHEXGĪHWRZHEDUG]RáDWZRVWDQLHVLĊWUDQVIHUHPGRFKRGRZ\P
]DPLDVWLQVWUXPHQWHP]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP
1D]DNRĔF]HQLHW\FK]NRQLHF]QRĞFLEDUG]RVNUyFRQ\FKUR]ZDĪDĔWHRUH
W\F]Q\FK ZDUWR SU]\EOLĪ\ü GRW\FKF]DVRZH XVWDOHQLD GRW\F]ąFH SV\FKRORJLF]
Q\FKDVSHNWyZQDE\ZDQLDXEH]SLHF]HĔ2ND]DáRVLĊĪHVDPDDZHUVMDGRU\]\ND
QLHMHVWSURVWąGHWHUPLQDQWąFKĊFL]DNXSXSROLV\&]ĊĞFLHMZLĊNV]H]QDF]HQLHPD
SUHVMD]HZQĊWU]QD1DZHW]DNXSSROLV\QLH]DZV]HPRĪQDX]QDü]DGHF\]MHUD
FMRQDOQąJG\GRW\F]\WRQS]GDU]HĔPDáRSUDZGRSRGREQ\FKLRQLNá\FKVNXW
NDFK ILQDQVRZ\FK : NRQVHNZHQFML QLHU]DGNR SU]HSáDFDP\ ]D SROLVĊ L QDE\
ZDP\ RFKURQĊ ]XSHáQLH QDP QLHSRWU]HEQą :LĊNV]RĞü ] QDV PD SU]\ W\P
RJURPQHSUREOHP\]RV]DFRZDQLHPQDZHWVXELHNW\ZQHJRSUDZGRSRGRELHĔVWZD
Z\VWąSLHQLDV]NyGNRV]WyZRFKURQ\LMHMRSáDFDOQRĞFL1LHNWyU]\OXG]LHSUyEXMą
VRELH ] W\P UDG]Lü Z\]QDF]DMąF SHZQH SURJL V]NyG NWyUH EĊGą Z SU]\V]áRĞFL
VDPLILQDQVRZDüVWRVXMąFSU]\W\PEDUG]RQLHNLHG\Z\VXEOLPRZDQHNDONXODFMH
EĊGąFH MHGQDN W\ONR KHXU\VW\NDPL : HZHQWXDOQ\FK GHF\]MDFK ]DNXSRZ\FK
ZDĪQHPLHMVFHSU]\SLVXMHVLĊUyZQLHĪDGHNZDWQRĞFLUR]SR]QDQLDVZRMHJRSRáR
ĪHQLD SHUFHSFML U\]\ND SR]\W\ZQ\P L QHJDW\ZQ\P HPRFMRP Z NRQNUHWQ\P
PLHMVFXLF]DVLH-HVWZUHV]FLHSHZQDJUXSDOXG]LFKDUDNWHU\]XMąFDVLĊW]ZP\
ĞOHQLHP PDJLF]Q\P 3ROHJD WR QD SU]HNRQDQLX LĪ G]LĊNL ZáDVQ\P G]LDáDQLRP
PRJąRQL]QDF]ąFRZSá\QąüQDSU]HELHJSU]\V]á\FK]GDU]HĔ-HGQ\P]SU]HMD
ZyZWDNLHJRP\ĞOHQLDMHVWNXV]HQLHORVXD ZLĊFUH]\JQDFMD ]]DNXSXRFKURQ\
VWDMH VLĊ ZUĊF] ]JRGą QD Z]URVW SUDZGRSRGRELHĔVWZD QLHNRU]\VWQHJR UR]ZRMX
V\WXDFML &XWOHUL=HFNKDXVHU.XQUHXWKHU3DXO\L0F0RUURZ=D
OHĞNLZHLF] 2F]\ZLĞFLH WDNĪH ZĞUyG QDV]\FK UROQLNyZ Z\VWĊSXMą SR
Z\ĪV]HPHFKDQL]P\SV\FKRORJLF]QHFKRFLDĪ±QLHVWHW\±QLH]QDP\LFKUR]NáD
GXLLQWHQV\ZQRĞFL
3RGVWDZRZ\P SUREOHPHP WHRULL SHUVSHNW\Z\ RUD] LQQ\FK WHRULL ZDĪą
F\FKSUDZGRSRGRELHĔVWZDE\ZWHQVSRVyEXRJyOQLüWHRULĊXĪ\WHF]QRĞFLRF]H
NLZDQHMOXEZUĊF]Mą]DVWąSLüMHVWQLHVXPRZDQLHVLĊZDJGHF\]\MQ\FKGRMHGQR
ĞFL : NRQVHNZHQFML QDUXV]DQ\ MHVW SRVWXODW RFKURQ\ GRPLQDFML Z VWUXNWXU]H
SUHIHUHQFML 2]QDF]D WR ĪH Z\ELHUD VLĊ UR]ZLą]DQLH FKRFLDĪ DOWHUQDW\ZQH GR
QLHJRSU]\QLRVáRZ\ĪV]ąZ\SáDWĊ]SUDZGRSRGRELHĔVWZHPUyZQ\P-4XLJ
JLQZF\NOXWU]HFKZ\GDZQLFWZ]DSURSRQRZDáLQQ\VSRVyEZDĪHQLDSUDZGRSR
GRELHĔVWZ SLHUZRWQLH RNUHĞODQ\ MDNR ÄXĪ\WHF]QRĞü DQW\F\SRZDQD´ D SyĨQLHM
MDNRÄXĪ\WHF]QRĞüRF]HNLZDQD]DOHĪQDRGPLHMVFDZ\QLNyZ´ a rank dependent
utility 5'8 4XLJJLQ 4XLJJLQ 4XLJJLQ 3URSR]\FMD WD
]DMPXMHSRĞUHGQLHPLHMVFHPLĊG]\WHRULąXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMDWHRULąSHU
VSHNW\Z\ -HVW RQD UyZQLHĪ NRQVWUXNFMą VNáDGDMąFą VLĊ ] F]WHUHFK DNVMRPDWyZ
UR]SDWU\ZDQą RGG]LHOQLH GOD Z\QLNyZ MDNR ]PLHQQ\FK ORVRZ\FK G\VNUHWQ\FK

RUD]FLąJá\FK7DNVDPRMHVWZVWDQGDUGRZHM(8DUyĪQLFDPLĊG]\QLPLGRW\F]\
W\ONRDNVMRPDWXQLH]DOHĪQRĞFL X4XLJJLQDQD]\ZDVLĊRQNRPRQRWRQLF]QąQLH
]DOHĪQRĞFLą
5'8 SU]\MPXMH ĪH GHF\GHQW VWRVXMH QLHOLQLRZH ZDJL SUDZGRSRGRELHĔ
VWZD GOD ]DNáDGyZ SRU]ąGNXMąF SU]\ W\P ZHNWRU Z\QLNyZ Z VSRVyE URVQąF\
:WHQVSRVyEXĪ\WHF]QRĞüNRQNUHWQHJR]QLFK]DOHĪ\RGMHJRXV\WXRZDQLDZWDN
XSRU]ąGNRZDQ\PZHNWRU]H-DVQR]WHJRZ\QLNDĪHZDĪHQLHRGE\ZDVLĊWX]D
SRPRFą UR]NáDGyZ VNXPXORZDQ\FK SUDZGRSRGRELHĔVWZ D QLH LFK MHGQRVWNR
Z\FKUHDOL]DFML'ODSU]\SDGNXG\VNUHWQHJRZDĪRQDIXQNFMDXĪ\WHF]QRĞFLV p
PDQDVWĊSXMąFąSRVWDü

N
V p ¦w
n
n p U xn
JG]LH p ± SUDZGRSRGRELHĔVWZR U ± XĪ\WHF]QRĞü x ± Z\SáDWD Z S ± ZDJD

GHF\]\MQDSU]\F]\P x d x d xn
6DPH]DĞZDJLGHF\]\MQHXVWDODVLĊZSRQLĪV]\VSRVyE

§ n · § n ·
wn p q ¨ ¦ p j ¸ q ¨ ¦ p j ¸
©j ¹ ©j ¹

SU]\F]\PT q >@ o >@ MHVWIXQNFMąWUDQVIRUPDFMLSUDZGRSRGRELHĔVWZDWD
NąĪH q q
:DUWRSRQDGWR]DXZDĪ\üĪH
:SU]\SDGNX]DNáDGX]GZRPDZ\QLNDPL5'8RGSRZLDGDVWDQGDUGRZHPX
ZDĪHQLX SUDZGRSRGRELHĔVWZD D ZLĊF VSHáQLRQ\ PXVL E\ü ZDUXQHN
w p w p
'ODSU]\SDGNXFLąJáHM]PLHQQHMORVRZHMZDĪRQD IXQNFMDXĪ\WHF]QRĞFL]DSL
V\ZDQDMHVWMDNR

V F ³ U x d q F x

6SHáQLRQDMHVWQDVWĊSXMąFD]DOHĪQRĞü

¦w
n
n p q q
2]QDF]DWRĪHZHNWRUZQ p PDVWDQGDUGRZHZáDVQRĞFLUR]NáDGXSUDZGRSRGR
ELHĔVWZD D q F VWDQGDUGRZH ZáDVQRĞFL G\VWU\EXDQW\ 'OD ]DNáDGyZ SU]\QR

V]ąF\FKWDNVDPRXSRU]ąGNRZDQHZ\QLNLPDP\GRF]\QLHQLD]NRPRWRQLF]QR
ĞFLąDZLĊF5'8MHVWLGHQW\F]QD](8
-HĞOLq MHVWPRQRWRQLF]QH5'8]DFKRZXMH VWRFKDVW\F]QąGRPLQDFMĊSLHUZ
V]HJRU]ĊGX
:NOĊVáHZDJLGHF\]\MQHR]QDF]DMąDJHQWDSHV\PLVW\F]QHJRNWyU\SU]HZDĪD
Z\QLNL QLĪHM XV]HUHJRZDQH D QLH GRZDĪD Z\QLNyZ Z\ĪHM UDQJRZDQ\FK =
NROHLZDJLZ\SXNáHRGZUDFDMąWH]DOHĪQRĞFL,QQ\PLVáRZ\ZNOĊVáRĞüIXQN
FMLXĪ\WHF]QRĞFLPRĪQDXWRĪVDPLDü]DZHUVMąGRU\]\NDQDWRPLDVWMHMZ\SX
NáRĞüR]QDF]DSRV]XNLZDQLHU\]\ND0DP\WX]DWHPMHGQR]QDF]QHRGQLHVLH
QLHGRSRS\WXXEH]SLHF]HQLRZHJR
5'8 R]QDF]D EH] ZąWSLHQLD SRVWĊS Z VWRVXQNX GR WUDG\F\MQHM (8 =D
SRPRFą WHM SLHUZV]HM PRĪQD Z\MDĞQLü ]DWHP ZV]\VWNR WR FR WáXPDF]\ GUXJD
FKRFLDĪ QLH Z\VWĊSXMH WX UHODFMD RGZURWQD -HGQDN 5'8 QLH MHVW Z VWDQLH Z\
WáXPDF]\üV]HUHJX]MDZLVNDZLĊFQSDZHUVMLGRVWUDW]DOHĪQRĞFLRGSXQNWXRG
QLHVLHQLDHIHNWXSRVLDGDQLD]PLDQDV\PHWULL
,QWHUHVXMąFąSUyEĊUR]OXĨQLHQLDDNVMRPDWXQLH]DOHĪQRĞFLVWDQGDUGRZHM(8
SRGMĊOL +6 &KHZ RUD] 0DF&ULPPRQ &KHZ L 0DF&ULPPRQ L &KHZ
2JyOQLHPLHĞFLVLĊRQDZSDĞPLHRNUHĞORQ\PMDNRJHQHUDOL]DFMD(8DRG
LQQ\FKXVLáRZDĔZW\P]DNUHVLHRGUyĪQLDVLĊW\PĪH]DPLDVWVWRVRZDQLDSUDZ
GRSRGRELHĔVWZMDNRZDJGHF\]\MQ\FKZDĪHQLDGRNRQXMHVLĊZQLHM]DSRPRFą
X]\VNLZDQ\FK Z\QLNyZ 3URSR]\FMD &KHZD L 0DF&ULPPRQD RNUHĞODQD MHVW
SU]HWRMDNRNROHMQDPHWRGDZDĪHQLDXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMDOH]GRGDWNLHP
Äa betweeness´7U]HEDWHĪGRGDüĪH]GRURENX&KHZDL0DF&ULPPRQDEDUG]R
PRFQRNRU]\VWDáUyZQLHĪ(*XODNVMRPDW\]XMąFZURNXthe theory of di-
sappointment aversionRPyZLRQąUyZQLHĪZW\PUDSRRUFLH
3XQNWHP Z\MĞFLD UR]ZDĪDĔ &KHZD L 0DF&ULPPRQD MHVW ORWHULD
L x p x p xn pn NWyUHMXĪ\WHF]QRĞüPRĪQD]DSLVDüQDVWĊSXMąFR

¦
n
piI xi u xi
U L i

¦
n
i
piI xi

JG]LH I o MHVWIXQNFMąZDĪąFą
$NVMRPDWÄa betweeness´DQDOL]RZDQ\MHVWZĞFLVá\P SRZLą]DQLX]WUyM
NąWHP SUDZGRSRGRELHĔVWZD 0DUVKDND0DFKLQD NWyU\ ] NROHL Z\ZRG]L VLĊ ]
WUyMNąWD 3DVFDOD MHGQDN NRQFHQWUXMH VLĊ QD DQDOL]LH XĪ\WHF]QRĞFL L DZHUVML GR
U\]\ND Z\QLNyZ WU]HFK JLHUORWHULL ] SUDZGRSRGRELHĔVWZDPL p p i p : VWDQ
GDUGRZ\PWUyMNąFLH0DUVKDND0DFKLQDOLQLHRERMĊWQRĞFLVąGRVLHELHUyZQROH
JáHFRRG]ZLHUFLHGOD]DáRĪHQLHVWDQGDUGRZHM(8:V]\VWNLFKEDGDF]\]REV]D

UX non-expected utility LQWHUHVXMH QDWRPLDVW ZSá\Z DZHUVML GR U\]\ND QD XĪ\
WHF]QRĞü RF]HNLZDQą -HĞOL GHF\GHQW Z\ND]XMH PDOHMąFą DZHUVMĊ PDP\ ZWHG\
GRF]\QLHQLD]W]ZKLSRWH]ąthe fanning-outDZLĊFRGFK\ODQLHPVLĊZGyáOLQLL
RERMĊWQRĞFL:V\WXDFMLSU]HFLZQHMSRMDZLDVLĊKLSRWH]Dthe fanning-in2JyOQLH
MHGQDNĪHOLQLRZRĞüNU]\Z\FKRERMĊWQRĞFLZWUyMNąFLHSUDZGRSRGRELHĔVWZDMHVW
HNZLZDOHQWHPa betweenessNWyUą]GHILQLRZDQRZSRQLĪV]\VSRVyEQLHFKEĊGą
GDQHGZLHORWHULHaa-HĞOL a a WRa betweenessR]QDF]DĪHGODZV]\VWNLFK
p a p a :\QLNL HPSLU\F]QHM ZHU\ILNDFML KLSRWH]\ the
a p a
fanning-outVąEDUG]R]UyĪQLFRZDQH:LĊFHMSRWZLHUG]HĔX]\VNDQRGRW\FKF]DV
KLSRWH]\ the fanning-in7U]HEDE\ü]DWHPEDUG]RRVWURĪQ\PZSRVáXJLZDQLXVLĊ
DNVMRPDWHPa betweenessDZLĊFLZĞODG]DW\PZV]\VWNLPLNRQFHSFMDPLZD
ĪHQLDXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM
=WHRULąĪDOXEDUG]RĞFLĞOHVLĊáąF]\WHRULDDZHUVMLGRUR]F]DURZDQLD the
theory of disappointment QD]\ZDQD ]DPLHQQLH WHĪ WHRULą XMHGQR]QDF]QLHQLD
the theory of disambiguation 7RQLH]DVNDNXMHMHĞOLZ\MDĞQLP\ĪHQDMEDUG]LHM
RJyOQH ]DVDG\ WHRULL DZHUVML VWZRU]\OL FL VDPL DXWRU]\ FR WHRULĊ ĪDOX W]Q '
%HOORUD]*/RRPVL56XJGHQRGZRáXMąFVLĊQDMSLHUZGRGRURENXSV\FKROR
JLL NWyUD L ĪDO L UR]F]DURZDQLH WUDNWXMH MDNR GZLH JáyZQH QHJDW\ZQH HPRFMH
ZĞUyGGHF\GHQWyZJG\Z\QLNZ\SáDWD]JU\SURZDG]LGRRGF]XZDQLDQLH]DGR
ZROHQLD ĪH QLH VSHáQLD LFK RF]HNLZDĔ DOER QDZHW EUDNRZDáR PRĪOLZRĞFL LFK
]DPDQLIHVWRZDQLD VLĊ %HOO /RRPHV L 6XJGHQ : WHRULL GHF\]ML
PLĊG]\ ĪDOHP D UR]F]DURZDQLHP Z\VWĊSXMą MHGQDN SHZQH UyĪQLFH 3LHUZV]\
NRQFHQWUXMHVLĊQDVZRLVW\PXNáDG]LHGHF\]MLZQLH]DGRZDODMąF\UH]XOWDWQDWR
PLDVW GUXJLH VNXSLD VLĊ QD VDP\P Z\QLNX 7HRULD DZHUVML GR UR]F]DURZDQLD
PLDáD SRQDGWR SR]ZDODü QD UR]OXĨQLHQLH DNVMRPDWX QLH]DOHĪQRĞFL (8 NWyU\
VNXWNXMHSDUDGRNVHP$OODLVD
=DDZDQVRZDQHLNRPSOHWQHXMĊFLHWHRULLDZHUVMLGRUR]F]DURZDQLD]DSUR
SRQRZDá MHGQDN ( *XO *XO 3U]HGVWDZLDP\ JR ]DWHP Z V\QWHW\F]Q\
VSRVyE=DáyĪP\ĪHPDP\GRF]\QLHQLD]ORWHULą L x p x p xn pn SU]\
F]\P x x xn 3XQNWHPUHIHUHQF\MQ\PGRNWyUHJREĊG]LHP\RGQRVLüX]\
VNLZDQHZ\SáDW\QLHFKEĊG]LHHNZLZDOHQWSHZQRĞFLC/VSHáQLDMąF\QDVWĊSXMą
F\ZDUXQHN
x xk d CL xk xn

-HĞOL Z\QLNLHP JU\ EĊG]LH x d xk GHF\GHQW RGF]XZDü EĊG]LH UR]F]DURZDQLH
¦
n
*G\ QDWRPLDVW x ! xk EĊG]LH RQ XUDGRZDQ\ =GHILQLXMP\ REHFQLH q i k
pi
MDNRVXPĊSUDZGRSRGRELHĔVWZSU]HĪ\ZDQLDUDGRĞFLD±qMDNRVXPĊSUDZGR

SRGRELHĔVWZ Z\VWĊSRZDQLD UR]F]DURZDĔ *UDF]GHF\GHQW ] DZHUVMą GR UR]F]D
URZDĔORWHULĊLZ\FHQLDüEĊG]LHZSRQLĪV]\VSRVyE

U L ¦ j S Dj u x j ¦i k S iE u xi
k n

JG]LHuMHVWIXQNFMąXĪ\WHF]QRĞFL S Dj ±ZDJąGHF\]\MQąjWHJRUR]F]DURZXMąFH
JRZ\QLNX S iE ± ZDJąiWHJRZ\QLNXSU]\QRV]ąFHJRUDGRĞü'RGDWNRZRZSUR
ZDGĨP\SDUDPHWU T MDNRPLDUĊ ZUDĪOLZRĞFLGHF\GHQWDQD UR]F]DURZDQLH'OD
Q ! PDP\
§ q · pi pi
S iE ¨¨ ¸¸ k d i d n
© q T ¹q q T

§ q · pj pj
S D
¨¨ ¸¸ T d j d k
© q T ¹ q q T
j

-HĞOLZ\QLNGODUDGRĞFLGODL!NRUD]UH]XOWDWGODUR]F]DURZDQLDZSU]\
SDGNX j d k PDMą WDNLH VDPH SUDZGRSRGRELHĔVWZD pi p j p WR
S Dj T S iE *G\ T ! ZDJLGHF\]\MQHSU]\G]LHODQHUR]F]DURZXMąF\PZ\QL
NRP Vą SRZLĊNV]DQH Z VWRVXQNX GR SU]\SDGNX Z NWyU\P DNWXDOQLH VSUDZLDá\
RQHUDGRĞü.LHG\ T WHRULDDZHUVMLGRUR]F]DURZDQLDUHGXNXMHVLĊGR(8D
ZLĊF S iE pi a S Dj p j 2JyOQLHLPZLĊNV]HZDUWRĞFLSU]\MPXMHSDUDPHWU T W\P
EDUG]LHM GHF\GHQW RGELHUDQ\ MHVW SU]H] REVHUZDWRUD ]HZQĊWU]QHJR MDNR RVRED
Z\ND]XMąFD Z\ĪV]ą DZHUVMĊ GR U\]\ND -DN WR XGRZRGQLOL + )HKU'XGD L 7
(SSHUGOD T ! GHF\GHQW FKDUDNWHU\]XMH VLĊ W\ONR JOREDOQą DZHUVMą Z]JOĊGHP
U\]\ND Z SU]\SDGNXZNOĊVáHM IXQNFML XĪ\WHF]QRĞFL )HKU'XGD L (SSHU
'ZyMNDWDZ\ND]DáDSRQDGWRĪHDZHUVMDGRUR]F]DURZDQLDQLHMHVWFHFKąVWDáą
OHF]]PLHQQą:UHV]FLH%.|V]HJLRUD]05DELQZVZRLFKUR]ZDĪDQLDFKQDG
VWRFKDVW\F]Q\PL SXQNWDPL UHIHUHQF\MQ\PL Z WHRULL SHUVSHNW\Z\ Z ZDUXQNDFK
UDFMRQDOQ\FKRF]HNLZDĔGRV]OLGRZQLRVNXĪHZáDĞQLHWHRF]HNLZDQLDL]DFKR
ZDQLD LQQ\FK JUDF]\ Z VSRVyE LVWRWQ\ SURZDG]ą GR HQGRJHQL]DFML Z\ERUyZ
SXQNWyZUHIHUHQF\MQ\FK .|V]HJLL5DELQ
7HRULDĪDOX the regret theory ]RVWDáD]DSUH]HQWRZDQDZURNXQLH
]DOHĪQLHRGVLHELHSU]H]'%HOOD&3)LVKEXUQDL*/RRPHVDRUD]56XJGHQD
%HOO)LVKEXUQ/RRPHVL6XJGHQ 3U]\EOLĪV]HMDQDOL]LHRND
]XMH VLĊ ĪH ZV]\VF\ FL EDGDF]H QDZLą]\ZDOL MDNRĞ GR SUDF\ -/ 6DYDJH¶D ]
URNXSRĞZLĊFRQHMWHRULLSRGHMPRZDQLDGHF\]MLVWDW\VW\F]Q\FKDZV]F]H
JyOQRĞFL UHJXOH PLQLPD[ NU\WHULXP VWUDW\ WM the minimax regret 7R VWUDWHJLD

F]WHURNURNRZD NWyUHM FHOHP MHVW ]PLQLPDOL]RZDQLH ĪDOX Z QDMJRUV]\P VFHQD
ULXV]X D ZLĊF UyĪQLF\ Z\SáDW\ QDMZ\ĪV]HM ] Z\SáDWDPL SR]RVWDá\PL 6DYDJH
SUyERZDáMą]LQWHJURZDü]WHRULąXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMFRPXVLĊXGDáRW\O
NRZF]ĊĞFL7HRULDĪDOXQDWRPLDVWZSURVWXZ]JOĊGQLDQLHSU]HFKRGQLRĞüSUHIH
UHQFMLLSUyEXMHREDOLüVWDQGDUGRZH]DáRĪHQLHĪHQLHSU]HFKRGQLRĞüMHVWLUUDFMR
QDOQD3UyEDWDMHGQDNUyZQLHĪW\ONRZF]ĊĞFLVLĊSRZLRGáD 6WDUPHU
8SRGVWDZSLHUZV]\FKZHUVMLWHRULLĪDOXOHĪDáRSU]HNRQDQLHĪHZSRGHM
PRZDQLX GHF\]ML Z ZDUXQNDFK QLHSHZQRĞFL OXG]LH Z GRZROQ\P VWDQLH QDWXU\
VZą XĪ\WHF]QRĞü RNUHĞODMą QD SRGVWDZLH Z\QLNyZ IDNW\F]QLH X]\VNDQ\FK RUD]
Z\QLNyZXWUDFRQ\FK] UDFMLQLHZ\EUDQLD LQQ\FKUR]ZLą]DĔ,QQ\PLVáRZ\GH
F\GHQFLDQW\F\SXMąSU]\V]á\ĪDODZLĊFWHĪFHFKXMąVLĊDZHUVMąGRQLHJR=DOHĪ
QRĞFLWHPRĪQDVWDUDüVLĊZEXGRZDüZIXQNFMĊXĪ\WHF]QRĞFLSU]\F]\PĪDOMą
UHGXNXMH]SRZRGXWHJRĪHMHVWQLHXMHPQąURVQąFąIXQNFMą:W\PPRPHQFLH
SRMDZLDVLĊ]DWHPSĊWODVSU]ĊĪHQLD]ZURWQHJRNWyUDSU]HPLHV]F]DĪDOMDNRVWDQ
HPRFMRQDOQ\ Z VIHUĊ Z\ERUyZ GHF\]\MQ\FK /XG]LH U]HF] MDVQD RGF]XZDMą
VDW\VIDNFMĊJG\ZLFKVXELHNW\ZQHMRFHQLHGRNRQDOLVáXV]Q\FKZ\ERUyZ6WąG
WHĪRGURNXF]ĊĞFLHMRSHUXMHVLĊWHRULąĪDOXUDGRĞFL]DGRZROHQLD /RRPVL
6XJGHQ -HMIRUPDOQ\PZ\UD]HPMHVWa regret-rejoice function3U]\EOLĪ
P\]DWHPMHMLVWRWĊLFKDUDNWHU\VW\NL
=DáyĪP\ĪHLVWQLHMHnVWDQyZQDWXU\ s s sn NWyUHPRJąSRMDZLüVLĊ]
SUDZGRSRGRELHĔVWZDPL p p pn D GHF\GHQW PRĪH Z\EUDü GZD G]LDáDQLD
A L A NWyUHSU]\QRV]ąRNUHĞORQHZ\QLNLZSRV]F]HJyOQ\FKVWDQDFK=JRGQLH]
SRZ\ĪV]\P G]LDáDQLH A RZRFRZDü EĊG]LH Z\QLNDPL x x xn D G]LDáDQLH A
SU]\QRVLü EĊG]LH UH]XOWDW\ y y yn 2E\GZD Z\QLNL PLHU]RQHEĊGąOLF]EDPL
U]HF]\ZLVW\PLLR]QDF]DüPRJąQDSU]\NáDGPDMąWHNMHGQRVWNL
=NDĪG\PVWDQHPsi]ZLą]DQDMHVWIXQNFMDĪDOXUDGRĞFL R xi yi *G\R!
GHF\GHQW EĊG]LH ]DGRZRORQ\ 6\PHWU\F]QLH MHĞOL R GHF\GHQWRGF]XZD ĪDO
*G\GHF\GHQWZ\ELHU]HG]LDáDQLHAIXQNFMD R xi yi RG]QDF]DüVLĊEĊG]LHQDVWĊ
SXMąF\PLZáDVQRĞFLDPL
3 R xi yi MHVWGRGDWQLDMHĞOL xi ! yi QDWRPLDVWXMHPQDJG\ yi ! xi RUD]]HURNLH
G\ xi yi
3 R xi yi MHVWURVQąFDZ]JOĊGHPSLHUZV]HJRDUJXPHQWXRUD]PDOHMąFDZ]JOĊ
GHPGUXJLHJR
3RMHVWVNRĞQDV\PHWU\F]QLH OXEQLHV\PHWU\F]QLH WM R xi yi R yi xi
33RMDZLVLĊDZHUVMDGRU\]\NDMHĞOL x ! y ! z ! :NRQVHNZHQFMLPDP\
R x y R y z R x z

=ZáDVQRĞFLPZ\QLNDĪHGHF\GHQWEĊG]LHVLĊFLHV]\á]Z\EUDQLDAMHĞOL
xi ! yi LWRW\PEDUG]LHMJG\Z]UDVWDüEĊG]LHUyĪQLFDPLĊG]\xLRUD]yL:]ZLą]
NX]W\PG]LDáDQLH A EĊG]LHSUHIHURZDQHQDGG]LDáDQLHP AJG\VSHáQLRQDEĊ
G]LHSRQLĪV]DQLHUyZQRĞü
¦i pi R xi yi !
n

1DOHĪ\ GRGDü ĪH WHRULD ĪDOXUDGRĞFL MHVW ]JRGQD ] (8 JG\
R xi yi u xi u yi 3R]ZDODRQDZ\MDĞQLüSDUDGRNV$OODLVDLQDUXV]HQLH]DVD
G\DNVMRPDWX PRQRWRQLF]QRĞFL -DN MXĪ V\JQDOL]RZDQR WHVW\ HPSLU\F]QH QLH Vą
QDWRPLDVW MHGQR]QDF]QH MHĞOL FKRG]L R DNVMRPDW QLHSU]HFKRGQLRĞFL 7HVW\ WH ]
NROHLSRWZLHUG]DMąLĪIXQNFMDRMHVWIXQNFMDZ\SXNáą:áDVQRĞüF]ZDUWDWHMRVWDW
QLHM DZHUVMD GR U\]\ND SRND]XMH ]ZLą]HN WHM WHRULL ] XEH]SLHF]HQLDPL ,QQ\P
W\SHP UHODFML Z W\P REV]DU]H MHVWUyZQLHĪ RGF]XZDQLH ĪDOX SU]H] XEH]SLHF]R
Q\FKNLHG\SRQLHĞOLRQLZ\GDWHNQD]DNXSSROLVDQLHZ\VWąSLá\XQLFK]QDF]ą
FHWMSRZ\ĪHMXG]LDáXZáDVQHJRV]NRG\
,QWHUHVXMąFą DOWHUQDW\Zą GOD PDNV\PDOL]DFML RF]HNLZDQHM MHVW WHRULD the
regret theory ]DSURSRQRZDQD SU]H] /RRPHVD L 6XJGHQD U RUD] %HOOD
U DVIRUPDOL]RZDQDZSRVWDFLDNVMRPDWyZSU]H]6XJGHQD U RUD]
4XLJJLQD U ÄĩDO´JHQHUDOQLHLQWHUSUHWXMHVLĊZQLHMMDNRXWUDWĊXĪ\WHF]
QRĞFL JG\ RNDĪH VLĊ ex post ĪH SRGMĊWD ZF]HĞQLHM GHF\]MD E\áD QLHRSW\PDOQD
ÄĩDO´ZĞODG]DW\PSRMDZLDVLĊMDNRGUXJLRERNPDMąWNXMHGQRVWNLDUJXPHQWZ
IXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFLRE\GZD WH SDUDPHWU\Vą ]PLHQQ\PLLVWRWQ\PLUyZQLHĪ Z
GHF\]MDFK XEH]SLHF]HQLRZ\FK %UDXQ L 0XHUPDQQ 2F]\ZLĞFLH MDN WR
SRND]XMą Z VSRVyE IRUPDOQ\ %UDXQ L 0XHUPDQQ WDN ]PRG\ILNRZDQD IXQNFMD
XĪ\WHF]QRĞFL MHVW UyZQLHĪ PDNV\PDOL]RZDQD QD]\ZDMąF SU]\ W\P FDáą VZRMą
NRQFHSFMĊÄregret-theoretical expected utility 57(8
:SRUyZQDQLXGRXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM57(8SURZDG]LGRÄZ\JáD
G]HQLD´ GHF\]ML XEH]SLHF]HQLRZHM 2]QDF]D WR ĪH MHĞOL (87 UHNRPHQGXMH Z\
VRNLSR]LRPRFKURQ\XEH]SLHF]HQLRZHMWRMHGQRVWNDFKDUDNWHU\]XMąFDVLĊDZHU
VMąGRSU]HĪ\ZDQLDSyĨQLHMĪDOXSRZLQQDZ\EUDüSR]LRPQLĪV]\6\PHWU\F]QLH
JG\](87Z\QLNDVHQVRZQRĞüZ\EUDQLDMDNRRSW\PDOQHJRXEH]SLHF]HQLDF]Ċ
ĞFLRZHJRWR57(8]DOHFDQDE\FLHSROLV\RZ\ĪV]\PSRNU\FLX=DOHĪQRĞFLWHVą
LGHQW\F]QHGODNRQWUDNWyZXEH]SLHF]HQLRZ\FK]IUDQV]\]ąLQWHJUDOQąOXEUHGXN
F\MQą1DWRPLDVWNLHUXQHNZSá\ZXĪDOXGHWHUPLQRZDQ\MHVWSU]H]XG]LDáQDU]X
WyZ Z VNáDGFHQHWWR $QDOLW\F]QLH PRĪQD SU]\ W\P Z\]QDF]\ü NU\W\F]Qą ZDU
WRĞüW\FK QDU]XWyZ WM WDNąGODNWyUHM QDVWĊSXMHSU]HMĞFLH ] LFK ZSá\ZX SR]\
W\ZQHJRQDQHJDW\ZQ\'RVWDWHF]QLHZ\VRNLHWHZDUWRĞFLSURJRZHGREU]HWáX
PDF]ą Z\ELHUDQLH Z U]HF]\ZLVWRĞFL SU]H] ZLĊNV]RĞü XEH]SLHF]DMąF\FK VLĊ QL

VNLFK XG]LDáyZ ZáDVQ\FK 6DPD ]DĞ 57(8 Z\UDĨQLH VXJHUXMH ĪH MHGQRVWNL ]
DZHUVMą GR ĪDOX PDMą WHQGHQFMĊ GR ]DEH]SLHF]DQLD VLĊ QLHMDNR QD GZLH VWURQ\
W]QELRUąSRGXZDJĊWDNLVWDQHPRFMRQDOQ\JG\VZąGHF\]MHex postX]QDMą]D
QLHRSW\PDOQą ,QQ\PL VáRZ\ ]DEH]SLHF]DMą VLĊ QD RNROLF]QRĞü ĪH NXSLOL ]E\W
PDáH SRNU\FLH JG\ V]NRGD RND]DáD VLĊ GRWNOLZD DOER ]E\W Z\VRNLH MHĞOL IDN
W\F]QLHQDZHWQLHSRMDZLáDVLĊ:W\PNRQWHNĞFLHLQWHUHVXMąFHMHVWMDNDVHNXUD
WRU]\ SRZLQQL NRQVWUXRZDü SROLV\ ]JRGQH ] 57(8 D ZLĊF NRPSHQVXMąF\ WHQ
HIHNWáDJRG]HQLDZ\ERUyZXEH]SLHF]HQLRZ\FK=NROHLUHJXODWRU]\U\QNXVWDMą
ZyZF]DVSU]HGZ\]ZDQLHPMDNKDPRZDü]DSĊG\DVHNXUDWRUyZGRPDQLSXODFML
ĪDOHP Z G]LDáDQLDFK PDUNHWLQJRZ\FK &KRG]L R WR ĪH ]E\W Z\VRNLH QDU]XW\
SDUDGRNVDOQLHPRJą]DZ\ĪDüV]WXF]QLHSRS\WSURZDG]ąFGRQDGXEH]SLHF]HĔD
QLVNLHGRMHJRKDPRZDQLDDZLĊFZNRQVHNZHQFMLGRQLHGRXEH]SLHF]HQLD
3XQNWHP Z\MĞFLD PRGHORZDQLD NRQWUDNWyZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK SU]H]
%UDXQDL0DXHUPDQQDGDOHM%0MHVWQDVWĊSXMąFDIXQNFMDXĪ\WHF]QRĞFL
u x y X x g X x X y
JG]LH x ± Z\EUDQD DOWHUQDW\ZD GHF\]\MQD y± DOWHUQDW\ZD ]NWyUHM ]UH]\JQR
ZDQR v ± IXQNFMD XĪ\WHF]QRĞFL %HUQRXOLHJR SU]\ F]\P v′ ! L v″ g
o ±IXQNFMDĪDOXOXE]DGRZROHQLD]DOHĪQDRGUyĪQLF\RVLąJQLĊWHMZDUWRĞFL
DOWHUQDW\Z\Z\EUDQHMLDOWHUQDW\Z\RGU]XFRQHM-HĞOLx!yWRGHF\GHQWSRVWąSLá
VáXV]QLHLRVLąJDSU]\URVWXĪ\WHF]QRĞFL:V\WXDFMLSU]HFLZQHMSRMDZLDVLĊXE\
WHNXĪ\WHF]QRĞFL
: SU]\SDGNX XEH]SLHF]HĔ SUREOHP VLĊ NRPSOLNXMH JG\Ī ]ZLĊNV]D VLĊ
OLF]ED ZDULDQWyZ GHF\]\MQ\FK L ]DFKRG]L SRWU]HED LFK NDĪGRUD]RZHJR SRUyZ
Q\ZDQLD]UR]ZLą]DQLHPRIHUXMąF\PQDMZLĊNV]ąSáDWQRĞü6WąGIXQNFMDXĪ\WHF]
QRĞFLPXVLE\üRGSRZLHGQLR]PRG\ILNRZDQD
u w X w k g X wPD[ X w
JG]LHgPRĪHSU]\MąüWDNĪHZDUWRĞFLw±DNWXDOQ\SR]LRPPDMąWNXw PD[±
PDNV\PDOQLH PRĪOLZ\ VWDQ PDMąWNX SR Z\EUDQLX ZDULDQWX RSW\PDOQHJR k ±
ÄZVSyáF]\QQLNĪDOX´SU]\F]\P k R]QDF]DMHGQRVWNĊ]WUDG\F\MQąDZHUVMą
GRU\]\ND]DĞk!WRSU]\SDGHNDZHUVMLGRĪDOX
=DSLV]P\WHUD]NRQFHSFMĊ57(8

RTEU E ªX w k g X wPD[ X w º
¬ ¼
JG]LHEMHVWRSHUDWRUHPZDUWRĞFLRF]HNLZDQHMDĞFLĞOHVXELHNW\ZQ\PUR]NáDGHP
Z\QLNyZSU]\V]á\FKVWDQyZZVHQVLH]EOLĪRQ\PGRXMĊFLD-/6DYDJH¶D]DZDUWHM
ZMHJRVá\QQHMNVLąĪFHÄ7KH)RXQGDWLRQVRI6WDWLVWLFV´Z\GDQHMZURNX

3RWU]HEXMHP\MHV]F]HPRGHOXXEH]SLHF]HQLRZHJR3U]\MPLMP\]DWHPĪHMHG
QRVWNDG\VSRQXMHPDMąWNLHPSRF]ąWNRZ\P w t LOLF]\VLĊ]PRĪOLZRĞFLąZ\VWą
SLHQLDORVRZHMVWUDW\SLHQLĊĪQHMXNWyUąRSLVXMHG\VWU\EXDQWD F > wo @ SU]\F]\P
F D F w = NROHL XEH]SLHF]\FLHO RIHUXMH NRQWUDNW ] RGV]NRGRZDQLHP
Z\SáDFDQ\PZ]DPLDQ]DXLV]F]HQLHVNáDGNLSRSUDZQHMDNWXDULDOQLHSRZLĊNV]RQHMR
QDU]XWEH]SLHF]HĔVWZD O t $VHNXUDWRUMHVWQHXWUDOQ\ZREHFU\]\NDG]LDáDQDU\Q
NXGRVNRQDOHNRQNXUHQF\MQ\PJG]LHQLHZ\VWĊSXMHDV\PHWULDLQIRUPDFMLDZLĊFL
MHMQDVWĊSVWZDZSRVWDFLQHJDW\ZQHMVHOHNFMLRUD]KD]DUGXPRUDOQHJR
1DMSLHUZ %0 PRGHOXMą NRQWUDNW XEH]SLHF]HQLRZ\ ] IUDQV]\]ą UHGXNF\MQą
D >@ 6WąGPDP\IXQNFMĊRGV]NRGRZDQLD I > w @ o R FR]DSLVXMHP\GDOHMMDNR
I x ax
GODZV]\VWNLFK x ]PLHQQHMORVRZHM X:ĞODG]DW\PVNáDGNDXEH]SLHF]H
QLRZDZ\QLHVLH
P D O E ª¬ I X º¼ O D E > X @
]DĞPDMąWHNNRĔFRZ\MHGQRVWNLUyZQDáVLĊEĊG]LH
wD w O D E > X @ D X
PD[
1DWRPLDVW w Z\QLND ] WZLHUG]HQLD 2U]HND RQR ĪH ex post RSW\PDOQD GHF\]MD
XEH]SLHF]HQLRZDSROHJDQD]DNXSLHSHáQHMRFKURQ\ Į MHĞOLRVLąJQLĊWDZDUWRĞüx
SU]HNUDF]D O E > X @ RUD]EUDNXSROLV\ZV\WXDFMLSU]HFLZQHM Į 6WąGRSW\
PDOQ\ ex post VWDQ PDMąWNX wPD[ w PLQ x O E > X @ : VSRVyE V\QWHW\F]Q\
ZDULDQW]IUDQV]\]ąUHGXNF\MQąRG]ZLHUFLHGODU\VXQHN:LG]LP\ĪHGODk SR
ZLQQRVLĊQDE\üSHáQąRFKURQĊGODĮ DOHZRJyOH]UH]\JQRZDü]SROLV\ O O
-HĞOLQDWRPLDVWk!GHF\]MąRSW\PDOQąEĊG]LHRFKURQDF]ĊĞFLRZDGOD O L O O
:UD]]HZ]URVWHPZVSyáF]\QQLNDkSRZLQQ\QDVWĊSRZDüJáĊEV]HGRVWRVRZDQLD

5\VXQHN2SW\PDOQDIUDQV]\]DUHGXNF\MQDZ]DOHĪQRĞFLRGQDU]XWXEH]SLHF]HĔVWZD
DVHNXUDWRUDLZVSyáF]\QQLNDĪDOX
αK*(λ)
K=0
K1>0 K2>0
K2>k2>0

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Braun M. (2004). Muermann A., The Impact of
Regret on the Demand for Insurance „The Journal of Risk and Insurance”, vol. 71, no. 4.
3U]HDQDOL]XMP\ WHUD] Z ZLHONLP VNUyFLH ZDULDQW ] IUDQV]\]ą LQWHJUDOQą

D > w @ ZNWyUHMRGV]NRGRZDQLHEĊG]LHZ\QRVLü

I x PD[ x D x D
QDWRPLDVWVNáDGNDXEH]SLHF]HQLRZDEĊG]LHUyZQD
O E ª X D º

P D
¬ ¼
DPDMąWHNNRĔFRZ\GDQ\MHVWSRQLĪV]\PZ]RUHP

w O E ª X D º X X D

w D
¬ ¼

w O E ª X D º PLQ X D

¬ ¼
'RMĞFLHGRRSW\PDOQHJRPDMąWNXNRĔFRZHJRex postF]\OLwPD[Z\QLNDüEĊG]LH
UyZQLHĪ]WZLHUG]HQLD'HF\]MąRSW\PDOQą ex postRQDE\FLXNRQWUDNWX]IUDQ
V]\]ą LQWHJUDOQą D O EĊG]LH WD JG\ ]UHDOL]RZDQD VWUDWD x SU]HNURF]\

O E ª X D O º D O : V\WXDFML SU]HFLZQHM UR]VWU]\JQLĊFLHP RSW\PDO

¬ ¼
O ·
Q\PMHVWFDáNRZLWDUH]\JQDFMD]SROLV\ D O MHVWSU]\W\P §¨ ¸ NZDQW\OHP
© O ¹
§ O ·
G\VWU\EXDQW\FW]Q D O F ¨ ¸ SU]\F]\P F MHVWXRJyOQLRQąRGZURWQR

© O ¹
ĞFLąF:ĞODG]DW\PwPD[Z\QLHVLH
w PLQ x O E ª X D O ºD O

wPD[
¬ ¼
:\JRGQ\PQDU]ĊG]LHPSRGVXPRZDQLDZDULDQWX]IUDQV]\]ąLQWHJUDOQąMHVWU\
VXQHN =DXZDĪP\ QD ZVWĊSLH ĪH EDUG]R SU]\SRPLQD RQ ZDULDQW SLHUZV]\
1LHPDSU]HWRSRWU]HE\SRZWDU]DQLDSRGDQHJRMXĪZF]HĞQLHMNRPHQWDU]D

5\VXQHN2SW\PDOQDIUDQV]\]DLQWHJUDOQDZ]DOHĪQRĞFLRGQDU]XWXEH]SLHF]HĔVWZD
DVHNXUDWRUDLZVSyáF]\QQLNDĪDOX
DK*(λ)
w0
K=0
K2>0 K1>0

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Braun M., Muermann A.(2004). The Impact of
Regret on the Demand for Insurance’ „The Journal of Risk and Insurance”, vol. 71, no. 4.
:ĞUyG SURSR]\FML DOWHUQDW\ZQ\FK Z]JOĊGHP (8 D PLHV]F]ąF\FK VLĊ Z

REV]DU]HHNRQRPLLEHKDZLRUDOQHMVZRMHPLHMVFHSUyEXMą]QDOHĨüVRELHPRGHOH
ZDJ NRQILJXUDF\MQ\FK the configural weights models, &:0 &KRG]L R WU]\
PRGHOH

:DJPXOWLSOLNDW\ZQ\FKRNUHĞODQ\FKSU]H]SR]\FMH]DMPRZDQHSU]H]Z\SáD
W\]JLHU the rank affected multiplicative weights model5$0
7UDQVIHUX ZDJ GHF\]\MQ\FK SU]\G]LHODQ\FK SRV]F]HJyOQ\P Z\SáDWRP
transfer of attention in exchange model7$;
'HNRPSR]\FML SU]\URVWX XĪ\WHF]QRĞFL the gains decomposition utility mo-
del*'8
,FKZVSyOQ\PSXQNWHPZ\MĞFLDMHVWQDVWĊSXMąFDGHILQLFMDGU]HZDGHF\]\MQHJR
QLHFK EĊG]LH GDQD ORWHULD L x p x p xn pn JG]LH x t x t t xn SU]\
F]\PZ\QLNxMRWU]\PXMHSR]\FMĊUDQJĊjGOD j n %LUQEDXP
8Ī\WHF]QRĞüORWHULLLZ5$0RNUHĞODVLĊZSRQLĪV]\VSRVyE

t p pv v

JG]LHij±SR]\FMHZ\QLNXs±SRZLĊNV]RQ\]QDNJDáĊ]LGU]HZDGHF\]\MQHJR
GRGDWQL ]HUR XMHPQ\ t p ± IXQNFMD ZDĪHQLD Z\QLNX URVQąFD Z]JOĊGHP
SUDZGRSRGRELHĔVWZDpL]GąĪDMąFDGRMHGQRĞFLGODpEOLVNLFK]HUX
:PRGHOX7$;SU]\MPXMHVLĊĪHGHF\GHQWPDRNUHĞORQ\SRWHQFMDáXZD
JL WUDQVIHUXMąF Z ĞODG ]D W\P ZDJL SU]\G]LHODQH Z\SáDWRP Z\ĪV]\P QD U]HF]
RSáDWQLĪV]\FK /XFHL0DUOH\ -HĞOLORWHULDRSLVDQDMHVWGU]HZHPGHF\
]\MQ\P]áRĪRQ\P]WU]HFKJDáĊ]LMHMXĪ\WHF]QRĞüZ\QLHVLH

wu x wu x wu x
TAX L
w w w

SU]\F]\P

w t p G t p w t p G t p G t p w t p G t p G t p

JG]LH G MHVWSHZQąVWDáą
*'8 Z QDMSURVWV]\P SU]\SDGNX WM ORWHULL ELQDUQHM L x p x p
WDNLHMĪH x t x GDMHXĪ\WHF]QRĞüUyZQą GDU L w p u x w p u x
&:0MHVWGRW\FKF]DVPDáRUR]SRZV]HFKQLRQDQDZHWZĞUyGHNRQRPLVWyZL
ILQDQVLVWyZ EHKDZLRUDOQ\FK ']LHMH VLĊ WDN ] ZLHOX SRZRGyZ 'KDPL
0RGHOHQDQLąVNáDGDMąFHVLĊexpliciteQLH]DZLHUDMąERZLHPRGQLHVLHQLDGRNZH
VWLLXMPRZDQLDSUHIHUHQFMLGHF\GHQWyZRGQRĞQLHXĪ\WHF]QRĞFL:\EyUZDJGHF\
]\MQ\FK RUD] LFK WUDQVIHU ]DZLHUD VSRU\ NRPSRQHQW DUELWUDOQRĞFL RUD] PHFKD
QLF]QHJRSRGHMĞFLD&:0JHQHUDOQLH]DZRG]LWHĪZRSLVLHLSU]HZLG\ZDQLX]D

FKRZDĔZSU]\SDGNXZ\VWĊSRZDQLD]GDU]HĔREDUG]RQLVNLFKSUDZGRSRGRELHĔ
VWZDFK
(NRQRPLĞFL EDUG]R F]ĊVWR D VSHFMDOLĞFL RG ]DU]ąG]DQLD MHV]F]H F]ĊĞFLHM
IRUPXáXMąUyĪQHUHNRPHQGDFMHDQDZHWFDáHWHRULHZRSDUFLXRSU]\SDGNLNWyUH
]GDU]\á\VLĊZSU]HV]áRĞFL0HWRGĊWąRNUHĞODVLĊMDNRÄa case based reasoning´
-HM SU]HFLZLHĔVWZHP MHVW SRGHMĞFLH Äa rule-based reasoning´ ] SHZQRĞFLą EDU
G]LHM RGSRZLHGQLH GR NRQVWUXRZDQLD FDáRĞFLRZ\FK WHRULL 3RSU]HVWDĔP\ MHGQDN
QDDQDOL]LHSU]\SDGNyZJG\ĪWRRQDVWDáDVLĊSRGVWDZąVWZRU]HQLDWHRULLGHF\]ML
ZSURVWGRQLHMQDZLą]XMąFHMWMa case-based decision theory &%'7 %D]XMHRQD
QD GREU]H XGRNXPHQWRZDQHM REVHUZDFML ĪH Z PRPHQFLH UR]ZDĪDQLD SRGMĊFLD
MDNLHMĞGHF\]MLQDMSLHUZSUHF\]XMHP\FDáRĞüV\WXDFMLV]XNDMąFQDVWĊSQLHZSU]H
V]áRĞFLSRGREQ\FKSU]\SDGNyZ *LOERDL6FKPHLGOHU .OXF]RZDVWDMHVLĊ
Z W\P PRPHQFLH IXQNFMD SRGRELHĔVWZD 3U]HMG]LHP\ ]DWHP GR SUH]HQWDFML IRU
PDOQHJRXMĊFLD&%'7NRU]\VWDMąF]NRQZHQFML*LOERDL6FKPHLGOHUD
3U]\MPLMP\ĪHGDQDMHGQRVWNDPD]ELyUG]LDáDĔ A â a an ` RUD]]ELyU
SU]\SDGNyZV\WXDFML C ^c c cn ` :SHZQHMFKZLOLMHGQRVWNDG\VSRQXMHMHG
QDN W\ONR SRG]ELRUHP C WM C ^c c cn ` SU]\ F]\P n d m -HGQRVWND WD Z
SU]HV]áRĞFLX]\VNLZDáDXĪ\WHF]QRĞüuijMHĞOLSRGMĊáDG]LDáDQLHaiZV\WXDFMLcj'OD
ZV]\VWNLFK i RUD] j PRĪHP\ VNRQVWUXRZDü VZRLVWą SDPLĊü MHGQRVWNL
: ^ A C C ûij `` &RVLĊWHUD]VWDQLHJG\UR]ZDĪDQDMHGQRVWNDQDSRWNDQRZąV\
WXDFMĊGHF\]\MQą ck C ck C 2GSRZLHGĨQDWRS\WDQLHZ\PDJDZSURZDG]HQLD
IXQNFMLSRGRELHĔVWZD
:ZIXQNFMDGHILQLRZDQDMHVWMDNR s c j ck c j C DZ\UDĪDRQDSRGRELHĔ
VWZR PLĊG]\ QRZą V\WXDFMą RUD] GRZROQ\P c j C 2]QDF]P\ GDOHM SU]H] Mi
SRG]ELyU SU]\SDGNyZ Z NWyU\FK G]LDáDQLH ak E\áR UHDOL]RZDQH Z SU]HV]áRĞFL
8Ī\WHF]QRĞü ] UDFML SRGMĊFLD ak Z V\WXDFML ck Z SRG]ELRU]H Mi RNUHĞORQD WDNĪH
MDNRXĪ\WHF]QRĞüZDĪRQDSRGRELHĔVWZHPGDQDMHVWSRQLĪV]\PZ]RUHP

Ui U ai ck M i ¦ j s c j ck uij c j M
:V]\VWNLHSU]\SDGNLZNWyU\FKG]LDáDQLDakQLHE\áRSRGHMPRZDQHZSU]HV]áR
ĞFLVąQLHLVWRWQHLZĞODG]DW\PRWU]\PXMą]HURZąXĪ\WHF]QRĞü1DWRPLDVWG]LD
áDQLHZ\EUDQHa PXVLVSHáQLDüQDVWĊSXMąF\ZDUXQHN
a DUJ PD[ U i
a j A
3URVWD LPSOLNDFMD ] SRZ\ĪV]\FK ]DOHĪQRĞFL PRĪH E\ü WDND ĪH MDNLHĞ G]LDáDQLH
QLHSRGMĊWHZSU]HV]áRĞFLQLHPRĪHE\üUHDOL]RZDQHZSU]\V]áRĞFL6SUDZDVLĊ
MHGQDNNRPSOLNXMHJG\ZV]\VWNLHSU]HV]áHGHF\]MHRZRFRZDá\XMHPQąXĪ\WHF]

QRĞFLą:yZF]DVMHGQRVWNDPRĪHVLĊJQąüSRG]LDáDQLDQLHZ\SUyERZDQHZF]H
ĞQLHM
*LOERD L 6FKPHLGOHU XGRZRGQLOL ĪH Z GáXJLP RNUHVLH LFK GHF\GHQW ]D
FKRZXMHVLĊRSW\PDOQLHW]QPDNV\PDOL]XMHVZąXĪ\WHF]QRĞüRF]HNLZDQą-HG
QDN$*XHUGMLNRYDSRND]DáDĪHQLHMHVWWRUHJXáąMHĞOL]PRG\ILNXMHVLĊRGSR
ZLHGQLRIXQNFMĊSRGRELHĔVWZDLG\QDPLF]QLHUR]SDWUXMHVLĊG]LDáDQLDQLHSRGMĊWH
ZSU]HV]áRĞFL *XHUGMLNRYD =NROHL3DSHL.XUW]ZVZRLFKWHVWDFKHPSL
U\F]Q\FKSRWZLHUG]LOLGDOHNRLGąFąSRSUDZQRĞü &%'7 :FLąĪMHGQDNSR]RVWD
MH SUREOHP ĪH ZLHOH OXG]NLFK ]DFKRZDĔ PD MHG\QLH FKDUDNWHU KLSRWHW\F]Q\ D
ZLĊF UR]ZDĪDQH Vą SU]H] QDV W\ONR Z P\ĞODFK 7\P Z RJyOH QLH ]DMPXMH VLĊ
&%'7DSU]HFLHĪQDV]HHNVSHU\PHQW\P\ĞORZHZMDNLPĞVHQVLHWZRU]ąV]HURNL
NRQWHNVWGHF\]MLIDNW\F]QLHSRGHMPRZDQ\FK
1DMĞZLHĪV]ą SURSR]\FMą ER ]DSUH]HQWRZDQą Z URNX MHVW WHRULD
LVWRWQRĞFL the saliency theory -HMDXWRUDPLVą3%RUGDOR1*HQQDLROLRUD]
$6FKOHLIHUGDOHM%*6 %RUGDORLLQ%RUGDORLLQ -HVWRQDNROHMQą
SUyEąZ\MDĞQLHQLDDQRPDOLL VSU]HF]QRĞFL ]DZDUW\FKZVWDQGDUGRZHMWHRULLXĪ\
WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMDJáyZQLHSDUDGRNVX$OOLDVD]URNXNWyU\SRGZDĪD
MHMDNVMRPDWQLH]DOHĪQRĞFLSU]H]FRZUĊF]XQLHZDĪQLDWąWHRULĊRF]HNLZDQHMMD
NRVSRVREXUHSUH]HQWDFMLSUHIHUHQFMLDPRĪQD SUyERZDü ] QLPVRELHSRUDG]Lü
SU]\MPXMąF ĪH GHF\GHQW SU]HZDĪDü EĊG]LH QLVNLH SUDZGRSRGRELHĔVWZD L QLH
GRZDĪDüSUDZGRSRGRELHĔVWZDZ\VRNLH7HRULDSRZ\ĪV]DMHVWUyZQLHĪSU]\GDW
QDGRREMDĞQLDQLD]PLDQ\SUHIHUHQFMLZ]JOĊGHPU\]\NDDZLĊFJáyZQLHDZHUVML
GRQLHJRRUD]V\WXDFMLMHJRZUĊF]SRV]XNLZDQLDFRZLVWRWQ\PVWRSQLXGHWHU
PLQRZDQHMHVWNRQWHNVWHPSRGHMPRZDQLDGHF\]ML
: XMĊFLX RSLVRZ\P WHRULD LVWRWQRĞFL MHVW NRQVWUXNFMą SV\FKRORJLF]Qą
JG\Ī SRND]XMH PHFKDQL]P XZDĪQHJR NRQFHQWURZDQLD VLĊ OXG]L QD LFK RJUDQL
F]RQ\FK ]DVREDFK SR]QDZF]\FK L GRVWĊSQ\FK LP ]P\VáRZR GDQ\FK :SURVW
RGZRáXMHVLĊRQDGRWHRULLSHUVSHNW\Z\'.DKQHPDPDL$7YHUVN\HJRNWyUą
%RUGDOR L LQ ZUĊF] RNUHĞODMą MDNR ]áRW\ VWDQGDUG HNRQRPLL EHKDZLRUDOQHM :
W\PNRQWHNĞFLHÄLVWRWQRĞü´MHVWV\WXDFMąZNWyUHMOXG]NDXZDJDNRQFHQWUXMHVLĊ
QDSHZQ\PIUDJPHQFLHU]HF]\ZLVWRĞFLFRSRZRGXMHLĪSU]\ZLą]XMHVLĊGRQLH
JRQLHZVSyáPLHUQąZDJĊZSyĨQLHMV]\FKSURFHVDFKRFHQQ\FKLGHF\]\MQ\FK:
QDZLą]DQLXGRVá\QQHMNVLąĪNL'.DKQHPDQD]USRGW\WXáHPÄ7KLQNLQJ
)DVWDQG6ORZ´%RUGDORLLQVWZLHUG]DMąĪH]GDU]HQLHLVWRWQHWRWDNLHNWyUHFKD
UDNWHU\]XMHVLĊRGPLHQQRĞFLąQLH]Z\NáRĞFLąRGELHJDQLHPRGZDUWRĞFLĞUHGQLFK
:ĞODG]DW\PZ\SáDWDZJU]HGHF\]\MQHMPXSU]\SLVDQDUyZQLHĪVWDMHVLĊLVWRW
Qą:]ZLą]NX]W\PSRZLHP\WHĪĪHGHF\GHQWWDNLEĊG]LHSRV]XNLZDáU\]\ND
a risk-seeking JG\Z\SáDWDLVWRWQDRGQRVLüVLĊEĊG]LHGRZ\QLNyZRGELHJDMą
F\FKLQSOXVZVWRVXQNXGRMHJRRF]HNLZDĔ a lottery’s upside :SU]\SDGNX

Z\QLNyZLQPLQXV a lottery’s downside EĊG]LHP\PLHüQDWRPLDVWGRF]\QLHQLD
]DZHUVMąGRU\]\ND:LG]LP\SU]HWRĪHWHRULDLVWRWQRĞFLPXVLE\üĞFLĞOHUR]SD
WU\ZDQD Z SRáąF]HQLX ] NRQWHNVWHP GRNRQ\ZDQLD Z\ERUyZ FR EDUG]R PRFQR
HNVSRQXMHPLQ6'KDPL 'KDPL
%RUGDORLLQVZąWHRULĊSU]HGVWDZLDMąUyZQLHĪZSRVWDFLIRUPDOQHM3U]\M
PLMP\]DWHPĪHLVWQLHMHSHZLHQ]ELyUVWDQyZQDWXU\SDMHJRHOHPHQWDPLVąSR
V]F]HJyOQH VWDQ\ s S NWyUH Z\VWĊSXMą ]H ]QDQ\P RELHNW\ZQ\P SUDZGRSRGR
ELHĔVWZHP S s WDNLP ĪH ¦ sS S s =DáyĪP\ GDOHM ĪH PDP\ GZXHOHPHQWRZ\
]ELyUORWHULL]DNáDGyZ L L JG]LHLLR]QDF]D]DNáDGSU]\QRV]ąF\Z\SáDWĊSLH
QLĊĪQą xsi ZNRQNUHWQ\PVWDQLHV'HF\GHQWSRVáXJXMHVLĊOLQLRZąIXQNFMąZDUWR
ĞFLOXENDZDáNDPLOLQLRZąGRZ\FHQ\Z\SáDWZVWRVXQNXGRSXQNWXUHIHUHQF\MQH
JRWM]HUD&RMHGQDNZDĪQHQLHXZ]JOĊGQLDWXFDáRĞFLGRVWĊSQ\FKPXLQIRUPD
FMLOHF]NRQFHQWUXMHVLĊQDW\FKNWyUH]QDMGXMąVLĊZMHJRSDPLĊFLLXP\ĞOH6WąG
QD]\ZDVLĊJRÄP\ĞOLFLHOHPORNDOQ\P´ a local thinkers/7 *HQQDLROLL6KOHL
IHU 0\ĞOLFLHOWHQGRNRQXMHHZDOXDFMLORWHULLLiZQDVWĊSXMąF\VSRVyE
V Li ¦ S sX xsi
sS
3RVWĊSXMH MHGQDN Z VSRVyE ]JRGQ\ ] WHRULą LVWRWQRĞFL D ZLĊF SU]HZDĪD

VWDQ\QDMZDĪQLHMV]HGODQLHJRZ]ELRU]H S]DVWĊSXMąFSUDZGRSRGRELHĔVWZR S s
ZDJDPLGHF\]\MQ\PLGRVWRVRZDQ\PLGRNDĪGRUD]RZHMORWHULLWM S si 6DPD]DĞ
LVWRWQRĞü Z\PDJD MHV]F]H XĞFLĞOHQLD 1LHFK ]DWHP xs xsi i EĊG]LH ZHNWR
UHPZ\SáDWZVWDQLHsQDWRPLDVW xsi QLHFKR]QDF]DZ\SáDWĊZORWHULLLjZW\PĪH
VWDQLHSU]\F]\P j z i 6WąGPDP\ĪH xsPLQ i xsPD[ EĊGąQDMPQLHMV]\PLLQDMZLĊN
V]\PLZ\SáDWDPLxs
3HáQDGHILQLFMDLVWRWQRĞFLVWDQXVORWHULLLii MHVWFLąJáąLRJUDQLF]R
QąIXQNFMą G xsi xsi NWyUDVSHáQLDWU]\SRQLĪV]HZDUXQNL
8SRU]ąGNRZDQLD-HĞOLGODVWDQyZ s s S PDP\ĪH ª¬ xsPLQ xsPD[ º¼ MHVWSRG]ELR
UHP ª¬ xsPLQ xsPD[ º¼ WR V xsi xsi V xsi xsi
0DOHMąFHM ZUDĪOLZRĞFL -HĞOL xsj ! GOD M ZWHG\ GOD GRZROQHJR ߳ !
PDP\
V xsi xsi V xsi xsi

2GELFLD'ODGRZROQ\FKGZyFKVWDQyZVL s S WDNLFKĪH xsj xsj ! GOD-
RWU]\PXMHP\ V xsi xsi V xsi xsi ZWHG\ L W\ONR ZWHG\ JG\
V xsi xsi V xsi xsi

0DMąF ]GHILQLRZDQą IXQNFMĊ LVWRWQRĞFL ı PRĪHP\ WHUD] SU]\EOLĪ\ü LVWRWĊ
UDQJRZDQLDORWHULLLZDJGHF\]\MQ\FK1LHFKSRQRZQLHEĊGąGDQHGZDVWDQ\QD
WXU\ s s S 3RZLHP\ĪHORWHULDLLZVWDQLHsEĊG]LHEDUG]LHMLVWRWQDRGORWHULL s
MHĞOL V xsi xsi ! V xsi xsi 3U]\MPLMP\GDOHMĪH ksi ^ S ` R]QDF]DüEĊG]LHUDQ
NLQJVWDQXsGODORWHULLLiSU]\F]\PQLĪV]H k si WRĪVDPHEĊG]LH]Z\ĪV]ąLVWRWQR
ĞFLą :V]\VWNLH VWDQ\ R WDNLHM VDPHM LVWRWQRĞFL X]\VNLZDü EĊGą SU]\ W\P LGHQ
W\F]Q\UDQNLQJ:W\FKZDUXQNDFKORNDOQ\P\ĞOLFLHOGRNRQXMHREHFQLHWUDQVIRU
Ss Si
PDFMLVWRVXQNXSUDZGRSRGRELHĔVWZ ZUHODFMĊ si ZSRQLĪV]\VSRVyE
Ss Ss
S si i
ksi Ss
Gk s

S si Ss
JG]LH V @ :LHG]ąF ĪH ¦ s S si RUD] SU]\MPXMąF GRGDWNRZH R]QDF]HQLH
i
Gk s
Z i
ZDJDGHF\]\MQD/7PDSRQLĪV]ąSRVWDü
¦G r
kri
S r
S Si S s Zsi
$QDOL]RZDQ\P\ĞOLFLHOZSURFHVLHHZDOXDFMLORWHULLSRGZ\ĪV]DUHODW\ZQHZD
JLGODVWDQyZQDMEDUG]LHMLVWRWQ\FK=NROHLSDUDPHWUįPLHU]\VNDOĊGHIRUPDFMLZDJ
GHF\]\MQ\FK]WHJRW\WXáX*G\ G ]DFKRZXMHVLĊRQZVSRVyEVWDQGDUGRZ\W]Q
ZDJL GHF\]\MQH RGSRZLDGDMą RELHNW\ZQ\P SUDZGRSRGRELHĔVWZRP Zsi -HĞOL
G GHF\GHQWMHVWSRSURVWXORNDOQ\PP\ĞOLFLHOHPDZLĊFSU]HZDĪDVWDQ\QDMEDU
G]LHMLVWRWQHLQLHGRZDĪDVWDQ\QDMPQLHMGODQLHJRZDĪQH:V]F]HJyOQRĞFLSU]\
W\PsMHVWSU]HZDĪDQHZWHG\LW\ONRZWHG\JG\MHVWWREDUG]LHMLVWRWQ\VWDQQLĪVWDQ
SU]HFLĊWQ\ Zsi ! OXE G k ! ¦ r G k S r :UHV]FLHJG\ G o /7VNXSLDVLĊW\ONRQD
i i
s r
ORWHULDFK]QDMEDUG]LHMLVWRWQ\PLZ\SáDWDPL:DUWRUyZQLHĪ]DXZDĪ\üĪHSDUDPHWU
įQLH]DOHĪ\RGRELHNW\ZQ\FKSUDZGRSRGRELHĔVWZVWDQyZ
=GHILQLRZDZV]\IXQNFMĊLVWRWQRĞFLRUD]UDQJRZDQLHORWHULLLZDJGHF\]\M
Q\FKPRĪHP\XRJyOQLüIRUPXáĊHZDOXDFMLORWHULLLiSU]H]ORNDOQHJRP\ĞOLFLHOD
V LT Li ¦S siX xsi ¦S sZsiX xsi
sS sS
2WU]\PXMHP\] QLHMĪH Z\QLN]DZV]H]QDMGXMHVLĊ PLĊG]\Z\SáDWDPLQDMZ\Ī

V]\PL L QDMQLĪV]\PL &R QLH PQLHM ZDĪQH UH]XOWDW WHQ QLH ]DOHĪ\ RG WHJR F]\
]ELyUSMHVWW\ONRPLQLPDOQ\P]HVWDZLHQLHPZV]\VWNLFKPRĪOLZ\FKVWDQyZQD
WXU\DOER]RVWDáSRG]LHORQ\QDSRG]ELRU\]DZLHUDMąFHUR]NáDG\Z\SáDW]JRGQH]
LFKUR]NáDGDPLSU]HGSRG]LDáHP']LHMHVLĊWDNJG\ĪLVWRWQRĞüį]GHWHUPLQRZD
QD MHVW Z\SáDWDPL D QLH SUDZGRSRGRELHĔVWZDPL Z\VWąSLHQLD UyĪQ\FK VWDQyZ
=DXZDĪP\SRQDGWRĪHIXQNFMDįRG]ZLHUFLHGODZLHONRĞüV\JQDáyZ LQIRUPDFML
SRFKRG]ąF\FK ] GDQHJR VWDQX D ZLĊF NRQWHNVW SRGHMPRZDQLD GHF\]ML Z\QLND

SU]\W\P]ZDUXQNyZPDOHMąFHMZUDĪOLZRĞFLRUD]RGELFLD2]QDF]DWRĪH]UyĪ
QLFRZDQH SRG NąWHP LQWHQV\ZQRĞFL SRVWU]HJDQLH Z\SáDW Z]UDVWD JG\ Z\SáDW\
GOD SRV]F]HJyOQ\FK VWDQyZ ]GąĪDMą GR ]HUD FR MHVW PLDUą NRQWHNVWX ,QQ\PL
VáRZ\ ORNDOQ\ P\ĞOLFLHORGELHUD MDNR PQLHM LQWHQV\ZQH UyĪQLFH Z\SáDW Z\VWĊ
SXMąFHSU]\Z\ĪV]\FKLFKSR]LRPDFKDEVROXWQ\FK-DNZLGDüNRQWHNVWWRWDNĪH
VSRVyESUH]HQWDFMLORWHULLDOWHUQDW\ZZDULDQWyZGHF\GHQWRZL
3UREOHP LVWRWQRĞFL QLHSRPLHUQLH VLĊ NRPSOLNXMH JG\ Z\VWĊSXMH ZLHOH
UyZQRZDJ 0HKWD L LQ $JHQFL HNRQRPLF]QL PXV]ą ZWHG\ RV]DFRZDü
SUDZGRSRGRELHĔVWZDLFKZ\VWąSLHQLDDVNRRUG\QRZDQLHSHZQ\FKG]LDáDĔPRĪH
SU]\ W\P SU]\QLHĞü QLHNWyU\P ] QLFK Z\ĪV]H NRU]\ĞFL SU]H] FR VWDMą VLĊ RQH
EDUG]LHMLVWRWQH5yZQRZDJDNWyUDZWHQVSRVyEVLĊSRMDZLRNUHĞODQDMHVWMDNR
SXQNWFHQWUDOQ\ a focal point 'RGDWNRZRSRWU]HEQHMHVWWXMHV]F]HUR]UyĪQLH
QLHQDLVWRWQRĞüSLHUZRWQąWMNRU]\VWQąGODSHZQHJRJUDF]DRUD]ZWyUQąEĊGą
Fą Z\QLNLHP VNRRUG\QRZDQ\FK G]LDáDĔLQQ\FKJUDF]\ NWyU]\ Z NRQVHNZHQFML
X]QDMąMą]DLVWRWQąGODQLFKZVHQVLHSLHUZRWQRĞFL
=SXQNWXZLG]HQLDSUREOHPDW\NLXEH]SLHF]HQLRZHMNOXF]RZH]QDF]HQLHPD
WUDNWRZDQLHSU]H]WHRULĊLVWRWQRĞFLNZHVWLLSUHIHUHQFMLGHF\GHQWyZ WXORNDOQHJR
P\ĞOLFLHOD Z]JOĊGHP U\]\ND =DáyĪP\ ]DWHP ĪH UR]ZDĪD RQ ]DNáDG L x
RUD] ORWHULĊ U\]\NRZQą W]Z FKURQLąFą ĞUHGQLą a mean preserving spread
L x g S g x l S g SU]\ F]\P gS g S g l 'R F]\QLHQLD PDP\ WX ]
GZRPDVWDQDPLQDWXU\ sg x g x ZNWyU\PRVLąJDVLĊ]\VNZSRUyZQDQLXGR
]DNáDGXSHZQHJRRUD] sl x l x JG]LHRGQRWRZXMHVLĊVWUDWĊ'OD G ORNDOQ\
P\ĞOLFLHOZ\ELHU]HORWHULĊU\]\NRZQąZWHG\LW\ONRZWHG\JG\sgEĊG]LHEDUG]LHM
LVWRWQH QLĪ sl W]Q JG\ V x g x ! V x l x ,QQ\PL VáRZ\ QDGD ZLĊNV]H ]QD
F]HQLHZDG]HGHF\]\MQHM S g QLĪ S g 3RZLHP\ZyZF]DVĪHORNDOQ\P\ĞOLFLHO]D
FKRZXMHVLĊMDNMHGQRVWNDSRV]XNXMąFDU\]\ND a risk-seeking
:SURZDG]DMąFSHZQąSURJRZąZDUWRĞüGODSDUDPHWUX S g ZSUDF\%RUGDOR
LLQE\áRWRò PRĪQDSU]HMĞüGRXRJyOQLHQLDSRVWDZORNDOQHJRP\ĞOLFLHODZREHF
U\]\ND-HĞOL]DWHP S g S g ORWHULDSU]\QRV]ąFD]\VNMHVWLVWRWQDLORNDOQ\P\ĞOLFLHO
MąSU]HZDĪDDZLĊF]DFKRZXMHVLĊ]JRGQLH]a risk-seeking*G\QDWRPLDVW S g ! S g
]DNáDGRZRFXMąF\VWUDWąVWDMHVLĊLVWRWQ\:ĞODG]DW\PZZP\ĞOLFLHORG]QDF]DVLĊ
WHUD]DZHUVMąGRU\]\ND:V\WXDFMLJG\ S g S g P\ĞOLFLHOWHQMHVWRVREąQHXWUDOQą
ZREHFU\]\NDJG\ĪRE\GZD]DNáDG\VąMHGQDNRZRLVWRWQHGODQLHJR
: W\P PRPHQFLH PRĪQD ]DXZDĪ\ü ]ELHĪQRĞü SRZ\ĪV]\FK ]DOHĪQRĞFL ]
WHRULą SHUVSHNW\Z\ WM SU]HZDĪDQLH QLVNLFK SUDZGRSRGRELHĔVWZ JG\Ī Vą RQH
LVWRWQHZ]DNáDGDFKSU]\QRV]ąF\FK]QDF]QH]\VNLRUD]QLHGRZDĪDQLHZ\VRNLFK
SUDZGRSRGRELHĔVWZ Z W\FK VDP\FK ]DNáDGDFK DOH RELHFXMąF\FK PDáH D ZLĊF

QLHLVWRWQH]\VNL5yĪQLFDPLĊG]\RE\GZRPDWHRULDPLSROHJDMHGQDNQDW\PĪH
Z WHRULL LVWRWQRĞFL SU]HZDĪDQLH QLH ]DOHĪ\ W\ONR RG SUDZGRSRGRELHĔVWZD SRMD
ZLHQLDVLĊ]\VNXDOHWHĪRGMHJRZLHONRĞFL:\UDĪDVLĊWRZSUHPLL]DU\]\NRr
NWyUHM RF]HNXMH ORNDOQ\ P\ĞOLFLHO E\ E\ü RERMĊWQ\P LQG\IHUHQWQ\P PLĊG]\
ORWHULąLRUD]L0DP\WXSURVWHRGQLHVLHQLHGRSUREOHPDW\NLXEH]SLHF]HQLR
ZHMJG\ĪSUHPLD]DU\]\NRáąF]\VLĊ]HNZLZDOHQWHPSHZQRĞFLLJRWRZRĞFLąGR
SáDFHQLD]DRFKURQĊ3UHPLDWDZ\QRVL

r X LT L X LT L
3U]HELHJIXQNFMLLVWRWQRĞFLRNUHĞOD QDVWDZLHQLH GRU\]\ND ORNDOQHJRP\
ĞOLFLHODZ]DOHĪQRĞFLRGZLHONRĞFLZ\SáDW]ORWHULL SDUDPHWU x )XQNFMDWDMHVW
Z\SXNáDMHĞOLGODGRZROQHJRVWDQX]GRGDWQLPLZ\SáDWDPL yz LGRZROQHJRxL
߳!UyĪQLFD V y x z x V y x z x MHVWPDOHMąFąIXQNFMąSDUDPHWUX
x )XQNFMD LVWRWQRĞFL MHVW QDWRPLDVW ZNOĊVáD NLHG\ UyĪQLFD WD URĞQLH ZUD] ] x
'DOHM]WHJRZ\QLNDĪHGODZ\SXNáHMIXQNFMLLVWRWQRĞFL r X LT L X LT L VáDER
PDOHMHZĞODG]D x:SU]\SDGNX]DĞIXQNFMLZNOĊVáHM rVáDERURĞQLHZUD]] x
3UREOHPQDW\PVLĊMHGQDNQLHNRĔF]\JG\ĪWU]HEDMHV]F]HXZ]JOĊGQLüZDUXQHN
PDOHMąFHMZUDĪOLZRĞFL,WDNZSU]\SDGNXZNOĊVáRĞFLRVáDELDQLHVLĊSRZ\ĪV]HJR
ZDUXQNXZUD]]HZ]URVWHPxUHGXNXMHSUHPLąrFRSRZRGXMHZ\ĪV]HZ\FHQLD
QLHLQLĪL-HVWWRUyZQR]QDF]QH]SRGZ\ĪV]HQLHPVLĊSURJX S g DWREDUG]LHM
PRW\ZXMH GR a risk-seekingu *G\ QDWRPLDVW ]DRVWU]D VLĊ ZDUXQHN PDOHMąFHM
ZUDĪOLZRĞFLZĞODG]D]PLDQDPLxZ\ĪV]HZ\SáDW\SURZDG]ąGRZ]URVWXrDWR
REQLĪDUHODW\ZQąDWUDNF\MQRĞüLZREHFL
:DĪQąNZHVWLąZXEH]SLHF]HQLDFKMHVWUyZQLHĪPRĪOLZRĞüRGZUDFDQLDVLĊ
SUHIHUHQFMLMHGQRVWHNZREHFU\]\ND the preference reversals 2JyOQLHWRV\WXD
FMDZNWyUHMZMHGQ\PVFKHPDFLHXMDZQLDQLDSUHIHUHQFMLSU]HGNáDGDVLĊ]DNáDG
$QDG]DNáDGHP%DZGUXJLPXSRU]ąGNRZDQLHWRXOHJDFDáNRZLWHPXRGZUyFH
QLX%DUG]LHMNRQNUHWQLHSUREOHPSROHJDQDSRUyZQ\ZDQLXGZyFK]DNáDGyZR
Z\ĪV]\P SUDZGRSRGRELHĔVWZLH Z\JUDQHM DOH QLĪV]HM NZRWRZR L R Z\ĪV]HM
NZRFLH Z\JUDQHM DOH UyZQRF]HĞQLH PQLHM SUDZGRSRGREQHM -HJR UR]ZLą]DQLH
VNáDGD VLĊ ] GZyFK G]LDáDĔ EH]SRĞUHGQLHJR Z\ERUX PLĊG]\ ]DNáDGDPL
SU]\G]LHOHQLD ]DNáDGRP RGSRZLHGQLFK HNZLZDOHQWyZ SHZQRĞFL = ZLĊNV]RĞFL
SU]HSURZDG]RQ\FK EDGDĔ HPSLU\F]Q\FK Z\QLND ĪH Z G]LDáDQLX SLHUZV]\P QD
RJyáSUHIHUXMHVLĊ]DNáDGSLHUZV]\DZGUXJLP±GUXJL7RSU]HF]\MHGQDNVWDQ
GDUGRZHM WHRULL XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM D SUHF\]\MQLHM QDUXV]D SU]HGH
ZV]\VWNLP DNVMRPDW SU]HFKRGQLRĞFL RUD] Z PQLHMV]\P VWRSQLX WDNĪH DNVMRPDW
QLH]DOHĪQRĞFL-HĞOLMHGQDNDNVMRPDWSU]HFKRGQLRĞFLQLHFRRVáDELP\W]QSU]\M
PLHP\ĪHJUDRGE\ZDVLĊNDĪGRUD]RZRZSHZQ\FK]LQG\ZLGXDOL]RZDQ\FKUD

PDFKDMHMZ\QLN]DOHĪ\RGNRQWHNVWXLZ\ERUXSXQNWyZRGQLHVLHQLD UHIHUHQ
FML PRĪQDJRHZHQWXDOQLH]DDNFHSWRZDüRLOHZFLąĪXĪ\WHF]QRĞüRF]HNLZDQą
WUDNWRZDü EĊG]LHP\ MDNR OLQLRZą UHSUH]HQWDFMĊ SUDZGRSRGRELHĔVWZ 7HRULD
LVWRWQRĞFLZáDĞQLHNRQWHNVWHPWáXPDF]\SRMDZLHQLHVLĊRGZUDFDQLDVLĊSUHIHUHQ
FMLRUD]]ZLą]DQ\FK]W\PF\NOLSUHIHUHQFML7RMąPLQUyĪQLRGWHRULLSHUVSHN
W\Z\ SLHUZV]HM L GUXJLHM JHQHUDFML 6\QWHW\F]QH SRUyZQDQLH RE\GZX WHRULL ]D
ZLHUDWDEHOD
7DEHOD1DVWDZLHQLHGRU\]\NDZWHRULDFKLVWRWQRĞFLLSHUVSHNW\Z\
:\V]F]HJyOQLHQLH 7HRULDLVWRWQRĞFL 7HRULDSHUVSHNW\Z\

dla zysków
35$GODZ\VRNLFKS '6 ZNOĊVáD X LVXESHZQRĞü S p
56GODQLVNLFKSZ\VRNLFK[ XSRU]ąGNRZDQLH X QLVNDNU]\ZL]QD S p ! p GOD

PDá\FKS
[±]DOHĪQHSU]HáąF]DQLHGR56 XSRU]ąGNRZDQLH'6 QLHOLQLRZD X
5$GODQLVNLFKSQLVNLFK[ '6Z\SXNáRĞü X EDUG]RZNOĊVáDGODQLVNLFK[

dla strat
56GODZ\VRNLFKS '6 Z\SXNáD X LVXESHZQRĞü
5$GODQLVNLFKS x XSRU]ąGNRZDQLH X QLVNDNU]\ZL]QD S p ! p GOD

PDá\FKS
[±]DOHĪQHSU]HáąF]HQLHGR5$ XSRU]ąGNRZDQLH'6 QLHOLQLRZD X
56GODQLVNLFKSQLVNLFK x '6Z\SXNáRĞü X EDUG]RZ\SXNáDGODQLVNLFK x
2]QDF]HQLD'6 ± PDOHMąFDZUDĪOLZRĞü p±SUDZGRSRGRELHĔVWZR S p ±IXQNFMDZDĪHQLD

SUDZGRSRGRELHĔVWZD 5$ ± DZHUVMD GR U\]\ND 56 ± a risk seeking X ± IXQNFMD ZDUWR
ĞFLRZDQLDZDĪHQLD]DNáDGX
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bordalo P., Gennaioli N., Shleifer A.(2012). Salience
theory of choice under risk, „The Quarterly Journal of Economics”, vol. 127, no. 3.
1.3. Behavioralne aspekty decyzji ubezpieczeniowych

'HF\]MH XEH]SLHF]HQLRZH QDOHĪą GR Z\MąWNRZR ]áRĪRQ\FK D HNRQRPLD
QHRNODV\F]QDEH]G\VNXV\MQLHVWDUDVLĊMHXSURĞFLüSU]H]RGZRá\ZDQLHVLĊGRWHR
ULLXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMLZĞODG]DW\PGRVSRU]ąG]DQLDMDNLHJRĞQRUPD
W\ZQHJRSLHQLĊĪQHJRELODQVXNRV]WyZLNRU]\ĞFL%\GHF\]MHWHVWDá\VLĊUDFMR

QDOQH NRQLHF]QH MHVW MHGQDNĪH SUHF\]\MQH XVWDOHQLH ZDUXQNyZ NRQWUDNWX W\SX
SRSUDZQRĞüDNWXDULDOQDVNáDGNLXEH]SLHF]HQLRZHMZ\QLNDMąFD]WUDIQRĞFLGRER
UX UR]NáDGyZ VWUDW RUD] XG]LDá ZáDVQ\ XEH]SLHF]DMąFHJR VLĊ (NRQRPLĞFL L IL
QDQVLĞFLEHKDZLRUDOQLQDWRPLDVWVWDUDMąVLĊSRV]HU]\üUDP\DQDOL]\ZSURZDG]D
MąF SU]HGH ZV]\VWNLP UR]PDLWH NDWHJRULH L NRQVWUXNFMH SV\FKRORJLF]QH &LHND
Z\P SU]\NáDGHP MHVW WX HIHNW VHQW\PHQWX GR SU]HGPLRWX XEH]SLHF]HQLD the
affection effect RUD]ÄKLSRWH]DSRFLHV]HQLD´ a consolation hypothesis +VHHJR
RUD].XQUHXWKHUD +VHHL.XQUHXWKHU 3LHUZV]\UR]XPLDQ\MHVWMDNRQD
VWDZLHQLH Z VHQVLH OXELHQLD OXE QLHOXELHQLD GR GDQHJR SU]HGPLRWXRELHNWX =
NROHLSRFLHV]HQLHWRWUDNWRZDQLHX]\VNLZDQHJRRGV]NRGRZDQLDMDNRUHNRPSHQ
VDW\]DV]NRG\SLHQLĊĪQHLHPRFMRQDOQH]ZLą]DQH]MHJRXV]NRG]HQLHPOXEFDá
NRZLWąXWUDWą
:SLHUZV]HMF]ĊĞFLVZRMHJRDUW\NXáX+VHHL.XQUHXWKHUGDOHM+.]DMĊOL
VLĊ NZHVWLą HZHQWXDOQHJR ]JáRV]HQLD DVHNXUDWRURZL URV]F]HĔ RGV]NRGRZDZ
F]\FK 3XQNWHP Z\MĞFLD E\áD KLSRWHW\F]QD V\WXDFMD LĪ GZLH QLH]QDMąFH VLĊ
ZF]HĞQLHM$PHU\NDQNLRLPLRQDFK+HOHQL/DXUDRLGHQW\F]Q\PVWDQLHPDMąWNX
LF]DVLHSRGUyĪ\SR(XURSLHQDE\á\REUD]RZDUWRĞFL86'DQDVWĊSQLHZ\
VáDá\JRGR86$GURJąPRUVNąZF]HĞQLHMNXSLZV]\MHGQDNSROLV\XEH]SLHF]H
QLRZHQDNZRWĊUyZQąUyZQLHĪGRODUyZ1LHVWHW\REUD]\XOHJá\QLHRGZUD
FDOQHPXXV]NRG]HQLXFREDUG]LHMMHGQDNRGF]XZDáD+HOHQ'RGDMP\MHV]F]HĪH
X]\VNDQLH RGV]NRGRZDQLD Z\PDJDáR XGDQLD VLĊ GR VLHG]LE\ DVHNXUDWRUD +.
VWDZLDMąWHUD]S\WDQLHNWyUD]NRELHWE\áDE\EDUG]LHMJRWRZDSRĞZLĊFLüGRGDW
NRZ\F]DVLSLHQLąG]HĪHE\RWU]\PDüUHNRPSHQVDWĊ"
6WDQGDUGRZRHNRQRPLĞFLRGSRZLDGDOLE\ĪH RE\GZLHSDQLHSRZLQQ\GR
FKRG]Lü VZRLFK URV]F]HĔ +. Z W\P PRPHQFLH NRQVWUXXMą SURVW\ PRGHO IRU
PDOQ\ 1LHFK W R]QDF]D DNWXDOQ\ SR]LRP PDMąWNX XEH]SLHF]RQ\FK C NZRWĊ
RGV]NRGRZDQLDRUD]NRV]W\]W\P]ZLą]DQHUyZQH86'3U]H]TQDWRPLDVW
EĊG]LHP\UR]XPLHüF]DVNWyU\MHVWQLH]EĊGQ\DE\XĪ\WHF]QRĞFL]RGV]NRGRZD
QLD E\á\ UyZQH XĪ\WHF]QRĞFLRP EH] XEH]SLHF]HQLD Z RJyOH 8Ī\WHF]QRĞFL WH
R]QDF]P\SU]H]v T LZ\UDĨP\SRQLĪV]\PUyZQDQLHP

v T u W C u W

:LG]LP\ĪHTMHVWQLH]DOHĪQHRGVWRVXQNXHPRFMRQDOQHJRGRSU]HGPLRWXXEH]
SLHF]RQHJR
:FHOXSRND]DQLDZSá\ZXDVSHNWyZEHKDZLRUDOQ\FKQD]DFKRZDQLH+H
OHQL/DXU\+.SU]HSURZDG]LOLZWHMF]ĊĞFLEDGDĔWU]\HNVSHU\PHQW\ODERUDWR
U\MQHZNWyU\FKXF]HVWQLF]\áRRNVWXGHQWyZ]XQLZHUV\WHWyZ]HĝURGNRZH
JR =DFKRGX 86$ 3LHUZV]\ GRW\F]\á ]ZLą]NyZ PLĊG]\ HIHNWHP VHQW\PHQWX D

VNáRQQRĞFLąGRXELHJDQLDVLĊRRGV]NRGRZDQLH'UXJLE\áSHZQąMHJRPRG\IL
NDFMąW]QSROHJDáQDZ\HOLPLQRZDQLXV\WXDFMLWUDNWRZDQLD UHNRPSHQVDW\MDNR
VZRLVWHJRRGZHWXQDSU]HZRĨQLNXPRUVNLPNWyU\QLHGRVWDWHF]QLHFKURQLáREUD
]\:UHV]FLHWU]HFLWRZHU\ILNDFMDÄKLSRWH]\SRFLHV]HQLD´
'ZDSLHUZV]H]ZZHNVSHU\PHQWyZGRZLRGá\ĪH
6WXGHQFL EDUG]LHM HPRFMRQDOQLH ]ZLą]DQL ] KLSRWHW\F]Q\P SU]HGPLRWHP
XEH]SLHF]HQLDE\OLJRWRZLSRĞZLĊFLüZLĊFHMRJRG]LQĊQLĪJUXSD SU]H
FLZQDE\X]\VNDüRELHFDQąUHNRPSHQVDWĊ
%UDNFKĊFLRGZHWXQLH]PLHQLáZLVWRWQ\VSRVyESU]HMDZLHQLDVLĊLZLHONRĞFL
SRZ\ĪV]HJRHIHNWXVHQW\PHQWX
%\üPRĪHZWOHG]LDáDWXPHFKDQL]PLĪVWXGHQFLVLOQLHMPXSRGOHJDMąF\XZDĪD
OL ĪH SU]HGPLRW XEH]SLHF]RQ\ PD U]HF]\ZLĞFLH Z\ĪV]ą ZDUWRĞü U\QNRZą QLĪ
SU]\MĊWDZSROLVLH*G\E\WDNIDNW\F]QLHE\áRX]\VNDOLE\ĞP\GRZyGQDG]LDáD
QLHVSHF\ILF]QHMNVLĊJRZRĞFLPHQWDOQHMNWyUHMZ\VWĊSRZDQLHZ]DVDG]LHQHJXMH
HNRQRPLDQHRNODV\F]QD
(NVSHU\PHQW WU]HFL GRW\F]\á PRGHUXMąFHJR RGG]LDá\ZDQLD ÄKLSRWH]\ SR
FLHV]HQLD´ QD HIHNW VHQW\PHQWX : KLSRWH]LH WHM RGV]NRGRZDQLH PD ]DUyZQR
]QDF]HQLH SLHQLĊĪQH NRPSRQHQW & MDN L V\PEROLF]QH 7R RVWDQLH MHVW ] NROHL
IXQNFMą VHQW\PHQWX R]QDF]RQHJR MDNR $ 6WąG FDáNRZLWą XĪ\WHF]QRĞü RGV]NR
GRZDQLDPRĪHP\]DSLVDüMDNRVXPĊ&$=DQDOL]\]DFKRZDĔVWXGHQWyZZ\
QLNDĪHOXG]LHSUDZGRSRGREQLH]D]Z\F]DMQLHWUDNWXMąSLHQLĊG]\ZVSRVyE]D
PLHQQ\ WM ]QyZ SRVáXJXMą VLĊ NVLĊJRZRĞFLą PHQWDOQą L UyĪQLH SRGFKRG]ą GR
QLFK Z ]DOHĪQRĞFLRG ĨUyGáD LFKSRFKRG]HQLD 3U]\NáDGRZR Z\ĪHM VRELH FHQLą
UHNRPSHQVDWĊSLHQLĊĪQąMHĞOLZ\QLND]LFKSR]\W\ZQ\FKG]LDáDĔL]DFKRZDĔD
QLH MHVW ]GDU]HQLHP ORVRZ\P ,QQ\PL VáRZ\ VSUDZą ZDĪQąE\ZD SRMPRZDQLH
SLHQLĊG]\LHPRFMLNWyUHRQHZ\ZRáXMą
'UXJD F]ĊĞü EDGDĔ +. GRW\F]\áD PRW\ZyZ L GHWHUPLQDQW QDE\ZDQLD
SU]H]OXG]LXEH]SLHF]HĔ6NáDGDáDVLĊRQDUyZQLHĪ]WU]HFKHNVSHU\PHQWyZODER
UDWRU\MQ\FK SU]HSURZDG]RQ\FK Z WHM VDPHM ]ELRURZRĞFL VWXGHQWyZ Ä+LSRWH]D
SRFLHV]HQLD´ E\áD WX RVLą VSLQDMąFą FDáRĞü WHVWyZ L VSRVREyZ REMDĞQLDQLD X]\
VNLZDQ\FKZ\QLNyZNWyUHXMĊWRZEDUG]RFHOQ\P]GDQLXÄ]DNXSXEH]SLHF]HQLD
MHVWLQZHVW\FMąZSU]\V]áHSRFLHV]HQLH´3RGVXPXMP\]DWHPNOXF]RZHXVWDOHQLD
/XG]LHVąEDUG]LHMVNáRQQL]DNXSLüXEH]SLHF]HQLHGODRELHNWXQDUDĪRQHJRQD
U\]\NRLPĪ\ZLąGRQLHJRZLĊNV]\VHQW\PHQWJG\VSRG]LHZDQDNZRWDRG
V]NRGRZDQLDMHVWZLHONRĞFLąVWDáą
-HĞOL RELHNWSU]HGPLRW XEH]SLHF]RQ\ XOHJá FDáNRZLWHPX ]QLV]F]HQLX RVRE\
EDUG]LHM ] QLP ]ZLą]DQH HPRFMRQDOQLH Vą JRWRZH SRĞZLĊFLü ZLĊFHM F]DVX L
HQHUJLLQDX]\VNDQLHVWDáHMUHNRPSHQVDW\QLĪMHGQRVWNLRERMĊWQHZREHFQLHJR

8]\VNDQH Z EDGDQLX +. Z\QLNL PRĪQD UyZQLHĪ Z\MDĞQLü ]D SRPRFą VWDQ
GDUGRZHJR PRGHOX HNRQRPLF]QHJR Z NWyU\P MHGQDN ZSURVW RSHUXMH VLĊ
ZDUWRĞFLąU\QNRZąSU]HGPLRWXXEH]SLHF]HQLD2]QDF]P\MąSU]H]MDQLHFK
IEĊG]LHNZRWąNWyUąMHVWHĞP\JRWRZL]DSáDFLü]DSROLVĊWMMHMFHQą=NROHL
SDUDPHWUWRSLV\ZDüEĊG]LHSRQRZQLHPDMąWHNXEH]SLHF]DMąFHJRVLĊ]DĞ q
EĊG]LHSUDZGRSRGRELHĔVWZHPZ\VWąSLHQLDVWUDW\%\MHGQRVWNDE\áDRERMĊWQD
SRPLĊG]\QDE\FLHPRFKURQ\DMHMEUDNLHPVNáDGND±ZNRQZHQFMLXĪ\WHF]
QRĞFLuPXVLVSHáQLDüQDVWĊSXMąF\ZDUXQHN

qu W I C q u W I M qu W q u W M

1DWRPLDVW ZSá\Z SDUDPHWUX M QD I X]\VNDP\ G]LĊNL SRQLĪV]HPX ]UyĪQLF]NR
ZDQLX

q U c W I M I q U c W M
dI dM
q U c W I m qU c W I C

U cc W I C
| q I
Uc W I C
SU]\F]\P U cc U c MHVWPLDUąDZHUVMLGRU\]\NDZHGáXJ$UURZD3UDWWD
=JRGQLH]PRGHOHPVWDQGDUGRZ\PRWU]\PDOLĞP\ĪHRVRED]DZHUVMąGRU\]\ND
RF]HNXMH ĪH dIdM RVLąJDü EĊG]LH ZDUWRĞü GRGDWQLą 7R LPSOLNXMH ĪH EĊG]LH
RQDEDUG]LHMVNáRQQD]DSáDFLü]DSROLVĊLPZ\ĪV]ąZDUWRĞüU\QNRZąUHSUH]HQ
WRZDü EĊG]LH XEH]SLHF]RQ\ RELHNW -HĞOL MHGQDN MHGQRVWND QLH ]QD SRZ\ĪV]HM
ZDUWRĞFL WR PRĪHP\ SUyERZDü Mą RV]DFRZDü QD SRGVWDZLH HIHNWX VHQW\PHQWX
SDUDPHWUA :WHG\PDP\ĪHAZSá\ZDQDI ]DSRĞUHGQLFWZHPM-DNZLGDü
XMĊFLH+.MHVWNRPSOHPHQWDUQHDQLH]DSU]HF]DMąFHZ]JOĊGHPPRGHOXVWDQGDU
GRZHJR
(IHNWVHQW\PHQWXRUD]ÄKLSRWH]DSRFLHV]HQLD´PRJąUyZQLHĪXáDWZLü]UR]X
PLHQLH ]DFKRZDĔ XEH]SLHF]HQLRZ\FK ZREHF ]DJURĪHĔ NDWDVWURILF]Q\FK
2ND]XMH VLĊ ĪH SR LFK Z\VWąSLHQLX EDUG]R F]ĊVWR URĞQLH SRS\W QD SROLV\
SU]HG QLPL FKURQLąFH 0RĪH WR EDUG]LHM Z\QLNDü MHGQDNĪH ] REDZ HPRFMR
QDOQ\FK LĪ Z SU]\V]áRĞFL PRĪQD QDZHW VWUDFLü XOXELRQH U]HF]\ QLĪ ] MDNLĞ
KHXU\VW\N V]DFXMąF\FK QDZHW EDUG]R ]JUXEQH SUDZGRSRGRELHĔVWZR SRQRZ
QHJRLFKGRĞZLDGF]HQLD
6SRU\VąGRZHLNRU]\VWDQLH]XVáXJ]GURZRWQ\FKRUD]RSLHNLZHWHU\QDU\MQHM
GOD]ZLHU]ąWGRPRZ\FKWRW\ONRQLHNWyUHSU]\NáDG\ZNWyU\FKUyZQLHĪGR
EU]H VSUDZG]DMąVLĊHIHNW VHQW\PHQWX L ÄKLSRWH]D SRFLHV]HQLD´ :H ZV]\VW
NLFK W\FK SU]\SDGNDFK ZDUWR MHGQDN GREU]H UR]SR]QDü GZD NDQDá\ LFK RG
G]LDá\ZDQLD3LHUZV]\WRVHQW\PHQWRF]HNLZDQ\ an anticipated effect W]Q

QLHSU]HĪ\ZDQ\ZPRPHQFLHSRGHMPRZDQLDRNUHĞORQHMGHF\]MLDOHVSRG]LH
ZDQ\ZSU]\V]áRĞFL'UXJLWRVHQW\PHQWXSU]HG]DMąF\ an anticippatory ef-
fect D ZLĊF GRĞZLDGF]DQ\ L SU]HĪ\ZDQ\ Z WUDNFLH GHF\GRZDQLD FKRFLDĪ
QLHNRQLHF]QLHPXV]ąF\VLĊSRMDZLüZSU]\V]áRĞFL
$UW\NXá.&+VHHJRL&+.XQUHXWKHUD]URNXRGELáVLĊV]HURNLP
HFKHP ZĞUyG HNRQRPLVWyZ L ILQDQVLVWyZ EHKDZLRUDOQ\FK R F]\P ĞZLDGF]ą
OLF]QH MHJR F\WRZDQLD L SU]\ZRá\ZDQLD 3U]\NáDGHP PRĪH E\ü SUDFD 9 $VHH
UYDWKDPD -* -DVSHUVHQD L $ 5LFKWHUD GDOHM $-5 $VHHUYDWKDQ L LQ
2JyOQLH SRĞZLĊFRQD MHVW RQD EDGDQLRP HNVSHU\PHQWDOQ\P QDG DIHNW\ZQ\PL
XZDUXQNRZDQLDPLSRS\WXXEH]SLHF]HQLRZHJR:RGUyĪQLHQLXMHGQDNRG+VHH
JR L .XQUHXWKHUD $-5 Z VZyM HNVSHU\PHQW NRPSXWHURZ\ NWyU\P REMĊOL
XF]HVWQLNyZ JáyZQLH VWXGHQWyZ ZEXGRZDOL V\VWHP ERGĨFyZ 3ROHJDá RQ QD
W\PĪHRVRERPW\P]DSUH]HQWRZDQRVFHQDULXV]LĪSRVLDGDMąURZHUNWyU\PRĪ
QDXEH]SLHF]\üRGNUDG]LHĪ\DMHJRZDUWRĞüZ\QRVLáDW]ZHNVSHU\PHQWDO
Q\FKGRODUyZ (' SU]\F]\PMHGHQWDNLGRODUUyZQRZDĪQ\E\áHXUR-HĞOL
XF]HVWQLNRZLVNUDG]LRQR E\ QLHXEH]SLHF]RQ\ URZHU QLFQLH RWU]\PDáE\ 1DWR
PLDVWFLNWyU]\QLHXEH]SLHF]\OLVLĊDOHQLHVNUDG]LRQRLPURZHUXRWU]\PDOL
HXUR : SU]\SDGNX ]DĞ XEH]SLHF]HĔ PRĪQD E\áR Z\ELHUDü SR]LRP SRNU\FLD
UyZQ\LZDUWRĞFLURZHUX:V]\VWNLFKXF]HVWQLNyZSRG]LHORQR
QD GZLH MHGQDNRZH OLF]HEQLH JUXS\ DNW\ZRZDQą DIHNW\ZQLH NWyUD Z\UDĪDáD
VZyM EOLVNL HPRFMRQDOQ\ VWRVXQHNGR MHGQRĞODGX JUXSD EDGDQD RUD] QLHDNW\
ZRZDQą JUXSDNRQWUROQD
3RZ\NRQDQLXGZXG]LHVWXUXQGHNVSHU\PHQWXLRV]DFRZDQLXPRGHOX UH
JUHVMLSURELWRZHMZNWyUHM]PLHQQą]DOHĪQąE\áZ\ELHUDQ\SU]H]MHJRXF]HVWQL
NyZSR]LRP RFKURQ\ XEH]SLHF]HQLRZHM D ]PLHQQ\PL QLH]DOHĪQ\PL DIHNW\ZQD
DNW\ZDFMDZLHNSáHüNRPSHWHQFMHILQDQVRZHDZHUVMDGRU\]\NDGRĞZLDGF]H
QLD]XEH]SLHF]HQLDPLZW\PREFRZDQLH]HVWUDWDPL$-5GRV]OLGRGZyFKQD
VWĊSXMąF\FKUH]XOWDWyZ
$NW\ZDFMD DIHNW\ZQD E\áD EDUG]R VLOQLH ]ZLą]DQD SR]\W\ZQLH ] FKĊFLą QD
E\FLDXEH]SLHF]HQLDQDSR]LRPLHLVWRWQRĞFLĮ 7DNLVDPFKDUDNWHU]D
OHĪQRĞFL DOH EDUG]R VáDE\ L QLH ]DZV]H LVWRWQ\ VWDW\VW\F]QLH GRW\F]\á UyZ
QLHĪZLHNXLDZHUVMLGRU\]\ND
8F]HVWQLF\VLOQLHMDNW\ZRZDQLDIHNW\ZQLHFKĊWQLHMWHĪZ\ELHUDOLZ\ĪV]HSR
]LRP\ RFKURQ\ XEH]SLHF]HQLRZHM : VWRVXQNX GR JUXS\ NRQWUROQHM ĞUHGQLR
SRNU\FLHWRE\áRZQLFKZ\ĪV]HR
'HF\]MHZZDUXQNDFKU\]\NDSRGHMPRZDQHVąZRSDUFLXRSU]HVáDQNLUD
FMRQDOQHDOHUyZQLHĪSRGZSá\ZHPF]\QQLNyZHPRFMRQDOQ\FKNWyUHVNXWNXMą
KHXU\VW\NDPL L GHIRUPDFMDPL NRJQLW\ZQ\PL -DVSHUVHQ L $VHHUYDWKDP
%DGDQLDGDOHMVNRPHQWRZDQHVąNRQW\QXDFMąHNVSHU\PHQWXNRPSXWHURZHJRWHM

GZyMNLHNRQRPLVWyZ]8QLZHUV\WHWX0RQDFKLMVNLHJRNWyU\ZURNXZ\NR
QDOL RQL UD]HP ] $ 5LFKWHUHP 3U]\SRPQLMP\ ]DWHP ĪH SRMĊFLH ÄKHXU\VW\ND´
VSRW\NDVLĊZORJLFHLQIRUPDW\FHLWHRULLREOLF]HĔRUD]ZSV\FKRORJLL3RPLĔP\
MHGQDN WR GUXJLH ]DVWRVRZDQLH =JRGQLH ] W\P Z ORJLFH WHUPLQ WHQ R]QDF]D
XPLHMĊWQRĞFL RGNU\ZDQLD L WZRU]HQLD QRZ\FK IDNWyZ U]HF]\ L ]MDZLVN RUD]
]QDMG\ZDQLD]ZLą]NyZPLĊG]\QLPLG]LĊNLXPLHMĊWQRĞFLVWDZLDQLDKLSRWH]NWy
U\FK U\JRU\VW\F]QLH QLH WU]HED MHGQDN XGRZDGQLDü 3RVWĊSRZDQLH WR PD PLHü
ZSUDZG]LH FKDUDNWHU WZyUF]\ DOH ZFDOH QLH JZDUDQWXMH X]\VNDQLD QDMOHSV]\FK
UR]ZLą]DĔ
-DVSHUVRQL$VHHUYDWKDPGDOHM-$NRQFHQWUXMąVLĊMHGQDNĪHQDKHXU\VW\
NDFKZSV\FKRORJLLLLFK]ZLą]NDPL]SURFHVDPLRFKDUDNWHU]HDIHNW\ZQ\PPD
MąF\PLZRVWDWHF]QRĞFLLPSOLNDFMHGODSRS\WXXEH]SLHF]HQLRZHJR:G\VF\SOL
QLHWHMRSHUXMHVLĊWU]HPDLFKURG]DMDPL
+HXU\VW\NDPLGRVWĊSQRĞFLZNWyU\FKZLĊNV]HSUDZGRSRGRELHĔVWZRSU]\SL
VXMH VLĊ ]GDU]HQLRP NWyUH áDWZLHM SU]\ZRáDü GR ĞZLDGRPRĞFL L Vą RQH EDU
G]LHMQDFHFKRZDQHáDGXQNLHPHPRFMRQDOQ\P
+HXU\VW\NDPLUHSUH]HQWDW\ZQRĞFLZW\PSU]\SDGNXGRNRQXMHVLĊNODV\ILND
FMLQDSRGVWDZLHF]ĊĞFLRZHJRSRGRELHĔVWZDGRSU]\SDGNXW\SRZHJRFKDUDN
WHU\VW\F]QHJRUHSUH]HQWDW\ZQHJRNWyU\MXĪ]QDP\
+HXU\VW\NDPL]DNRWZLF]HQLDLGRVWRVRZDQLDPLQD]\ZDQ\PLZVNUyFLH]DNR
WZLF]HQLHPLGRVWRVRZDQLHP:QLRVNRZDQLHSROHJDWXQDRSDUFLXVLĊ ]DNR
WZLF]HQLX QDMDNLHMĞLQIRUPDFMLDQDVWĊSQLHMąPRG\ILNXMHP\W]QGRVWRVR
ZXMHP\VLĊGRQLHME\X]\VNDüRGSRZLHGĨQDSRVWDZLRQHS\WDQLHDOERVIRU
PXáRZDüRVąG7RZáDĞQLHGRQLHMRGZRá\ZDOLVLĊ.DKQHPDQL7YHUVN\NRQ
VWUXXMąFVZRMDWHRULĊSHUVSHNW\Z\ .XQUHXWKHULLQ
=NROHLWHUPLQHPÄDIHNW´SR]DSV\FKRORJLąSRVáXJXMHVLĊWDNĪHSV\FKLDWULD
RUD] QLHNLHG\ UyZQLHĪ ILOR]RILD JG\ UR]VWU]\JD F]\ GDQH SU]HĪ\FLH X]QDMH VLĊ
]DSRĪąGDQHOXEQLH2JUDQLF]P\VLĊMHGQDNW\ONRGRGZyFKSLHUZV]\FKQDXNZ
NWyU\FKDIHNWMHVWRSLVHPHNVSUHVMLHPRFMLLXF]Xü-HĞOLX]QDMHVLĊMą]DSUDZL
GáRZą GRVWDWHF]QLH VLOQą L Ī\Zą RUD] GRSDVRZDQą GR NRQWHNVWX WR PDP\ GR
F]\QLHQLD ] DIHNWHP GRVWRVRZDQ\P : V\WXDFML SU]HFLZQHM SRMDZLD VLĊ DIHNW
QLHGRVWRVRZDQ\ Z SRVWDFL SDUDPLPL ]GHIRUPRZDQLH ]ZLą]NX PLĊG]\ SU]HĪ\
FLDPL D HNVSUHVMą HPRFML SDUDW\PL EUDN SRZ\ĪV]HJR ]ZLą]NX DOER DPELZD
OHQFML MHGQRF]HVQHSU]HĪ\ZDQLHSU]HFLZVWDZQ\FKXF]Xü :SV\FKRORJLLLSV\
FKLDWULLRSHUXMHVLĊMHV]F]HLQQ\PLURG]DMDPLDIHNWyZ
x RVáDELRQ\PNWyU\GRW\F]\]DUyZQRHNVSUHVMLXF]XüMDNLFKPRGXODFML
x ODELOQ\P D ZLĊF F]ĊVWH L áDWZH SU]HFKRG]HQLH PLĊG]\ UyĪQ\PL VWDQDPL
HPRFMRQDOQ\PL
x V]W\ZQ\PJG\QLHPDVSyMQRĞFLPLĊG]\HPRFMDPLDRWRF]HQLHP

x SDWRORJLF]Q\P NLHG\ UHDNFMH HPRFMRQDOQH QLH Vą ZVSyáPLHUQH GR SU]\
F]\QFRPRĪHRZRFRZDüSRVWDZDPLL]DFKRZDQLDPLZUĊF]DJUHV\ZQ\PL
=LPEDUGR
-$QDWRPLDVWDIHNWUR]XPLHMąGZRMDNR
,QF\GHQWDOQ\ SU]\SDGNRZ\ an incidental affect F]\OL VWDQ HPRFMRQDOQ\
LVWQLHMąF\QLH]DOHĪQLHRGSRGHMPRZDQHMGHF\]ML
,QWHJUDOQ\ an integral affect NWyU\ ]ZLą]DQ\ ZUĊF] Z\ZRá\ZDQ\ MHVW
SU]H] GDQą V\WXDFMĊ GHF\]\MQą NRU]\VWDMąF ] NRQZHQFML ]DSURSRQRZDQHM
SU]H]3-)RUJDVDZURNX
7RWHQGUXJLURG]DMDIHNWXLQWHUHVXMHZSLHUZV]\PU]ĊG]LHHNRQRPLVWyZLWHRUH
W\NyZ SRGHMPRZDQLD GHF\]ML = NROHL SV\FKRORJRZLH ]DMPXMą VLĊ ]DVDGQLF]R
W\ONRDIHNWHPLQF\GHQWDOQ\P7RMHGQDN]DIHNWHPSLHUZV]\P]D]Z\F]DMZLąĪH
VLĊKHXU\VW\NLMDNRR]QDF]HQLDSR]\W\ZQHJROXEQHJDW\ZQHJRRFHQLDQLDUH]XOWD
WyZSRGHMPRZDQ\FKGHF\]MLZW\PEDGDQLDLFKXĪ\WHF]QRĞFL
:VSRPQLDQ\ Z\ĪHM 3- )RUJDV ZSURZDG]Lá UyZQLHĪ SRMĊFLH ÄPRGHOX
DIHNW\ZQHMLQIX]ML´ the Affect Infusion Model$,0 7RZLVWRFLHNODV\ILNDFMD
URG]DMyZ VWUDWHJLL SRGHMPRZDQLD GHF\]ML Z ZDUXQNDFK U\]\ND L QLHSHZQRĞFL
6WUDWHJLH W\SRZH R]QDF]DMą VZRLVWHJR W\SX LFK SU]HWZDU]DQLH DOER Z XMĊFLX
G]LDáDQLD UDFMRQDOQHJR DJHQWD HNRQRPLF]QHJR DOER Z VHQVLH KHXU\VW\F]QHJR
VHOHNFMRQRZDQLDXF]HQLDVLĊRG]\VNLZDQLDLLQWHUSUHWRZDQLDLQIRUPDFML3RGHM
ĞFLH KHXU\VW\F]QH ]DNáDGD SU]\ W\P ĪH GHF\GHQW ZNáDGD PLQLPXP Z\VLáNX Z
SURFHV\LQIRUPDF\MQH]DGRZDODMąFVLĊáDWZRĞFLąGRVWĊSXGRLQIRUPDFMLFKĊWQLH
NRU]\VWDMąF]MDNLĞIRUPXáXSURV]F]HĔLVNUyWyZ=NROHLDJHQWUDFMRQDOQ\QRZH
LQIRUPDFMHEDUG]LHMVWDUDQQLHZEXGRZXMHZLVWQLHMąF\MXĪV\VWHPLQIRUPDF\MQR
GHF\]\MQ\7RRQZSLHUZV]\PU]ĊG]LHNRU]\VWD]XMĊüIRUPDOQ\FKQS]WHRULL
XĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM1LH]DOHĪQLHMHGQDNRGZ\EUDQHMVWUDWHJLLZ$,0FHQ
WUDOQHPLHMVFH]DMPXMHDNW\ZDFMDDIHNW\ZQDGHF\GHQWyZ-HĞOLVLĊRQDQDVLOD]
UHJXá\ F]ĊĞFLHM ]DF]\QD GRPLQRZDü VWUDWHJLD KHXU\VW\F]QD QDG UDFMRQDOQą :
NRQVHNZHQFMLRVáDELDWR]GROQRĞFLNRJQLW\ZQHGHF\GHQWyZDZV\WXDFMLVNUDM
QHM PRĪH ZUĊF] ]DEORNRZDü UDFMRQDOQH GHF\]MH : VHQVLH QHXURELRORJLF]Q\P
PDQLIHVWXMH VLĊ WX PHFKDQL]P IXQNFMRQRZDQLD FLDáD PLJGDáRZDWHJR D ZLĊF
RĞURGNDPy]JXRGSRZLHG]LDOQHJRJáyZQLH]DQDV]HHPRFMH2F]\ZLĞFLHPDP\
WX GR F]\QLHQLD W\ONR ] MDNLPLĞ NRUHODFMDPL D QLHNRQLHF]QLH ] ]DOHĪQRĞFLDPL
SU]\F]\QRZRVNXWNRZ\PL
:LĊNV]RĞü SUDF SRĞZLĊFRQ\FK RNUHĞODQLX ZSá\ZX KHXU\VW\N QD SRS\W
XEH]SLHF]HQLRZ\NRQFHQWUXMHVLĊQDGHF\]MDFKSRGHMPRZDQ\FKSRGRĞZLDGF]H
QLXVWUDWPDMąWNRZ\FK2ND]DáRVLĊĪHZSU]\SDGNXRFHQ\SUDZGRSRGRELHĔVWZD
LFK SRQRZQHJR Z\VWąSLHQLD QDMF]ĊĞFLHM VWRVXMH VLĊ KHXU\VW\NĊ GRVWĊSQRĞFL
=NROHLSU]\LQWHUSUHWDFMLWHJRĪSUDZGRSRGRELHĔVWZDZLĊNV]RĞü]QDVRGZRáXMH

VLĊGRKHXU\VW\NLUHSUH]HQWDW\ZQRĞFL=UHJXá\ZWHG\V]DFXMHP\ZDUWRĞFLĞUHG
QLHSUDZGRSRGRELHĔVWZZRNUHĞORQ\PSU]HG]LDOHF]DVX6WąGWHĪ]D]Z\F]DM]D
QLĪDP\LFKSU]\V]á\SR]LRP7DNLEáąGORJLF]Q\Z]DNUHVLHUR]XPLHQLDVWRFKD
VW\F]QHMQLH]DOHĪQRĞFLZOLWHUDWXU]H]HVIHU\XEH]SLHF]HĔEHKDZLRUDOQ\FKRNUH
ĞODVLĊWHUPLQHP the gambler’s fallacyZĞODG]DHNVSHU\PHQWDPLODERUDWRU\M
Q\PL7&&ORWIHOWHUDL5-&RRNDRSXEOLNRZDQ\PLZSUDF\]URNX5]HF]
MDVQD SRZ\ĪV]\ EáąG ORJLF]Q\ JUDF]DU\]\NDQWD MHVW IRUPą GHIRUPDFML NRJQL
W\ZQHM
-$UyZQLHĪSU]HSURZDG]LOLV]HUHJNRPSXWHURZ\FKHNVSHU\PHQWyZODER
UDWRU\MQ\FK Z SUyELH OLF]ąFHM RVRE\ JáyZQLH QLHPLHFNLFK VWXGHQWyZ
3U]HGPLRWHPWHVWRZDQLDE\á\QDVWĊSXMąFHKLSRWH]\
+DÄQDVWUyM]DGRZROHQLD]ZLĊNV]Dthe gambler’s fallacy SR]\W\ZQ\ HIHNW
LQF\GHQWDOQ\SURZDG]LZWHG\GRZLĊNV]HJRQDVLOHQLDVLĊWHJREáĊGXORJLF]
QHJRZGHF\]MDFKXEH]SLHF]HQLRZ\FK´
+EÄVPXWHNUHGXNXMHthe gambler’s fallacyZĞODG]DW\PQHJDW\ZQ\DIHNW
LQF\GHQWDOQ\ ]PQLHMV]D QDVLOHQLH ZZ EáĊGX UR]XPRZDQLD Z GHF\]MDFK
XEH]SLHF]HQLRZ\FK´
+ÄDIHNWLQWHJUDOQ\]ZLĊNV]Dthe gambler’s fallacyWDNĪHZGHF\]MDFKXEH]
SLHF]HQLRZ\FK´
+D ÄUDGRĞü QDVLOD KHXU\VW\NL R SRGáRĪX DIHNW\ZQ\P VWąG WHĪ URĞQLH LFK
]QDF]HQLHZGHF\]MDFKXEH]SLHF]HQLRZ\FK]SRZRGXG]LDáDQLDSR]\W\ZQHJR
DIHNWXLQF\GHQWDOQHJR´
+E ÄVPXWHN SURZDG]L GR U]DGV]HJR VWRVRZDQLD DIHNW\ZQ\FK KHXU\VW\N D
ZLĊF QHJDW\ZQ\ DIHNW UHGXNXMH LFKVWRVRZDQLH Z GHF\]MDFK XEH]SLHF]HQLR
Z\FK´
3RZ\NRQDQLXDĪUXQGHNVSHU\PHQWXSRWZLHUG]RQREH]]DVWU]HĪHĔKL
SRWH]\ +D RUD] + = NROHL KLSRWH]D +E E\áD SUDZG]LZD W\ONR SU]\ EDUG]R
OXĨQ\FK]DáRĪHQLDFKFRGRDZHUVMLGRU\]\NDXF]HVWQLNyZ1DWRPLDVW+EL+D
PXVLDQRRGU]XFLü3R]DW\PSRWZLHUG]RQRSU]\GDWQRĞüNRQFHSFML$,0ZEDGD
QLDFK QDG SRS\WHP XEH]SLHF]HQLRZ\P 3RQDGWR Z VHQVLH ZQLRVNyZ EDUG]LHM
JHQHUDOQ\FK-$X]\VNDOLĪH
The gambler’s fallacy GRW\F]ąF\ UHDNFML GHF\GHQWD QD GR]QDQH MXĪ VWUDW\
SRZLQLHQE\üDQDOL]RZDQ\ZSRáąF]HQLX]LQQ\PL]MDZLVNDPLNWyUHRGQRV]ą
VLĊGRPRĪOLZ\FKZSU]\V]áRĞFLVWUDW-HGQą]FLHNDZV]\FKZW\PNRQWHNĞFLH
Z\GDMHVLĊDZHUVMDGRSU]HĪ\ZDQLDĪDOXNWyUDPRĪH]ZLĊNV]DüSRS\WXEH]
SLHF]HQLRZ\DZLĊFSU]HFLZQLHQLĪZZEáąGORJLF]Q\XEH]SLHF]DMąFHJRVLĊ
)LUP\XEH]SLHF]HQLRZHSRZLQQ\VZRMHRIHUW\Z\UDĨQLHDGUHVRZDüGRNOLHQ
WyZ]DFKRZXMąF\FKVLĊMDNRUDFMRQDOQLDJHQFLLGRVWRVXMąF\FKDNW\ZRZDQH

DIHNWDPLKHXU\VW\NL:WHMGUXJLHMVWUDWHJLLPXV]ąVLĊMHGQDNOLF]\ü]ZLĊN
V]\PLWUXGQ\PLGRSU]HZLG]HQLDZDKDQLDPLSRS\WX
:Sá\ZMXĪRGQRWRZDQ\FKVWUDWQDSRS\WXEH]SLHF]HQLRZ\MHVW]UHJXá\NUyW
NRWUZDá\ :SUDZG]LHWRQLHĨOHNRUHVSRQGXMH] SU]HZDJą ZSUDNW\FHMHGQR
URF]Q\FK NRQWUDNWyZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK DOH QDZHW MHGQRUD]RZD Z QLFK
SU]HUZDR]QDF]DGODDVHNXUDWRUyZZ\UDĨQHNRV]W\3ROHJDMąRQHQDEH]SRZ
URWQHMXWUDFLHNRQNUHWQHJRNOLHQWDLGRGDWNRZ\FKNRV]WDFKDGPLQLVWUDF\MQ\FK
]ZLą]DQ\FK]RGQRZLHQLHPUHODFML
5HJXODWRU]\ U\QNX XEH]SLHF]HQLRZHJR ĞZLDGRPL PHFKDQL]PyZ DIHNW\Z
Q\FK Z\VWĊSXMąF\FK ZĞUyG MHGQRVWHN XEH]SLHF]DMąF\FK VLĊ SRZLQQL MHGQDN
VWDUDü VLĊ SU]HFLZG]LDáDü SUyERP VWRVRZDQLD SU]H] DVHNXUDWRUyZ VWUDWHJLL
PDUNHWLQJRZ\FKĞZLDGRPLHOXESRGSURJRZRPDQLSXOXMąF\FKLFKHPRFMDPL
%DUG]R SRĪąGDQH MHVW UyZQLHĪ SURZDG]HQLH SU]H] UHJXODWRUyZ GREU]H XNLH
UXQNRZDQ\FK G]LDáDĔ HGXNDF\MQ\FK QD RFKURQĊ LQWHUHVyZ NRQVXPHQWyZ
XVáXJXEH]SLHF]HQLRZ\FK
: GHF\]MDFK XEH]SLHF]HQLRZ\FK MHGQą ] ]DVDGQLF]\FK NZHVWLL Vą SUHIH
UHQFMH Z]JOĊGHP U\]\ND RVyE UR]ZDĪDMąF\FK QDE\FLH RFKURQ\ L ]QDOH]LHQLH
UyZQRZDJL PLĊG]\ Z\VRNRĞFLą SáDFRQ\FK VNáDGHN D XG]LDáHP ZáDVQ\P RUD]
SUDZGRSRGRELHĔVWZHP Z\VWąSLHQLD V]NyG PDMąWNRZ\FK L RF]HNLZDQ\PL RG
V]NRGRZDQLDPL %DUVHJK\DQ L LQ : VWDQGDUGRZHM WHRULL XĪ\WHF]QRĞFL
RF]HNLZDQHMSU]\MPXMHVLĊĪHXEH]SLHF]DMąF\VLĊZ\ND]XMąDZHUVMĊGRU\]\NDL
ZĞODG]DW\PJRWRZLVąSáDFLüQDZHWVWDZNLXEH]SLHF]HQLRZHQLHVSUDZLHGOLZH
DNWXDULDOQLH6DPH]DĞIXQNFMHXĪ\WHF]QRĞFLVąZNOĊVáHRG]ZLHUFLHGODMąFSU]H]
WRPDOHMąFąXĪ\WHF]QRĞüNUDĔFRZąPDMąWNXNRĔFRZHJRMHGQRVWHNXEH]SLHF]DMą
F\FKVLĊ
2G PRPHQWX SRMDZLHQLD VLĊ SLHUZV]HM ZHUVML WHRULL SHUVSHNW\Z\ .DKQH
PDQDL7YHUVN\¶HJR U EDGDF]HFRUD]F]ĊĞFLHM]DF]ĊOLSRGQRVLüLĪDZHU
VMDGRU\]\NDPRĪHZ\QLNDü]ZDĪHQLDSUDZGRSRGRELHĔVWZZ\VWąSLHQLD]\VNyZ
LVWUDWRUD]DZHUVMLGRW\FKGUXJLFK:URNX(*XORSXEOLNRZDáDUW\NXáZ
NWyU\P]DSUH]HQWRZDáNRQFHSFMĊÄthedisappointment aversion´DZLĊFDZHUVMĊ
GR SU]HĪ\ZDQLD UR]F]DURZDQLD LĪ Z\SáDWD ] JU\ QLH VSHáQLD RF]HNLZDĔ MHGQR
VWHNDOERQDZHW]WHJRSRZRGXĪHJUDQLHGDáDPRĪOLZRĞFLLFKSRMDZLHQLDVLĊ=
NROHLZODWDFK%.|V]HJLRUD]05DELQZGZyFKDUW\NXáDFKSRVáX
JLZDOL VLĊ WHUPLQHP Äreference-dependent preferences and risk attitudes´ W]Q
X]DOHĪQLDOL SUHIHUHQFMH Z]JOĊGHP U\]\ND RG Z\ERUX HQGRJHQLF]QHJR SXQNWX
UHIHUHQF\MQHJR7HNRQNXUHQF\MQHXMĊFLDZREHFVWDQGDUGRZHMWHRULLXĪ\WHF]QR
ĞFL %DUVHJK\DQ L LQ RNUHĞOLOL MDNR GHIRUPDFMH ZDĪHQLD SUDZGRSRGRELHĔVWZ Z
GHF\]MDFKXEH]SLHF]HQLRZ\FK3U]\EOLĪP\]DWHPNOXF]RZHLFKQDVWĊSVWZDPR
GHORZDQHSU]H]WąF]ZyUNĊHNRQRPLVWyZGDOHMRNUHĞORQ\FKDNURQLPHP%027

%027LQWHUHVRZDOLVLĊSU]HGHZV]\VWNLP]DVDGDPLZ\ERUXXG]LDáXZáD
VQHJR Z SUyELH DPHU\NDĔVNLFK JRVSRGDUVWZ GRPRZ\FK NWyUH QDE\á\ Z
ODWDFK SROLV\ FKURQLąFH MH SU]HG NROL]MDPL GURJRZ\PL DXWRFDVFR L
PDMąWHN3RQDGWRDQDOL]RZDOLRQLSURFHV]JáDV]DQLDURV]F]HĔLMHJRGHWHUPLQDQ
W\ 5R]ZDĪDQLD IRUPDOQH UR]SRF]ĊWR RG ]DFKRZDĔ DVHNXUDWRUD : PRPHQFLH
UR]SRF]ĊFLDQHJRFMDFML]ZLą]DQ\FK]]DZDUFLHPNRQWUDNWXSURSRQXMHRQED]RZą
FHQĊ SROLV\ p GRVWRVRZXMąF Mą GR Z\EUDQHJR SU]H] SRWHQFMDOQHJR NOLHQWD
XG]LDáX ZáDVQHJR d FR GDMH FHQĊ pd 0DP\ ]DWHP ^ pd d d D` JG]LH MHVW
]ELRUHPRSFMLGODSDUDPHWUXdSU]\F]\P pd g d p c JG]LHg d MHVWW]Z
F]\QQLNLHPXG]LDáXZáDVQHJRQDWRPLDVWcMHVWQDU]XWHPQDVNáDGNĊQHWWRNWyU\
PDSRNU\üUyĪQHNRV]W\DVHNXUDWRUD
:GUXJLHMID]LH%027PRGHORZDOLSUDZGRSRGRELHĔVWZRSRMDZLHQLDVLĊ
URV]F]HĔZEDGDQHMSRSXODFML3U]\MĊOLĪHGODJRVSRGDUVWZD iWHJRSU]\SRNU\
FLXjW\PZURNXt]GDU]HQLHWDNLHRG]ZLHUFLHGODüEĊG]LHUR]NáDG3RLVVRQD]SD
UDPHWUHP Oijt QD]\ZDQ\P VWRSą ]JáRV]HQLD URV]F]HĔ 3RWUDNWRZDQ\ ]RVWDá RQ
GDOHMMDNRXNU\WD]PLHQQDORVRZDFR]DSLVDQRMDNSRQLĪHM

OQ Oijt X ijtc E j ij

JG]LH X ijt ௅REVHUZRZDQHFKDUDNWHU\VW\NLJRVSRGDUVWZD βj±V]DFRZDQ\SD
UDPHWU ij ௅ EáąG PRGHOX ] UR]NáDGX JDPPD 0RGHO WHQ V]DFRZDQR ]D SRPRFą
PHWRG\QDMZLĊNV]HMZLDU\JRGQRĞFL
%D]XMąF QD SRZ\ĪV]\P PRGHOX UHJUHVML RV]DFRZDQR SUDZGRSRGREQą
VWRSĊ]JáRV]HQLDURV]F]HĔGODJRVSRGDUVWZD LWHJR OÖij ]DOHĪQą RG X ijt RUD] LFK
NV]WDáWRZDQLD VLĊ ZSU]HV]áRĞFL3U]\MĊWRMHGQDNĪHOLF]ED URV]F]HĔQLHEĊG]LH
ZLĊNV]D RG MHGQRĞFL 6WąG ]DVWRVRZDQR QDVWĊSXMąFą IRUPXáĊ GOD V]XNDQHJR
SUDZGRSRGRELHĔVWZD PÖ ij

PÖij H[S OÖij

'OD WU]HFK SR]LRPyZ XG]LDáX ZáDVQHJR L 86' VNRQ
VWUXRZDQRSRQLĪV]ąIXQNFMĊORWHULL]DNáDGXSROHJDMąFHJRQDZ\ERU]HMHGQHJR]
QLFK

Ld { pd P pd d P

SU]\F]\PμMHVWSUDZGRSRGRELHĔVWZHPSRMDZLHQLDVLĊURV]F]HĔRGV]NRGRZDZ
F]\FK'ODPDMąWNXSRF]ąWNRZHJRwXĪ\WHF]QRĞüRF]HNLZDQDXG]LDáXZáDVQHJR
Z\QLHVLH
EU Ld P u w pd Pu w pd d

JG]LHu w ±VWDQGDUGRZDXĪ\WHF]QRĞüNRĔFRZHJR]DVREXPDMąWNXDZNOĊVáRĞü
u w R]QDF]DVWDQGDUGRZąDZHUVMĊGRU\]\ND
-HĞOLWHUD]GRUR]ZDĪDĔZSURZDG]LVLĊVSRMU]HQLH*XODL.|V]HJLHJRRUD]
5DELQDWR]GDQLHP%027EĊG]LHP\MXĪPLHüGRF]\QLHQLD]HIHNW\ZQ\P]QLH
NV]WDáFHQLHP RFHQ\ SUDZGRSRGRELHĔVWZD Z VWRVXQNX GR NODV\F]QHM KLSRWH]\
XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM =QLHNV]WDáFHQLH WR RGGDMH IXQNFMD : P 6WąG XĪ\
WHF]QRĞüORWHULL/GZ\JOąGDWHUD]QDVWĊSXMąFR

U Ld : P u w pd : P u w pd d

.RU]\VWDMąF]SURFHGXU\$&RKHQDL/(LQDYD U RUD]/%DUVHJK\DQDL
LQ U L UR]ZLQLĊFLD Z V]HUHJ 7D\ORUD GUXJLHJR U]ĊGX RUD] QRUPDOL]DFML
SRG]LHOHQLHSU]H] uc w XĪ\WHF]QRĞüSRZ\ĪV]DX]\VNDáDQDVWĊSXMąFąSRVWDü
r
ª¬ pd : P d º¼ ª : P pd d º

U Ld pd : P
¬ ¼

SU]\F]\P r { ucc w uc w MHVWZVSyáF]\QQLNLHPDEVROXWQHMDZHUVMLGRU\]\ND
3LHUZV]\ F]áRQ R]QDF]D ZDUWRĞü RF]HNLZDQą ORWHULL /G Z]JOĊGHP SDUDPHWUX
]QLHNV]WDáFDMąFHJR : P QDWRPLDVWGUXJLRG]ZLHUFLHGODQLHXĪ\WHF]QRĞü]UDFML
SRQRV]HQLDU\]\ND
: SURFHGXU]H HPSLU\F]QHM %027 V]DFRZDOL ]DUyZQR SDUDPHWU r MDN L
]QLHNV]WDáFHQLH : P 1DMSLHUZ ]DVWRVRZDOLSRGHMĞFLH SyáQLHSDUDPHWU\F]QH D
QDVWĊSQLHSDUDPHWU\F]QH-DN]Z\NOHZ\NRQDQRWHĪV]HUHJWHVWyZQDRGSRUQRĞü
X]\VNDQ\FK SRGVWDZRZ\FK RV]DFRZDĔ *HQHUDOQLH RWU]\PDQR QDVWĊSXMąFH
ZQLRVNL
: EDGDQHM SUyELH JRVSRGDUVWZ GRPRZ\FK IDNW\F]QLH Z\VWĊSRZDá\ GXĪH
]QLHNV]WDáFHQLDRFHQLDQLD LZDĪHQLDSUDZGRSRGRELHĔVWZZ]DNUHVLH Z\ERUX
SR]LRPyZXG]LDáXZáDVQHJRNWyUHSROHJDá\QDSU]HZDĪDQLXQLVNLFKSUDZGR
SRGRELHĔVWZLVNURPQHMQLHHODVW\F]QRĞFLZREHFLFK]PLDQ
ħUyGáHP ]QLHNV]WDáFHĔ PRĪH E\ü SURFHV LFK ZDĪHQLD D QDVWĊSQLH WUDQVIRU
PRZDQLDZZDJLGHF\]\MQHDZHUVMDGRVWUDWF]\WHĪDZHUVMDGRSU]HĪ\ZDQLD

UR]F]DURZDQLD8]\VNDQHZ\QLNLVXJHUXMąMHGQDNLĪSLHUZV]HĨUyGáRQDZLą
]XMąFHZSURVWGRSRJOąGyZ.DKQHPDQDL7YHUVN\¶HJRMHVWQDMZáDĞFLZV]\P
VSRVREHPLFKZ\MDĞQLHQLD
3RWZLHUG]DVLĊĪHVWDQGDUGRZHPRGHOHXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMQLHVąQDM
OHSV]\PQDU]ĊG]LHPGREDGDQLDSUREOHPyZZNWyU\FKOXG]LHXPLDUNRZDQLH
U\]\NXMą JG\Ī SURZDG]ą ]D]Z\F]DM GR JHQHURZDQLD QLHZLDU\JRGQLH Z\VR
NLFK ZVSyáF]\QQLNyZ DZHUVMLGR U\]\ND JG\ NZRW\ QDUDĪRQH QD U\]\NR Vą
U]HF]\ZLĞFLH ]QDF]ąFH -HĞOL MHGQDNĪH GR PRGHOX ZSURZDG]L VLĊ SDUDPHWU
RGGDMąF\]QLHNV]WDáFHQLHSUDZGRSRGRELHĔVWZF]HJRQLHVSRW\NDVLĊZPR
GHODFK VWDQGDUGRZ\FK ZVSyáF]\QQLNL WH VWDMą VLĊ DNFHSWRZDOQ\PL ,QQ\PL
VáRZ\ SRMDZLD VLĊ ZWHG\ V]DQVD VHQVRZQHJR EURQLHQLD KLSRWH]\ YRQ 1HX
PDQQD0RUJHQVWHUQD
3UHF\]\MQHRNUHĞOHQLHSR]LRPXDZHUVMLGRU\]\NDZV]HONLFKGHF\GHQWyZ
MHVWZFLąĪSRZDĪQ\PZ\]ZDQLHPZILQDQVDFKLXEH]SLHF]HQLDFK0DP\WXGR
G\VSR]\FMLEDGDQLDWHUHQRZHHNVSHU\PHQW\ODERUDWRU\MQHZNWyU\FKZ\NRU]\
VWXMH VLĊ WHRULĊ ]DNáDGyZ L JLHU REVHUZRZDQLH WUDQVDNFML VSU]HGDĪ\ L NXSQD Z
UDPDFKUR]PDLW\FKDXNFMLF]\V]DFRZDQLHVNáRQQRĞFLGR]DSáDW\ :73 LJRWR
ZRĞFLSU]\MĊFLDUHNRPSHQVDW\ :7$ 1LHVWHW\RWU]\P\ZDQHZ\QLNLVąEDUG]R
UR]ELHĪQHLQLHVWDELOQHSU]\QDZHWGUREQ\FK]PLDQDFKZDUXQNyZHNVSHU\PHQWX
F]\ REVHUZDFML +ROW L /DXU\ 3U]\NáDGRZR VWZLHUG]RQR ĪH DZHUVMD WD
URVáD JG\ VWDZNL PDMąWNL L GRFKRG\ QDUDĪRQH QD U\]\NR UyZQLHĪ VWDZDá\ VLĊ
FRUD]ZLĊNV]H:Sá\ZQDDZHUVMĊZ\ZLHUDáRWDNĪHWRF]\SRPLDUQLHE\áF]D
VHP]DNáyFRQ\SU]H]REHFQRĞüL]DFKRZDQLHLQQ\FKJUDF]\ KLSRWH]DV]XPXthe
noise hypothesis =QDF]HQLHPLDáRSRQDGWRWRF]\JUDF]U\]\NRZDáU]HF]ąSR
VLDGDQąQDZáDVQRĞüNLHG\WRDZHUVMDURVáDOXEU]HF]ąQLHVZRMąFRVNXWNRZDáR
]D]Z\F]DMMHMVSDGNLHP:UHV]FLHZDUXQNLSRPLDUXPRJąRGG]LDá\ZDüQDX]\
VNLZDQHZ\QLNL5DG]HQLHVRELH]W\PLSUREOHPDPLSU]H]RSHURZDQLHXĪ\WHF]
QRĞFLDPLDOER]DNáDGDQLHDSULRULĪHRNUHĞOHQLGHF\GHQFLVąQHXWUDOQLREDZLDMą
F\VLĊOXEV]XNDMąF\U\]\NDZLVWRFLHQLHMHVWĪDGQ\PLFKUR]ZLą]DQLHP+ROWL
/DXU\GDOHM+/ZVZHMODERUDWRU\MQHMJU]HNRPSXWHURZHMSRVWDQRZLOL]EDGDü
MDNMHMXF]HVWQLF\EĊGąUHDJRZDüQD]DSURSRQRZDQLHLPZ\VRNLFKVWDZHNNWyUH
SU]\SRPLQDá\E\ ]DFKRZDQLD OXG]L Z ZDUXQNDFK U]HF]\ZLVW\FK 3RV]XNLZDOL
UyZQLHĪ SRVWDFL IXQNFML XĪ\WHF]QRĞFL NWyUD DGHNZDWQLH RSLV\ZDáDE\ UDP\ WDN
VNRQVWUXRZDQHJRHNVSHU\PHQWX3U]HGPLRWHPPRGHORZDQLDE\á\GZLHJUXS\$
±QHXWUDOQDZREHFU\]\NDL%±]GHF\GRZDQLHU\]\NRZQD,FKUR]UyĪQLHQLHGR
NRQDQH ]RVWDáR QD SRGVWDZLH Z\SáDW RUD] SUDZGRSRGRELHĔVWZ LFK RVLąJQLĊFLD
'RGDWNRZR SU]\MĊWR ĪH Z SHZQ\P PRPHQFLH VWDZNL SáDWQRĞFL ]ZLĊNV]\ VLĊ
L NURWQLH Z VWRVXQNX GR Z\MĞFLRZ\FK 5]HF] MDVQD GRSXV]F]RQR

PRĪOLZRĞü]PLHQLDQLDRSFMLZRE\GZXNLHUXQNDFK2JyáHPZGZXG]LHVWXUXQ
GDFKHNVSHU\PHQWXXF]HVWQLF]\áRVWXGHQWyZ
+/ Z SLHUZV]\P U]ĊG]LH ]DLQWHUHVRZDQLE\OL Z]JOĊGQą DZHUVMą GRU\]\ND
GODGDQHMNZRW\SLHQLĊĪQHMxNWyUHMXĪ\WHF]QRĞüZ\UDĪDIXQNFMD u x xr GODx!
'ODrPDP\SU]\SDGHNU\]\NDQWDDZLĊFRVRE\ZUĊF]V]XNDMąFHMU\]\NDr
WRQHXWUDOQRĞüZ]JOĊGHPU\]\NDDr!WRV\WXDFMDDZHUVMLGRQLHJR:Z\QL
NX SU]HSURZDG]RQ\FK HNVSHU\PHQWyZ +/ ]DSURSRQRZDOL MHGQDN GDOHNR EDUG]LHM
Z\VXEWHOQLRQąNODV\ILNDFMĊSRZ\ĪV]HMDZHUVMLFRZ\QLND]]HVWDZLHQLD

=HVWDZLHQLH:]JOĊGQDDZHUVMDGRU\]\ND r ZHGáXJ+ROWDL/DXU\RNUHĞORQH
QDSRGVWDZLHIXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFL U x xr r
Wartości r Postawa wobec ryzyka
r ௅ HNVWUHPDOQLHOXELąFDU\]\NR
௅r௅ EDUG]ROXELąFDU\]\NR
௅r௅ OXELąFDU\]\NR
௅r QHXWUDOQD
r QLH]QDF]QDDZHUVMD
r DZHUVMD
r Z\VRNDDZHUVMD
r EDUG]RZ\VRNDDZHUVMD
r HNVWUHPDOQDDZHUVMD
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Holt A.Ch., Laury K.S.(2002). Risk Aversion
and Incentive Effects, „American Economic Review”, vol. 92, no. 5.
3U]\ ]ZLHORNURWQLHQLX Z\SáDW JUDF]\ SU]\ ]DVWRVRZDQLX RSLVDQHM ZF]H

ĞQLHMIXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFLWDNĪHZHNVSHU\PHQWDFKSU]HSURZDG]RQ\FKSU]H]+/
REVHUZRZDQRW]Z SDUDGRNV 0 5DELQD ] URNX LĪ ZWHG\ SRMDZLD VLĊ DE
VXUGDOQLHZ\VRNDDEVROXWQDDZHUVMDGRU\]\ND0RĪQDJRUR]ZLą]DüZSURZD
G]DMąFK\EU\GRZąIXQNFMĊXĪ\WHF]QRĞFLW]QSRWĊJRZRZ\NáDGQLF]ąRSRQLĪV]HM
SRVWDFL

H[S D xr
U x
D

SU]\F]\PĮR]QDF]DDEVROXWQąDZHUVMĊ
:DUWR Z W\P PLHMVFX GRGDü ĪH UR]ZLą]DQLH WR XVXZD VáDERĞü VNXPXORZDQHM
WHRULLSHUVSHNW\Z\.DKQHPDQDL7YHUVN\¶HJR]URNXSROHJDMąFąQD]DáR
ĪHQLXLĪOXG]LHVDPLEĊGąZLHG]LHüMDN]DFKRZ\ZDüVLĊEĊGąJG\SU]\MG]LHLP
U\]\NRZDüSRZDĪQ\PLVWUDWDPLPDMąWNXOXEGRFKRGX
: EDGDQLDFK QDG SRS\WHP XEH]SLHF]HQLRZ\P EDUG]R ZDĪQH PLHMVFH
]DMPXMą NRPSXWHURZH HNVSHU\PHQW\ ODERUDWRU\MQH Z NWyU\FK EDGDF] PRĪH
NRQWURORZDü JáyZQH HOHPHQW\ SURFHVX GHF\]\MQHJR L SUyERZDü LGHQW\ILNRZDü
OHĪąFHXMHJRSRGVWDZ\SUHIHUHQFMH1LHZV]\VWNLHMHGQDNHNVSHU\PHQW\PLHV]
F]ąVLĊZUDPDFKHNRQRPLLHNVSHU\PHQWDOQHMMHĞOLRGZRáDP\VLĊGRXMĊFLD/9
6PLWKD 6PLWK %\ WDN PRĪQD E\áR MH ]DNZDOLILNRZDü ]DNUHV NRQWUROL
SRZLQLHQE\ü]EOLĪRQ\GRLVWQLHMąFHJRZSUDFDFKHPSLU\F]Q\FKRUD]XF]HVWQLF\
HNVSHU\PHQWX SRZLQQLRWU]\P\ZDü LVWRWQH Z\QDJURG]HQLH ]D]Z\F]DM SLHQLĊĪ
QHZVSRVyE]JRGQ\]LFKPRW\ZDFMDPLW]QQDJURG\SRZLQQ\URVQąüZUD]]
Z\QLNDPLRNUHĞODQ\PLMDNRNRU]\VWQHRUD]PDOHüZV\WXDFMLSU]HFLZQHM,QQ\PL
VáRZ\]JRGQ\V\VWHPPRW\ZDF\MQ\WRWDNLNWyU\MDNQDMZLHUQLHMRG]ZLHUFLHGOD
SUHIHUHQFMH XF]HVWQLNyZ ௅ SRWHQFMDOQ\FK GHF\GHQWyZ Z U]HF]\ZLVW\FK ZDUXQ
NDFK1LHVSHáQLHQLH]DáRĪHĔ6PLWKDR]QDF]DLĪPDP\GRF]\QLHQLD]HVWXGLXP
KLSRWHW\F]Q\PDOERLQDF]HMSU]\NáDGRZ\P
3UREOHP SRUyZQDQLD Z\QLNyZ RWU]\P\ZDQ\FK SU]H] EDGDF]\ Z HNRQR
PLF]Q\FK HNVSHU\PHQWDFK ODERUDWRU\MQ\FK ] ZZ VWXGLDPL KLSRWHW\F]Q\PL E\á
SU]HGPLRWHP DQDOL]\ DUW\NXáyZ RSXEOLNRZDQ\FK Z F]RáRZ\FK Z\GDZQLF
WZDFK ] REV]DUX U\]\ND L XEH]SLHF]HĔ RG URNX GRNRQDQHM SU]H] -* -D
VSHUVHQD -DVSHUVHQ 3RGVXPXMP\MąHNVSRQXMąFXVWDOHQLDRGQRV]ąFHVLĊ
PRĪOLZLHEH]SRĞUHGQLRGRSUREOHPDW\NLU\]\NDLXEH]SLHF]HĔ
2EHFQRĞü L ZLHONRĞü LVWRWQ\FK ERGĨFyZ Z HNVSHU\PHQWDFK U]HF]\ZLĞFLH
ZSá\ZD QD ]DFKRZDQLD LFK XF]HVWQLNyZ W]Q XPDFQLD LFK GąĪHQLH GR PDN
V\PDOL]RZDQLDVZRLFKSUHIHUHQFMLDZĞODG]DW\PUHGXNXMHQXGĊSRMDZLDMąFą
VLĊ Z WUDNFLH LFK SU]HSURZDG]DQLD :\ĪV]H QDJURG\ ]ZLĊNV]DMą DZHUVMĊ GR
U\]\NDFRSU]HNáDGDVLĊQDZLĊNV]H]DLQWHUHVRZDQLHSURGXNWDPLXEH]SLHF]H
QLRZ\PL FKURQLąF\PL SU]HG ]GDU]HQLDPL R QLĪV]\P SUDZGRSRGRELHĔVWZLH
DOH RZRFXMąF\PL SRZDĪQLHMV]\PL V]NRGDPL /3+, low-probability, high-
impact Z SRUyZQDQLX GR XEH]SLHF]HĔ R Z\VRNLP SUDZGRSRGRELHĔVWZLH
V]NRG\DOHRQLHZLHONLFKUHSHUNXVMDFK +3/,high-probability, low impact
=DFKRZDQLDWDNLHVą]JRGQH]WHRULąXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM1LHVWHW\3
6ORYLF L LQ U X]\VNDOL FDáNRZLFLH LQQH ZQLRVNL FR GOD XEH]SLHF]R

Q\FK]DZHUVMąGRU\]\NDVWRLZVSU]HF]QRĞFL]DUyZQR]WHRULąXĪ\WHF]QRĞFL
RF]HNLZDQHMMDNLWHRULąSHUVSHNW\Z\*G\E\IDNW\F]QLHWDNE\áRMDNXVWDOLOL
6ORYLF L LQ PLHOLE\ĞP\ Z\WáXPDF]HQLHGODF]HJRQLVNL MHVW SRS\W QD XEH]
SLHF]HQLDNDWDVWURILF]QH:VWXGLDFKKLSRWHW\F]Q\FK]UHJXá\ZZ]DOHĪQRĞFL
VLĊQLHSRMDZLDá\DMHĞOLMXĪWRRG]QDF]Dá\VLĊGXĪ\PUR]U]XWHPX]\VNLZD
Q\FKZ\QLNyZ
'ODGHF\]MLXEH]SLHF]HQLRZ\FKZHNVSHU\PHQWDFKODERUDWRU\MQ\FKRUD]VWX
GLDFKKLSRWHW\F]Q\FKLQLHW\ONRZQLFKGXĪH]QDF]HQLHPDLFKNRQWHNVW a
framing WMF]\DQDOL]XMHVLĊV\WXDFMHEH]U\]\ND]U\]\NLHPQLHSHZQRĞFLą
OXEQLHMHGQR]QDF]QRĞFLą3RQDGWRVSUDZąZDĪQąVąUHODFMHPLĊG]\W\PLGH
F\]MDPLDLQQ\PLGHF\]MDPLILQDQVRZ\PL3U]\NáDGRZRRND]DáRVLĊĪHOX
G]LHQDRJyáQLHOXELąW]ZSUREDELOLVW\F]Q\FKXEH]SLHF]HĔ7RSURGXNW\Z
NWyU\FKLVWQLHMHPDáHSUDZGRSRGRELHĔVWZRLĪQLHRWU]\PDVLĊĞZLDGF]HĔRG
DVHNXUDWRUD/XG]LHMHGQDNĪąGDMą]DLFKQDE\FLHGXĪ\FK]QLĪHNVNáDGHN3R
VWĊSRZDQLHWRMHVWVSU]HF]QH]KLSRWH]ąXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM7RVDPR
Z]QDF]Q\PVWRSQLXRGQRVLVLĊUyZQLHĪGRZQLRVNX]EDGDĔHNVSHU\PHQWDO
Q\FK ĪH QLHSHZQRĞü L QLHMHGQR]QDF]QRĞü ]ZLĊNV]DMą SRS\W XEH]SLHF]HQLR
Z\ 1LHVWHW\ QDGDOGXĪRSUREOHPyZ QDVWUĊF]D SUHF\]\MQH XVWDOHQLH ZDUXQ
NyZZ\VWĊSRZDQLDW\FKGZyFKV\WXDFMLGHF\]\MQ\FK
&Dá\ F]DV SRZLQQLĞP\ SDPLĊWDü ĪH GHF\]MH XEH]SLHF]HQLRZH RGQRV]ą VLĊ
SU]HGHZV]\VWNLPGRSRWHQFMDOQ\FKVWUDWPDMąWNRZ\FKDZLĊFRSLV\ZDQHVą
]DSRPRFąZ\SXNáHMIXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFL-HMNRQNUHWQ\SU]HELHJPRĪHE\ü
MHGQDNQLHNLHG\LVWRWQLHPRG\ILNRZDQ\MHĞOLXZ]JOĊGQLVLĊDVSHNW\EHKDZLR
UDOQH]ZLą]DQH]DNW\ZDFMąDIHNW\ZQą:V\WXDFMLDZHUVMLGRU\]\NDUyZQLHĪ
SáHü PRĪH ZSá\ZDü QD SRS\W XEH]SLHF]HQLRZ\ 6DPD ]DĞ DZHUVMD VWDMH VLĊ
Z\UDĨQLHMV]\PQDVWDZLHQLHPGRU\]\NDJG\SUDZGRSRGRELHĔVWZRVWUDW\MHVW
SU]HZDĪDQHLMHMVNXWNLVąSRWHQFMDOQLHEDUG]LHMGRWNOLZH:ĞODG]DW\PPR
ĪH URVQąü WHĪ SRS\W XEH]SLHF]HQLRZ\ 0XVLP\ MHGQDNĪH PLHü ĞZLDGRPRĞü
ĪHSUHIHUHQFMHZREHFU\]\NDPRJąSRGOHJDüRGZUDFDQLX
:EDGDQLDFKHNVSHU\PHQWDOQ\FKQDGSRS\WHPXEH]SLHF]HQLRZ\PVWRVXMHVLĊ
PHWRG\Z\ERUyZELQDUQ\FKLZLHORUDNLFKJRWRZRĞüGR]DSáDW\]DRFKURQĊ
:73 OLVW\ZLHOXFHQDQDOL]ĊconjointRUD]QDPLDVWNĊU]HF]\ZLVWHJRU\QNX
*HQHUDOQLHGRPLQXMąMHGQDNPHWRGDZ\ERUyZL:73:SU]\SDGNXZ\ERUX
ELQDUQHJRGHF\]MDVSURZDG]DVLĊGRXEH]SLHF]HQLDVLĊOXEQLH :Z\ERUDFK
ZLHORUDNLFK RIHUXMH VLĊ UyĪQH PRG\ILNDFMH NRQWUDNWyZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK
QSRGQRV]ąFHVLĊGRZ\VRNRĞFLXG]LDáXZáDVQHJRLOXEFHQDNW\ZyZQDUDĪR
Q\FKQDXV]NRG]HQLH3U]\EOLĪV]HMDQDOL]LHáDWZR]DXZDĪ\üĪHZ\ERU\ZLH
ORUDNLHEDUG]RĞFLĞOHáąF]ąVLĊ]NRQFHSFMą:73:W\PPRPHQFLH-DVSHUVHQ
SU]\WDF]DSURVW\IRUPDOL]P3U]\MPLMP\]DWHPĪHREVHUZXMHP\GZLHMHGQRVWNL

i G\VSRQXMąFHPDMąWNLHPZQDUDĪRQ\PQDV]NRGĊL]SUDZGRSRGRELHĔ
VWZHP p =JRGQLH ] WHRULą XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM :73 ]D XEH]SLHF]HQLH
R]QDF]RQH SU]H] S iPD[ Z\QLHVLH pUi w L p Ui w U w S iPD[
-HĞOLWHUD]]DRIHUXMHVLĊW\PMHGQRVWNRPSHáQHXEH]SLHF]HQLHV]NRG\LRFKUR
QĊWąQDEĊG]LHW\ONRMHGQRVWNDSLHUZV]DRWU]\PDP\ĪH SPD[ ! S PD[ 3UREOHP
MHGQDNĪH VLĊ ]QDF]ąFR VNRPSOLNXMH JG\ MHGQRVWNL PDMą RNUHĞOLü VZyM XG]LDá
ZáDVQ\ ZV]NRG]LHWMNRQIURQWRZDQHEĊGą] ZLHORPD PRĪOLZ\PL Z\ERUDPL
%DGDF]PXVLZyZF]DV]DVWRVRZDüMDNLHĞGRGDWNRZH]DáRĪHQLDFRGRSUHIHUHQFML
Z]JOĊGHPU\]\NDE\ZPLDUĊEH]SLHF]QLHSRVáXJLZDüVLĊNDWHJRULą:73
/LVWDZLHOXFHQ a multiple price list03/ MHVWSUyEą]QDOH]LHQLDNRPSURPLVX
PLĊG]\ PHWRGąZ\ERUXELQDUQHJRD:73= PHWRG\SLHUZV]HM ]DFKRZDQRZ
QLHMUR]VWU]\JQLĊFLHÄNXSLüOXEQLHXEH]SLHF]HQLH´=PLDQLHXOHJDQDWRPLDVWFH
QDSROLV\:SHZQ\PPRPHQFLHSRMDZLDVLĊMHGQDNSXQNWSU]HáąF]HQLD]GHF\
]MLNXSLüSROLVĊQDUH]\JQDFMĊ]QLHM6áXĪ\RQGRRV]DFRZDQLD:73=DPLDVW
03/ PRĪQD ]DVWRVRZDü DQDOL]Ċ conjoint a conjoint analysis &$ 7X WDNĪH
GHF\GHQWVWRLSU]HGZLHORPDZ\ERUDPLDOHZ]DVDG]LHZSURFHVQLHGDVLĊVHQ
VRZQLH ZEXGRZDü Z\QDJUDG]DQLD XF]HVWQLNyZ EDGDĔ FR F]\QL Mą Z LVWRFLH
QLHSU]\GDWQąZHNVSHU\PHQWDFK7URFKĊOHSLHMV\WXDFMDZ\JOąGDZSU]\SDGNX
QDĞODGRZDQLD U\QNX XEH]SLHF]HQLRZHJR Z NWyUHM NRQIURQWXMH VLĊ ]DFKRZDQLD
NOLHQWyZRUD]DVHNXUDWRUyZ

1.4. Podsumowanie
: UR]G]LDOH W\P SRUyZQ\ZDQR WHRULĊ XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM ] UR]
ZLą]DQLDPLSUyEXMąF\PLXSRUDüVLĊ]]DZDUW\PLZQLFKDQRPDOLDPLNWyUHSUR
ZDG]Lá\GRWHJRĪH(87F]ĊVWR]DZRG]LáDJG\VWDUDQRVLĊ]MHMSRPRFąZ\MD
ĞQLü U]HF]\ZLVWHGHF\]MH XEH]SLHF]HQLRZH OXG]L 7H UR]V]HU]DMąFH (87 D QLH
NLHG\ ZSURVW X]QDZDQH ]D MHM DOWHUQDW\Z\ SRGHMĞFLH Z OLWHUDWXU]H RNUHĞOD VLĊ
MDNRÄnon-expected utility´-DNWRMHGQDNSRND]Dá00DFKLQDVąWR]D]Z\F]DM
MHG\QLHXRJyOQLHQLD(87
:ĞUyGSURSR]\FML non-expected utilityEH]G\VNXV\MQLHQDMZDĪQLHMV]DMHVW
WHRULDSHUVSHNW\Z\ 37 '.DKQHPDQDL27YHUVN\¶HJR]UQD]\ZDQD
SyĨQLHM WM Z U SR SHZQ\FK PRG\ILNDFMDFK WHRULą SHUVSHNW\Z\ GUXJLHM
JHQHUDFML37:6FKPLGW&6WDUQHUL56XJGHQZUGRNRQDOLMHMNR
OHMQ\FKUR]V]HU]HĔLPRG\ILNDFMLWZRU]ąFW\PVDP\P376]\ENRUR]ZLMDMąF\
VLĊQXUWHPSLU\F]Q\ED]XMąF\QD37L37SRND]XMHĪHEDUG]RF]ĊVWROHSLHM
REMDĞQLDMąRQHU]HF]\ZLVWHGHF\]MHQDU\QNXXEH]SLHF]HQLRZ\PLQLHGRVWDWHF]
Q\SRS\WQDXVáXJLRFKURQQHV]F]HJyOQLHJG\VąWRVDPRG]LHOQHVWUDWHJLHLQZH
VW\F\MQH W]Q PDMąFH SU]\QLHĞü NRU]\Ğü QHWWR GOD UROQLND ] XEH]SLHF]HQLD RUD]

X]\VNDüVXEV\GLXP-HĞOLQDWRPLDVWXEH]SLHF]HQLHWUDNWRZDQHMHVWMDNRVWUDWHJLD
]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP ]GROQRĞü REMDĞQLDMąFD L SUHG\NF\MQD 37 ]D]Z\F]DM MHVW
]EOLĪRQD GR (87 &Dá\ F]DV PXVLP\ PLHü WHĪ ĞZLDGRPRĞü ĪH37 MHVWSRZDĪ
Q\PZ\]ZDQLHPGODHPSLU\VWyZJG\ĪZFLąĪXWU]\PXMąVLĊNRQWURZHUVMHFRGR
SURFHGXUZ\ERUXSXQNWyZUHIHUHQF\MQ\FKZLHONRĞFLDZHUVMLGRVWUDWF]\NU]\
ZL]QIXQNFMLZDUWRĞFL]\VNyZLVWUDW1DV]F]ĊĞFLHVWDOH37MHVWGRVNRQDORQDFR
]QDMGXMHZ\UD]ZNROHMQ\FKMHMJHQHUDFMDFK%LRUąFMHGQDNSRGXZDJĊV]HURNLH
VSHNWUXP DVSHNWyZ SR]\W\ZyZ L QLHGRVWDWNyZ (87 L 37 RUD] LQQ\FK XMĊü ]H
]ELRUXnon-expected utilityMDNRSURSR]\FMĊSUDJPDW\F]QąWU]HEDFK\EDSU]\Mąü
SODQ LĪ GRVNRQDOLü SRZLQQLĞP\ RE\GZD WH QXUW\ L V]XNDü UHNRPHQGDFML NWyUH
LQVWUXRZDüQDVEĊGąMDNLHSURFHGXU\EĊGąQDMOHSV]HZUR]ZLą]\ZDQLXNRQNUHW
Q\FK SUREOHPyZ Z NDĪGRUD]RZ\P V]HURNR UR]XPLDQ\P NRQWHNĞFLH SRGHMPR
ZDQLDGHF\]MLXEH]SLHF]HQLRZ\FKLILQDQVRZ\FK

Bibliografia

$FNHUW)/'HDYHV5 8QGHUVWDQGLQJ%HKDYLRUDO)LQDQFH&HQJDJH,QGLD
$O1RZDLKL$'KDPL6 &RPSRVLWHSURVSHFWWKHRU\DSURSRVDOWRFRPELQHSUR
VSHFW WKHRU\ DQG FXPXODWLYH SURVSHFW WKHRU\ 8QLYHUVLW\ RI /HLFHVWHU 'LVFXVVLRQ 3DSHU

$QWyQ - .LPXUD 6 0DUWLQL 5 5LVN 0DQDJHPHQW LQ $JULFXOWXUH LQ &DQDGD
2(&'3DULV
$SSOLHG5LVN0DQDJHPHQWLQ$JULFXOWXUH(GLWHGE\'/+RDJ &5&3UHVV%RFD
5DWRQ/RQGRQ1HZ<RUN
$VHHUYDWKDP 9 -DVSHUVHQ *- 5LFKWHU $ 7KH DIIHFWLRQ HIIHFW LQ DQ LQFHQWLYH
FRPSDWLEOHLQVXUDQFHGHPDQGH[SHULPHQWEconimic LettersYRO
%DEFRFN$% 8VLQJFXPXODWLYHSURVSHFWWKHRU\WRH[SODLQDQRPDORXVFURSLQVXU
DQFHAmerican Journal of Agricultural EconomicsYROQR
%DUEHULV &1 7KLUW\ RI 3URVSHFW 7KHRU\ LQ (FRQRPLFV $ 5HYLHZ DQG $VVHVV
PHQWJournal of Economic PerspectivesYROQR
%DUVHJK\DQ / 0ROLQDUL ) 2¶'RQRJKXH 7 7HLWHOEDXP &- 7KH QDWXUH RI ULVN
SUHIHUHQFHVHYLGHQFHIURPLQVXUDQFHFKRLFHVAmerican Economic ReviewYROQR
%HOO ' 5HJUHW LQ GHFLVLRQ PDNLQJ XQGHU XQFHUWDLQW\ Operations Research YRO
QR
%HOO ' 'LVDSSRLQWPHQW LQ GHFLVLRQ PDNLQJ XQGHU XQFHUWDLQW\ Operations Re-
searchYROQR
%LUQEDXP0+ 1HZSDUDGR[HVRIULVN\GHFLVLRQPDNLQJPsychological Review
YROQR
%RFTXpKR * -DFTXHW ) 5H\QDXG $ ([SHFWHG XWLOLW\ RU SURVSHFW WKHRU\
PD[LPLVHUV" $VVHVVLQJ IDUPHUV¶ ULVN EHKDYLRXU IURP ILHOGH[SHULPHQW GDWD European
Review of Agricultural EconomicsYROQR

%RUFK +. (FRQRPLFV RI ,QVXUDQFH 1RUWK+ROODQG $PVWHUGDP /RQGRQ 1HZ
<RUN7RN\R
%RUGDOR 3 *HQQDLROL 1 6KOHLIHU $ 6DOLHQFH WKHRU\ RI FKRLFH XQGHU ULVN The
Quarterly Journal of EconomicsYROQR
%RUGDOR 3 *HQQDLROL 1 6KOHLIHU $ 6DOLHQFH DQG FRQVXPHU FKRLFH Journal of
Political EconomyYROQR
%RUGDOR 3 *HQQDLROL 1 6KOHLIHU $ 6DOLHQFH DQG $VVHW 3ULFHV American Eco-
nomic Review: Papers & ProceedingsYROQR
%UDXQ00XHUPDQQ$ 7KH,PSDFWRI5HJUHWRQWKH'HPDQGIRU,QVXUDQFH7KH
Journal of Risk and InsuranceYROQR
%UXKLQ$)HKU'XGD+(SSHU7 5LVNDQGUDWLRQDOLW\XQFRYHULQJKHWHURJHQHLW\
LQSUREDELOLW\GLVWRUWLRQEconometricaYROQR
&DR <- :HHUVLQN $ )HUQHU ( $ 5LVN 0DQDJHPHQW 7RRO RU DQ ,QYHVWPHQW
6WUDWHJ\" 8QGHUVWDQGLQJ WKH 8QVWDEOH )DUP ,QVXUDQFH 'HPDQG YLD *DLQ/RVV )UDPH
ZRUNAgricultural and Resource Economics Review
&KHZ 6+ $ JHQHUDOL]DWLRQ RI WKH TXDVLOLQHDU PHDQ ZLWK DSSOLFDWLRQV WR WKH
PHDVXUHPHQW RI LQFRPH LQHTXDOLW\ DQG GHFLVLRQ WKHRU\ UHVROYLQJ WKH $OOLDV SDUDGR[
EconometricDYROQR
&KHZ 6+ 0DF&ULPPRQ .5 $OSKDQX FKRLFH WKHRU\ D JHQHUDOL]DWLRQ RI H[
SHFWHGXWLOLW\WKHRU\8QLYHUVLW\RI%ULWLVK&ROXPELD:RUNLQJ3DSHU
&XWOHU 0' =HFNKDXVHU 5 Extending the Theory of Meet the Practice of Insur-
ance>Z@/LWDQ5+HUULQJ5 UHG %URRNLQJV:DUWRQ3DSHUVRQ)LQDQFLDO6HUYLFHV
&]DUQ\( 0LNURHNRQRPLD3ROVNLH:\GDZQLFWZR(NRQRPLF]QH:DUV]DZD
'DOKDXV 7 %DUQHWW -% )LQJHU 5 %HKDYLRUDO ZHDWKHU LQVXUDQFH $SSO\LQJ FX
PXODWLYHSURVSHFWWKHRU\WRDJULFXOWXUDOLQVXUDQFHGHVLJQXQGHUQDUURZIDUPLQJ3ORV2QH
0D\
'KDPL 6 7KH IRXQGDWLRQV RI EHKDYLRUDO HFRQRPLF DQDO\VLV 2[IRUG 8QLYHUVLW\
3UHVV2[IRUG
'|ULQJ 7 gIIHQWOLFKH )LQDQ]HQ XQG 9HUKDOWHQV|NRQRPLN =XU 3V\FKRORJLH EXGJ
HWZLUNVDPHQ6WDDWVWlWLJNHLW6SULQJHU*DEOHU:LHVEDGHQ
'X;)HQJ++HQQHVV\$' 5DWLRQDOLW\RI&KRLFHVLQ6XEVLGL]HG&URS,QVXU
DQFH0DUNHWVAmerican Journal of Agricultural EconomicsYROQR
)HKU'XGD + (SSHU 7 3UREDELOLW\ DQG ULVN IRXQGDWLRQV DQG HFRQRPLF LPSOLFD
WLRQVRISUREDELOLW\GHSHQGHQWULVNSUHIHUHQFHVAnnual Review of EconomicsYRO
)HQJ + 'X ; +HQQHVV\ $' 'HSUHVVHG GHPDQG IRU FURS LQVXUDQFH FRQWUDFWV
DQGDUDWLRQDOHEDVHGRQWKLUGJHQHUDWLRQ3URVSHFW7KHRU\Agricultural EconomicsYRO
)LQVLQJHU- 9HUVLFKHUXQJVPlUNWH&DPSXV9HUODJ)UDQNIXUW1HZ<RUN
)LVKEXUQ3& 1RQWUDQVLWLYHPHDVXUDEOHXWLOLW\Journal of Mathematical Psychol-
ogyYROQR
*HQQDLROL16KOHLIHU$ :KDWFRPHVWRPLQGThe Quarterly Journal of Econom-
icsYROQR
*LOERD ,6FKPHLGOHU' &DVHEDVHGGHFLVLRQ WKHRU\Quarterly Journal of Eco-
nomicsYROQR
*RRGZLQ.%6PLWK+97KH(FRQRPLFVRI&URS ,QVXUDQFH DQG'LVDVWHU5HOLHI$(,
3UHVV:DVKLQJWRQ

*XHUGMLNRYD $ &DVHEDVHG OHDUQLQJ ZLWK GLIIHUHQW VLPLODULW\ IXQFWLRQV Games
and Economic BehaviorYROQR
*XO( $WKHRU\RIGLVDSSRLQWPHQWDYHUVLRQEconometricaYROQR
+DUGDNHU%-*XGEUDQG/$QGHUVRQ5-+XLUQH0%5 &RSLQJZLWK5LVNLQ
$JULFXOWXUHUG(GLWLRQ$SSOLHG'HFLVLRQ$QDO\VLV&$%,:DOOLQJIRUG%RVWRQ
+D[. *UXQGODJHQGHV9HUVLFKHUXQJVZHVHQ9HUODJ*DEOHU:LHVEDGHQ
+HQV75LHJHU0 )LQDQFLDO(FRQRPLFV$&RQFLVH,QWURGXFWLRQWR&ODVVLFDODQG
%HKDYLRSUDO)LQDQFHVWHGLWLRQ6SULQJHU%HUOLQ
+ROW$&K/DXU\.6 5LVN$YHUVLRQDQG,QFHQWLYH(IIHFWVAmerican Economic
ReviewYROQR
+RZOH\ 3 'LOORQ ( +HDQXH . 0HUGLWK ' :RUWK WKH 5LVN"7KH %HKDYLRUDO
3DWKWR:HOO%HLQJJournal of Agriultural EconomicsYROQR
+VHH.&K.XQUHXWKHU&+ 7KH$IIHFWLRQ(IIHFWLQ,QVXUDQFH'HFLVLRQVJour-
nal of Risk and UncertaintyYROQR
-DVSHUVHQ *- +\SRWKHWLFDO 6XUYH\V DQG ([SHULPHQWDO 6WXGLHV RI,QVXUDQFH 'H
PDQG$5HYLHZThe Journal of Risk and InsuranceYROQR
-DVSHUVHQ*-$VHHUYDWKDP9 7KH,QIOXHQFHRI$IIHFWRQ+HXULVWLF7KLQNLQJLQ
,QVXUDQFH'HPDQGThe Journal of Risk and InsuranceYROQR
-HKOH$*5HQ\-3 $GYDQFHG0LFURHFRQRPLF7KHRU\7KLUG(GLWLRQ3HDUVRQ
/RQGRQ1HZ<RUN
-XVW(55DXVVHU(* &RQFHSWXDO )RXQGDWLRQVRI ([SHFWDWLRQVDQG ,PSOLFDWLRQV
IRU(VWLPDWLRQRI5LVN%HKDYLRUZ$&RPSUHKHQVLYHDVVHVPHQWRIWKHUROHRIULVNLQ86
$JULFXOWXUH6SULQJHU6FLHQFH%XVVLQHV0HGLD//&1HZ<RUN
.DKQHPDQ'7YHUVN\$ 2QSUHGLFWLRQDQGMXGJPHQWÄ2UHJRQ5HVHDUFK,QVWL
WXWH%XOOHWLQÝROQR
.DKQHPDQ ' 7YHUVN\ $ 3SURVSHFW WKHRU\ DQ DQDO\VLV RI GHFLVLRQ XQGHU ULVN
EconometricaYROQR
.HU 3$ %DUQHWW % -DFTXHV ' 7ROKXUVW 7 &DQDGLDQ %XVLQHVV 5LVN 0DQDJH
PHQW 3ULYDWH )LUPV &URZQ &RUSRUDWLRQV DQG 3XEOLF ,QVWLWXWLRQV Canadian Journal of
Agricultural EconomicsYRO1R
.|V]HJL % 5DELQ 0 5HIHUHQFHGHSHQGHQW ULVN DWWLWXGHV American Economic
ReviewYROQR
.XQUHXWKHU&+3DXO\ 900F0RUURZ6 ,QVXUDQFH %HKDYLRUDO(FRQRPLFV
,PSURYLQJ 'HFLVLRQV LQ WKH 0RVW 0LVXQGHUVWRRG ,QGXVWU\ &DPEULGJH 8QLYHUVLW\ 3UHVV
1HZ<RUN
/RRPHV*6XJGHQ5 5HJUHWWKHRU\DQDOWHUQDWLYHWKHRU\RIUDWLRQDOFKRLFHXQ
GHUXQFHUWDLQW\Economic JournalYRO
/RRPHV*6XJGHQ5 'LVDSSRLQWPHQWDQGG\QDPLFFRQVLVWHQF\LQFKRLFHXQGHU
XQFHUWDLQW\Review of Economic StudiesYROQR
/RRPHV*6XJGHQ5 6RPHLPSOLFDWLRQVRIDPRUHJHQHUDOIRUPRIUHJUHWWKHRU\
Journal of Economic TheoryYROQR
/XFH 5' 0DUOH\ $$ 5DQNHG DGGLWLYH XWLOLW\ UHSUHVHQWDWLRQV RI JDPEOHV ROG
DQGQHZD[LRPDWL]DWLRQVJournal of Risk and UncertaintyYROQR
/XFNVWHDG-'HYDGRVV6 ,PSOLFDWLRQVRIFRPPRGLW\SURJUDPVDQGFURSLQVXUDQFH
SROLFLHVIRUZKHDWSURGXFHUVJournal of Agricultural and Applied EconomicsYROQR

0DFKLQD-0 Non-expected utility and the robustness of the classical insurance
paradigmZHandbook of Insurance*HRUJHV'LRQQH(GLWRU6HFRQG(GLWLRQ7KH*H
QHYD$VVRFLDWLRQ6SULQJHU1HZ<RUN+HLGHOEHUJ'RUWUHFKW/RQGRQ
0HKWD-6WDUPHU&6XJGHQ5 7KHQDWXUHRIVDOLHQFHDQH[SHULPHQWDOLQYHVWLJD
WLRQRISXUHFRRUGLQDWLRQJDPHVAmerican Economic ReviewYROQR
0H\HU- Expected Utility as a Paradigm for Decision Making in AgricultureZ
A Comprehensive assesment of the role of risk in U.S. Agriculture 6SULQJHU 6FL
HQFH%XVVLQHV0HGLD//&1HZ<RUN
0RVV %&K 5LVN 8QFHUWDLQW\ DQG WKH $JULFXOWXUDO )LUP :RUOG 6FLHQWLILF 1HZ
-HUVH\/RQGRQ
3DSH$'.XUW].- (YDOXDWLQJFDVHEDVHGGHFLVLRQWKHRU\SUHGLFWLQJHPSLUL
FDOSDWWHUQVRIKXPDQFODVVLILFDWLRQOHDUQLQJGames and Economic BehaviorYRO
3HDUF\ - 6PLWK 9 7KH 7DQJOHG :HE RI $JULFXOWXUDO ,QVXUDQFH (YDOXDWLQJ WKH
,PSDFWVRI*RYHUQPHQW3ROLF\Journal of Agricultural and Resource EconomicsYRO
QR
4XLJJLQ- 5LVNSHUFHSWLRQDQGULVNDYHUVLRQDPRQJ$XVWUDOLDQ)DUPHUVAustrali-
an Journal of Agricultural EconomicsYROQR
4XLJJLQ- $WKHRU\RIDQWLFLSDWHGXWLOLW\Journal of Economic Behavior and Or-
ganizationYROQR
4XLJJLQ- *HQHUDOL]HG([SHFWHG8WLOLW\7KHRU\.OXZHU'RUGUHFKW
5HMGD(*0F1DPDUD-0 3ULQFLSOHVRI5LVN0DQDJHPHQWDQG,QVXUDQFH7KLU
WHHQWK(GLWLRQ3HDUVRQ/RQGRQ1HZ<RUN
5RELVRQ / %DUU\ 3 7KH &RPSHWLWLYH ILUP¶V UHVSRQVH WR ULVN 0DFPLOODQ 1HZ
<RUN
5RWVFKLOG06WLJOLW]-( (TXLOLEULXPLQFRPSHWLWLYHLQVXUDQFHPDUNHWVDQHVVD\
RQWKHHFRQRPLFVRIWKHWKHRU\Quarterly Journal of EconomicsYROQR
5Xȕ-6FKHOOLQJ6 0XOWL&XPXODWLYH3URVSHFW7KHRU\DQGWKH'HPDQGIRU&OL
TXHW6W\OH*XDUDQWHHVThe Journal of Risk and InsuranceYROQR
6FKPLGW 8 ,QVXUDQFH GHPDQG XQGHU SURVSHFW WKHRU\ D JUDSKLFDO DQDO\VLV The
Journal of Risk and InsuranceYROQR
6FKPLGW86WDUPHU&6XJGHQ5 7KLUGJHQHUDWLRQSURVSHFWWKHRU\Journal of
Risk and UncertaintyYROQR
6PLWK9/ ([SHULPHQWDO(FRQRPLFVThe American Economy ReviewYROQR
6SLQQHZLMQ- +HWHURJHQLW\'HPDQGIRU,QVXUDQFHDQG$GYHUVH6HOHFWLRQAmeri-
can Economic Journal: Economic PolicyYROQR
6SURXO 7 0LFKDXG 3& +HWHURJHQLW\ LQ ORVV DYHUVLRQ HYLGHQFH IURP ILHOG
HOLFLWDWLRQVAgricultural Finance ReviewYROQR
6SURXO:70LFKDXG3& $SULO 6LPXODWLQJ&URS,QVXUDQFH'HPDQG8QGHU3R
VSHFW7KHRU\6&&$QQXDO0HHWLQJ.DQVDV&LW\02
6WDUPHU& 'HYHORSPHQWVLQQRQH[SHFWHGXWLOLW\WKHRU\WKHKXQWIRUDGHVFULSWLYH
WKHRU\RIFKRLFHXQGHUULVNJournal of Economics LiteratureYROQR
7DOHE11 $QW\NUXFKRĞü2U]HF]DFKNWyU\PVáXĪąZVWU]ąV\.XUKDXV:DUV]DZD
7DOHE 11 =ZLHG]HQL SU]H] ORVRZRĞü 7DMHPQLF]D UROD SU]\SDGNX Z Ī\FLX L Z
U\QNRZHMJU]H.XUKDXV:DUV]DZD
7YHUVN\$.DKQHPDQQ' $GYDQFHVLQSURVSHFWWKHRU\&XPXODWLYHUHSUHVHQWD
WLRQRIXQFHUWDLQW\Journal of Risk and UncertaintyYROQR

8]HD ) 3RRQ . 6SDUOLQJ ' :HHUVLQN $ )DUP 6XSSRUW 3D\PHQW DQG 5LVN
%DODQFLQJ,PSOLFDWLRQVIRU)LQDQFLDO5LVNLQHVVRI&DQDGLDQ)DUPVCanadian Journal of
Agricultual EconomicsYROQR
:LONLQVRQ 1.ODHV0 $Q ,QWURGXFWLRQWR %HKDYLRUDO (FRQRPLFV QG(GLWLRQ
3DOJUDYH0DFPLOOHQ1HZ<RUN
:X*0DUNOH$% $QHPSLULFDOWHVWRIJDLQORVVVHSDUDELOLW\LQSURVSHFWWKHRU\
Managemant ScienceYROQR
=DOHĞNLHZLF]7 Psychologia ekonomiczna:\GDZQLFWZR1DXNRZH3:1:DU
V]DZD
=LPEDUGR*3 3V\FKRORJLDLĪ\FLH:\GDZQLFWZR1DXNRZH3:1:DUV]DZD
=ZHLIHO3(LVHQ5 ,QVXUDQFH(FRQRPLFV6SULQJHU9HUODJ%HUOLQ+HLGHOEHUJ

Jacek Kulawik
2. Decyzje ubezpieczeniowe. Mechanizmy i determinanty

2.1. Decyzje ubezpieczeniowe na gruncie teorii użyteczności oczekiwanej

.DĪGRUD]RZH ]GHF\GRZDQLH VLĊ QD WUDQVIHU U\]\ND GR SURIHVMRQDOQ\FK
SRĞUHGQLNyZILQDQVRZ\FKD ZLĊFQDE\FLH RFKURQ\ XEH]SLHF]HQLRZHMMHVW]áR
ĪRQąNZHVWLąERMHVWNRV]WRZQHLWU]HEDVLĊSRQDGWROLF]\ü]XG]LDáHPZáDVQ\P
ZHZHQWXDOQHMV]NRG]LHFRLPSOLNXMHUR]PDLW\SR]LRPMHMSRNU\FLDSROLVąNWy
UHMFHQDQDRJyáQLHMHVWSU]\W\P]JRGQD]]DVDGDPLDNWXDULDWXDZ\SáDWDRG
V]NRGRZDQLDMHVWRGURF]RQDZSU]\V]áRĞFLLZLHORUDNRXZDUXQNRZDQD=DZV]H
SRZLQQRVLĊWHĪSRUyZQDüNRV]W\RFKURQ\]ZHZQĊWU]Q\PLPRĪOLZRĞFLDPLVIL
QDQVRZDQLDU\]\NDLLQQ\PLLQVWUXPHQWDPL]DU]ąG]DQLDQLP0RGHORZDQLHSR
Z\ĪV]\FKGHF\]MLRGE\ZDüVLĊPRĪH]DSRPRFąGZyFKSRGHMĞü *ROOLHU
6WDW\F]QHJRQD]\ZDQHJRUyZQLHĪNODV\F]Q\P
'\QDPLF]QHJR
: PRGHOXVWDW\F]Q\PSU]\MPXMHVLĊĪHPDP\GRF]\QLHQLD]Z\ERUHP
MHGQRRNUHVRZ\P -HĞOL SRMDZL VLĊ XV]F]HUEHN VWDQX SRVLDGDQLD SRGPLRW QLP
GRWNQLĊW\PXVLRGUD]X]UHGXNRZDüVZRMąNRQVXPSFMĊ2]QDF]DWRLĪPDMąWHNL
NRQVXPSFMDWUDNWRZDQHVąMHGQDNRZRDZLĊFLQDVWDZLHQLDGRU\]\ND:NRQ
VHNZHQFML]PLDQ\W\FKGZXNDWHJRULLVąUyZQLHĪLGHQW\F]QH:DUWRZW\PPLHM
VFXSU]\EOLĪ\üPRGHONODV\F]Q\RGZRáXMąFVLĊGRMHJRIRUPDOL]DFML]DSURSRQR
ZDQHMSU]H]&K*ROOLHUD:QDZLą]DQLXGRKLSRWH]\XĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM
YRQ1HXPDQQD0RUJHQVWHUQDWHQEHOJLMVNLHNRQRPLVWDSU]\MąáĪHIXQNFMDXĪ\
WHF]QRĞFL uEĊG]LH URVQąFD L ZNOĊVáD 'HF\GHQWG\VSRQXMH PDMąWNLHP w RUD]
NRQIURQWRZDQ\ MHVW ] áąF]Q\P U\]\NLHP ax RNUHĞORQ\P Z ]ELRU]H R L RSLVD
Q\P G\VWU\EXDQWą F :WHG\ wR QDOHĪ\ WUDNWRZDü MDNR PDNV\PDOQ\ PRĪOLZ\
VWDQPDMąWNXGHF\GHQWD]DĞUyĪQLFD w ax RGGDMHMHJRVWDQDNWXDOQ\1DV]GH
F\GHQW UR]ZDĪD ]DNXS SROLV\ XEH]SLHF]HQLRZHM NWyUą FKDUDNWHU\]XMH GZyMND
P I SU]\ F]\P P R]QDF]D VNáDGNĊ QDWRPLDVW I MHVW RGV]NRGRZDQLHP EĊGą
F\P IXQNFMą x WM I x ,QQ\PL VáRZ\ RGV]NRGRZDQLH EĊG]LH Z\SáDFRQH MHĞOL
DVHNXUDWRUEĊG]LHPyJáREVHUZRZDüVWUDWĊ x =DNáDGXEH]SLHF]HQLRZ\]JRG
QLH ] GRPLQXMąFą NRQZHQFMą MHVW QHXWUDOQ\ Z]JOĊGHP U\]\ND D QDU]XW MHJR
NRV]WyZ QD FHQĊ SROLV\ R]QDF]RQR SU]H] Ȝ 6SRáHF]QLH HIHNW\ZQ\ NRQWUDNW
XEH]SLHF]HQLRZ\]DSLVDüPRĪQDWHUD]QDVWĊSXMąFR

PD[ Eu w ax I ax P
P I

SRGZDUXQNLHPĪH P E>I a x @t
x OI a
I x t x

SU]\F]\P EMHVWRSHUDWRUHPZDUWRĞFLRF]HNLZDQHM3LHUZV]H]RJUDQLF]HĔMHVW
ZDUXQNLHPXF]HVWQLFWZD]DNáDGXXEH]SLHF]HQLRZHJRZNRQWUDNFLH :\SáDWD Z
QLP RGV]NRGRZDQLD ] NROHL QDVWąSL JG\ V]NRGD x SU]HNURF]\ SHZQą ZDUWRĞü
NU\W\F]QąDDZLĊFXG]LDáZáDVQ\XEH]SLHF]DMąFHJRVLĊ:\SáDWDWDEĊG]LHUyĪ
QLFąx ௅D'ODWHJRWHUD]RSW\PDOQHSRNU\FLHRFKURQąXEH]SLHF]HQLRZąPRĪH
P\ ]DSLVDü MDNR I x PD[ x D -DN ] WHJR Z\QLND XG]LDá ZáDVQ\ D MHVW
NRPSURPLVHPPLĊG]\UHGXNFMąU\]\NDDNRV]WHPXEH]SLHF]HQLD6DPVSRáHF]
QLHHIHNW\ZQ\NRQWUDNWPRĪHP\VIRUPXáRZDüZSRQLĪV]\VSRVyE

uc w D P O Euc w PLQ ax D P

SU]\F]\PPR]QDF]D
P O E PD[ ax D

DEĊG]LHZLĊNV]HRG]HUDJG\SDUDPHWUλWDNĪHEĊG]LHGRGDWQL8G]LDáZáDVQ\
PDOHü EĊG]LH MHGQDN ZUD] ]H Z]URVWHP UHODW\ZQHM DZHUVML GR U\]\ND XEH]SLH
F]DMąFHJRVLĊȖLZ]URVWHPSUDZGRSRGRELHĔVWZDZ\VWąSLHQLDVWUDW\6WąGRSW\
PDOQ\ SR]LRP XG]LDáX ZáDVQHJR PRĪQD XVWDOLü Z VSRVyE SU]\EOLĪRQ\ QD SRG
VWDZLHSRQLĪV]HJRZ]RUX

D O
‫׽‬
w D P Ȇ O J

7U]HEDWXMHV]F]HGRGDüĪHȖMHVWRNUHĞODQHZRSDUFLXRPLQLPDOQ\SR]LRPPD
MąWNXXEH]SLHF]DMąFHJRVLĊF]\OLSRSU]H]UyĪQLFĊ w D P
'RNáDGQH RNUHĞOHQLH RSW\PDOQHJR XG]LDáX ZáDVQHJR Z\PDJD SRF]\QLH
QLD GRGDWNRZ\FK ]DáRĪHĔ : SLHUZV]\P U]ĊG]LH WU]HED XVWDOLü QDU]XW NRV]WyZ
XEH]SLHF]\FLHOD Ȝ 6WDQGDUGRZRNRU]\VWDVLĊWX]HZVNDĨQLNDV]NRGRZRĞFL a
loss ratio 7RZDUWRĞüRF]HNLZDQDLORUD]XRGV]NRGRZDĔGR]HEUDQ\FKVNáDGHN
D ZLĊF Z QRWDFML *ROOLHUD EI ax P O 1DVWĊSQLH WU]HED Z\EUDü
IXQNFMĊXĪ\WHF]QRĞFLLW\SUR]NáDGXVWUDW)XQNFMDSRWĊJRZDRUD]UR]NáDGGZX
PLDQRZ\ JZDUDQWXMą PRĪOLZRĞü X]\VNDQLD UR]ZLą]DQLD GRNáDGQHJR Z VSRVyE
DQDOLW\F]Q\ %\ GR QLHJR MHGQDN GRMĞü *ROOLHU SU]\Mąá GRGDWNRZR LĪ
u z z O J SU]\F]\PȖMHVWVWDOąUHODW\ZQąDZHUVMąGRU\]\ND &55$ =
NROHLUHODW\ZQDV]NRGD ax w EĊG]LHUyZQD]HUXSU]\SUDZGRSRGRELHĔVWZLH௅

pRUD]OSU]\SUDZGRSRGRELHĔVWZLHp2SW\PDOQ\XG]LDáZáDVQ\XVWDODP\WHUD]
QDVWĊSXMąFR

D k O pl

w k O p
J
ª O p º
SU]\F]\P k « »
¬ O p ¼

*ROOLHU UR]ZDĪDQDVWĊSQLHNZHVWLĊZNáDGXVHNWRUDXEH]SLHF]HQLR
ZHJRZGREURE\WHNRQRPLF]Q\:W\PFHOXSRGDMHIRUPXá\RNUHĞOHQLDHNZLZD
OHQWXSHZQRĞFLPDMąWNXGODMHJRREHFQRĞFLRUD]EH]QLHJR5yĪQLFĊPLĊG]\W\PL
GZRPDVWDQDPLXWRĪVDPLD]H]PLDQąZDUWRĞFLGRGDQHM3RZ\NRQDQLXVWRVRZ
Q\FKREOLF]HĔXVWDOLáĪH]UDFMLIXQNFMRQRZDQLDXEH]SLHF]\FLHOL3.%per capita
PyJáE\Z]URVQąüQDZHWR3RĪ\WNLWHMHGQDNVąEDUG]RZUDĪOLZHQDUHOD
W\ZQąDZHUVMĊZREHFU\]\NDNOLHQWyZ]DNáDGyZXEH]SLHF]HQLRZ\FK
'\QDPLF]Q\ PRGHOSRS\WXQD RFKURQĊXEH]SLHF]HQLRZą*ROOLHUD
QDZLą]XMH GR NRQFHSFML NRQVXPSFML Z F\NOX Ī\FLD MHGQRVWNL ] RJUDQLF]HQLDPL
Sá\QQRĞFLNWyUąZU]DSUH]HQWRZDá$'HDWRQDSyĨQLHMUR]ZLQĊOL-+HD
WRQL-'/XFDV U RUD]'&&DUROO U 'RGDWNRZąLQVSLUDFMąE\á
PRGHO WZRU]HQLD EXIRUX RV]F]ĊGQRĞFL ]DSURSRQRZDQ\ SU]H] -) &RFFR L LQ
U RUD]0+DOMDVVRVDL$0LFKDHOLGHVD U 2JyOQLH*ROOLHUWHUD]
SU]\MPXMHĪHMHGQRVWNLGąĪąGRZ\JáDG]DQLDVZRMHMĞFLHĪNLNRQVXPSFMLZF]D
VLHNRU]\VWDMąF]H]JURPDG]RQ\FKRV]F]ĊGQRĞFLDOER]DFLąJDMąFGáXJ3RVWĊSR
ZDQLH WDNLH HNRQRPLVWD WHQ RNUHĞOD MDNR ÄVWUDWHJLĊ G\ZHUV\ILNDFML F]DVX´ OXE
MDNR VDPRXEH]SLHF]DQLH VLĊ ,PSOLNXMH RQD LĪ MHGQRVWND Z\ND]XMH PQLHMV]ą
DZHUVMĊ Z RGQLHVLHQLX GR VWUDW PDMąWNX QLĪ VSDGNX NRQVXPSFML 'DOHM R]QDF]D
WR ĪH MHGQRVWND WD EĊG]LH SU]HFLĊWQLH ELRUąF ]JáDV]DáD QLĪV]\ SRS\W QD XVáXJL
XEH]SLHF]HQLRZHQLĪZPRGHOXVWDW\F]Q\P2F]\ZLĞFLHZXMĊFLXG\QDPLF]Q\P
QDOHĪ\ RF]HNLZDü WHĪ QLĪV]HJR ZNáDGXVHNWRUD XEH]SLHF]HQLRZHJR Z GREURE\W
HNRQRPLF]Q\1DOHĪ\MHV]F]HGRGDüĪHVDPRXEH]SLHF]DQLHVLĊQLHMHVWGRVNRQD
á\PVXEVW\WXWHPWUDQVIHUXU\]\NDGRDVHNXUDWRUyZJG\ĪQLHGDVLĊZyZF]DVZ
SHáQLZ\JáDG]Lü ĞFLHĪNLNRQVXPSFMLZF]DVLH LMHGQRVWNLF]ĊVWRNRQIURQWRZDQH
Vą]ZáDVQ\PLRJUDQLF]HQLDPLSá\QQRĞFLRZ\PL
2GVWURQ\IRUPDOQHMPRGHOG\QDPLF]Q\MHVWEDUG]LHM]áRĪRQ\QLĪVWDW\F]
Q\ : GDOV]\P FLąJX *ROOLHU MHGQDN SU]\MPXMH ĪH MHGQRVWND VWDUD VLĊ
PDNV\PDOL]RZDüRF]HNLZDQąXĪ\WHF]QRĞüDOHZFDá\PRNUHVLHVZRMHJRĪ\FLD
WMRGt GRT1DSRF]ąWNXRNUHVXtG\VSRQXMHRQDJRWyZNąwtNWyUąG]LHOLQD
NRQVXPSFMĊctRUD]RV]F]ĊGQRĞFLSU]\QRV]ąFHRGVHWNLEUXWWRUyZQHr1DNRĔ
FX]DĞRNUHVXtUHDOL]XMHGRFKyG]SUDF\yDOHPXVL]PLHU]\üVLĊ]PRĪOLZRĞFLą

SRMDZLHQLDVLĊVWUDW\ axt NWyUąPRĪQDMHGQDNXEH]SLHF]\üQDU\QNX7U]HEDMHG
QDNĪH ]GHF\GRZDü R XG]LDOH ZáDVQ\P Dt L OLF]\ü VLĊ ] ]DSáDWą VNáDGNL
P Dt O E PD[ a
xt Dt *G\ VWUDWD IDNW\F]QLH Z\VWąSL xt ]DNáDG XEH]SLH
F]HQLRZ\Z\SáDFLRGV]NRGRZDQLHLGHQW\F]QHMDNZPRGHOXVWDW\F]Q\PDZLĊF
ZQDMOHSV]\PUD]LHMDNRPD[ xt Dt :ĞODG]DW\PVWDQJRWyZNLZRNUHVLH
QDVWĊSQ\PZ\QLHVLH
wt r wt ct y PLQ xt Dt P Dt

-HVWWR]DUD]HPRJUDQLF]HQLHEXGĪHWRZHMHGQRVWNL
'DOHM]DáRĪRQRĪHZPRGHOXQLHEĊG]LHP\PLHüGRF]\QLHQLD]DXWRNRUH
ODFMą W]Q VWUDW\ x x xT EĊGą QLH]DOHĪQ\PL ]PLHQQ\PL ORVRZ\PL -DN SD
PLĊWDP\RGV]NRGRZDQLHQLHEĊG]LHMHGQDNZ\SáDFRQHJG\VWUDWDEĊG]LHQLĪV]D
RGXG]LDáXZáDVQHJR D :WDNLPSU]\SDGNXMHGQRVWNDVSUyEXMHMąVILQDQVRZDü
]H ]JURPDG]RQ\FK RV]F]ĊGQRĞFL E\ XWU]\PDü GRW\FKF]DVRZ\ SR]LRP NRQ
VXPSFML=DFKRZDQLHWDNLHMHVWZáDĞQLHZZVDPRXEH]SLHF]HQLHPVLĊ=GUXJLHM
QDWRPLDVWVWURQ\VWUDWHJLDWDMHVWRVáDELDQDSU]H]LVWQLHQLHRJUDQLF]HQLDZ]DGáX
ĪDQLXVLĊMHGQRVWNL-HJRLVWRWĊRGGDMHNROHMQ\Z]yU

wt ct ta w dla wszystkich t T

3DUDPHWU w MHVWSU]\W\PXVWDODQ\HJ]RJHQLF]QLH0RĪHP\]DWHPSRZLHG]LHü
ĪHZFDá\PRNUHVLHĪ\FLDMHGQRVWNLMHMPDMąWHNQHWWRPXVLE\üZLĊNV]\RGMHJR
VWDQXPLQLPDOQHJR w
&R QLH SRZLQQR ]DVNDNLZDü SUREOHP GHF\]\MQ\ MHGQRVWNL Z XMĊFLX G\
QDPLF]Q\P MHVW QLHSRUyZQ\ZDQLH WUXGQLHMV]\ QLĪ Z PRGHOX VWDW\F]Q\P 8QD
RF]QLDWRSRQLĪV]\MHJR]DSLV
ªT º
PD[ E «¦ E t u ct »
c D
¬t ¼
'RĞüĪHWU]HEDWHUD]]DSODQRZDüĞFLHĪNĊNRQVXPSFML F LĞFLHĪNĊHZHQWXDOQHJR
XEH]SLHF]HQLD VLĊ QD U\QNX D WR PXVLP\ UyZQLHĪ UHVSHNWRZDü MHGQRF]HĞQLH
RJUDQLF]HQLD EXGĪHWRZH L Z ]DNUHVLH ]DGáXĪDQLD VLĊ :H Z]RU]H SRZ\ĪV]\P
SRMDZLDVLĊWDNĪHQRZ\SDUDPHWUβ-HVWWRF]\QQLNG\VNRQWXMąF\D E R]QD
F]DF]\VWąSUHIHUHQFMĊF]DVRZąGODRNUHVXELHĪąFHJR:FHOXUR]ZLą]DQLDZ\ĪHM
VIRUPXáRZDQHJR SUREOHPX RSW\PDOL]DF\MQHJR *ROOLHU ZSURZDG]D WHUD]
IXQNFMĊSRVLDGDQHMJRWyZNLZPRPHQFLHt

Jt w PD[ u c EEJ t r w c y PLQ a
xt Dt P Dt
D c d w w

SU]\F]\PPDP\ JT
3U]\ ]DáRĪHQLX ĪH U\]\ND EĊGą ]PLHQQ\PL ORVRZ\PL R WDNLFK VDP\FK UR]NáD
GDFKDOHZ]DMHPQLHQLH]DOHĪQ\PLLF]DVTEĊG]LH]PLHU]DáGRQLHVNRĔF]RQRĞFL
IXQNFMĊJXZROQLP\MXĪRGLQGHNVXF]DVX3R]ZDODWRMąWHUD]XRJyOQLü

J w PD[ u c EEJ r w c y PLQ a
xt D P D
D c d w w
1LHPRĪQDMHMREHFQLHSRGREQLHMDNZDUWRĞFLIXQNFMLJT w RNUHĞOLüDQDOLW\F]
QLH OHF] W\ONR QXPHU\F]QLH 3R Z\NRQDQLX VWRVRZQ\FK REOLF]HĔ L V\PXODFML
RND]DáRVLĊĪH
1DE\FLHP XEH]SLHF]HQLD QD U\QNX PRJą E\ü ]DLQWHUHVRZDQH JáyZQLH MHG
QRVWNLNWyU\FKPRFQRGRW\NDMąRJUDQLF]HQLDSá\QQRĞFLRZH2VRE\ERJDWV]H
]UHJXá\ZSLHUZV]\PU]ĊG]LHSROHJDüEĊGąQDVDPRXEH]SLHF]DQLXVLĊ'R
]DNXSXSROLVPRĪHLFKQDWRPLDVWVNáRQLüW\ONREDUG]RQLHNRU]\VWQDVHNZHQ
FMD]GDU]HĔRFKDUDNWHU]HNDWDVWURILF]Q\P1LHVWHW\VDPDHNRQRPLDQHRNOD
V\F]QD QLH MHVW Z VWDQLH Z SHáQL Z\MDĞQLü SRZV]HFKQHM QLHFKĊFL OXG]L GR
WUDQVIHUXU\]\NDGRDVHNXUDWRUyZ
$NXPXODFMDPDMąWNyZZF]DVLHDZLĊFEXIRUXDEVRUEXMąFHJRU\]\NRVWUDW
PDFKDUDNWHUSURFHVXHQGRJHQLF]QHJR-HGQRVWNLMHGQDNZ\ND]XMąSRGW\P
Z]JOĊGHP GXĪH UyĪQLFH 1LHNWyU]\ URELą WR V\VWHPDW\F]QLH L ] RNUHĞORQ\P
SODQHPDZLĊFZPLDUĊNRQVHNZHQWQLHVWRVXMąVWUDWHJLĊVDPRXEH]SLHF]DQLD
VLĊ,QQL]NROHLMHĞOLQDZHWSUyEXMą]DU]ąG]DüU\]\NLHPWRURELąWRZSHU
VSHNW\ZLHMHGQRURF]QHM:áDĞQLHFLRVWDWQLMHĞOLRG]QDF]DMąVLĊMHGQDNZ\
VRNą DZHUVMą GRU\]\ND LQLHFLHUSOLZRĞFLąZRGUDF]DQLXNRQVXPSFML PRJą
QDE\ZDüSROLV\RLOHVąRQHZ]JOĊGQLHWDQLH
(NZLZDOHQW SHZQRĞFL NRQVXPSFML Z JRVSRGDUFH IXQNFMRQXMąFHM ZHGáXJ
PRGHOXG\QDPLF]QHJRZNWyUHMREHFQHVąEDQNLLXEH]SLHF]\FLHOHZ\QLyVá
:VFHQDULXV]XEH]XEH]SLHF]\FLHOLVSDGáMHGQDNGR5yĪQLFDWM
VWDQRZLNUDĔFRZ\ZNáDGVHNWRUDXEH]SLHF]HQLRZHJRZ3.%SHUFDSL
WD -DN ZLGDü MHVW RQ SRQDG GZD UD]\ QLĪV]\ QLĪ Z PRGHOX VWDW\F]Q\P
:SURVW Z\QLND WR ] IDNWX VWRVRZDQLD VDPRXEH]SLHF]DQLD VLĊ : ZDULDQFLH
EH]EDQNyZUyĪQLFDWDURĞQLHGRDZLĊFEDQNLVąWXQLHFRZDĪQLHMV]H
QLĪ XEH]SLHF]\FLHOH 3RWZLHUG]D WR ]QDF]HQLH RV]F]ĊGQRĞFL MDNR SRGVWDZ\
VDPRXEH]SLHF]DQLD VLĊ :DUWR ZV]HODNR ]DXZDĪ\ü ĪH Z VFHQDULXV]X EH]
EDQNyZLXEH]SLHF]\FLHOLSRZ\ĪV]\HNZLZDOHQWVSDGDGR0DP\W\P
VDP\P GRZyG ZDJL MDNą ZH ZVSyáF]HVQHM JRVSRGDUFH áąF]QLH PRJą RG
JU\ZDüEDQNLLILUP\DVHNXUDF\MQH
$1 'RKHUW\ GHF\]MH XEH]SLHF]HQLRZH DQDOL]XMH ]D SRPRFą SR
GHMĞFLDSRUWIHORZHJRDZLĊFED]XMąFHJRQD]HVWDZLHDNW\ZyZG\VSRQRZDQ\FK
SU]H] MHGQRVWNĊL]ZLą]DQ\FK]QLPLU\]\NDPLXEH]SLHF]DOQ\PLLQLHGDMąF\PL

VLĊ WUDQVIHURZDü QD ]HZQąWU] RUD] UHODFMDFK PLĊG]\ QLPL Z\VWĊSXMąF\PL 'R
KHUW\ 3XQNWHPZ\MĞFLDMHVWWXSU]\SDGHNZNWyU\PMHGQDSROLVDFKURQL
ZV]\VWNLH GDMąFH VLĊ XEH]SLHF]\ü DNW\ZD D ZLĊF PD FKDUDNWHU EODQNLHWRZ\ D
QDU]ĊG]LHPUDQJRZDQLDZ\QLNyZMHVWPHWRGDĞUHGQLHMZDULDQFMLZUDPDFKNRQ
VWUXRZDQLDSRUWIHODHIHNW\ZQHJR
=JRGQLH]SRZ\ĪV]\PMHGQRVWNDSRVLDGD]ELyUDNW\ZyZALLVWDUDVLĊX]\
VNDüSRUWIHOHIHNW\ZQ\SU]H]GREUDQLHLFKSURSRUFMLZDĪHQLHE\]PLQLPDOL]R
ZDüZDULDQFMĊSRUWIHODGOD]DGDQHJRSR]LRPXMHJRUHQWRZQRĞFL:DJLwiR]QD
F]DMą SURSRUFMH ZDUWRĞFL SRV]F]HJyOQ\FK DNW\ZyZ Z áąF]Q\P LFK ZROXPHQLH
2F]HNLZDQ\]ZURWUHQWRZQRĞü]DNW\ZyZQLHXEH]SLHF]DOQ\FKR]QDF]RQRSU]H]
P Ai QDWRPLDVW XEH]SLHF]DOQH VWUDW\ MDNR P Li 7H RVWDWQLH PLHV]F]ą VLĊ Z SU]H
G]LDOH>@DF]NROZLHNZU]HF]\ZLVWRĞFLPRĪHVLĊ]GDU]\üĪHSU]HNUR
F]ąRQHZDUWRĞüDNW\ZyZ
3LHUZV]HUR]VWU]\JQLĊFLHZSURFHVLHGRFKRG]HQLDGRHIHNW\ZQHJRSRUWIHOD
VSURZDG]D VLĊ GR Z\EUDQLD SURSRUFML VWUDW\ SRNU\ZDQHM SU]H] VDPą MHGQRVWNĊ
UHWHQFMDU\]\ND SDUDPHWUĮ]DZDUW\ZSU]HG]LDOH>@RUD]ĮWUDQVIHURZD
QHMGRXEH]SLHF]\FLHODFRáąF]\VLĊ]NRV]WDPLZSRVWDFLVNáDGNL3

P D m 6wi PLi
JG]LHm±QDU]XWEH]SLHF]HĔVWZDXEH]SLHF]\FLHODVSHáQLDMąF\ZDUXQHN GOD
m PDP\GRF]\QLHQLD]SROLVąSRSUDZQąDNWXDULDOQLH PLi d
2F]HNLZDQDZDUWRĞü]DWU]\PDQHMVWUDW\Z\QRVL

D ¦ wi P Li
i
DRF]HNLZDQ\]ZURWUHQWRZQRĞüSRUWIHODEĊG]LHUyZQD

PR ¦wP
i
i Ai D m 6wi P Li D ¦ wi P Li
i

¦wP
i
i Ai m D m ¦wP
i
i Li
1DWRPLDVWMHJRZDULDQFMDEĊG]LHGDQDSRQLĪV]\PZ]RUHP

V R 6 6 wi w jV Aij D 6 5 wi w jV Ai L j D 6 6 wi w jV Lij
i j i j i j

JG]LH V Aij ௅ZDULDQFMDNRZDULDQFMD]ZURWX]DNW\ZyZQLHXEH]SLHF]DOQ\FK V Li ௅

RGFK\OHQLHVWDQGDUGRZHVWUDW\XEH]SLHF]DOQHMGODDNW\ZXL V A L j ௅NRZDULDQFMD i

PLĊG]\ ]ZURWHP ] QLHXEH]SLHF]DOQHJR DNW\ZX i D ]ZURWHP ] XEH]SLHF]DOQHJR
DNW\ZXj V Lij ௅NRZDULDQFMDGODXEH]SLHF]DOQ\FKVWUDWGODDNW\ZyZiRUD]j
3RUWIHOHIHNW\ZQ\RNUHĞODQ\MHVWSU]H]PLQLPDOL]DFMĊSRQLĪV]HJRZ\UDĪHQLD

Min V R OP R

wi D
SRGZDUXQNLHPĪH 6 wi
i
:GDOV]HMF]ĊĞFL'RKHUW\ SUH]HQWXMHMHJRUR]ZLQLĊFLHZSRVWDFLIXQNFML

FHOXZRUD]IRUPXáXMHWU]\ZDUXQNLSLHUZV]HJRU]ĊGXLVWQLHQLDPLQLPXP5H]\
JQXMH VLĊ MHGQDN ] LFK SU]\WDF]DQLD RJUDQLF]DMąF VLĊ W\ONR GR SU]HGVWDZLHQLD
HIHNW\ZQHJRSR]LRPXVWUDW\]DWU]\PDQHM UHWHQFMDU\]\ND

O muL V AL
D
V L
JG]LHȜ௅PQRĪQLN/DJUDQJH¶DLQIRUPXMąF\RSUHIHUHQFMLMHGQRVWNLZ]DNUHVLH
U\]\NR]ZURW
:]yU QD Į LPSOLNXMH GZD WZLHUG]HQLD NWyUH RGQRV]ą VLĊ WHĪ GR F]ĊĞFL
VWUDW\XEH]SLHF]DQHM
(IHNW\ZQ\ SR]LRP UHWHQFML XEH]SLHF]HQLD MHVW XMHPQą GRGDWQLą IXQNFMą
OLQLRZą NRZDULDQFML PLĊG]\ VWUDWDPL XEH]SLHF]DOQ\PL D ]ZURWDPL ] DNW\
ZyZQLHXEH]SLHF]DOQ\FKSU]\ZDUXQNX d D d
3U]\ZZZDUXQNXHIHNW\ZQ\SR]LRPUHWHQFML XEH]SLHF]HQLD MHVWXMHPQLH
GRGDWQLR ]DOHĪQ\RGZDULDQFMLUR]NáDGXVWUDWXEH]SLHF]DOQ\FK'ODQDU]XWX
EH]SLHF]HĔVWZD m ZLĊNV]HJR RG ]HUD HIHNW\ZQ\ SR]LRP UHWHQFML MHVW GR
GDWQLR XMHPQLH ]DOHĪQ\RGRF]HNLZDQHMZDUWRĞFLVWUDW\
: REMDĞQLDQLX LVWRW\ L VSRVREX GRMĞFLD GR SRZ\ĪV]HJR WZLHUG]HQLD 'RKHUW\
]ZUDFDXZDJĊĪHUHODFMHPLĊG]\Į D V L ]DOHĪąRG]QDNXOLF]QLNDIRU
PXá\ QD HIHNW\ZQ\ SR]LRP UHWHQFML -HĞOL MHVW RQGRGDWQLXEH]SLHF]HQLHSR]R
VWDMHZXMHPQHMUHODFMLGR V L 3U]HFLZQH]DOHĪQRĞFL]DFKRG]ąGODOLF]QLNDXMHP
QHJR:\NRQDOQHUR]ZLą]DQLHR]QDF]DGDOHMĪH]DFKRZDQ\PXVLE\ü ZDUXQHN
d D d JG\Ī LQDF]HM QLH PLHOLE\ĞP\ GR F]\QLHQLD ] XEH]SLHF]HQLHP OHF]
]Z\Ná\PKD]DUGHP3RQDGWRSURSRUFMRQDOQRĞüZ\GDWNyZ]ZLą]DQ\FK]QDU]X
WHPEH]SLHF]HĔVWZDPDRZRFRZDüQLHZVSyáPLHUQ\PHIHNWHPRGVWUDV]DMąF\PZ
XEH]SLHF]DQLXZ\VRNLFKRF]HNLZDQ\FKVWUDW
: WHM F]ĊĞFL UR]ZDĪDĔ 'RKHUW\ Z\SURZDG]D MHV]F]H WZLHUG]HQLH
WU]HFLH2U]HNDRQRĪHRVRED]DZHUVMąGRU\]\NDXEH]SLHF]\VLĊSU]\VNáDGFH
SRSUDZQHMDNWXDULDOQLHMHĞOLNRZDULDQFMDPLĊG]\]ZURWDPL]DNW\ZyZXEH]SLH

F]DOQ\FKLQLHXEH]SLHF]DOQ\FKMHVWQLHXMHPQD:SURVWZ\QLNDRQR]Z\UDĪHQLD
QD HIHNW\ZQ\ SR]LRP UHWHQFML NWyUH UHGXNXMH VLĊ GR D V AL V L JG\ VNáDGND
MHVWSRSUDZQDDNWXDULDOQLH
'UXJLPSUREOHPHPNWyU\P]DMąáVLĊ'RKHUW\ E\áDNZHVWLDXEH]
SLHF]DQLD SRV]F]HJyOQ\FK DNW\ZyZ RGG]LHOQ\PL SROLVDPL 5R]ZLą]DQLH WDNLH
]D]Z\F]DMX]QDMHVLĊ]DJHQHUXMąFHQLĪV]HNRV]W\WUDQVDNF\MQHZSRUyZQDQLXGR
NRQWUDNWyZEODQNLHWRZ\FKOXESDNLHWRZ\FKDOH]GUXJLHMVWURQ\MHVWRQRPQLHM
HODVW\F]QH )RUPDOQLH SUREOHP SRZ\ĪV]\ 'RKHUW\ UR]ZLą]XMH SU]H]
SU]HNV]WDáFHQLHIXQNFMLFHOXZ7ąF]ĊĞüMHJRUR]ZDĪDĔSRPLMDVLĊMHGQDNRJUD
QLF]DMąFVLĊMHG\QLHGRSU]\WRF]HQLDWZLHUG]HQLDF]ZDUWHJRZREUĊELHREV]DUX
Z\NRQDOQHJRWMSU]\VSHáQLDQLXZDUXQNX d D d HIHNW\ZQ\SR]LRPUHWHQFML
XEH]SLHF]HQLD SRMHG\QF]HJRDNW\ZXMHVWXMHPQLH SR]\W\ZQLH ]DOHĪQ\RGMH
JRZDJLZFDá\PSRUWIHOX2]QDF]DWRĪHZSHáQLUDFMRQDOQąVWUDWHJLąMHVWXEH]
SLHF]DQLH QDMEDUG]LHM ZDĪąF\FK DNW\ZyZ Z SRUWIHOX QDWRPLDVW VDPRXEH]SLH
F]DQLH VNáDGQLNyZ PQLHM ZDĪQ\FK 5HNRPHQGDFMD WD Z\QLND ] HIHNWyZ VNDOL
Z\VWĊSXMąF\FK Z SRUWIHOX U\]\ND JG\Ī ]DáRĪRQR ĞFLVáą SURSRUFMRQDOQRĞü PLĊ
G]\NRV]WDPLWUDQVDNF\MQ\PLDVNáDGNDPLXEH]SLHF]HQLRZ\PL
.ROHMQ\SUREOHPSRGMĊW\SU]H]'RKHUW\¶HJR WR]DOHĪQRĞFLPLĊG]\
NRZDULDQFMąDUR]ZLą]DQLDPLPDNV\PDOL]XMąF\PLXĪ\WHF]QRĞü]W\WXáXXEH]SLH
F]DQLD VLĊ *HQHUDOQLH RND]DáR VLĊ ĪH QLH GDMą VLĊ RQH GRNáDGQLH SU]HZLG]LHü
JG\ĪNRZDULDQFMD]PLHQLDLQWHQV\ZQRĞüLNLHUXQHNHIHNWXGRFKRGRZHJRLVXE
VW\WXF\MQHJR XEH]SLHF]HQLD -HVW WR ]JRGQH ] WHRULą SRS\WX LĪ NRZDULDQFMD
]PLHQLDHIHNW\ZQ\SRS\WRUD]UHODW\ZQHFHQ\UHWHQFMLLWUDQVIHUXU\]\ND2LOH
NLHUXQHN HIHNWX VXEVW\WXF\MQHJR GDMH VLĊ F]ĊVWR SU]HZLG]LHü WR Z SU]\SDGNX
HIHNWXGRFKRGRZHJRMXĪQLH
1DZ\EyUVWUDWHJLLXEH]SLHF]HQLRZHMGXĪ\ZSá\ZPRĪHPLHüPRĪOLZRĞü
]DFLąJDQLDNUHG\WyZLXG]LHODQLDSRĪ\F]HNSU]H]MHGQRVWNĊSU]\VWRSLHSURFHQ
WRZHMZROQHMRGU\]\ND Rf'RKHUW\ REMDĞQLDWRSRSU]H]ZSURZDG]HQLH
SDUDPHWUX ȕ ± GĨZLJQL ILQDQVRZHM 5R]UyĪQLD SU]\ W\P SU]\SDGNL ȕ
R]QDF]DMąF\EUDN]DGáXĪDQLDVLĊLSRĪ\F]DQLD ȕ!±SRUWIHO]]DGáXĪHQLHP
NUHG\WRZ\P ȕ±SRUWIHO]XG]LHODQLHPNUHG\WyZ$QDOL]DIRUPDOQDSUR
ZDG]RQD MHVW W\P UD]HP SU]\ VWRVRZDQLX SROLV EODQNLHWRZ\FK 5]HF] MDVQD
ZSURZDG]HQLHGRUR]ZDĪDĔGáXJXPXVLDáRVSRZRGRZDü]PLDQĊIRUPXáZ\]QD
F]DQLDĞUHGQLHMLZDULDQFMLSRUWIHOD
E R E R f E ª¬ P A m D m PL º¼

V R E ª¬V A D V L D V AL º¼

=NROHLJUDQLFąHIHNW\ZQHJRSRUWIHODMHVWWHUD]UR]ZLą]DQLHSRQLĪV]HJRSUREOH
PXRSW\PDOL]DF\MQHJR
Min V R :E R

E D

3R VIRUPXáRZDQLX GZyFK ZDUXQNyZ SLHUZV]HJR U]ĊGX LVWQLHQLD PLQLPXP GR
FLHUDP\ZNRĔFXGRHIHNW\ZQHJRSR]LRPXVWUDW\]DWU]\PDQHM UHWHQFMLU\]\ND
V A mPL V AL P A m P L R f
D
V AL mPL V L P A m P L R f
:ĞODG]DW\P'RKHUW\ SU]\WDF]DWZLHUG]HQLHSLąWH-HĞOLQLHZ\VWĊSXMą
RJUDQLF]HQLDZ]DNUHVLH]DFLąJDQLDLXG]LHODQLDNUHG\WyZSU]\VWRSLHRfLVWQLHMH
MHGHQ W\ONR SR]LRP XEH]SLHF]HQLD GOD GDQHJR SRUWIHOD DNW\ZyZ NWyU\ PDNV\
PDOL]XMH XĪ\WHF]QRĞü D MHM SRVWDü IXQNF\MQD VSHáQLD ZDUXQNL
U c P ! U c V :\QLND]QLHJRĪHGáXJPRĪH VáXĪ\ü GROHSV]HJRGRSDVR
Z\ZDQLD VWUDWHJLL XEH]SLHF]HQLRZHM GR LQG\ZLGXDOQ\FK SUHIHUHQFML Z]JOĊGHP
U\]\ND:WHQVSRVyE]ELyUVWUDWHJLLPRĪHF]ĊĞFLHM]DZLHUDüZDULDQW\XEH]SLH
F]HQLDZV]\VWNLHJRDOERQLF]HJRMDNRUR]ZLą]DQLDRSW\PDOQH
:DĪQHPLHMVFHZDQDOL]LH'RKHUW\¶HJR ]DMPXMHSURMHNWRZDQLHHIHN
W\ZQHM SROLV\ XEH]SLHF]HQLRZHM =DF]\QD RG SU]\SRPQLHQLD ĪH Z SU]\SDGNX
NRQWUDNWyZ R LGHQW\F]QHM ZDUWRĞFL DNWXDULDOQHM UR]SDWU\ZDQ\FK Z L]RODFML the
separation theorem ]D]Z\F]DMSU]\MPXMHVLĊLĪXEH]SLHF]HQL]DZHUVMąGRU\]\
ND SUHIHUXMą XG]LDá\ ZáDVQH ]DPLDVW NRDVHNXUDFML 7D RVWDWQLD UR]XPLDQD MHVW WX
MDNRWUDQVIHUSR]RVWDáHMF]ĊĞFLU\]\NDGRDVHNXUDWRUD0DWRZ\QLNDü]WHJRĪH
XG]LDá\ ZáDVQH PDMą GDZDü ZLĊNV]ą UHGXNFMĊ ZDULDQFML ]DWU]\PDQ\FK VWUDW QD
MHGQRVWNĊ ZDUWRĞFL ]DRV]F]ĊG]RQHM VNáDGNL XEH]SLHF]HQLRZHM 'RKHUW\
W\PF]DVHP XGRZDGQLD ĪH SU]HMĞFLH GR NRQFHSFML SRUWIHORZHM Z\PDJD MHV]F]H
XZ]JOĊGQLHQLDRGG]LDá\ZDĔNRZDULDQFMLPLĊG]\]DWU]\PDQ\PLXEH]SLHF]DOQ\PL
VWUDWDPL D ]ZURWDPL ] DNW\ZyZ QLHXEH]SLHF]DOQ\FK : RNUHĞORQ\FK ZDUXQNDFK
PRĪH VLĊ ]DWHP ]GDU]\ü ĪH WR NRDVHNXUDFMD EĊG]LH UR]ZLą]DQLHP HIHNW\ZQLHM
V]\P=NROHLVWUDW\GUREQHPRJąE\üXMHPQLHVNRUHORZDQH]H]ZURWDPL]DNW\
ZyZQLHXEH]SLHF]DOQ\FKFRXSU]\ZLOHMRZXMHXG]LDáZáDVQ\-HĞOLQDWRPLDVWZ\
VWĊSXMH Z\VRND GRGDWQLD NRUHODFMD PLĊG]\ WDNLPL VWUDWDPL D SRZ\ĪV]\PL ]ZUR
WDPLQLHMHVWZFDOHWUXGQR]QDOHĨüV\WXDFMĊĪHSRZLQQRVLĊSUHIHURZDüNRDVHNX
UDFMĊ *HQHUDOQLH VWRVRZDQLH WHRULL SRUWIHORZHM GR SURMHNWRZDQLD NRQWUDNWyZ
XEH]SLHF]HQLRZ\FK QDND]XMH ]DFKRZDQLH GXĪHM RVWURĪQRĞFL SU]\ IRUPXáRZDQLX
MHGQR]QDF]Q\FKUHNRPHQGDFMLFRGRLFKNV]WDáWXLFKDUDNWHU\VW\N
3RQLHZDĪ NU\WHULXP ĞUHGQLD ± ZDULDQFMD MHVW RJUDQLF]RQH JáyZQLH GR
SU]\SDGNyZZNWyU\FKIXQNFMHJĊVWRĞFLVąRSLVDQHFDáNRZLFLHSU]H]WHGZDDU

JXPHQW\ OXE IXQNFMD XĪ\WHF]QRĞFL PD RNUHĞORQD SRVWDü ]D]Z\F]DM SU]\MPXMH
VLĊ ĪH FKRG]L WX R IXQNFMĊ NZDGUDWRZą 'RKHUW\ SRVWDQRZLá SU]HDQDOL
]RZDüMHV]F]HSU]\GDWQRĞüVWRFKDVW\F]QHMGRPLQDFMLU]ĊGXGUXJLHJRE\SU]HNR
QDü VLĊ F]\ MHJR ZF]HĞQLHMV]H XVWDOHQLD ]DFKRZXMą DNWXDOQRĞü GOD V]HUV]HJR
]ELRUXIXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFLLUyĪQ\FKNODVDZHUVMLGRU\]\ND3RPLMDMąFZW\P
PLHMVFX]DVWRVRZDQ\DSDUDWIRUPDOQ\SRSU]HVWDĔP\QDSU]\ZRáDQLXJHQHUDOQHM
NRQNOX]MLĪHQLHVSRVyEMHVWRU]HNDüRSU]HZDG]HXG]LDáXZáDVQHJROXENRDVH
NXUDFMLMHĞOLQLHSRGDVLĊZF]HĞQLHMNOXF]RZ\FKSDUDPHWUyZNRQNUHWQHMV\WXDFML
SRGHMPRZDQLDGHF\]MLXEH]SLHF]HQLRZHM
7UDG\F\MQHSRGHMĞFLHGRSRS\WXXEH]SLHF]HQLRZHJRED]XMHQDGZyFK]D
áRĪHQLDFK D PLDQRZLFLH ĪH LVWQLHMH W\ONR MHGQR ĨUyGáR QLHSHZQRĞFL L ĪH NRQ
WUDNWXEH]SLHF]HQLRZ\MHVWMHG\Q\PLQVWUXPHQWHPRFKURQ\DNW\ZXQDUDĪRQHJR
QDU\]\NR:\VWDUF]\SRQDGWRVSHáQLüGZDZDUXQNLWM 0D\HUVL6PLWK
1LHZ\VWĊSRZDQLDKD]DUGXPRUDOQHJRLQHJDW\ZQHMVHOHNFML
2GV]NRGRZDQLDVąRUWRJRQDOQHZVHQVLHQLHVNRUHORZDQLDZ]JOĊGHPSáDWQR
ĞFLX]\VNLZDQ\FK]U\QNRZ\FKSDSLHUyZZDUWRĞFLRZ\FKLNDSLWDáXOXG]NLHJR
E\ GHF\]MD GRW\F]ąFD XEH]SLHF]HĔ E\áD QLH]DOHĪQD RG LQQ\FK UR]VWU]\JQLĊü
GRW\F]ąF\FKFDáHJRSRUWIHODDNW\ZyZMHGQRVWNL
:DUXQHNSLHUZV]\MHVWQDRJyáGRV\üGREU]H]QDQ\F]HJRQLHPRĪQDSRZLHG]LHü
MXĪRGUXJLP3UREOHPWHQSU]\EOLĪDMąZ\ĪHMSU]\ZRáDQL0D\HUVL6PLWK
7HRULD SRUWIHORZD ZSURVW RGQRVLVLĊGR U\QNXNDSLWDáRZHJR -HĞOL IXQNFMR
QRZDáE\RQZVSRVyEGRVNRQDá\QLHE\áRE\SRWU]HE\NRQVWUXRZDQLDRGG]LHOQ\FK
NRQWUDNWyZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK SRPLPR Z\VWĊSRZDQLD DZHUVML GR U\]\ND L QLH
SHZQRĞFLGRW\F]ąFHMSU]\V]áHMNRQVXPSFMLRUD]NRV]WyZWUDQVDNF\MQ\FKRSHURZD
QLDQDQLP-HGQRVWNLPRJá\E\ERZLHPKDQGORZDüW\WXáDPLZáDVQRĞFLGRGRZRO
Q\FKURV]F]HĔLHOLPLQRZDüZWHQVSRVyEU\]\NRXEH]SLHF]DOQHQD]DVDG]LHMHJR
G\ZHUV\ILNDFML*G\E\MHGQDNNRV]WWHMRVWDWQLHMSU]HNUDF]DáNRV]WUHGXNFMLU\]\ND
]DSRPRFąXEH]SLHF]HQLDPyJáE\SRMDZLüVLĊSRS\WQDSURGXNW\RFKURQQH
0D\HUVL6PLWK SU]\MĊOLĪHZ\VWĊSXMąDNW\ZDQLHEĊGąFHSU]HGPLR
WHPREURWXU\QNRZHJRRUD]Z\PLHQLDOQHPLQ]DZLHUDMąFHVNáDGQLNLGDMąFHVLĊ
XEH]SLHF]\ü NWyUH SRG]LHOLOL QD ]ZLą]DQH ]H ]GURZLHP OXG]L RUD] ] RGSRZLH
G]LDOQRĞFLąEL]QHVRZą'RFKyGEUXWWRZNRĔFXRNUHVX]DNW\ZyZQLHU\QNRZ\FK
ą
Z\QRVL Yi DVWUDW\QDDNW\ZDFKEL]QHVRZ\FKL]GDU]HQLDFK]ZLą]DQ\FK]H]GUR
ZLHPR]QDF]RQRRGSRZLHGQLR li RUD] hi 6WąGGRFKyGQHWWR]DNW\ZyZQLHU\Q
NRZ\FKMHVWUyZQ\ Ni { Yi li hi 3áDWQRĞFL]SROLVEĊGąGRVNRQDOHXMHPQLHVNR
Mą \
UHORZDQH]RE\GZRPDZZ]GDU]HQLDPLJHQHUXMąF\PLVWUDW\SU]\F]\Pα iRUD]ηi
Vą ]PLHQQ\PL GHF\]\MQ\PL WDNLPL ĪH D i i li Vą RGV]NRGRZDQLDPL DNWXDOQLH

RWU]\PDQ\PL-HĞOLαiRUD] ηiVąUyZQHMHGQRĞFLPDP\GRF]\QLHQLD]SHáQ\PSR
NU\FLHPVWUDW*G\SDUDPHWU\WHVąPQLHMV]HRGMHGQRĞFLSRNU\FLHMHVWF]ĊĞFLRZH
3XQNWHPZ\MĞFLDGRRNUHĞOHQLDLQG\ZLGXDOQHJRSRS\WXXEH]SLHF]HQLRZHJR
MHVWQDVWĊSXMąFHUyZQDQLHPDMąWNXMHGQRVWNLZNRĔFXRNUHVX

Ri { X icR Ni Dili Ki hi rdi
JG]LH X i MHVW ZHNWRUHP NROXPQRZ\P X i X i X iN c X ij F]ĊĞü XG]LDáX Z

PDMąWNX ILUP\ j RVRE\ i R ± ZHNWRU NROXPQRZ\ R R RN c R j ± ZDUWRĞü
SLHQLĊĪQDPDMąWNXILUP\jr±MHGHQSOXVMHGQRRNUHVRZDUHQWRZQRĞüEH]U\]\ND
di±]DGáXĪHQLHQHWWRRVRE\i3UHIHUHQFMHMHGQRVWHNVąGRGDWQLąIXQNFMąNRĔFR
ZHJR VWDQX PDMąWNX Ri L XMHPQą IXQNFMą MHJR ZDULDQFML V Ri 0DP\ ]DWHP
QDVWĊSXMąFąIXQNFMĊXĪ\WHF]QRĞFL
Ui U i ª¬ Ri V Ri º¼
wU i wU i
JG]LH { U ei ! i { UXi
wRi wV Ri
3UREOHPRSW\PDOL]DF\MQ\SROHJDWHUD]QD]QDOH]LHQLXWDNLFK X i Di Ki RUD]
diNWyUHSURZDG]ąGRPDNV\PDOL]DFMLIXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFLSU]\SU]HVWU]HJDQLX
SRQLĪV]HJRRJUDQLF]HQLDEXGĪHWRZHJR
Wi { X icP Di Pli Ki Phi di
JG]LH3MHVWZHNWRUHPNROXPQRZ\P P P PN c Pj±DNWXDOQDZDUWRĞüU\QNRZD

PDMąWNXILUP\j Pli Phi ௅VNáDGNDXEH]SLHF]HQLRZD]DSHáQHSRNU\FLHVWUDW5R]ZLą
]DQLHRSW\PDOQHGDMHUyZQDQLDSRS\WXGODNDĪGHJRW\SXSROLV\RUD]IXQNFMHLQG\
ZLGXDOQHJRSRS\WXQDU\]\NRZQHDNW\ZDSRGOHJDMąFHZ\PLDQLHU\QNRZHM
'DOV]HUR]ZDĪDQLD0D\HUVDL6PLWKD RJUDQLF]DMąVLĊW\ONRGRRSW\
PDOQHJRSRNU\FLDXEH]SLHF]HQLHPVWUDWEL]QHVRZ\FK:\JOąGDRQRQDVWĊSXMąFR
ª X icJ i FRY li Yi Ki FRY li hi º
Di
V
li ¬ ¼

ªV li ki li rPli º

V li ¬ ¼
JG]LH γi MHVW ZHNWRUHP NROXPQRZ\P V l V l V lN c V lj NRZDULDQFMD FRY

PLĊG]\ li D R j ki { U ei UXi ! ]DáRĪ\ZV]\ĪH U ei ! UXi kiPRĪQDLQWHU
SUHWRZDüUyZQLHĪMDNRNUDĔFRZąVWRSĊVXEVW\WXFMLPLĊG]\RF]HNLZDQąUHQWRZ
QRĞFLą]ZURWHPDZDULDQFMąRNUHĞORQąZRSWLPXP

3LHUZV]\ F]áRQ Z QDZLDVLH Z RSW\PDOQ\P SRNU\FLX ]DZLHUD HOHPHQW\
NWyUHSRMDZLDMąVLĊJG\SRS\WXEH]SLHF]HQLRZ\DQDOL]XMHVLĊZNRQZHQFMLSRUW
IHORZHM=NROHLGUXJLF]áRQXMĊW\ZQDZLDV]DZLHUDF]\QQLNLNWyUHSRMDZLá\E\
VLĊJG\E\SRS\WXEH]SLHF]HQLRZ\EDGDQRZWUDG\F\MQ\L]RORZDQ\VSRVyE-H
ĞOLE\SROLVDZ\FHQLRQDE\áDZHGáXJMHMZDUWRĞFLDNWXDULDOQHMDOERUyZQRZDĪQHM
MHM]G\VNRQWRZDQHMUHQWRZQRĞFLEH] U\]\ND Pli { li r D SLHUZV]\F]áRQZQD
ZLDVLHUyZQDáE\VLĊ]HURMHGQRVWND]JáDV]DáDE\SRS\WQDSHáQHSRNU\FLHVWUDWWM
Di ª¬V li V li º¼ { *G\E\ MHGQDN VWDZND XEH]SLHF]HQLD ]DZLHUDáD UyZQLHĪ
QDU]XW EH]SLHF]HĔVWZD DVHNXUDWRUD W]Q Pli ! li r SRS\W E\áE\ PQLHMV]\ RG

SHáQHJRSRNU\FLD:DUWRMHV]F]HGRGDüĪHSRNU\FLH]DOHĪ\UyZQLHĪRGVWRSQLD
DZHUVMLMHGQRVWNLZ]JOĊGHPU\]\NDNWyUąGRGDWNRZRPLHU]\SDUDPHWUki=JRG
QLH]W\PSU]\NáDGRZRMHĞOLRVRE\ERJDWV]HRG]QDF]Dá\E\VLĊPQLHMV]ąDZHU
VMąSU]\GRGDWQLPQDU]XFLHEH]SLHF]HĔVWZDWRSRZLQQ\RQHZ\ND]\ZDüPQLHM
V]H]DSRWU]HERZDQLHQDXEH]SLHF]HQLD
2VWDWQLP SUREOHPHP NWyU\P ]DMPRZDOL VLĊ 0D\HUV L 6PLWK E\áD
PRĪOLZRĞü Z\L]RORZDQLD SRS\WX XEH]SLHF]HQLRZHJR 3RQRZQLH SRVáXĪ\OL VLĊ
IRUPXáąQDRSW\PDOQHSRNU\FLH&]áRQ௅ X icYi PRĪQDRNUHĞOLüMDNRXEH]SLHF]HQLH
ÄZáDVQHM URERW\´ 2G]ZLHUFLHGOD RQRFKURQĊ Ċ Z\QLNDMąFą
\ M ] DNW\ZyZ U\QNRZ\FK
ZSRUWIHOXRSW\PDOQ\PW]Q X icJ i { FRY l Ripi JG]LH R pi R]QDF]D]ZURW]QLFK
X]\VNLZDQ\ SU]H] GDQą MHGQRVWNĊ =DNUHV RWU]\P\ZDQHM Z WHQ VSRVyE RFKURQ\
]DOHĪ\RG]DVREXZZDNW\ZyZRUD]UHODFMLNRV]WyZLFKVWRVRZDQLDMDNR]DEH]
SLHF]HQLDZVWRVXQNXGRNRV]WyZWUDG\F\MQHMSROLV\,QVWUXPHQWÄZáDVQHMURERW\´
PRĪHE\üJHQHUDOQHF]ĊĞFLHMSROHFDQ\JG\SRUWIHO]DZLHUDUHODW\ZQLHGXĪRU\]\N
U\QNRZ\FK :\QLND ] WHJR UyZQLHĪ ĪH MHGQRVWNL ] ZLĊNV]\P VWDQHP DNW\ZyZ
U\QNRZ\FKEĊGąSU]HFLĊWQLHELRUąF]JáDV]Dá\QLĪV]\SRS\WQDXEH]SLHF]HQLH
ą
&]áRQ GUXJL FRY li Yi RGGDMH LQG\ZLGXDOQH QDVWDZLHQLH GR VDPRXEH]
SLHF]DQLDVLĊ*G\VWUDW\VąZLĊNV]HERRWRF]HQLHV]HURNRUR]XPLDQHE\áRPQLHM
VSU]\MDMąFH QDOHĪ\ VLĊ UDF]HM VSRG]LHZDü Z]URVWX SRS\WX XEH]SLHF]HQLRZHJR
:DUWR ]DXZDĪ\ü \ ĪH F]áRQ WHQ ]DZLHUD UyZQLHĪ DNW\ZD QLHU\QNRZH -HĞOL WHUD]
FRY li Yi WRMHGQRVWNLERJDWV]HPRJąZ\ND]\ZDüZLĊNV]\SRS\WXEH]SLHF]H
QLRZ\7RNáyFLVLĊ]L]RORZDQ\PDQDOL]RZDQLHPWHJRĪSRS\WXJG]LH]D]Z\F]DM
SU]\MPXMHVLĊĪHOXG]LHERJDWVLRG]QDF]DMąVLĊQLĪV]\PMHJRSR]LRPHP
Mą
:UHV]FLH F]áRQ Ki FRY li hi LPSOLNXMH PRĪOLZRĞü VXEVW\WXFML PLĊG]\
UyĪQ\PLURG]DMDPLXEH]SLHF]HĔJG\]ZLą]DQH]QLPLU\]\NDQLHVąRUWRJRQDOQH
-HĞOL MHGQDN U\]\ND WH Vą VNRUHORZDQH L VWRVXMH VLĊ GHG\NRZDQH VSHFMDOQLH GOD
QLFK SROLV\ WR SRMDZLD VLĊ QLHRNUHĞORQRĞü SRS\WX QD QLH 0RĪQD RF]\ZLĞFLH

SUyERZDüFKURQLüNLONDU\]\N]DSRPRFąMHGQHMSROLV\MDNWRPDPLHMVFHPLQ
Z NRQWUDNWDFK EODQNLHWRZ\FK L SDNLHWRZ\FK DOH ZF]HĞQLHM QS ]D SRPRFą UD
FKXQNXNRZDULDQFMLWU]HEDUR]SR]QDüUHODFMHPLĊG]\U\]\NDPL

2.2. Finansowe problemy ograniczenia odpowiedzialności ubezpieczyciela

: ZLHOX URG]DMDFK XEH]SLHF]HĔ RWU]\P\ZDQH RGV]NRGRZDQLH MHVW UHGX
NRZDQHRW]ZXG]LDáZáDVQ\XEH]SLHF]DMąFHJRVLĊNWyU\ZOLWHUDWXU]HDQJORMĊ
]\F]QHMRNUHĞODVLĊWHUPLQHPÄdeductibleŃWyU\MHVWZLVWRFLHRGSRZLHGQLNLHP
SROVNLHMIUDQV]\]\LQWHJUDOQHM*HQHUDOQLHWRNZRWDSLHQLĊĪQDOXEVWDZNDSURFHQ
WRZD R NWyUH SRPQLHMV]D VLĊ QDOHĪQH RGV]NRGRZDQLH 6DPDURR 7R
RVWDWQLH QDWRPLDVW Z\QLND ] OLPLWX RGSRZLHG]LDOQRĞFL XEH]SLHF]\FLHOD NWyU\P
MHVW ZDUWRĞü VXP\ XEH]SLHF]HQLD OXE VXP\ JZDUDQF\MQHM =DFKRG]L SU]\ W\P
SURVWD ]DOHĪQRĞü LP Z\ĪV]\ MHVW XG]LDá ZáDVQ\ W\P QLĪV]D MHVW FHQD SROLV\ Z
ZDUXQNDFK ceteris paribus -DNR IRUPĊ XG]LDáX ZáDVQHJR WUDNWXMH VLĊ UyZQLHĪ
RNUHVF]DVXPLĊG]\]DZDUFLHPXPRZ\XEH]SLHF]HQLDDPRPHQWHPUR]SRF]ĊFLD
RFKURQ\SU]H]MHMRIHUHQWD 5XELQ 7RRGSRZLHGQLNQDV]HMNDUHQFML-DN
ZLGDü XG]LDá SRZ\ĪV]\ MHVW VDPRXEH]SLHF]HQLHP VLĊ D ZLĊF UHWHQFMą U\]\ND
:\UyĪQLDVLĊSU]\W\PGZDURG]DMHUHWHQFML
$NW\ZQąJG\MHGQRVWNDXEH]SLHF]DMąFDPDĞZLDGRPRĞüLVWQLHQLDU\]\NDL
ZĞODG]DW\PVWDUDVLĊQDGQLP]DSDQRZDü
%LHUQąNWyUDZ\QLND]QLHZLHG]\LOXELJQRUDQFML 5HMGDL0F1DPDUD
2JyOQLHdeductiblesVSHáQLDüPDMąWU]\SRQLĪV]HIXQNFMH
HOLPLQRZDüUR]OLF]DQLHPDá\FKVWUDWV]NyGFKRFLDĪUHODW\ZQLHF]ĊVWRZ\
VWĊSXMąF\FK
UHGXNRZDüVNáDGNĊXEH]SLHF]HQLRZą
áDJRG]Lü]DJURĪHQLHKD]DUGHPPRUDOQ\PLLQQ\PLQLHSRĪąGDQ\PL]DFKR
ZDQLDPLSRVWURQLHXEH]SLHF]RQ\FK
: XEH]SLHF]HQLDFK PDMąWNRZ\FK VSRWNDü PRĪQD deductibles SUR
VWHSURSRUFMRQDOQH D ZLĊF GRW\F]ąFH MHGQHJR Z\SDGNX RUD] DJUHJDWRZH 7H
GUXJLH SROHJDMą QD W\P ĪH Z UDPDFK SROLV\ VXPXMH VLĊ ZV]\VWNLH VWUDW\ L SR
UyZQXMH ] OLPLWHP XG]LDáX ZáDVQHJR 2GV]NRGRZDQLH SU]\VáXJXMH ZWHG\ GOD
V]NyGVXPDU\F]QLHSU]HNUDF]DMąF\FKOLPLWZUDPDFKGDQHJRÄURNXSROLVRZHJR´
:HGáXJ QDMOHSV]HM ZLHG]\ DXWRUD PRQRJUDILL SUREOHP deductibles QDM
SUDZGRSRGREQLHM ]RVWDáSRWUDNWRZDQ\ QDMEDUG]LHM NRPSOHNVRZR Z SUDF\ ]ELR
URZHM SRG UHGDNFMą * 'LRQQHJR +DQGERRN RI ,QVXUDQFH « : SRG
UĊF]QLNXW\P]DPLHV]F]RQRZVXPLHDĪWHNVWyZDXWRUVNLFKSU]\F]\PZ
SRMDZLáVLĊLQWHUVXMąF\QDVWXWHUPLQ,WDNUR]ZDĪDVLĊJRZNRQWHNĞFLHSRS\WX
XEH]SLHF]HQLRZHJR RSW\PDOL]DFML NRQWUDNWyZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK SRGDĪ\

XEH]SLHF]HĔLUHJXODFMLU\QNXDV\PHWULLLQIRUPDFMLLMHMQDVWĊSVWZZSRVWDFLQH
JDW\ZQHMVHOHNFMLLKD]DUGXPRUDOQHJR ex anteLex post NODV\ILNDFMLLZ\FHQ\
U\]\NDXEH]SLHF]HQLRZHJRLXEH]SLHF]\FLHOLHNRQRPLNLDVHNXUDWRUyZSUHZHQ
FMLLRV]XVWZXEH]SLHF]HQLRZ\FKRUD]U\]\NDNDWDVWURILF]QHJR
:VSRVyEIRUPDOQ\LNRPSOHNVRZ\WHUPLQ deductiblesZWHRULLXEH]SLH
F]HĔSRMDZLáVLĊ]DVSUDZąVá\QQHJRDUW\NXáX-.$UURZD]URNXUR]ZL
QLĊWHJR Z MHJR NROHMQ\P SU]HáRPRZ\P DUW\NXOH ] URNX 5R]XPRZDQLH
WHJRDPHU\NDĔVNLHJRQREOLVW\]HNRQRPLL]USU]HGVWDZLVLĊNRU]\VWDMąF]
NVLąĪNL 3 =ZHLIHOD L 5 (LVHQD =ZHLIHO L (LVHQ -HĞOL RE\GZLH VWURQ\
NRQWUDNWX XEH]SLHF]HQLRZHJR PDMą VZRERGĊ Z MHJR NRQVWUXRZDQLX PRĪHP\
UR]ZDĪDüZDUXQNLX]\VNDQLDRSW\PDOQRĞFLZVHQVLH3DUHWR=JRGQLH]W\PDVH
NXUDWRUPDIXQNFMĊNRV]WyZC I DZLĊF]DOHĪQąRGURV]F]HĔLNRV]WyZDGPLQL
VWUDF\MQ\FK-HVWRQDURVQąFDZ]JOĊGHPSRZ\ĪV]HJRDUJXPHQWXWMGODIFR
LPSOLNXMH C' I ! 6DP QDWRPLDVW NRQWUDNW RSLVDQ\ MHVW SU]H] Z\VRNRĞü RG
V]NRGRZDQLDNWyUHZ\QLNDZSURVW]HV]NRG\I L RUD]VNáDGNĊP I 7DRVWDW
QLDMHVWRNUHĞODQDSU]\]DáRĪHQLXĪHNOLHQWWRZDU]\VWZDXEH]SLHF]HQLRZHJRRS
W\PDOL]XMH XĪ\WHF]QRĞü RF]HNLZDQą VZRMHJR PDMąWNX W QDWRPLDVW WRZDU]\
VWZRRVLąJDSHZLHQSR]LRPVZRMHMXĪ\WHF]QRĞFL0DP\]DWHP

MaxEU W przy W W P I L I L

SU]\RJUDQLF]HQLDFK a EV WV V >WV @ i WV WV P I C I L b d I L d L
: IRUPXOH SRZ\ĪV]HM SU]H] EU W R]QDF]RQR RF]HNLZDQą XĪ\WHF]QRĞü QD
E\ZF\RFKURQ\QDWRPLDVWEV ǜ MHVWRF]HNLZDQąXĪ\WHF]QRĞFLąDVHNXUDWRUDFKDUDNWH
U\]XMąFHJRVLĊSRWHQFMDOQLHDZHUVMąGRU\]\ND8Ī\WHF]QRĞüEV ǜ ]DOHĪ\RGPDMąWNX
WV SR]DZDUFLXNRQWUDNWX=JRGQLH]RJUDQLF]HQLHP a PXVLE\üRQDFRQDMPQLHM
UyZQD XĪ\WHF]QRĞFL EH] WHJRĪ NRQWUDNWX WV 2JUDQLF]HQLH a Z SU]\SDGNX JG\
IXQNFMDNRV]WyZ]DSLVDQDMHVWMDNRC I Ȝ πIJG]LHȜMHVWQDU]XWHPEH]SLHF]HĔ
VWZDSRZRGXMHLĪVNáDGNĊOLF]\VLĊZVSRVyEVWDQGDUGRZ\W]Q P O E ª¬ I L º¼
:WHG\RSW\PDOQąIXQNFMĊRGV]NRGRZDQLD]DSLVXMHVLĊMDNSRQLĪHM

I L PLQ ^L D`

SU]\F]\P D > LPD[ @ MHVWXG]LDáHPZáDVQ\PXEH]SLHF]RQHJR
-DN ZLGDü RSW\PDOQH RGV]NRGRZDQLH Z\QRVL ]HUR GRSyNL VWUDWDV]NRGD
MHVWPQLHMV]DRGXG]LDáXZáDVQHJR3RSU]HNURF]HQLXWHJRĪSURJXRGV]NRGRZD
QLH URĞQLH SURSRUFMRQDOQLH GR VWUDW\ RF]\ZLĞFLH SR ZF]HĞQLHMV]\P RGOLF]HQLX
deductible : FHOX XRJyOQLHQLD GRW\FKF]DVRZ\FK Z\QLNyZ Z W\P PRPHQFLH

=ZHLIHOL (LVHQ VLĊJQĊOLSR DUW\NXá $ 5DYLHYD RSXEOLNRZDQ\ Z WRPLH
Ä$PHULFDQ (FRQRPLF 5HYLHZ´ ] URNX 8RJyOQLHQLH WR ]DZLHUD VLĊ Z
WU]HFKSRQLĪV]\FKSXQNWDFK
-HĞOL DVHNXUDWRU Z\ND]XMH QHXWUDOQRĞü Z]JOĊGHP U\]\ND MHJR IXQNFMD
NRV]WyZMHVWOLQLRZD Ȝ! :WHG\WRXG]LDáZáDVQ\SRZLQLHQE\üZLĊN
V]\RG]HUD
*G\DVHNXUDWRUFKDUDNWHU\]XMHVLĊĞFLVáąDZHUVMąGRU\]\NDLMHJRIXQNFMD
NRV]WyZMHVWZFLąĪOLQLRZD Ȝ! ZyZF]DVRSW\PDOQ\ZVHQVLH3DUHWR
NRQWUDNW PXVL ]DZLHUDü QLHXMHPQH deductible RUD] SHZLHQ GRGDWNRZ\
ZNáDGILQDQVRZ\XEH]SLHF]RQHJRQD]\ZDQ\ZOLWHUDWXU]HDQJORMĊ]\F]QHM
Äcopayment´3U]\EOLĪV]HMDQDOL]LHRND]XMHVLĊĪHMHVWWRQLFLQQHJRQLĪ
IUDQV]\]DUHGXNF\MQD)RUPDOQLHPDP\WHUD]
° dla L d D D t

I L ®
°̄ I L L dla L ! D z I c L
1HXWUDOQRĞüZREHFU\]\NDDVHNXUDWRUDRUD]Z\SXNáRĞüRGGRáXMHJRIXQN
FML NRV]WyZ SRZRGXMą LĪ &Ǝ ! RSW\PDOQ\ 3DUHWR NRQWUDNW SRZLQLHQ
]DZLHUDü ĞFLĞOH GRGDWQLH deductible RUD] copayment SR SU]HNURF]HQLX
XVWDORQHJRXG]LDáXZáDVQHJR
:SUDNW\FHXEH]SLHF]HQLRZHMF]ĊĞFLHMPRĪQDVSRWNDüSU]\SDGNLLQLĪSLHUZV]\
7áXPDF]\VLĊWRW\PĪHZ\SXNáRĞüNRV]WyZFDáNRZLW\FKVW\PXOXMHKD]DUGPRUDOQ\
6WąGWHĪcopaymentQDOHĪ\WUDNWRZDüMDNRGRGDWNRZH]DEH]SLHF]HQLHSU]HGQLP'R
DUW\NXáX5DYLHYDZUyFLVLĊMHV]F]HZNROHMQ\PUR]G]LDOH
-HGQą]IRUPXG]LDáXZáDVQHJRXEH]SLHF]RQHJRZV]NRG]LHPDMąWNRZHMMHVW
IUDQV]\]D-HVWWRSRVWDQRZLHQLHXPRZQHNWyUHPDQDFHOXREQLĪHQLHFHQ\SROLV\
QDGURG]HHOLPLQDFMLGXĪHMOLF]E\GUREQ\FKV]NyGOXESRSU]H]REQLĪHQLHNZRW\
NDĪGHJR RGV]NRGRZDQLD 5RQND&KPLHORZLHF 8EH]SLHF]HQLD :
WHQVSRVyEPRĪQDVWDUDüVLĊUyZQLHĪ]áDJRG]Lü]DJURĪHQLDZSRVWDFLKD]DUGXPR
UDOQHJRRUD]]UHGXNRZDüNRV]W\WUDQVDNF\MQHSRĞUHGQLFWZDXEH]SLHF]HQLRZHJR
5R]UyĪQLDVLĊGZDURG]DMHIUDQV]\]\
,QWHJUDOQą LQDF]HM ZDUXQNRZą =DNáDG XEH]SLHF]HQLRZ\ RGSRZLDGD Z
SHáQL ]D V]NRG\ NWyU\FK ZDUWRĞü OXE MDNR RGVHWHN Z VWRVXQNX GR VXP\
XEH]SLHF]HQLD SU]HNURF]\áD XVWDORQ\ Z XPRZLH SR]LRPSUyJ 6]NRG\
QLĪV]HZFDáRĞFLPXVL]DWHPVILQDQVRZDüXEH]SLHF]RQ\
5HGXNF\MQąDOEREH]ZDUXQNRZą:W\PSU]\SDGNXXEH]SLHF]\FLHODXWR
PDW\F]QLHEH]Z]JOĊGXQDZDUWRĞüV]NRG\OXERGVHWHNVXP\XEH]SLHF]H
QLDREQLĪ\RGV]NRGRZDQLHRSHZQąF]ĊĞüXVWDORQąZSLHQLąG]X-HMVWR
VRZDQLH X]DVDGQLDQLH MHVW SRWU]HEą XZ]JOĊGQLHQLD GUREQ\FK VWUDW PDMąW
NRZ\FK R FKDUDNWHU]H QLHORVRZ\P QS QDWXUDOQH XE\WNL ZDJRZH SU]H
FKRZ\ZDQ\FKOXESU]HZRĪRQ\FKSURGXNWyZVSRĪ\ZF]\FK 2F]\ZLĞFLH

LQVWUXPHQWWHQPD QD FHOXUyZQLHĪSRKDPRZ\ZDQLHKD]DUGXPRUDOQHJR
: SROVNLHM SUDNW\FH XEH]SLHF]HQLRZHM WHUPLQ WHQ ZVSyáF]HĞQLH XWRĪVD
PLDQ\MHVW]XG]LDáHPZáDVQ\PQD]\ZDQ\PQLHNLHG\]DFKRZNLHP
*UDILF]QLH UyĪQLFH PLĊG]\ RE\GZRPD URG]DMDPL IUDQV]\]\ SU]HGVWDZLRQR QD
U\VXQNX
5\VXQHN)UDQV]\]DLQWHJUDOQDDIUDQV]\]DUHGXNF\MQD

D )UDQV]\]DLQWHJUDOQD
Franszyza integralna
odszkodowanie

E )UDQV]\]DUHGXNF\MQD
odszkodowanie
Franszyza redukcyjna
odszkodowanie
zachowek/udział własny

Źródło: przedstawiono na podstawie: Ubezpieczenia. Podręcznik akademicki (2010). Re-
dakcja naukowa J. Handschke i J. Monkiewicz, Wydawnictwo Poltex, Warszawa.
,QQ\P LQVWUXPHQWHP RJUDQLF]HQLD RGSRZLHG]LDOQRĞFL ]D V]NRG\ ]DNáDGX

XEH]SLHF]HQLRZHJR PRĪH E\ü NDUHQFMD R F]\P MXĪ ZF]HĞQLHM ZVSRPQLDQR

2JyOQLHMHVWWRRNUHVQDVWĊSXMąF\EH]SRĞUHGQLRSR]DZDUFLXXPRZ\ZNWyU\P
WRZDU]\VWZR QLH XG]LHOD RFKURQ\ 7HRUHW\F]QLH Z WHQ VSRVyE FKFH RQR ]DEH]
SLHF]\üVLĊSU]HGKD]DUGHPPRUDOQ\PLRV]XVWZDPL:]DVDG]LH]NDUHQFMąSR
ZLQQLĞP\PLHüGRF]\QLHQLDZXEH]SLHF]HQLDFKRVRERZ\FK7\PF]DVHPVWRVX
Mą Mą UyZQLHĪ WUDG\F\MQL XEH]SLHF]\FLHOH PDMąWNRZL 3U]\NáDGHP PRĪH E\ü WX
ZLRVHQQD NDPSDQLD QD QDV]\P U\QNX XEH]SLHF]HĔ GRWRZDQ\FK Z URNX
NLHG\WRUROQLF\FKFąF\VLĊXEH]SLHF]\üPXVLHOLF]HNDüGZDW\JRGQLHE\RFKUR
QDWDVWDáDVLĊUHDOQą
$GHNZDWQD GOD GDQHJR NOLHQWD ]DNáDGX XEH]SLHF]HQLRZHJR Z\FHQD MHJR
XG]LDáXZáDVQHJRZV]NRG]LHQLHMHVWVSUDZąáDWZą-DNSRND]XMąWR0/6PLWK
RUD]*/+HDG DVHNXUDWRUPXVLZ]LąüWXSRGXZDJĊVZRMHFHOHEL]QH
VRZH PLQLPDOL]DFMD QHJDW\ZQHM VHOHNFML UHGXNFMD GUREQ\FK URV]F]HĔ ]DFKR
ZDQLHSHZQ\FKQDU]XWyZZFHQLHSROLV\QDU\]\NRZáDVQHRJUDQLF]HQLHQLH]D
GRZROHQLDNOLHQWyZ RUD]Z]JOĊG\WHFKQLF]QRXEH]SLHF]HQLRZHDZLĊFFKDUDN
WHUU\]\NDSU]\MPRZDQHJRLQIODFMĊLUHODFMHPLĊG]\XG]LDáHPZáDVQ\PDVZRL
PLNRV]WDPLRSHUDF\MQ\PL 6PLWKL+HDG
,QWHUHVXMąF\FK UR]V]HU]HĔ L XRJyOQLHĔ RSW\PDOQ\FK NRQWUDNWyZ XEH]SLH
F]HQLRZ\FK ]DZLHUDMąF\FK NODX]XOĊ XG]LDáX ZáDVQHJRXEH]SLHF]RQ\FK GRNRQDá
+6FKOHVLQJHU 6FKOHVLQJHU :SLHUZV]\PU]ĊG]LHLQWHUHVRZDáJRZSá\Z
SUDZGRSRGRELHĔVWZDZ\VWąSLHQLDVWUDWSR]LRPDZHUVMLGRU\]\NDLPDMąWHNSR
F]ąWNRZ\RVyEUR]ZDĪDMąF\FKQDE\FLHRFKURQ\
6FKOHVLQJHUSU]\MąáĪHSRWHQFMDOQ\NOLHQWDVHNXUDWRUDRG]QDF]DVLĊDZHU
VMą GR U\]\ND L OLF]\ VLĊ ] XV]F]XSOHQLHP x VZRMHJR VWDQX SRVLDGDQLD W SU]\
F]\PPDNV\PDOQDV]NRGDNQLHEĊG]LHZLĊNV]DRGW-DN]WHJRZLGDüVWUDWD
EĊG]LHZLĊNV]DRG]HUDDOHPQLHMV]DRGNDSUDZGRSRGRELHĔVWZRSHáQHJRMHM
Z\VWąSLHQLDZ\QLHVLHqQDWRPLDVWSU]H]pR]QDF]RQREUDNMDNLHMNROZLHNVWUDW\
8G]LDá ZáDVQ\ D PD VWDQRZLü ]DEH]SLHF]HQLH SU]HG QLą SU]\ F]\P D > N @
6NáDGNDXEH]SLHF]HQLRZDEĊG]LHIXQNFMąDDZLĊFPDP\R D FLąJáąLGZX
NURWQLH UyĪQLF]NRZDOQą -HGQRVWND QLH PD MHGQDN ZSá\ZX QD Z\VRNRĞü R FR
R]QDF]DĪHNRQWUDNWMHVWZROQ\RGKD]DUGXPRUDOQHJR3U]\SRZ\ĪV]\FK]DáR
ĪHQLDFKIXQNFMDRGV]NRGRZDQLDQD]\ZDQDSU]H]6FKOHVLQJHUDDNWXDULDOQąZDU
WRĞFLąSROLV\PRĪHE\ü]DSLVDQDQDVWĊSXMąFR

N
C D ³D
x D f x dx q N D

3RMHM]UyĪQLF]NRZDQLXZ]JOĊGHPDRWU]\PXMHP\
CD F D
CDD f D t

SU]\F]\PF D Lf D VąRGSRZLHGQLRG\VWU\EXDQWąRUD]IXQNFMąJĊVWRĞFL
0RGHOMHVWNRQVWUXNFMąMHGQRRNUHVRZąZNWyUHMLQWHUHVXMHQDVWHUD]NRĔ
FRZDZDUWRĞüPDMąWNXMHGQRVWNLFKFąFHMVLĊXEH]SLHF]\üWMY [
Y x W R D jeśli x
°
Y x ®Y x W R D x jeśli x d D
°
¯Y x W R D D jeśli x ! D

-HGQRVWND UR]ZDĪDQDZ\ND]XMH DZHUVMĊGRU\]\ND LFKFH ]PDNV\PDOL]R
ZDüXĪ\WHF]QRĞüRF]HNLZDQąSRZ\ĪV]HJRPDMąWNX(8 < NWyUD]DOHĪ\MHGQDN
RGZ\ERUXW\SXNRQWUDNWX6WąG6FKOHVLQJHUVWRVXMHQDVWĊSXMąFąQRWDFMĊ

V D EU Y

FRSU]H]RGZRáDQLHVLĊGRY x SURZDG]LGRSRQLĪV]HJRZ\UDĪHQLD

pU Y ³ U Y f x dx ª ³ f x dx q º U Y
D N
V D
¬« D ¼»

OXEMHJRHNZLZDOHQWX

D
V D pU Y ³ U Y f x dx CDU Y

3U]\MąZV]\ ĪH VDD RUD] REOLF]\ZV]\ ZDUXQHN SLHUZV]HJR U]ĊGX LVW
QLHQLDPDNVLPXPIXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMGRFKRG]LVLĊGRSLHUZV]HM
SRFKRGQHMF]ąVWNRZHMVNáDGNLXEH]SLHF]HQLRZHMZ]JOĊGHPXG]LDáXZáDVQHJR

U c Y
RD CD
EU c Y

'OD MHGQRVWNL ] DZHUVMą GR U\]\ND R]QDF]D WR ĪH XĪ\WHF]QRĞü NUDĔFRZD
PDMąWNX Y SU]HNUDF]D XĪ\WHF]QRĞFL NUDĔFRZH GOD ZV]\VWNLFK LQQ\FK MHJR VWD
QyZWM U c Y t EU c Y 8Ī\WHF]QRĞFLWHPRJąE\üMHGQDNVRELHUyZQHZGZyFK
SU]\SDGNDFK
SHáQHJRSRNU\FLDVWUDW\XEH]SLHF]HQLHP D
ZRJyOHQLHZ\VWąSLHQLDVWUDW\ N

-HĞOLWRXRJyOQLP\L]DSLV]HP\MDNR U c Y t EU c Y WR RD d CD GODRSW\PDOQHJR
SR]LRPXXG]LDáXZáDVQHJRDZXMĊFLXZDUWRĞFLEH]Z]JOĊGQ\FK RD t CD :\
QLND]WHJRĪH]DSáDFRQDVNáDGND]DRVWDWQLą]DNXSLRQąMHGQRVWNĊXEH]SLHF]HQLD
SU]HNUDF]DRF]HNLZDQHRGV]NRGRZDQLH]WHJRW\WXáX6WąGLORUD] U c Y EU c Y
PRĪHE\üWUDNWRZDQ\MDNRZVNDĨQLNDZHUVMLGRU\]\ND7ąF]ĊĞüUR]ZDĪDĔSRG
VXPRZXMH 6FKOHVLQJHU WZLHUG]HQLHP SLHUZV]\P QLHFK
cc c
rA Y U Y U Y MHVW PLDUą $UURZD3UDWWD DEVROXWQHM DZHUVML GR U\]\ND
:WHG\ U MHVW MHGQRVWDMQLH EDUG]LHM U\]\NRZQD QLĪ U Z ]QDF]HQLX ĪH
U c Y U c Y
rA Y t rA Y GOD ZV]\VWNLFK Y ZWHG\ L W\ONR ZWHG\ JG\ t GOD
Uc Y
EU EU c Y
E
GRZROQHMZDUWRĞFLD
'ODGHF\]MLXEH]SLHF]HQLRZ\FK]WZLHUG]HQLDZáDĞQLHSU]\WRF]RQHJRZ\
QLNDĪHMHGQRVWND]DZHUVMąGRU\]\NDMHVWJRWRZDZLĊFHM]DSáDFLü]DGRGDWNR
ZąRFKURQĊE\ZWHQVSRVyESRGZ\ĪV]\üRF]HNLZDQHRGV]NRGRZDQLH:QLRVHN
WHQSURZDG]LZSURVWGRWZLHUG]HQLDGUXJLHJRNWyUHRU]HNDĪHMHĞOL U MHVWMHG
QRVWDMQLHEDUG]LHMU\]\NRZQDQLĪ UZVHQVLH rA Y t rA Y GODZV]\VWNLFKYWR
RSW\PDOQ\XG]LDáZáDVQ\]ZLą]DQ\] U MHVWPQLHMV]\RGWHJRGODUMHVWĞFLĞOH
PQLHMV]\ MHĞOL SRNU\FLH PQLHMV]H QLĪ SHáQH MHVW UR]ZLą]DQLHP RSW\PDOQ\P Z
SU]\SDGNXU$]DWHPMHĞOLMHGQRVWNDZ\ND]XMHURVQąFąDZHUVMĊGRU\]\NDUR
ĞQLHMHMJRWRZRĞü]DNXSXXEH]SLHF]HQLD
2]QDF]DMąFSU]H]D RSW\PDOQ\Z\EyUXG]LDáXZáDVQHJRSU]H]MHGQRVWNĊ
]PDOHMąFąDEVROXWQąDZHUVMąGRU\]\NDLSU]\MPXMąFĪH VDD D 6FKOHVLQ
JHU IRUPXáXMHWU]HFLH WZLHUG]HQLH-HVWWR NRQVWUXNFMD VNáDGDMąFD VLĊ ] OHPDWXL
WZLHUG]HQLD]DVDGQLF]HJR/HPDWWRQDVWĊSXMąF\ZDUXQHNMHĞOL rAc Y ZWHG\
EU cc Y
rA Y ! 7ZLHUG]HQLH ]DSLVDQR UyZQLHĪ MDNR ZDUXQHN MHĞOL
EU c Y
wD
rAc Y L VDD D ZWHG\ ! àąF]QLH WZLHUG]HQLD GUXJLH L WU]HFLH
wW D
R]QDF]DMąĪHceteris paribusMHGQRVWND]PQLHMV]\PPDMąWNLHP JG\ rAc Y

OXE]ZLĊNV]ąDZHUVMąGRU\]\ND]DNXSLZLĊNV]ąRFKURQĊ
*G\f x LNUDĔFRZDVNáDGND RD URĞQLHZUD]]HZ]URVWHPSRNU\FLD
UyZQR]QDF]Q\P]HVSDGNLHPSDUDPHWUXDWRceteris paribusMHGQRVWND]ZLĊN
V]\PSUDZGRSRGRELHĔVWZHPqSRQLHVLHQLDVWUDW\±NXSLZLĊNV]ąRFKURQĊ3UH
F\]\MQLHM RGGDMH WR WZLHUG]HQLH F]ZDUWH 6FKOHVLQJHU ]DNáDGD Z QLP ĪH GZLH
MHGQRVWNLUyĪQLąVLĊSRZ\ĪV]\PSUDZGRSRGRELHĔVWZHP2]QDF]P\GRGDWNRZR
SU]H] Di SR]LRPXG]LDáXZáDVQHJRZQDE\ZDQ\PNRQWUDNFLHREFLąĪRQ\PVWUDWą

qi GOD L 1LHFK MHV]F]H RDD t i Di N :yZF]DV D ! D EĊG]LH
SUDZG]LZHZWHG\LW\ONRZWHG\MHĞOL q q
=WHJRFRGRW\FKF]DVSU]HGVWDZLRQRZ\QLNDĪHGOD VDD ! GODZV]\VWNLFK
DUR]ZLą]DQLHPRSW\PDOQ\PMHVWDOERSHáQ\]DNUHVRFKURQ\ D* DOEREUDN
WDNRZHM D* N :SU]\SDGNXJG\ VDD SHáQHSRNU\FLH D* MHVWGHF\]Mą
RSW\PDOQą ZWHG\ L W\ONR ZWHG\ JG\ p d RD =DOHĪQRĞFL WH Vą LVWRWą WZLHU
G]HQLDSLąWHJR&RQLHPQLHMZDĪQHGHF\]MDWDMHVWQLH]DOHĪQDRGZLHONRĞFLRF]H
NLZDQHMVWUDW\RUD]SR]LRPXDZHUVMLMHGQRVWNLZREHFU\]\ND1DOHĪ\]WHJRSU]H
WRZQLRVNRZDüĪHFKFHRQDVLĊZyZF]DV]DEH]SLHF]\üSU]HGGRZROQąVWUDWą.R
OHMQHV]yVWHWZLHUG]HQLHGRW\F]\V\WXDFMLEUDNXSRNU\FLDWM D* N =JRGQLH]
EU Y
QLPEĊG]LHWRGHF\]MDRSW\PDOQDMHĞOLLW\ONRMHĞOL q d RD N
U c Y
$SULRULQLHPDSRZRGXGRSU]\MPRZDQLDEH]]DVWU]HĪHĔZDUXQNX VDD
6WDMHVLĊWRMDVQHJG\VIRUPXáXMHVLĊZDUXQHNGUXJLHJRU]ĊGXLVWQLHQLDPDNVLPXP
IXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMMHGQRVWNL2NDĪHVLĊZWHG\ĪH RDD ! MHVWZD
UXQNLHP Z\VWDUF]DMąF\P GOD VDD -HGQDN MHĞOL RDD ! VDD PRĪH RVLąJDü
UyZQLHĪ ZDUWRĞFL GRGDWQLH GOD GRZROQHJR D R LOH f D MHVW GRVWDWHF]QLH GXĪH
'ODWHJRWHUD]6FKOHVLQJHUSUH]HQWXMHRVWDWQLHWZLHUG]HQLHNWyUHGRW\F]\ZDUXQ
NX NRQLHF]QHJR L Z\VWDUF]DMąFHJR LVWQLHQLD ORNDOQHJR PDNVLPXP IXQNFML XĪ\
WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM 2U]HND RQR ĪH VDD D MHĞOL L W\ONR MHĞOL
RDD CDD ª EU cc Y U cc Y º
RD rA Y RD « »
RD CD ¬ EU c Y U c Y ¼
6ZRMą DQDOL]Ċ IRUPDOQą 6FKOHVLQJHU NRĔF]\ SUH]HQWDFMą HODVW\F]QRĞFL
1DMSLHUZNRQVWUXXMHZVNDĨQLN RD CD WUDNWXMąFJRMDNRNUDĔFRZąFHQĊX]\VND
QLDRVWDWQLHMMHGQRVWNLRF]HNLZDQHMRGV]NRGRZDQLDZĞODG]D'0RIIHWHPNWy
U\RSHURZDáWHUPLQHPÄFHQDMHGQRVWNLVNáDGNLQHWWR´6WąGPDP\ K RD CD MD
NRZ\UD]HODVW\F]QRĞFLFHQRZHMXVWDORQHMGODDSU]\F]\P]DFKRG]L

d RD CD D ª RDD CDD º
« » D
K RD CD dD RD CD ¬ RD CD ¼

'OD GDQHM ZDUWRĞFL D PRĪQD WHĪ RNUHĞOLü HODVW\F]QRĞü LORĞFL QDE\ZDQHM
RFKURQ\ XEH]SLHF]HQLRZHM Z]JOĊGHP ]PLDQ NUDĔFRZHM XĪ\WHF]QRĞFL PDMąWNX
Y3F]\OLK U c Y :\VWĊSXMąSU]\W\PQDVWĊSXMąFH]DOHĪQRĞFL

dU c Y D
K U c Y dD

c
U Y ¬ª RD rA Y ¼º D

DGODD
RD ª EU cc Y U cc Y º
« »
K RD CD K U Y D ¬ EU c Y U c Y ¼

7U]HED Z W\P PLHMVFX GRGDü ĪH RVWDWQLD QLHUyZQRĞü JZDUDQWXMH W\ONR
PDNVLPXP ORNDOQH 'RSLHUR JG\ GRNáDGQLH EĊG]LHP\ ]QDü ]DFKRZDQLH VLĊ V
D DZLĊFPLQWRF]\MHVWWRIXQNFMDZNOĊVáDOXEZ\SXNáDPRĪHP\RU]HNDü
EDUG]LHM GRNáDGQLH F]\ GOD D* SRMDZLD VLĊ UyZQLHĪ JOREDOQH PDNVLPXP XĪ\
WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM
:\EyU RSW\PDOQHJR SR]LRPX XG]LDáX ZáDVQHJR SU]H] RVREĊ FKFąFą VLĊ
XEH]SLHF]\ü QDOHĪ\ GR GHF\]ML SRGHMPRZDQ\FK Z ZDUXQNDFK U\]\ND JG\Ī PXVL
RQDRV]DFRZDüSUDZGRSRGRELHĔVWZRLZLHONRĞüPRĪOLZ\FKZSU]\V]áRĞFLVWUDWMHM
PDMąWNXRUD]]QDOHĨüUyZQRZDJĊPLĊG]\W\PXG]LDáHPLSáDFRQąVNáDGNą 3DVKL
JLDQ6FKNDGHL0HQHIHH :GXĪ\PVWRSQLXGHF\]MDWDPRĪHE\ü]UHGXNR
ZDQDGRZ\ERUXPLĊG]\VDPRXEH]SLHF]HQLHPVLĊDWUDQVIHUHPU\]\NDGRSURIHVMR
QDOQ\FKSRĞUHGQLNyZXEH]SLHF]HQLRZ\FK3UREOHP\WXZ\VWĊSXMąFHSU]HGVWDZLVLĊ
SRQLĪHMED]XMąFQDLFKXMĊFLXSU]H]3DVKLJLDQD6FKNDGHJRL0HQHIHHD GD
OHM360
3U]\ZRáDQDWUyMNDEDGDF]\DPHU\NDĔVNLFKSRVáXJLZDáDVLĊKLSRWH]ąXĪ\
WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM YRQ 1HXPDQQD0RUJHQVWHUQD =DáRĪ\OL RQL QD ZVWĊSLH
ĪH MHGQRVWND ]DVWDQDZLDMąFD VLĊ QDG HZHQWXDOQRĞFLą ]DNXSX SROLV\ G\VSRQXMH
PDMąWNLHP SRF]ąWNRZ\P A URF]QD VNáDGND XEH]SLHF]HQLRZD Z\QLHVLH R, D
XG]LDáZáDVQ\R]QDF]RQ\EĊG]LHSU]H]D0LĊG]\RLD]DFKRG]LSU]\W\P]D
OHĪQRĞü IXQNF\MQD R R D SU]\F]\P RD :VSRVyEJUDILF]Q\]ZLą]HN
WHQ SU]HGVWDZLRQR QD U\VXQNX :LG]LP\ ĪH GOD QLVNLFK ZDUWRĞFL D VNáDGND
MHVW FDáNLHP Z\VRND ER DVHNXUDWRU SU]\Mąá GXĪą RGSRZLHG]LDOQRĞü ]D V]NRG\
-HĞOL WH RVWDWQLH Vą MHGQDN PDáH Z]URVW VNáDGNL PRĪH Z\QLNDü WHĪ ] Z\VRNLFK
QDU]XWyZ EH]SLHF]HĔVWZD RG]ZLHUFLHGODMąF\FK ]QDF]ąFH NRV]W\ WUDQVDNF\MQH L
DGPLQLVWUDF\MQHLFKREVáXJLLUR]OLF]DQLDV]NyGSU]H]XEH]SLHF]\FLHOD2]QDF]D
MąF WHUD] SU]H] V ZLHONRĞü VXP\ XEH]SLHF]HQLRZHM RUD] ZLHG]ąF ĪH IXQNFMD
R D MHVW FLąJáDL UyĪQLF]NRZDOQD FRLPSOLNXMH R V VWZLHUG]DP\ ĪH GOD
SROLV\ ] XG]LDáHP ZáDVQ\P UyZQ\P VXPLH XEH]SLHF]HQLRZHMVNáDGND SRZLQQD
E\ü]HURZD

5\VXQHN=DOHĪQRĞFLPLĊG]\XG]LDáHPZáDVQ\P D DVNáDGNąXEH]SLHF]HQLRZą R

R
V D

Źródło: przedstawiono na podstawie: Pashigian P.B., Schkade L.L., Menefee H.G. (1966).
The Selection of an Optimal Deductible for a Given Insurance Policy, „The Journal of Bu-
siness”, vol. 39, no. 1.
5R]SDWU]P\WHUD]SU]\SDGHNĪHVWUDWDLEĊG]LHPQLHMV]DRGXG]LDáXZáD
VQHJRL]GDU]\VLĊW\ONRUD]ZGDQ\PRNUHVLH8Ī\WHF]QRĞüEĊG]LHUyZQDZyZ
F]DVU A௅L௅R :V\WXDFMLSU]HFLZQHMZ\QLHVLHU A௅L௅RI JG]LHIR]QDF]D
RGV]NRGRZDQLHEĊGąFHUyĪQLFąL±DJG\LD6WąGPDP\UyZQRZDĪQ\]D
SLV U A ± D ± R 3UDZG]LZ\ MHVW ]DWHP ZQLRVHN ĪH Z SHZQ\FK ZDUXQNDFK
SRáRĪHQLHPDMąWNRZHMHGQRVWNLMHVWQLH]DOHĪQHRGZLHONRĞFLVWUDW\DSU]HFLHĪR
WRFKRG]LZLVWRFLHSU]\]DNXSLHXEH]SLHF]HQLD'ODNRPSOHWQRĞFL]DáRĪHĔZ\M
ĞFLRZ\FKPRGHOX360WU]HEDMHV]F]HSRGDüIXQNFMHJĊVWRĞFLVWUDW\LWMf L GOD
LV
8Ī\WHF]QRĞüRF]HNLZDQDMHGQRVWNLMHVWIXQNFMąDLZ\QLHVLH

D V
EU D ³
f L U ª¬ A L R D ¼º dL ³ f L U ¬ª A D R D ¼ºdL
D

3LHUZV]DFDáNDZ\UDĪDZNáDGVWUDW\PQLHMV]HMRGDGUXJDQDWRPLDVW௅F]ĊĞüSR
SU]HNURF]HQLXD&HOHPMHGQRVWNLMHVWWHUD]Z\EUDüWDNLHDE\]PDNV\PDOL]R
ZDü SRZ\ĪV]ą XĪ\WHF]QRĞü 7U]HED ]DWHP ]UyĪQLF]NRZDü XĪ\WHF]QRĞü Z]JOĊ
GHPDRWU]\PXMąFZZ\QLNX

d EU
RD ³ f L U c A L R dL > RD @U c A D R p
D

dD
V
JG]LH p ³D
f L dL DZLĊFMHVWSUDZGRSRGRELHĔVWZHPĪHZ\VWąSLVWUDWDSU]H
NUDF]DMąFDD
: FHOX áDWZLHMV]HM LQWHUSUHWDFML 360 GRNRQXMą MHGQDN SU]HNV]WDáFHQLD
RVWDWQLHJRZ\UDĪHQLDZSRQLĪV]\VSRVyE

D
¬ª p ¼º ³ f L U c A L R dL Uc A D R

p RD p RD

'ODVWUDWPQLHMV]\FKRGD'OLF]QLNOHZHMVWURQ\UyZQDQLD ª¬ p º¼ f L Z\UD
ĪD SUDZGRSRGRELHĔVWZR Z\VWąSLHQLD VWUDW\ L 3RPQRĪ\ZV]\ MH SU]H] SU]\URVW
XĪ\WHF]QRĞFL ] W\WXáX UHGXNFML VNáDGNL RWU]\PXMHP\ NUDĔFRZą XĪ\WHF]QRĞü
RF]HNLZDQą3R]RVWDMHWHUD]SU]HDQDOL]RZDüPLDQRZQLNOHZHMVWURQ\SRZ\ĪV]H
JR UyZQDQLD D ZLĊF RJyOQLH VNáRQQRĞü MHGQRVWNL GR SRQRV]HQLD Z\GDWNyZ QD
XEH]SLHF]HQLH VWUDW\ SU]HNUDF]DMąFHM D 0DWHPDW\F]QLH WHQ SU]\URVW RF]HNLZD
Q\FKZ\GDWNyZMHVWLORF]\QHPMHGQRVWNRZHJR]ZLĊNV]HQLDVLĊDGRDSR
PQLHMV]RQ\P R VSDGHN VNáDGNL WM RD L SUDZGRSRGRELHĔVWZD Z\VWąSLHQLD
VWUDW\ZLĊNV]HMQLĪD2JyOQLH]DWHPOHZDVWURQDDQDOL]RZDQHJRUyZQDQLDZ\
UDĪD SU]\URVW XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM ] W\WXáX RF]HNLZDQHJR Z\GDWNRZDQLD
MHGQHMMHGQRVWNLSLHQLĊĪQHMQDRFKURQĊXEH]SLHF]HQLRZą
3U]HMGĨP\REHFQLHGRSU]\SDGNXZNWyU\PVWUDWDSU]HNUDF]DSR]LRPDD
ZLĊF GR SUDZHM VWURQ\ UyZQDQLD -HM OLF]QLN PRĪQD WUDNWRZDü MDNR NUDĔFRZą
]PLDQĊXĪ\WHF]QRĞFLPLDQRZQLNMHVW]DĞPLDUąRF]HNLZDQ\FKZ\GDWNyZE\XĪ\
WHF]QRĞüWDZ]URVáD2JyOQLHSUDZDVWURQDLQIRUPXMH]NROHLRNUDĔFRZ\FK]PLD
QDFKXĪ\WHF]QRĞFLQDVNXWHNMHGQRVWNRZHM]PLDQ\RF]HNLZDQ\FKZ\GDWNyZ
2VWDWQLDF]ĊĞüIRUPDOQHMDQDOL]\360SRĞZLĊFRQDMHVW]PLDQRPXĪ\WHF]
QRĞFLRF]HNLZDQHMMDNRIXQNFMLVWUDW\L:W\PSU]\SDGNXEDGDF]HFLSRVáXĪ\OL
VLĊ SUH]HQWDFMą JUDILF]Qą U\VXQHN /LQLD Eı RG]ZLHUFLHGOD XĪ\WHF]QRĞü ZD
UXQNRZą-HĞOLXG]LDáZáDVQ\Z\EUDQRQDSR]LRPLHDVNáDGNDSRZLQQDZ\QRVLü
cL*G\VWUDWDVLĊPLPRZV]\VWNRQLHSRMDZLXĪ\WHF]QRĞüSRZLQQDE\üUyZQD2F

5\VXQHN=PLDQ\XĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM U ZIXQNFMLVWUDW\ L

U
b

f
f J i
J
c
k e
d h
g

σ
O D1 K’D2 V L

Źródło: przedstawiono na podstawie: Pashigian P.B., Schkade L.L., Menefee H.G. (1966).
The Selection of an Optimal Deductible for a Given Insurance Policy, „The Journal of Bu-
siness”, vol. 39, no. 1.
: VXPLH áąF]QH ]PLDQ\ XĪ\WHF]QRĞFL RGGDMH NU]\ZD cde :\ELHUDMąF Z\ĪV]\

XG]LDá ZáDVQ\ D MHGQRVWND PRĪH RF]HNLZDü QLĪV]HM VNáDGNL RGFLQHN fj RUD]
VXPDU\F]QHM XĪ\WHF]QRĞFL RGGDQHM ]D SRPRFą NU]\ZHM fgh 3RUyZQXMąF WHUD]
NU]\ZH fgh L cde ZLG]LP\ ĪH Z\EUDQLH Z\ĪV]HJRXG]LDáX ZáDVQHJR ]ZLĊNV]D
V]DQVH X]\VNDQLD ZLĊNV]HM XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM GOD PDá\FK VWUDW DOH QLĪ
V]HMGODVWUDWZLĊNV]\FK*G\]DWHPSUDZGRSRGRELHĔVWZRV]NyGZSU]HG]LDOH
±DZ]UDVWDDV\PHWU\F]QLH±PDOHMHLFKSUDZGRSRGRELHĔVWZRGODXG]LDáXZáD
VQHJR ZLĊNV]HJR QLĪ D MHGQRVWND PRĪH Z\EUDü SR]LRP D : QLHNWyU\FK
SU]\SDGNDFKWMGODZ\VRNLFKSUDZGRSRGRELHĔVWZPDá\FKVWUDWMHGQRVWNDPRĪH
FKĊWQLHMGHF\GRZDüVLĊQDLFKVDPRXEH]SLHF]DQLH=NROHLGODVWUDWSRPLĊG]\D
D D D ZLĊF QS UyZQ\FK OK' SU]\URVW XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM REUD]XMH
NU]\ZD fcdk 1DWRPLDVW SROH F]ZRURNąWD kghe Z\UDĪD SU]\URVW XĪ\WHF]QRĞFL
RF]HNLZDQHMJG\V]NRGDSU]HNURF]\OK')RUPDOQLH]PLDQ\XĪ\WHF]QRĞFLNUDĔ
FRZHMPXV]ąE\üUyZQH]PLDQRPRF]HNLZDQ\FKZ\GDWNyZ
:SRGVXPRZDQLXF]ĊĞFLIRUPDOQHMVZRMHJRDUW\NXáX360EDUG]RZ\UDĨ
QLHSRGNUHĞODMąĪHGRNáDGQHZ\]QDF]HQLHRSW\PDOQHMZDUWRĞFLSDUDPHWUXDQLH
MHVWPRĪOLZHEH]ZF]HĞQLHMV]HM]QDMRPRĞFLSU]HELHJXIXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFLRUD]
SRF]ąWNRZHJRVWDQXPDMąWNXMHGQRVWNL%H]WDNRZHMZLHG]\EDUG]RWUXGQRMHVW

WHĪUR]VWU]\JQąüF]\NLHUXMHVLĊRQDU]HF]\ZLĞFLHPDNV\PDOL]DFMąXĪ\WHF]QRĞFL
RF]HNLZDQHM 7R VDPR GRW\F]\ UR]ELHĪQRĞFL PLĊG]\ Z SUDNW\FH Z\ELHUDQ\PL
SU]H]XEH]SLHF]RQ\FKXG]LDáDPLZáDVQ\PLF]ĊVWREDUG]RUyĪQLąF\PLVLĊRGUH
NRPHQGDFML WHRUHW\F]Q\FK 3R]D W\P DQDOL]\ ]DFKRZDĔ QD U\QNX XEH]SLHF]H
QLRZ\P SRND]XMą ĪH XEH]SLHF]HQL UDF]HM NLHUXMą VLĊ SUDZGRSRGRELHĔVWZDPL
VXELHNW\ZQ\PLDQLHRELHNW\ZQ\PL:UHV]FLHWU]HEDSDPLĊWDüLRW\PĪHPR
GHO360MHVWNRQVWUXNFMąRVDG]RQąZNRQZHQFMLUyZQRZDJLF]ąVWNRZHM:U]H
F]\ZLVWRĞFLILUP\LJRVSRGDUVWZDGRPRZHGHF\]MHXEH]SLHF]HQLRZHSRGHMPXMą
MHGQDNF]ĊĞFLHMZRSDUFLXRWHRULĊSRUWIHORZą

2.3. Decyzje ubezpieczeniowe z perspektywy behawioralnej
: ZDUXQNDFK V\PHWU\F]QHM LQIRUPDFML QD U\QNX XEH]SLHF]HQLRZ\P JR
VSRGDUVWZD GRPRZH ] DZHUVMą GR U\]\ND L SR SU]\MĊFLX NZDGUDWRZHM IXQNFML
XĪ\WHF]QRĞFL FR MHVW UyZQR]QDF]QH ]H VWDáą DEVROXWQą DZHUVMą GR U\]\ND MHĞOL
FKRG]LRLFKUHDNFMHQDV]RNLRQRUPDOQ\PUR]NáDG]LHJRWRZRĞüGRSáDFHQLD]D
SURGXNW\XEH]SLHF]HQLRZHRSLVDüPRĪQDQDVWĊSXMąFR
5RĞQLHJG\Z\ĪV]DMHVWDZHUVMDGRU\]\NDZ\ĪV]DRF]HNLZDQDV]NRGDD
ZLĊFLZ\ĪV]HMHVWVSRG]LHZDQHRGV]NRGRZDQLH
0DOHMHZUD]]HZ]URVWHPU\]\NDED]RZHJRWMQLHREMĊWHJRRFKURQąXEH]
SLHF]HQLRZą *LQH7RZQVHQGL9LFNHU\
6\WXDFMD WD VLĊ MHGQDN ]PLHQLD JG\ SU]\MPLHP\ ĪH LQIRUPDFMD PLĊG]\
XF]HVWQLNDPL U\QNX XEH]SLHF]HQLRZHJR MHVW QLHV\PHWU\F]QD :WHG\ WR SRMDZLDMą
VLĊQHJDW\ZQDVHOHNFMDLKD]DUGPRUDOQ\NWyUH]QDF]ąFRXWUXGQLDMąSU]HZLG\ZDQLH
SRS\WXXEH]SLHF]HQLRZHJR3UREOHPMHV]F]HEDUG]LHMVLĊNRPSOLNXMHJG\XEH]SLH
F]\FLHOHQLHZ\UyĪQLDMąVLĊZ\VRNąUHSXWDFMąDLFKSRWHQFMDOQLNOLHQFLVáDERRULHQ
WXMąVLĊZ]DNUHVLHRIHURZDQ\FKLPSURGXNWyZ:\QLNDMąFHVWąGQLHGRSDVRZDQLD
PRW\ZDF\MQH VWURQ NRQWUDNWyZ PRJą VNXWNRZDü ]DUyZQR QLH MDN L QDGXEH]SLH
F]HQLHP *LHVEHUW 6WHLQHUL%HQGLJ /HZLV 'RWHJRGRFKRG]ąZ\
UDĨQHUyĪQLFHPLĊG]\NUDMDPLZ\VRNRUR]ZLQLĊW\PLLUR]ZLMDMąF\PLVLĊ
$QLVDPDWHRULDXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMDQLWHRULHKLSRWH]\SR]RVWDMąFH
ZRSR]\FMLGRQLHMQLHVąZVWDQLHZSHáQLRSLVDü]DFKRZDĔLGHWHUPLQDQWGHF\]ML
RUD] SRS\WX XEH]SLHF]HQLRZHJR 3RZLQQ\ E\ü RQH MHGQDN SXQNWHP RGQLHVLHQLD
GODQLH]EĊGQ\FKPRGHOLHPSLU\F]Q\FKZNWyU\FKSRMDZLDMąVLĊUyZQLHĪFKDUDNWH
U\VW\NL VSRáHF]QRGHPRJUDILF]QH XEH]SLHF]RQ\FK RUD] WHFKQLF]QRHNRQRPLF]QH
LFKJRVSRGDUVWZGRPRZ\FKLHZHQWXDOQLHUyZQLHĪRGQRV]ąFHVLĊGRG]LDáDOQRĞFL
JRVSRGDUF]HM,QWHJUDOQ\PVNáDGQLNLHPWDNLFKPRGHOLPXV]ąE\ü]PLHQQHRSLVX
MąFH SUHIHUHQFMH L QDVWDZLHQLD GR U\]\ND RUD] GRW\FKF]DVRZH GRĞZLDGF]HQLD ]
LQVWUXPHQWDPL]DU]ąG]DQLDQLPDZW\PGRĞZLDGF]HQLD]NRU]\VWDQLD]SURGXN
WyZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK %HQGLJ L $UXQ :ĞUyG ZQLRVNyZ RWU]\PDQ\FK

SRHVW\PDFMLWDNLFKPRGHOLEDUG]RF]ĊVWRSRMDZLDMąVLĊWHĪH]DLQWHUHVRZDQLHURO
QLNyZSURGXNWDPLXEH]SLHF]HQLRZ\PLURĞQLHJG\RIHUXMHVLĊMHZSRVWDFLSDNLH
WyZDVDPLUROQLF\FHFKXMąVLĊGRVWDWHF]QLHZ\VRNLPLNRPSHWHQFMDPLLZLHG]ą]
]DNUHVXILQDQVyZLXEH]SLHF]HĔ6WąGWHĪZW\PNRQWHNĞFLHZVSLHUDQLHHGXNDFML
UROQLNyZMHVWQDWXUDOQąUHNRPHQGDFMąGODSROLW\NLSXEOLF]QHM
-XĪZURNX+.XQUHXWKHUXGRZRGQLáQLHFKĊüOXG]LGRXEH]SLHF]HQLD
VLĊSU]HGU\]\NDPLQDWXUDOQ\PL,QVSLURZDQ\W\PDUW\NXáHPURNSyĨQLHM36OR
YLFLLQZVZ\FKHNVSHU\PHQWDFKODERUDWRU\MQ\FKSRND]DOLĪHRVRE\EDGDQHZ\
ND]\ZDá\VWDáąLSRZWDU]DOQąSUHIHUHQFMĊGRQDE\ZDQLDRFKURQ\SU]HGU\]\NDPL
Z\VRFH SUDZGRSRGREQ\PL FKRFLDĪR QLVNLFK QHJDW\ZQ\FK QDVWĊSVWZDFK 7R Z
VSRVyE RF]\ZLVW\ NáyFL VLĊ ] UHNRPHQGDFMDPL HNRQRPLNL XEH]SLHF]HĔ E\ Z
SLHUZV]\PU]ĊG]LHNXSRZDüSROLV\FKURQLąFHSU]HGU]DGNLPLDOHGRWNOLZ\PL]D
JURĪHQLDPL3yĨQLHMVLEDGDF]HQS-+HUVKH\L36FKRHPDNHU U RUD]+
/RYEHUJH¶L)-2XWUHYLOOH U GRV]OLGRSRGREQ\FKZQLRVNyZQLHRIHUXMąF
MHGQDN Z\MDĞQLHQLD W\FK G]LZQ\FK ]DFKRZDĔ RVyE SRWHQFMDOQLH PRJąF\FK VLĊ
XEH]SLHF]\ü3RNXVLáVLĊRWRMDNRMHGHQ]SLHUZV]\FK07KHLO 7KHLO
*áyZQąRVLąUR]XPRZDQLD7KHLOD MHVWSU]\SXV]F]HQLHĪHSUDZGR
SRGREQąSU]\F]\QąZ\QLNyZRWU]\PDQ\FKSU]H]6ORYLFDLLQMHVWPHWRGRORJLDL
VSRVyESU]HSURZDG]HQLDHNVSHU\PHQWyZODERUDWRU\MQ\FK :V]F]HJyOQRĞFLFKR
G]LWXRWRF]\EDGDQ\SUREOHPPDFKDUDNWHULQG\ZLGXDOQ\F]\JUXSRZ\SUDZ
GRSRGRELHĔVWZRPLHU]RQHMHVWPHWRGąXUQRZąDOERZ\UDĪDQHMHVWQXPHU\F]QLH
VWUDW\ L VNáDGNL Z\FHQLD VLĊ Z SLHQLąG]X OXE Z SRVWDFL SXQNWyZ MDNL MHVW VNáDG
EDGDQHMSUyE\WMF]\WZRU]ąMąVWXGHQFLDWX]RGSRZLHGQLąZLHG]ąQWXEH]SLH
F]HĔF]\VąWRVWXGHQFLEH]WDNLHJRSU]\JRWRZDQLDDOERVąWRQLHVWXGHQFL3UDZ
GRSRGREQLH ]QDF]HQLH PRĪH PLHü UyZQLHĪ ZLHN RUD] SáHü XF]HVWQLNyZ D WDNĪH
URG]DMVNáDGNLXEH]SLHF]HQLRZHM QHWWREUXWWRNRPHUF\MQDYVVXEV\GLRZDQD :
EDGDQLDFKZáDVQ\FK7KHLO ED]RZDáQDUHDNFMDFKVWXGHQWyZ:\ĪV]HM
6]NRá\ (NRQRPLF]QHM Z :LHGQLX 2N ] QLFK VWDQRZLá\ RVRE\ SRVLDGDMąFH
SU]\QDMPQLHMHOHPHQWDUQąZLHG]ĊQWXEH]SLHF]HĔ*HQHUDOQLH7KHLO X]\
VNDáĪHEDGDQD]ELRURZRĞü]DFKRZ\ZDáDVLĊZVSRVyE]JRGQ\]WHRULąHNRQRPLNL
XEH]SLHF]HĔW]QGRPLQRZDá\SUHIHUHQFMHGRQDE\ZDQLDRFKURQ\SU]HGU\]\NDPL
U]DGNLPLDOH]DWRVNXWNXMąF\PLZLĊNV]\PLVWUDWDPL
=GDU]HQLDU]DGNLHDOHRGXĪ\FKQHJDW\ZQ\FKQDVWĊSVWZDFKSRZLQQ\E\ü
Z SLHUZV]\P U]ĊG]LH XEH]SLHF]DQH MHGQDN Z SUDNW\FH Vą RQH GXĪ\P Z\]ZD
QLHPGOD DVHNXUDWRUyZMDNLGOD XEH]SLHF]DMąF\FKVLĊ'DOHMVNXSP\VLĊW\ONR
QDWHMGUXJLHMJUXSLH3UREOHPSROHJDWXQDW\PĪHOXG]LHPRJąPLHü]E\WPDáR
ZáDVQ\FK GRĞZLDGF]HĔ ] WDNLPL SU]\SDGNDPL DOER WHĪ QLH G\VSRQXMą GREU\PL
SRUyZQDQLDPL]HVZHJREOLVNLHJRRWRF]HQLDE\VHQVRZQLHRV]DFRZDüSUDZGR
SRGRELHĔVWZRLFKSU]\V]áHJRZ\VWąSLHQLDRUD]VNXWNLPDWHULDOL]DFMLVLĊ]DZDUWH

JRZQLFKU\]\ND1LH]DVNDNXMHSU]HWRĪHZSUDNW\FHPRJąSRSHáQLDüWU]\EáĊ
G\MHĞOL]GHF\GXMąVLĊQD]DNXSXEH]SLHF]HQLD
0RJąMHRGQRZLüQD]DVDG]LHSURVWHMLQHUFMLW]Zstatus quo biasPLPRĪH
ZDUXQNLSROLV\Z\UDĨQLHVLĊSRJRUV]\á\
1LHNWyU]\ Z\ELRUą QLĪV]\ SR]LRP RFKURQ\SRNU\FLD V]F]HJyOQLH JG\ Z
RVWDWQLFKODWDFKQLHGR]QDOLV]NyG:\QLND]WHJRĪHXEH]SLHF]HQLDWUDNWX
MąRQLMDNRLQZHVW\FMĊ6NRUR]DWHPQLHE\áRV]NyGWRLQZHVW\FMDWDRND]D
áDVLĊPDáRRSáDFDOQD
,QQDJUXSD]NROHLPRĪHRGF]XZDüĪDOĪHQLH]DNXSLOLSROLV\DVSRWNDáRLFK
MDNLHĞQLHV]F]ĊĞFLH:ĞODG]DW\PNXSXMąWHUD]RFKURQĊQDZHWMHĞOLLQIRUPXMH
VLĊLFKĪHSU]HV]áH]GDU]HQLDQLHPXV]ąZĪDGHQVSRVyEZSá\ZDüQDSUDZGR
SRGRELHĔVWZRSRMDZLHQLDVLĊV]NyGZSU]\V]áRĞFL .XQUHXWKHUL3DXO\
= SRZ\ĪV]HJR MDVQR Z\QLND ĪH Z GHF\]MDFK XEH]SLHF]HQLRZ\FK OXG]LH
XZ]JOĊGQLDMą VZH ZáDVQH GRĞZLDGF]HQLD DOH GXĪą UROĊ RGJU\ZD Z QLFK UyZQLHĪ
NRPSRQHQWHPRFMRQDOQ\1LHSR]RVWDMHWREH]ZSá\ZXQDSRVWU]HJDQLHVXELHNW\Z
QHJRSUDZGRSRGRELHĔVWZDGR]QDQLDV]NyGPDMąWNRZ\FKLRVRERZ\FKZSU]\V]áR
ĞFL,WDNZSU]\SDGNXEáĊGXGUXJLHJRSUDZGRSRGRELHĔVWZRWRE\ZD]DQLĪDQH]DĞ
GODEáĊGXWU]HFLHJRMHVW]DZ\ĪDQH7RW\ONRSU]\NáDGSRND]XMąF\ĪHZGHF\]MDFK
XEH]SLHF]HQLRZ\FK VWRVXMHP\ QD RJyá SURVWH UHJXá\ V\VWHPDW\F]QLH RGELHJDMąFH
RG RUWRGRNV\MQHM PLNURHNRQRPLL QHRNODV\F]QHM ]PLHQLDP\ QDV]H SUHIHUHQFMH
Z]JOĊGHPU\]\NDLVWUDW7RQDSRU]ąGNXGQLDVWDZLDS\WDQLHQDLOHMHVWHĞP\MHG
QRVWNDPLZWHG\VWDUDMąF\PLVLĊPDNV\PDOL]RZDüQDV]ąXĪ\WHF]QRĞüRF]HNLZDQąD
QDLOHQDV]H]DFKRZDQLDRSLVXMąMDNLHĞPRGHOHDOWHUQDW\ZQH-DNRGHF\]MH]JRGQH]
WHRULąXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMSU]\MPXMHVLĊSU]\W\PGZLHUHJXá\
-HĞOLMHGQRVWNDFHFKXMHVLĊDZHUVMąGRU\]\NDWRSRZLQQD]DNXSLü XEH]SLH
F]HQLHJG\]DRIHUXMHMHMVLĊNRU]\VWQąDOERVSUDZLHGOLZąVNáDGNĊDOHPRĪH
WHĪ]QLHJR]UH]\JQRZDüMHĞOLVNáDGNĊX]QD]DQLHVSUDZLHGOLZąOXEDZHUVMD
MHVWQLVND
-DNDNROZLHN GHF\]MD FR GR SR]LRPX RFKURQ\ ]RVWDQLH Z\EUDQD WR SR]LRP
WHQEĊG]LH]DFKRZDQ\QDGDOQLH]DOHĪQLHRGGRĞZLDGF]RQ\FKVWUDW
2GZRáDMP\VLĊ WHUD]GRZ\QLNyZEDGDĔHNVSHU\PHQWXLQWHUQHWRZHJR+.XQ
UHXWKHUDL093DXO\HJR E\]ZHU\ILNRZDüSRZ\ĪV]HUHJXá\
'ZDMZZHNRQRPLĞFL]8QLYHUVLW\RI3HQV\OZDQLDSU]HSURZDG]LOLHNVSH
U\PHQW ZĞUyG ZáDĞFLFLHOL GRPyZ ] )ORU\G\ NWyU]\ PLHOL MXĪ MDNLHĞ GR
ĞZLDGF]HQLD ] XEH]SLHF]HQLDPL %\áD WR Z LVWRFLH G]LHVLĊFLRRNUHVRZD JUD Z
NWyUHM GRURĞOL XF]HVWQLF\ PLHOL ]GHF\GRZDü FR URELü MHĞOL ] SUDZGRSRGRELHĔ
VWZHPGRLFKGRP\ZDUWHSU]HFLĊWQLHW\V86'PRJąGR]QDüV]NyGZ
Z\VRNRĞFLSRáRZ\WHMNZRW\ZGRZROQ\PURNX]SRGDQHJRG]LHVLĊFLROHFLD*G\

]GDU]HQLHWRZ\VWąSLáRPLHOL]D]QDF]\üVZRMHHPRFMHQDSLĊFLRVWRSQLRZHMVNDOL
MHĞOLQLHSRVLDGDOLSROLV\7DNVDPRPLHOLSRVWąSLüJG\KXUDJDQVLĊQLHSRMDZLá
DRQLQLHE\OLXEH]SLHF]HQL
3RNUyWFH SU]HGVWDZP\ JáyZQH NRQNOX]MH ] HNVSHU\PHQWX .XQUHXWKHUD L
3DXO\¶HJR
1LH]DOHĪQLH RG MHGQHJR ] WU]HFK URG]DMyZ VNáDGHN XEH]SLHF]HQLRZ\FK
VXEV\GLRZDQD VSUDZLHGOLZD DNWXDULDOQLH RUD] ] SURFHQWRZ\P QDU]X
WHPQDVNáDGNĊQHWWR DĪXF]HVWQLNyZNRQVHNZHQWQLHXEH]SLHF]DáRVLĊ
ZHZV]\VWNLFKODWDFK=NROHLQLHXEH]SLHF]DáRVLĊZRJyOHàąF]QLH]D
WHP]DFKRZ\ZDáRVLĊZVSRVyE]JRGQ\]KLSRWH]ąPDNV\PDOL]RZDQLD
XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM 'RGDMP\ ĪH QDMZLĊFHM WDNLFK RVyE E\áR JG\
VNáDGNDE\áDVXEV\GLRZDQD DQDMPQLHM±MHĞOL]DVWRVRZDQRZQLHM
QDU]XW
5HDNFMD RVyE NWyUH ]RVWDá\ SRV]NRGRZDQH SU]H] KXUDJDQ E\áD GZXID]R
ZD1DMSLHUZSRMDZLá\VLĊHPRFMH]ZLą]DQH]SRVLDGDQLHPOXEEUDNLHPSR
OLV\:ID]LHGUXJLHMXF]HVWQLF\]DVWDQDZLDOLVLĊF]\ZSU]\V]áRĞFLQLHNX
SLüXEH]SLHF]HQLD=JRGQLH]SURVWąLQWXLFMąVWDW\VW\F]QLHOHSLHMF]Xá\VLĊ
RVRE\QLHGRWNQLĊWHQHJDW\ZQ\PLVNXWNDPLKXUDJDQXQLH]DOHĪQLHRGZF]H
ĞQLHMV]HJRLFKVWDWXVXXEH]SLHF]HQLRZHJR-HGQRVWNLWDNLHEĊGąF ]DUD]HP
XEH]SLHF]RQ\PLFRWHĪQLHSRZLQQRG]LZLüPQLHMFKĊWQLHNXSRZDá\SROLV\
QLĪRVRE\QLHXEH]SLHF]RQHNWyUHSU]HĪ\á\KXUDJDQ2NXF]HVWQLNyZ
NWyU]\ ]PLHQLOL VZyM VWDWXV XEH]SLHF]HQLRZ\ XF]\QLáR WDN Z VSRVyE QLH
]JRGQ\]]DáRĪHQLDPLKLSRWH]\XĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHM2ND]DáRVLĊSR
QDGWR ĪH QD LFK GHF\]MĊ Z PDá\P VWRSQLX RGG]LDá\ZDá URG]DM VNáDGNL
XEH]SLHF]HQLRZHMDZLĊFFHQDRFKURQ\
3RáąF]HQLH QHJDW\ZQ\FK HPRFML SR SRQLHVLHQLX V]NyG PRĪH E\ü ZDĪQ\P
F]\QQLNLHPE\RVRE\GRW\FKF]DVQLHXEH]SLHF]RQHQDE\ZDá\RFKURQĊMHĞOL
SU]HĪ\ZDQLHĪDOXMHVWZ\VWDUF]DMąFRJáĊERNLHLQDVWĊSXMHZQLFKSURFHVSR
]\W\ZQHJR XF]HQLD VLĊ D XEH]SLHF]HQLH XJUXQWRZXMH VLĊ ZĞUyG QLFK MDNR
SLHUZV]RSODQRZDRSFMDGRP\ĞOQDUDG]HQLDVRELH]SU]\V]á\PU\]\NLHP=
NROHL RVRE\ XEH]SLHF]RQH SUDZLH ]DZV]H SU]HFLĊWQLH F]Xá\ VLĊ OHSLHM QLĪ
QLHXEH]SLHF]RQHDSU]HĪ\ZDQLHĪDOXLĪNXSLá\SROLV\DQLHGR]QDá\VWUDW
E\áRSá\WV]HJG\Ī]UHJXá\VNáDGNLQLHVąZ\JyURZDQ\PZ\GDWNLHP
5R]ELHĪQRĞFL PLĊG]\ U\]\NLHP RELHNW\ZQ\P L VXELHNW\ZQ\P PDMą VZH
ĨUyGáRPLQZSV\FKRORJLF]QHMMHJRSHUFHSFML%DUG]RF]ĊVWRPDP\WXERZLHP
GRF]\QLHQLD]G\VRQDQVDPLLGHIRUPDFMDPLRUD]LOX]MDPLNRJQLW\ZQ\PLDWDNĪH
KHWHURJHQLF]QRĞFLą SUHIHUHQFML Z]JOĊGHP U\]\ND L MHJR SHUFHSFML :SUDZG]LH
RGZRáXMHP\VLĊGRSU]HV]áRĞFLDZLĊFWDNĪHGRU\]\NDRELHNW\ZQHJRDOH IRU
PXáXMąFVąG\LSURJQR]\FRGRSU]\V]áRĞFLWZRU]\P\]áRĪRQHNRQVWUXNFMHLKHX

U\VW\NLZSá\ZDMąFHQDQDV]HRFHQ\GHF\]MHLG]LDáDQLDQLHU]DGNREDUG]RRGOH
JáHRGRUWRGRNVMLHNRQRPLLQHRNODV\F]QHMDZW\PKLSRWH]\XĪ\WHF]QRĞFLRF]H
NLZDQHM :ĞUyG W\FK NDWHJRULL SV\FKRORJLF]Q\FK ]GHF\GRZDQLH MHGQDN Z\UyĪ
QLDVLĊ]E\WQLDSHZQRĞüVLHELH a overconfidence DZLĊFQLH]GROQRĞüSR]QDZ
F]D GRSXV]F]HQLD P\ĞOL LĪ QLHZLHOH Z VXPLH ZLHP\ QD WHPDW SU]\V]áRĞFL -HM
ĨUyGáHP QDWRPLDVW MHVW KLSRWH]D NRPSHWHQFML the competence hypothesis WM
SU]HNRQDQLH ĪH G\VSRQXMHP\ GRVWDWHF]Qą ZLHG]ą QDZHW R NRQWHNĞFLH SU]\
V]á\FKVWDQyZQDWXU\6WąGMDNRQDG]Z\F]DMRF]\ZLVW\Z\GDMHVLĊZQLRVHNĪH
]E\WQLD SHZQRĞü VLHELH UHGXNXMH SRS\W XEH]SLHF]HQLRZ\ 'RGDWNRZR MHVW RQ
SRWĊJRZDQ\JG\XEH]SLHF]\FLHOHĪąGDMąZ\VRNLFKXG]LDáyZZáDVQ\FKXEH]SLH
F]RQ\FK7R]UR]XPLDáHJG\ĪFLRVWDWQLRFHQLDMąQLVNRZWHG\SUDZGRSRGRELHĔ
VWZRRWU]\PDQLDRGV]NRGRZDQLD
1LH]JRGQRĞü U\]\ND RELHNW\ZQHJR L VXELHNW\ZQHJR VDPD Z VRELH MHVW
IRUPą SU]HMDZLDQLD VLĊ QLHVSUDZQRĞFL U\QNX XEH]SLHF]HQLRZHJR NWyUHM EH]SR
ĞUHGQLP VNXWNLHP PRĪH E\ü QLVNL SRS\W XEH]SLHF]HQLRZ\ -DNR VWDQGDUGRZH
UHPHGLXPSURSRQXMHVLĊZWHG\VXEV\GLXPNWyUHJRFHOHPZW\PSU]\SDGNXE\
áRE\ ]UHNRPSHQVRZDQLH XEH]SLHF]RQ\P UyĪQLF\ MHĞOL U\]\NR VXELHNW\ZQH D
ZLĊF DNFHSWRZDQH SU]H] QLFK VNáDGNL MHVW PQLHMV]H RG U\]\ND RELHNW\ZQHJR
NWyUHLPSOLNXMHZ\ĪV]HVNáDGNL6]F]HJyOQLHURVáRE\]DSRWU]HERZDQLHQDZVSDU
FLH U]ąGRZH JG\E\ UR]NáDG\ U\]\ND VXELHNW\ZQHJR FKDUDNWHU\]RZDá\ VLĊ GR
GDWQLą VNRĞQRĞFLą D ZLĊF SRWHQFMDOQL XEH]SLHF]HQL E\OLE\ ]GHF\GRZDQ\PL RS
W\PLVWDPLFRGRSU]\V]áRĞFL

2.4. Decyzje ubezpieczeniowe rolników

3HUFHSFMDU\]\NDRUD]QDVWDZLHQLDGRQLHJRSU]HNáDGDMąVLĊDXWRPDW\F]QLH
QD QDV]H DNWXDOQH ]DFKRZDQLD L GHF\]MH D Z W\P Z V]F]HJyOQRĞFL Z\EyU LQ
VWUXPHQWyZ]DU]ąG]DQLDQLPNWyU\WR]NROHLZ\QLND]VXELHNW\ZQHJRZDĪHQLD
LFKNRV]WyZRUD]NRU]\ĞFL5R]SR]QDQLHW\FK]DOHĪQRĞFLPDUyZQLHĪIXQGDPHQ
WDOQH]QDF]HQLHGODZLHONRĞFLSRS\WXXEH]SLHF]HQLRZHJRUROQLNyZRUD]SRSU]H
G]DMąFHJRJRSURFHVXGHF\]\MQHJR1DJUXQFLHWHRUHW\F]Q\PMHGQDNSU]\MPXMH
VLĊWXRNUHĞORQH]DáRĪHQLDWMĪHUROQLF\VąZVWDQLHRELHNW\ZQLHSRVWU]HJDüU\
]\NR G\VSRQXMą GRVNRQDáą ZLHG]ą QW SRV]F]HJyOQ\FK SURGXNWyZ XEH]SLHF]H
QLRZ\FKLUR]XPLHMąGRNáDGQLHMDNUHGXNXMąRQHU\]\NR7HLGHDOL]DFMH GRMD
NLHJRĞVWRSQLDPRJąE\üDNFHSWRZDQHZSU]\SDGNXUROQLNyZZNUDMDFKZ\VRNR
UR]ZLQLĊW\FKDOHW\ONRZW\FKZNWyU\FKXEH]SLHF]HQLDVąMXĪWUZDá\PLQVWUX
PHQWHP]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP <H/LX:DQJ:DQJL6KL ,QDF]HMMHVW
QDWRPLDVW] UHJXá\ZNUDMDFKUR]ZLMDMąF\FKVLĊJG]LH UROQLF\GRSLHURXF]ą VLĊ
NRU]\VWDü]SURGXNWyZXEH]SLHF]HQLRZ\FKDZLĊFQDMF]ĊĞFLHMPDP\GRF]\QLH

QLDZQLFK]G\QDPLF]Q\PLGZXNLHUXQNRZ\PL]DOHĪQRĞFLDPLPLĊG]\SRVWU]H
JDQLHPLFKDWU\EXWyZDXF]HVWQLFWZHP ZU\QNXXEH]SLHF]HQLRZ\P,FKZ\UD
]HP PRĪH E\ü ÄSURFHVXF]HQLDVLĊSU]H]G]LDáDQLH´-HĞOL SU]\ W\P GRW\FKF]D
VRZHGRĞZLDGF]HQLHUROQLNyZZ]DNUHVLHVSUDZQHMOLNZLGDFMLV]NyGLRWU]\P\
ZDQLDVDW\VIDNFMRQXMąF\FKRGV]NRGRZDĔVąSR]\W\ZQHWRMHVWV]DQVDĪHZ]UR
ĞQLHVWRSDSDUW\F\SDFMLZU\QNXFRMHVWWRĪVDPH]SRMDZLHQLHPVLĊHIHNWXORMDO
QRĞFL
:ĞUyGVWDQGDUGRZ\FKF]\QQLNyZVRFMRHNRQRPLF]Q\FKLGHPRJUDILF]Q\FK
XZ]JOĊGQLDQ\FK SU]H] UROQLNyZ Z SRGHMPRZDQLX GHF\]ML XEH]SLHF]HQLRZ\FK
]D]Z\F]DMZ\PLHQLDVLĊSáHüZLHNSR]LRPZ\NV]WDáFHQLDVWDĪSUDF\ZUROQLF
WZLHZLHONRĞüJRVSRGDUVWZDGRPRZHJRURG]LQ\UROQLF]HMGRFKyGFDáNRZLW\JR
VSRGDUVWZDLZSU]HOLF]HQLXQDRVREĊRUD]XG]LDáZQLPGRFKRGX]UROQLFWZD
3RVWU]HJDQHU\]\NRGRSRWHQFMDOQHJRWUDQVIHUXGRSURIHVMRQDOQHJRDVHNX
UDWRUDZSU]\SDGNXXSUDZRSLVXMHVLĊQDMSURĞFLHM]DSRPRFąSORQyZRF]HNLZD
Q\FKZUyĪQ\FKSU]HELHJDFKSRJRG\F]\OLV]HU]HMW]ZVWDQDFKQDWXU\LVWDQGDU
GRZ\FKRGFK\OHĔLZVSyáF]\QQLNyZ]PLHQQRĞFLSORQyZ
1LH]PLHUQLHLVWRWQHZGHF\]MDFK]DNXSRZ\FKUROQLNyZVąLFKGRW\FKF]D
VRZH GRĞZLDGF]HQLD ] ILUPDPL XEH]SLHF]HQLRZ\PL RUD] VSRVyE SRVWU]HJDQLD
LQWHUHVXMąF\FKLFKSURGXNWyZ:SLHUZV]\PREV]DU]HSU]HGPLRWHP]DLQWHUHVR
ZDQLDEDGDF]\VąURG]DMHQDE\ZDQ\FKXEH]SLHF]HĔUROQ\FKLSR]RVWDá\FKSUR
GXNWyZ RUD] VSRVyE OLNZLGDFML V]NyG L ZLHONRĞü D WDNĪH WU\E Z\SáDFDQLD RG
V]NRGRZDĔ 3HUFHSFMĊ SURGXNWX RSLVXMą ] NROHL SR]LRP RFKURQ\ VXP\ XEH]
SLHF]HQLRZH FKURQLRQHU\]\NDXG]LDá\ZáDVQHSáDFRQHVNáDGNLLHZHQWXDOQLH
SR]LRPLFKVXEV\GLRZDQLD&RQLHPQLHMZDĪQHOLF]\VLĊVXPDU\F]QDSHUFHSFMD
2NROLF]QRĞüWDEDUG]RGREU]HPRĪHZ\MDĞQLDüIDNWLĪQLHNLHG\QDZHWZ\VRNLH
VWRS\ VXEV\GLRZDQLD VNáDGHN QLH SU]HNáDGDMą VLĊ ZSURVW SURSRUFMRQDOQLH QD
Z]URVW SDUW\F\SDFML UROQLNyZ Z V\VWHPLH XEH]SLHF]HĔ UROQ\FK 'RĞZLDGF]HQLD
SRND]XMą QDWRPLDVW ĪH OHSV]D HGXNDFMD UROQLNyZ ]D]Z\F]DM SURZDG]L GR X]\
VNLZDQLDZ\ĪV]\FKZVNDĨQLNyZSDUW\F\SDFML
3HUFHSFMDVXELHNW\ZQDU\]\NDSU]H]UROQLNDRUD]MHJRGRQLHJRQDVWDZLH
QLHPXV]ąE\üDQDOL]RZDQHZVSRVyE]LQWHJURZDQ\DZLĊFUyZQRF]HVQ\MDNR
V\VWHP G\QDPLF]Q\FK LQWHUDNFML NWyUH Z VSRVyE EH]SRĞUHGQL OXE SRĞUHGQL
ZSá\ZDMąQDZ\EyURNUHĞORQHMVWUDWHJLL]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZW\PWDNĪH QD
HZHQWXDOQHQDE\FLHGREURZROQ\FKXEH]SLHF]HĔPDMąWNRZ\FK 9DQ:LQVHQLLQ
6\WXDFMD Z SUDNW\FH MHV]F]H EDUG]LHM VLĊ NRPSOLNXMH JG\Ī Z UR]ZDĪD
QLDFKLEDGDQLDFKHPSLU\F]Q\FKWU]HEDSUHF\]\MQLHXZ]JOĊGQLüSRQDGWRRGG]LD
á\ZDQLD FKDUDNWHU\VW\N VRFMRGHPRJUDILF]Q\FK UROQLNyZ L WHFKQLF]QR
HNRQRPLF]Q\FK VDP\FK JRVSRGDUVWZ SU]HV]áH LFK GRĞZLDGF]HQLD ]H VWRVRZD

QLHP LQVWUXPHQWyZ L VWUDWHJLL ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z W\P RGQRV]ąFH VLĊ GR
XEH]SLHF]HĔUROQ\FKRUD]ZSá\ZFHFKLFKRWRF]HQLDQDWHVWUDWHJLH
:DUWR ]DXZDĪ\ü ĪH QDVWDZLHQLHSUHIHUHQFMH GR U\]\ND Vą SU]HGPLRWHP
]DLQWHUHVRZDQLDHNRQRPLLDOHWDNĪHLSV\FKRORJLL:WHMSLHUZV]HMZFLąĪGRPL
QXMH VSRMU]HQLH QD QLH SU]H] GRUREHN WHRULL XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM NWyUD
WUDNWXMHQDVWDZLHQLDWHMDNRVWDELOQHZF]DVLHZUR]PDLW\FKG]LHG]LQDFKLNRQ
WHNVWDFK 1LHFR LQDF]HM WUDNWXMH MH WHRULD SHUVSHNW\Z\ NWyUD Z\URVáD MHGQDN ]
WHRULLXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMSU]\MPXMąFĪHGHF\GHQFLZ\ND]XMąDZHUVMĊGR
U\]\NDZSU]\SDGNXSRQRV]HQLDVWUDW=NROHLWHRULDSV\FKRORJLLZ\FKRG]L]]D
áRĪHQLDĪHQDVWDZLHQLHGRU\]\NDMHVW]PLHQQHZF]DVLHDZLĊFPRĪHHZROXR
ZDüZĞODG]DGRĞZLDGF]HQLDPLĪ\FLRZ\PLGDQHJRF]áRZLHND2]QDF]DWRGDOHM
ĪHWDVDPDMHGQRVWNDUyZQRF]HĞQLHPRĪHRG]QDF]DüVLĊDZHUVMąZ]JOĊGHPSHZ
QHJRU\]\NDDLQQHMHJRURG]DMHPRĪHZUĊF]OXELü,QQLSV\FKRORJRZLHWáXPD
F]ąWRĪHZ\QLNDWR]RGPLHQQ\FKSHUFHSFMLU\]\NDERSUHIHUHQFMHZREHFQLHJR
VąMHGQDNĪHVWDELOQH:W\PNRQWHNĞFLHZDUWRSU]\WRF]\üGZDVROLGQLH]ZHU\IL
NRZDQHXVWDOHQLDSU]H]9DQ:LQVHQDLLQ RSDUWHREDGDQLDJRVSR
GDUVWZ])ODQGULL
1DVWDZLHQLH GR U\]\ND PD SR]\W\ZQ\ L LVWRWQ\ VWDW\VW\F]QLH ZSá\Z QD ]D
PLDU]DVWRVRZDQLDSU]H]UROQLNDVWUDWHJLLJRUHGXNXMąF\FK
1DVWDZLHQLHWRPDXMHPQ\ZSá\ZQDSRVWU]HJDQHU\]\NR
9DQ9LQVHQLLQZWUDNFLHVZRLFKEDGDĔ]LGHQW\ILNRZDOLEDUG]RLQWHUHVX
MąF\SDUDGRNVDZHUVMLGRU\]\NDZSRUyZQDQLXGR]DFKRZDĔJRSRV]XNXMąF\FK
2ND]DáR VLĊ ĪH UROQLF\ ] DZHUVMą VWRVRZDOLVWUDWHJLHSDV\ZQH UHWURDNW\ZQH Z
RGQLHVLHQLXGR]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP3U]HMDZLDáRVLĊWRZ
3UHIHURZDQLXG]LDáDĔpost hocDZLĊFZFLĊĪV]HMSUDF\RUD]UHGXNFMLLRGUD
F]DQLXZ\GDWNyZSU\ZDWQ\FK
7ZRU]HQLX]DVREyZEXIRUXMąF\FK
3RV]XNLZDQLXSR]DUROQLF]\FKGRFKRGyZ
0QLHMV]HMG\ZHUV\ILNDFMLSURGXNFMLUROQLF]HMLFKĊFLMHMNRQWUDNWRZDQLD
=NROHLUROQLF\PQLHMREDZLDMąF\VLĊU\]\NDEDUG]LHMSU]\SRPLQDOLSU]HGVLĊELRU
FyZSR]DUROQLF]\FK=JRGQH]W\PVWDUDOLVLĊG]LDáDüSURDNW\ZQLHSUyEXMąF ex
ante]UHGXNRZDüQHJDW\ZQ\ZSá\Z]DJUDĪDMąFHJRLPU\]\NDSRSU]H]Z\NRU]\
VW\ZDQLH NRQWUDNWyZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK L ]DEH]SLHF]DMąF\FK G\ZHUV\ILNRZD
QLHSURGXNFML L GRFKRGyZ RUD] RSW\PDOL]RZDQLH FDáRNV]WDáWXVZRMHM G]LDáDOQR
ĞFL,FK]DFKRZDQLHZ\GDMHVLĊE\ü]UR]XPLDáHVNRURJRG]ąVLĊQDZLĊNV]HU\
]\NR WR SRZLQQL DNW\ZQLH QLP ]DU]ąG]Dü V]F]HJyOQLH ]ZUDFDMąF XZDJĊ QD
PRĪOLZRĞüRSáDFDOQHJRMHJRWUDQVIHURZDQLDGRSURIHVMRQDOQ\FKXEH]SLHF]\FLHOL
RUD] QD U\QNL ILQDQVRZH 7R XVWDOHQLH EHOJLMVNLFK EDGDF]\ EDUG]R NáyFL VLĊ ]

SRZV]HFKQ\PL SRJOąGDPL LĪ QDE\ZDQLHP XEH]SLHF]HĔ Z SLHUZV]\P U]ĊG]LH
]DLQWHUHVRZDQLVąUROQLF\]DZHUVMąGRU\]\ND
1DVWDZLHQLH GR U\]\ND MHVW MHGQDN XNU\Wą FKDUDNWHU\VW\Ną OXG]L D WR
R]QDF]DĪHQLHPRĪHE\üPLHU]RQHEH]SRĞUHGQLR%DUG]RF]ĊVWREDGDF]HZW\P
NRQWHNĞFLH ]DGRZDODMą VLĊ UHODFMDPL VDP\FK UROQLNyZ SRVáXJXMąF VLĊ VNDODPL
SV\FKRPHWU\F]Q\PLDZW\PPLQZLHORVWRSQLRZąVNDOą/LNHUWD:WHQZáDĞQLH
VSRVyESRVWĊSRZDOL9DQ:LQVHQLLQ EĊGąFMHGQDNĞZLDGRPLLĪPHWRGD
WDPDRJUDQLF]HQLD3RSLHUZV]HVXELHNW\ZL]PRFHQUROQLNyZURG]LGHIRUPDFMH
ZSRVWDFL]DFKRZDĔVWUDWHJLF]Q\FKVSRáHF]QLHSRĪąGDQ\FKDOHL]DUD]HPHJRL
VW\F]Q\FK3RGUXJLHSRĞUHGQLFKDUDNWHUSRPLDUXF]\QLJRSUDZRPRFQ\PMHG\
QLH Z NRQNUHWQ\P NRQWHNĞFLH 3R WU]HFLH SU]HQRV]HQLH WHJRĪ KLSRWHW\F]QHJR
NRQWHNVWXQDDNWXDOQąV\WXDFMĊPRĪHE\üNZHVWLRQRZDQH
,VWRWą]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPMHVWSRGMĊFLHG]LDáDĔNWyUH]DZV]HR]QDF]DMą
SRQLHVLHQLH RNUHĞORQ\FK NRV]WyZ D NWyUH PDMą ]PLHU]Dü GR MHJR UHGXNFML D
ZLĊF L RJUDQLF]HQLD MHJR QHJDW\ZQ\FK QDVWĊSVWZ .DĪGRUD]RZR WU]HED ]DWHP
VWDUDüVLĊUyZQRZDĪ\üNRV]W\]U\]\NLHPLRF]HNLZDQ\PLNRU]\ĞFLDPLSDPLĊWD
MąF ĪH NRV]W\ Z LVWRFLH WR MDNLHĞ XV]F]XSOHQLH SRVLDGDQ\FK DNW\ZyZ LOXE
]ZLĊNV]HQLH]RERZLą]DĔ=DU]ąG]DMąFU\]\NLHP]PLHQLDP\SU]HWRDORNDFMĊ]D
VREyZFRPDRF]\ZLVWHSU]HáRĪHQLHQDSR]LRPLVWUXNWXUĊSURGXNFMLRUD]HIHN
W\ZQRĞüLSURGXNW\ZQRĞü3U]HĞOHGĨP\ZREHFWHJRHZROXFMĊSRJOąGyZQDSR
Z\ĪV]H]DOHĪQRĞFL
06 $KVDQ L LQ VNRQVWUXRZDOL PRGHO JRVSRGDUVWZD UROQHJR Z
NWyU\PZ\WZDU]DVLĊW\ONRMHGHQSURGXNWVWRVXMąFGRWHJRFHOXZ\áąF]QLHMHGHQ
QDNáDGSU]\F]\P]DVyEZV]\VWNLFKF]\QQLNyZSURGXNFMLMHVWOLPLWRZDQ\ $K
VDQ$OLL.XULDQ $XWRU]\FLSU]\MĊOLGDOHMĪHZ\VWąSLüPRJąGZDVWDQ\
QDWXU\ÄGREU\´ZNWyU\PQLHZ\VWąSLĪDGQDVWUDWDSORQXDZLĊFQLHWU]HED]D
U]ąG]Dü Z RJyOH U\]\NLHP Ä]á\QLHNRU]\VWQ\´ NLHG\ WR WU]HED QLHNLHG\ OLF]\ü
VLĊZUĊF]]FDáNRZLWąVWUDWąSORQX5ROQLNSRQDGWRPRĪHZ\ELHUDüPLĊG]\SUR
GXNFMąU\]\NRZQąLQLHU\]\NRZQąSU]\F]\P
ZSLHUZV]\PSU]\SDGNXSURGXNW\ZQRĞüNUDĔFRZDMHVWGRGDWQLDDOHPD
OHMąFD
SURGXNFMDQLHU\]\NRZQDFKDUDNWHU\]XMHVLĊVWDá\PLNRU]\ĞFLDPLVNDOL
RF]HNLZDQ\SURGXNWNUDĔFRZ\G]LDáDOQRĞFLU\]\NRZQHMMHVWZ\ĪV]\QLĪZ
QLHQDUDĪRQHMQDU\]\NR
: SRZ\ĪV]\FK ZDUXQNDFK UROQLN QDMSLHUZ DQJDĪXMH VZRMH ]DVRE\ F]\QQLNyZ
SURGXNFMLZG]LDáDOQRĞüU\]\NRZQąDOHUyZQRF]HĞQLHPXVLVNDONXORZDüNRV]W\
]ZLą]DQH]UDG]HQLHPVRELH]U\]\NLHP2EHMPXMąRQHSR]\FMHáDWZRREVHUZR
ZDOQH QS ]DNXS SROLV OXE LQQ\FK NRQWUDNWyZ ]DEH]SLHF]DMąF\FK RUD] WUXGQR
SRGGDMąFHVLĊNRQWUROL QSNRV]W\]JURPDG]HQLDRGSRZLHGQLFKLQIRUPDFMLL]QD

OH]LHQLDDVHNXUDWRUyZLOXENRQWUDNWRUyZ :VXPLHNRV]W\WHURVQąJG\URĞQLH
HNVSR]\FMDQDU\]\NRRUD]FKFHVLĊZGURĪ\üEDUG]LHM]DDZDQVRZDQHVWUDWHJLHJR
UHGXNXMąFH5ROQLN]DZHUVMąGRU\]\NDFKĊWQLHMSU]\W\P]GHF\GXMHVLĊQDWDNLH
VWUDWHJLH Z\ELHUDMąF W\P VDP\P GRZROQ\ SR]LRP QDNáDGX FR ZSUDZG]LH
]UyZQXMHJR]SR]\FMąSURGXFHQWDQHXWUDOQHJRZ]JOĊGHPU\]\NDDOH]GUXJLHM
VWURQ\ZLąĪHVLĊ]SRQRV]HQLHPRNUHĞORQ\FKNRV]WyZ
=GHF\GRZDQHJR UR]V]HU]HQLD PRGHOX $KVDQD L LQ GRNRQDOL &
1HOVRQL(7/RHKPDQ SU]H]SU]HMĞFLHGRV\WXDFML]ZLHORPDSURGXNWDPL
LZLHORPDQDNáDGDPLFRSR]ZROLáRLPSRND]DüZSá\ZW\FKGUXJLFKQDNRU]\ĞFL
PRĪOLZHGRRVLąJQLĊFLDG]LĊNL]DU]ąG]DQLXU\]\NLHP 1HOVRQL/RHKPDQ
=JRGQLH]W\PMHĞOLQDNáDG\]ZLĊNV]DMąU\]\NR QSQDZR]\PLQHUDOQH WRURO
QLN DNW\ZQLH QLP ]DU]ąG]DMąF\ X]\VNXMH Z\ĪV]ą SURGXNFMĊ Z SRUyZQDQLX GR
V\WXDFML EUDNX WDNLFK G]LDáDĔ -HGQDN Z SU]\SDGNX QDNáDGyZ UHGXNXMąF\FK U\
]\NR QSĞURGNLRFKURQ\URĞOLQ ]DOHĪQRĞFLWHVLĊRGZUDFDMą-DNZLG]LP\]D
U]ąG]DQLHU\]\NLHPQLHSU]HNáDGDVLĊDXWRPDW\F]QLHQDZ]URVWSURGXNFML'DOHM
QDOHĪ\]WHJRZQLRVNRZDüĪHUROQLNRG]QDF]DMąF\VLĊDZHUVMąGRU\]\NDEĊG]LH
H[SOLFLWH]DU]ąG]DáU\]\NLHPMHĞOLX]\VND]WHJRSU]\URVWXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNL
ZDQHMZVWRVXQNXGRZDULDQWXEH]WDNRZHJR]DU]ąG]DQLD
:URNX%5DPDVZDPL RSXEOLNRZDáDUW\NXáZNWyU\PUR]
V]HU]\áRE\GZDZZPRGHOHDQDOL]XMąFZSá\Z]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPQDSRGDĪ
SURGXNFMLUROQLF]HMZ\FKRG]ąF]REVHUZDFMLĪH]DU]ąG]DQLHWRRGG]LDá\ZXMHQD
GRFKyG D SRGDĪ SRZLQQD VLĊ GR WHJR GRVWRVRZ\ZDü 5DPDVZDPL
=JRGQLH]MHJRUR]XPRZDQLHP]DU]ąG]DQLHU\]\NLHPPRĪHUHGXNRZDüNUDĔFR
Zą SURGXNW\ZQRĞü QDNáDGyZ JG\Ī Z]URVWRZL SURGXNFML WRZDU]\V]\ VSDGHN
RF]HNLZDQHMHIHNW\ZQRĞFLWHJRĪ]DU]ąG]DQLD2]QDF]DWRĪHUROQLNPRĪHREQL
Ī\ü LQWHQV\ZQRĞü QDNáDGyZ E\ ]PDNV\PDOL]RZDü RF]HNLZDQ\ ] QLFK ]ZURW
NUDĔFRZ\:NRQVHNZHQFMLPRĪHVSDĞüSURGXNFMDLSURGXNW\ZQRĞüFKRFLDĪQLH
MHVWWRDXWRPDW\F]QLHSU]HVąG]RQH 9LJDQL5RGULJXH]&HUH]RL*yPH]%DUEHUR
:W\PNRQWHNĞFLHQDXZDJĊ]DVáXJXMąEDGDQLD09LJDQLHJRL-.DWKDJH
Z IUDQFXVNLFK L ZĊJLHUVNLFK JRVSRGDUVWZDFK XSUDZLDMąF\FK SV]HQLFĊ GOD
NWyU\FK RV]DFRZDQR LQGHNV FDáNRZLWHM SURGXNW\ZQRĞFL ]D SRPRFą SRGHMĞFLD
SyáSDUDPHWU\F]QHJR-/HYLQVRVQDL$3HWULQD]URNX3U]\ZRáDMP\WHUD]
GZDNOXF]RZHZQLRVNL]SRZ\ĪV]HMDQDOL]\
5HDORNDFMD]DVREyZILQDQVRZ\FKL]DU]ąGF]\FK]SURGXNFMLGRVIHU\UDG]H
QLDVRELH]U\]\NLHPZSá\ZDQDSURGXNW\ZQRĞüZ]DOHĪQRĞFLRG]áRĪRQRĞFLL
NRV]WyZ]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP
2GG]LDá\ZDQLH]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPQDSURGXNW\ZQRĞüMHVWZLĊNV]HZĞUR
GRZLVNX EDUG]LHM U\]\NRZQ\P 7R RVWDWQLR UR]XPLDQR MDNR Z\VWąSLHQLH Z
WU]HFKRVWDWQLFKODWDFKJUDGXZLFKXU\SRZRG]LOXEVXV]\

1LHMHGQR]QDF]Q\ MHVW UyZQLHĪ ZSá\Z XEH]SLHF]HĔ QD SURGXNW\ZQRĞü =
MHGQHM VWURQ\ WHQ LQVWUXPHQW ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP PRĪH UHGXNRZDü QLHSHZ
QRĞüSURZDG]ąFSU]H]WRGRZLĊNV]\FKLQZHVW\FMLNWyUHZRVWDWHF]QRĞFLRZR
FXMą Z\ĪV]ą SURGXNW\ZQRĞFLą &DUWHU &KHQJ L 6DUULV 7UXMLOOR%DUUHUD
-RRVW3HQQLQJVL+RIHQN 'UXJLNDQDáZSá\ZXXEH]SLHF]HĔVSURZDG]DVLĊ
GRLFK]ZLą]NX]U\]\NRZQRĞFLąQDNáDGyZDZLĊFPRĪOLZRĞFLąSRMDZLHQLDVLĊ
KD]DUGX PRUDOQHJR 0LHQR :DOWHUV L )XOJLQLWL 5\]\NRZQRĞü WD PRĪH
SU]\W\PURVQąüOXEPDOHüFR]QDF]ąFRNRPSOLNXMHZQLRVNRZDQLHRILQDOQ\P
NV]WDáWRZDQLXVLĊSURGXNW\ZQRĞFL6DPKD]DUGPRUDOQ\PRĪHE\üWHĪQLHNLHG\
ĨUyGáHP VSDGNX ]\VNRZQRĞFL L SURGXNW\ZQRĞFL ]LHPL RUD] SUDF\ 6S|UUL %D
UDWK %RNXVKHYD L )HUW| 7\P VDP\P GR SHZQHJR VWRSQLD QLZHF]\ VLĊ
VWDELOL]XMąFH HIHNW\ XEH]SLHF]HQLDSU]\FKRGyZLGRFKRGyZ :DUWR ZW\P PR
PHQFLHMHV]F]HZVSRPQLHüRW]ZXEH]SLHF]HQLXQDWXUDOQ\P Änatural insuran-
ce´ D ZLĊF GRVNRQDOV]\FK JHQHW\F]QLH RGPLDQDFK URĞOLQ XSUDZQ\FK : W\P
SU]\SDGNXPRJąURVQąüSORQ\LMHGQRF]HĞQLHPDOHüPRĪHHNVSR]\FMDJRVSRGDU
VWZD QD U\]\NR 'L )DOFR L &KDYHV %\ PHFKDQL]P WHQ PyJá GREU]H
IXQNFMRQRZDüSRWU]HEQ\MHVWPLQGREU]HUR]ZLQLĊW\U\QHNNUHG\WRZ\ &RUQD
JJLD 1LHVWHW\]DOHĪQRĞFLWHPRJąVLĊQLHSRMDZLüJG\]GDU]\VLĊQLHNR
U]\VWQ\URNGODUROQLFWZDZNWyU\P]GHF\GRZDQLHWUXGQLHM]DU]ąG]DVLĊZV]\VW
NLPLGHWHUPLQDQWDPLZ\VRNLHJRSORQRZDQLDL]áRĪRQRĞFLąHNVSR]\FMLQDU\]\NR
0DWVXVKLWD<DPDQHL$VDQR
&RUD] ZLĊNV]\ ZSá\Z QD URĞOLQ\ VWRVRZDQLH DJURFKHPLNDOLyZ L QD SUR
GXNW\ZQRĞüUROQLFWZDPDUyZQLHĪRFLHSODQLHVLĊNOLPDWX )HOLĔVND &RUD]
F]ĊVWV]HVXV]HZLRVHQQHLOHWQLHRUD]FLHSáHLEH]ĞQLHĪQH]LP\UR]KDUWRZXMąR]L
PLQ\ L SURZDG]ąGREUDNyZ ZRG\ Z JOHELH 5ROQLF\ W\ONR Z SHZQ\P ]DNUHVLH
PRJą WHPX SU]HFLZG]LDáDü VNUDFDMąF RNUHV\ ZHJHWDFML URĞOLQ VWRVXMąF SDVRZ\
V\VWHPXSUDZLMHG\ZHUV\ILNXMąFRSW\PDOQLHQDZDGQLDMąFLZGUDĪDMąFUR]PDLWH
WHFKQRORJLH UROQLFWZD SUHF\]\MQHJR &LHSOHMV]\ NOLPDW SURZDG]L WDNĪH GR SRMD
ZLDQLDVLĊQRZ\FKFKRUyEV]NRGQLNyZOXEFKZDVWyZLOXE]QDQ\FKFKZDVWyZR
W\SLH IRWRV\QWH]\ & &R QLH PQLHM ZDĪQH Z\GDMH VLĊ ĪH ZLHOH FKZDVWyZ Z\
NV]WDáFD FRUD] GRVNRQDOV]H PHFKDQL]P\ GRVWRVRZDQLD VLĊ GR VXV]\ ]D]Z\F]DM
VNXWHF]QLHMV]HQLĪXSUDZ\0HFKDQL]P\WH]GUXJLHMVWURQ\XWUXGQLDMą]ZLOĪHQLH
LFKSRZLHU]FKQLKHUELF\GDPLLSU]HQLNDQLHVXEVWDQFMLF]\QQ\FKGRZQĊWU]DURĞOLQ
6XV]DZ\GDWQLH]PQLHMV]DUyZQLHĪVNXWHF]QRĞüKHUELF\GyZGRJOHERZ\FKNWyUH
]RULHQWRZDQHVąQDHOLPLQDFMĊNLHáNXMąF\FKFKZDVWyZ7RPRĪHVNXWNRZDüVWUD
WDPL VXEVWDQFML DNW\ZQHM U]ĊGXQDZHW Z SRUyZQDQLXGR ZDUXQNyZ RS
W\PDOQ\FK 3UREOHP SU]\ W\P NRPSOLNXMH VLĊ GRGDWNRZR SU]H] WR ĪH FKZDVW\
REHFQLHNLHáNXMąMXĪ]QDF]QLHZF]HĞQLHM QSFKZDVW\ZLRVHQQHSRMDZLDMąVLĊQD
ZHWMHVLHQLą 7RVDPR]MDZLVNRREVHUZXMHVLĊZSU]\SDGNXQLHNWyU\FKV]NRGQL

NyZ:W\PNRQWHNĞFLHFRUD]PRFQLHMDNFHQWXMHVLĊNRU]\VWQHG]LDáDQLHELRUyĪQR
URGQRĞFLQDUHGXNRZDQLH]PLHQQRĞFLSURGXNW\ZQRĞFL6DPą]DĞELRUyĪQRURGQRĞü
PRĪQD]ZLĊNV]DüSU]H]G\ZHUV\ILNDFMĊXSUDZLFDáHMSURGXNFMLUROQLF]HMZGUDĪD
QLHQRZ\FKRGPLDQURĞOLQVWRVRZDQLHUDFMRQDOQ\FK]PLDQRZDĔLSáRGR]PLDQyZ
RGáRJRZDQLHJOHE\LQDZHW]PQLHMV]HQLHZLHONRĞFLSyO
1HJDW\ZQ\ ZSá\Z ]PLHQLDMąFHJR VLĊ NOLPDWX QD SURGXNW\ZQRĞü UROQLF
WZD PD ]QDF]QLH V]HUV]H LPSOLNDFMH JG\Ī SU]HNáDGD VLĊ QD SRGDĪ Ī\ZQRĞFL
SUDZGRSRGREQLHSURZDG]ąFZGáXĪV]\P RNUHVLHGRZ]URVWXMHMFHQFRZGDO
V]HMNROHMQRĞFLSRJDUV]DELODQVHQHUJHW\F]Q\W]QOXG]LHFLHUSLą]SRZRGXQLH
GRĪ\ZLHQLD DOER ] UDFML QLH]UyZQRZDĪRQHM GLHW\ &KąG]\ĔVNL .OĊVNL
Ī\ZLRáRZHNWyU\FK XG]LDá Z RVWDWQLFKODWDFK VWDQRZL MXĪ SUDZLH ZV]\VW
NLFKNDWDVWURIQDWXUDOQ\FKQDĞZLHFLHDZW\PZV]F]HJyOQRĞFLSRZRG]LHVXV]H
LEXU]HWURSLNDOQHVąĨUyGáHPURVQąFHMHNVSR]\FMLVHNWRUDUROQRĪ\ZQRĞFLRZHJR
QD U\]\NR WUXGQH SU]\ W\P GR ]DU]ąG]DQLD L ILQDQVRZDQLD 'OD NRPSOHWQRĞFL
REUD]XWU]HEDMHV]F]HGRGDü]DRVWU]HQLHVLĊQDSLĊüZGRVWDWHF]Q\P]DRSDWU]HQLX
UROQLFWZDZZRGĊNWyU\WRVHNWRUZĞZLHFLHRGSRZLDGDDĪ]DMHMSRERUXD
Z(XURSLHZVNDĨQLNWHQVLĊJDRN
1LH PRĪHP\ MHGQDN ]DSRPLQDü R SR]\W\ZQ\FK VNXWNDFK RFLHSODMąFHJR
VLĊNOLPDWXGODQDV]HJRUROQLFWZD&KRG]LWXZV]F]HJyOQRĞFLRZ]URVWREV]DUX
]DVLHZyZ URĞOLQ FLHSáROXEQ\FK VRMD VRUJR NXNXU\G]D SRSUDZĊ ELODQVX VXE
VWDQFMLRUJDQLF]QHMZJOHEDFKQDVNXWHNVWRVRZDQLDPLĊG]\SORQyZZ\GáXĪHQLH
RSW\PDOQ\FK WHUPLQyZ DJURWHFKQLF]Q\FK GOD R]LPLQ L LFK SU]\VSLHV]HQLH GOD
URĞOLQ MDU\FK PRĪOLZRĞü VWRVRZDQLD XSUDZ EH]RUNRZ\FK ]ZLĊNV]HQLH LQWHQ
V\ZQRĞFL IRWRV\QWH]\ Z JUDQLFDFK QDZHW VNUyFHQLH R PQLHM ZLĊFHM GZD
W\JRGQLH RNUHVX GRMU]HZDQLD ]EyĪ ]ZLĊNV]HQLH PRĪOLZRĞFL VWRVRZDQLD SRSOR
QyZĞFLHUQLVNRZ\FK
:GRW\FKF]DVRZ\FKEDGDQLDFKHPSLU\F]Q\FKXGDáRVLĊ]LGHQW\ILNRZDüGX
Ī\]ELyUGHWHUPLQDQWZ\ERUXSU]H]UROQLNyZSRV]F]HJyOQ\FKLQVWUXPHQWyZVWUDWH
JLLLSRUWIHOL]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP*HQHUDOQLHGRW\F]ąRQHNOXF]RZ\FKHOHPHQWyZ
WHJRĪ]DU]ąG]DQLD ]DFKRZDQLHUROQLNDZREHFU\]\NDHNVSR]\FMDQDU\]\NRDOR
NDFMD]DVREyZ FKDUDNWHU\VW\NJRVSRGDUVWZLU\]\NDU\QNRZHJR ]PLHQQRĞüFHQ
RUD]V]RNLU\QNRZH 3RQLĪHMGRNRQXMHVLĊLFKV\VWHPDW\F]QHJRSU]HJOąGX
5ROQLF\PáRGVLLOHSLHMZ\NV]WDáFHQL]D]Z\F]DMFKĊWQLHMVWRVXMąH[SOLFLWH]D
U]ąG]DQLDU\]\NLHPFRWáXPDF]\VLĊLFKJáĊEV]ąZLHG]ąQDWHPDWNRQWUDNWyZ
XEH]SLHF]DMąF\FK L ]DEH]SLHF]DMąF\FK RUD] XPLHMĊWQRĞFLą SRUXV]DQLD VLĊ Z
VLHFLRZ\FK V\VWHPDFK XSRZV]HFKQLDQLD LQIRUPDFML D WDNĪH ZLĊNV]ą FKĊFLą
RGZDĪQLHMV]HJR HNVSHU\PHQWRZDQLD ] QRZ\PL WHFKQLNDPL WHFKQRORJLDPL
RGPLDQDPLLWG &ROHLLQ

3UDFDSR]DJRVSRGDUVWZHPLLQQHĨUyGáDGRFKRGyZSR]DUROQLF]\FKUHGXNXMą
U\]\NR GRFKRGRZH URG]LQ UROQLF]\FK 7R ]ZURWQLH PRĪH ]PQLHMV]Dü DOH L
]ZLĊNV]Dü ]DLQWHUHVRZDQLH LQQ\PL LQVWUXPHQWDPL ]DU]ąG]DQLD SR]RVWDá\P
U\]\NLHP :HLVVL%ULJODXHU
:LHONRĞüJRVSRGDUVWZDUROQHJRQDRJyáMHVWXMHPQLHVNRUHORZDQD]MHJRU\
]\NLHPSURGXNF\MQ\PJG\ĪZLĊNV]HMHGQRVWNLPDMąZLĊNV]H]DVRE\E\PyF
VNXWHF]QLHUDG]LüVRELHQS]V]RNDPLSRJRGRZ\PL:ĞODG]DW\PSRZLQQR
PDOHü Z QLFK UyZQLHĪ U\]\NR SU]\FKRGyZ L GRFKRGyZ (O %HQQL )LQJHU L
0HXZLVVHQ &RIIH\ L 6FKURGHU 3RQDGWR LFK SU]HZDJD QDG
PQLHMV]\PLRELHNWDPLPRĪHZ\QLNDü]UDEDWyZL]QLĪHNFHQX]\VNLZDQ\FKX
XEH]SLHF]\FLHOL L NRQWUDNWRUyZ 2F]\ZLĞFLH ]DZV]H QDOHĪ\ SDPLĊWDü R NR
U]\ĞFLDFKVNDOLZ\VWĊSXMąF\FKGRSHZQHMZLHONRĞFLJRVSRGDUVWZD
5RVQąFHPXSR]LRPRZLDNW\ZyZD]LHPLZV]F]HJyOQRĞFLWRZDU]\V]\Z\Ī
V]\NDSLWDáZáDVQ\JRVSRGDUVWZLZLĊNV]HPRĪOLZRĞFL]DGáXĪDQLDVLĊQDGR
JRGQLHMV]\FK ZDUXQNDFK FR Z VXPLH ]ZLĊNV]D SRWHQFMDá ]DWU]\PDQLD L VD
PRILQDQVRZDQLDU\]\NDD]GUXJLHMVWURQ\PRĪHWRVW\PXORZDüZ]URVWLQZH
VW\FMLSURGXNF\MQ\FK2JyOQLHU]HF]ELRUąFWU]HEDVLĊZWHG\OLF]\ü]HVSDG
NLHPSRS\WXQD]HZQĊWU]QHLQVWUXPHQW\]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP GH0H\LLQ

6XEV\GLD RIHURZDQH JRVSRGDUVWZRP UROQ\P D SU]HGH ZV]\VWNLP GRSáDW\
EH]SRĞUHGQLH ]ZLĊNV]DMą NDSLWDá ZáDVQ\ RUD] UHGXNXMą DZHUVMĊ GR U\]\ND
VDP\FKUROQLNyZFR]ZLĊNV]DLFK]DLQWHUHVRZDQLHLQZHVW\FMDPLSURGXNF\M
Q\PL = GUXJLHM MHGQDN VWURQ\ F]ĊVWR ZWHG\ SURGXFHQFL UROQL PQLHM FKĊWQLH
VLĊJDMą SR ]HZQĊWU]QH LQVWUXPHQW\ ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP ,QQ\PL VáRZ\
VXEV\GLDMHZ\SLHUDMą )LQJHUL/HKPDQQ
1DRJyáSU]\MPXMHVLĊĪHUROQLF\NRQIURQWRZDQL]ZLĊNV]\PLRJUDQLF]HQLD
PLSá\QQRĞFLRZ\PLZ\ND]XMąZ\ĪV]ąDZHUVMĊGRU\]\NDLLFKG]LDáDOQRĞüZ
VXPLHWHĪMHVWEDUG]LHMU\]\NRZQD:NRQVHNZHQFMLRG]QDF]DMąVLĊRQLZLĊN
V]ąJRWRZRĞFLąVWRVRZDQLD ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHPZV]F]HJyOQRĞFLSU]\]D
VWRVRZDQLXLQVWUXPHQWyZ]HZQĊWU]Q\FK GH0D\LLQ
&KDUDNWHU\VW\F]Qą FHFKą UROQLFWZD MHVW MHJR GXĪD HNVSR]\FMD QD U\]\NR
U\QNRZH NWyUH MHVW SRFKRGQą ]PLHQQRĞFL SORQyZ L RSyĨQLRQ\FK RUD] VáDE\FK
GRVWRVRZDĔGRQLHMSRS\WXRUD]SRGDĪ\'RGDWNRZRVHNWRUWHQSRGOHJDVLOQLHM
V]HMUHJXODFMLLLQWHUZHQFMLQLĪPDWRPLHMVFHZJDáĊ]LDFKSR]DUROQLF]\FK&]Ċ
VWR SU]\ W\P SROLW\ND UROQD SURZDG]L GR GHIRUPDFML U\QNyZ L ZLĊNV]HM LFK
]PLHQQRĞFLU\]\NRZQRĞFL:]ZLą]NX]W\PQDOHĪ\RF]HNLZDüĪHZWDNLPĞUR
GRZLVNX SRZLQQR URVQąü ]DLQWHUHVRZDQLH UROQLNyZ LQVWUXPHQWDPL ]DU]ąG]DQLD
U\]\NLHP &RUQDJJLD

5]HF]\ZLVWH GHF\]MH UROQLNyZ GRW\F]ąFH ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP QDMF]Ċ
ĞFLHMSROHJDMąQDW\PĪHUyZQRF]HĞQLHáąF]\üRQLPRJąUR]PDLWHLQVWUXPHQW\
(NRQRPHWU\F]Q\PQDU]ĊG]LHPGRPRGHORZDQLDWDNLFK]DFKRZDĔVąPLQZLH
ORPLDQRZH PRGHOH ORJLWRZH LOXE SURELWRZH ,QWHUHVXMąF\P SU]\NáDGHP ]DVWR
VRZDQLD UR]ZLą]DQLD SLHUZV]HJR PRĪH E\ü EDGDQLH %. &RIIH\¶HJR L 7&
6FKUHRGHUD &RIIH\L6FKURHGHU 7DGZyMNDDPHU\NDĔVNLFKHNRQRPLVWyZ
UROQ\FKSU]HGPLRWHPDQDOL]\XF]\QLáDGHWHUPLQDQW\Z\ERUXNRPELQDFMLXEH]
SLHF]HQLDSU]\FKRGyZLNRQWUDNWyZIRUZDUGIXWXUHVLRSF\MQ\FKZIDUPDFK
]DMPXMąF\FKVLĊXSUDZąNXNXU\G]\QD]LDUQRLVRL]ORNDOL]RZDQ\FKZVWDQDFK
86$ 3R Z\NRQDQLX REOLF]HĔ UHJUHV\MQ\FK RND]DáR VLĊ ĪH ZLHONRĞü IDUP\ Z
DNUDFK NRU]\VWDQLH ] U\QNRZHJR GRUDG]WZD L E\FLH LQQRZDWRUHP Z ]DNUHVLH
WHFKQRORJLL QDMVLOQLHM ZSá\ZDá\ QD VWRVRZDQLH ZZ LQVWUXPHQWyZ ]DU]ąG]DQLD
U\]\NLHP%DUG]RF]ĊVWRSU]\W\PáąF]RQRXEH]SLHF]HQLD]NRQWUDNWDPLDOHWH
RVWDWQLHF]ĊĞFLHMVWRVRZDá\ZLĊNV]HIDUP\-HĞOLIDUPHUVNRĔF]\áODWEDUG]R
U]DGNRNRU]\VWDáMXĪ]NRQWUDNWyZ]DEH]SLHF]DMąF\FK=NROHLDZHUVMDIDUPHUyZ
GR U\]\ND PLHU]RQD QD ]DVDG]LH LFK ZáDVQ\FK GHNODUDFML QLH Z\ZLHUDáD LVWRW
QLHMV]HJR ZSá\ZX QD GHF\]MH R Z\ERU]H LQVWUXPHQWyZ ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP
&RIIH\L6FKURHGHUZW\PPRPHQFLHVXJHUXMąE\ZW\PREV]DU]HVWRVRZDüMHG
QDNEDUG]LHMSUHF\]\MQHQDU]ĊG]LD
& :ROWHUVL 5 3UHVWRQ UyZQLHĪ PRGHORZDOL UyZQRF]HVQH GHF\]MHGRW\
F]ąFH ]DNXSX XEH]SLHF]HĔ SU]\FKRGyZ L NRQWUDNWyZ ]DEH]SLHF]DMąF\FK Z IDU
PLH ]ERĪRZHMRSRZLHU]FKQLDNUyZG\VSRQXMąFOHWQLPV]HUHJLHPF]D
VRZ\P DOH VWRVXMąF ]PRG\ILNRZDQą WHRULĊ QRZRF]HVQHJR SRUWIHOD + 0DUNR
ZLW]D]URNXZ\]QDF]DMąFSRUWIHOHIHNW\ZQ\ZNWyU\PDQDOL]RZDQRZ\
PLHQQRĞFLPLĊG]\RF]HNLZDQ\PGRFKRGHPQHWWRDLSURFHQWRZ\PSUDZGR
SRGRELHĔVWZHP EDQNUXFWZD IDUP\ Z MHGQ\P URNX NWyUH MHVW PLDUą U\]\ND
:ROWHUVL3HWHUVRQ :VXPLHE\á\WREDUG]R]DDZDQVRZDQHEDGDQLDZ
NWyU\FK]DSRPRFąW\VLWHUDFMLV\PXODFML0RQWH&DUORZ\JHQHURZDQRZLHO
NRĞFLLUR]NáDG\GRFKRGXQHWWRXZ]JOĊGQLDMąFKLVWRU\F]QHU\]\NRSURGXNF\MQH
NRUHODFMHPLĊG]\SORQDPLDFHQDPLSU]\SRPRF\NRSXá\U\]\NRFHQRZHLNRV]
W\SURGXNFML3RZ\NRQDQLXZV]\VWNLFKHNVSHU\PHQWyZX]\VNDQRĪHSRUWIHOHP
HIHNW\ZQ\PE\áRW\ONRXEH]SLHF]HQLHSU]\FKRGyZQDSR]LRPLHLSU]\
FKRGXJZDUDQWRZDQHJRZSU]\SDGNXRE\GZXSUDZGRSRGRELHĔVWZEDQNUXFWZD
'ODL]RORZDQ\FKSUDZGRSRGRELHĔVWZSRMDZLDá\VLĊMXĪSRUWIHOHHIHNW\ZQH]áR
ĪRQH ] XEH]SLHF]HĔ L NRQWUDNWyZ ]DEH]SLHF]DMąF\FK 0DP\ ]DWHP GRZyG QD
NRPSOHPHQWDUQRĞüRE\GZXSRZ\ĪV]\FKLQVWUXPHQWyZ]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP=
GUXJLHMMHGQDNVWURQ\:DOWHUVL3UHVWRQEDUG]RHNVSRQXMąIDNWLĪVDPKHGJLQJ
PRĪH]ZLĊNV]DüU\]\NRILQDQVRZHJG\ĪPDRQVZyMNRV]WNWyU\QLHSRPLHUQLH

URĞQLH JG\ UROQLN PXVL XLĞFLü RSáDW\ ]D NRQLHF]Q\ RGNXS NRQWUDNWX SR QLHNR
U]\VWQ\FKFHQDFK
3HUFHSFMD U\]\ND WRVXELHNW\ZQD LQWHUSUHWDFMDSU]H] UROQLNDRELHNW\ZQLH
LVWQLHMąFHJR U\]\ND NWyUD PRĪH E\ü XWRĪVDPLDQD ] NRPELQDFMą SUDZGRSRGR
ELHĔVWZD]DMĞFLDQLHSHZQHJR]GDU]HQLDRUD]GRWNOLZRĞFL MHJRQHJDW\ZQ\FKQD
VWĊSVWZ=JRGQLH]W\PSHUFHSFMDWDURĞQLHJG\Ī]ZLĊNV]DVLĊSUDZGRSRGRELHĔ
VWZR OXE GRWNOLZRĞü V]NyG DOER QDVWĊSXMH UyZQRF]HVQ\ Z]URVW RE\GZX W\FK
Z\QLNyZ:XMĊFLXEDUG]LHMV]F]HJyáRZ\PPXVLP\WXMHV]F]HXZ]JOĊGQLüUyĪ
QRURGQHĨUyGáDU\]\NDRUD]UHDNFMHQDQLH2]QDF]DWRGDOHMĪHZVSRVyEQDWX
UDOQ\SRMDZLDMąVLĊWXUyĪQLFHSRVWU]HJDQLDU\]\NDSU]H]UROQLNyZLPLĊG]\SRG
V\VWHPDPLWZRU]ąF\PLJRVSRGDUVWZRUROQHRUD]GRPRZH2G]ZLHUFLHGODVLĊZ
W\PUyZQLHĪSU]HV]áHGRĞZLDGF]HQLDUROQLND]SRV]F]HJyOQ\PLURG]DMDPLU\]\
NDLUHDJRZDQLDQDQLHRUD]VSRVREDPLUDG]HQLDVRELH]QLPL
'OD ]UR]XPLHQLD GHF\]ML SRGHMPRZDQ\FK SU]H] UROQLNyZ Z ZDUXQNDFK
U\]\NDNOXF]RZH]QDF]HQLHPDMąLFKSUHIHUHQFMHQDVWDZLHQLDGRQLHJR0RĪQDMH
XMDZQLDü Z RSDUFLX R KLSRWHW\F]QH EąGĨ U]HF]\ZLVWH JU\ORWHULH]DNáDG\ DOER
VDPRGHNODUDFMH UROQLNyZ WXG]LHĪ LFK RSLQLHRĞZLDGF]HQLD *HQHUDOQLH QLH PD
ZĞUyG EDGDF]\ ]JRG\ NWyUD ] PHWRG MHVW QDMOHSV]D Z VHQVLH RU]HNDQLD R U]H
F]\ZLVW\FKGHF\]MDFKUROQLNyZ3DQXMHQDWRPLDVWGDOHNRLGąFD]JRGDĪHNDĪGH
SRGHMĞFLHSRZLQQRXZ]JOĊGQLDüPRĪOLZLHV]HURNLNRQWHNVWIXQNFMRQRZDQLDJR
VSRGDUVWZLZDUWRUyZQRF]HĞQLHVWRVRZDüZV]\VWNLHGRVWĊSQHPHWRG\DQDVWĊS
QLHRV]DFRZDüNRUHODFMHF]ąVWNRZHPLĊG]\X]\VNLZDQ\PLZ\QLNDPL3URFHGXUD
WDNDGDMHPLQLPDOQHJZDUDQFMH]DGRZDODMąFHJRXMDZQLHQLDSUHIHUHQFML
6WDQGDUGRZR]Z\NáRVLĊSU]\MPRZDüĪHZ\ĪV]DDZHUVMDGRU\]\NDSUR
ZDG]L GR ZLĊNV]HJR SUDZGRSRGRELHĔVWZD LĪ UROQLF\ FKĊWQLHM EĊGą Z\NRU]\
VW\ZDüU\QNRZHLQVWUXPHQW\]DU]ąG]DQLDQLPDZLĊFFKĊWQLHMQDE\ZDüEĊGąWHĪ
XEH]SLHF]HQLDRUD]EĊGąEDUG]LHM]DLQWHUHVRZDQLSRGHMPRZDQLHP]DMĊüLLQZH
VW\FML SR]DUROQLF]\FK 5]DG]LHM QDWRPLDVW Z\QLNL EDGDĔ HPSLU\F]Q\FK RZRFR
ZDá\ ZQLRVNLHP LĪ PLĊG]\ ZZ DZHUVMą D U\QNRZ\PL LQVWUXPHQWDPL L SUDFą
RUD]LQZHVW\FMDPLSR]DUROQLF]\PLZ\VWĊSXMHNRUHODFMDXMHPQD5yĪQLFHWHPDMą
Z\QLNDü]SHZQHMV]WXF]QRĞFLPHWRGXMDZQLDQLDSUHIHUHQFMLV]F]HJyOQLHHNVSH
U\PHQWDOQ\FKLVWUXNWXU\RUD]]áRĪRQRĞFLSURGXNWyZXEH]SLHF]HQLRZ\FKNWyUH
PDMą PLHü ZLĊNV]ą ZDJĊ Z GHF\]MDFK UROQLNyZ QLĪ VDPD DZHUVMD :]URVW WHM
RVWDWQLHPRĪHQLHNLHG\VW\PXORZDüZUĊF]SDUDGRNVDOQLH]DFKRZDQLDEDUG]LHM
U\]\NRZQHLUHGXNRZDüSRS\WQDXEH]SLHF]HQLD:W\PNRQWHNĞFLHEDUG]RLQWH
UHVXMąF\ MHVW SU]\SDGHN W]Z GyEU QLH]DVWĊSRZDOQ\FK NWyU\FK QDWXUĊ WU]HED
ZLą]Dü]LVWRWą]DZRGXUROQLND=JRGQLH]W\PUROQLF\PRJąG]LDáDOQRĞüUROQL
F]ąX]QDü]DXQLNDWRZąSRGREQLHMDNU\]\NRZQHĪ\FLHNWyUHQLHPDMąVZRMHJR
RGSRZLHGQLND Z SURGXNWDFK F]\VWR U\QNRZ\FK %DUG]R WUXGQR ZWHG\ MHVW

X]JRGQLüORJLNĊUDFMRQDOQHJRQDE\ZDQLDXEH]SLHF]HĔWM]UyZQDQLDNUDĔFRZHM
XĪ\WHF]QRĞFLPDMąWNXZHZV]\VWNLFKVWDQDFKQDWXU\]LVWRWąWDNWUXGQRXFKZ\W
Q\FKQDZHWLQWXLF\MQLHGyEUQLH]DVWĊSRZDOQ\FK3UREOHPVLĊMHV]F]HNRPSOLNXMH
SU]H] WR ĪH URVQąFD DZHUVMD GR U\]\ND KDPXMH L RSyĨQLD ZGUDĪDQLH QRZ\FK
WHFKQRORJLL Z UROQLFWZLH FR VNáDQLDü PRĪH GR SUHIHURZDQLD ZHZQĊWU]Q\FK LQ
VWUXPHQWyZ ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP NRV]WHP QS XEH]SLHF]HĔ :UHV]FLH WU]HED
ZVSRPQLHüLRW\PĪHSRS\WXEH]SLHF]HQLRZ\PRĪHE\üUHGXNRZDQ\UyZQLHĪ
SU]H]QLHXIQRĞüUROQLNyZGRZV]HONLFKLQVW\WXFMLILQDQVRZ\FK
'HF\]MHXEH]SLHF]HQLRZHUROQLNyZLLFKXF]HVWQLFWZRZU\QNXRUD]VXE
V\GLRZDQ\FK SURJUDPDFK XEH]SLHF]HQLRZ\FK GHWHUPLQRZDQH Vą PLQ LFK VWD
QHP ZLHG]\ L ]JURPDG]RQ\PL GRĞZLDGF]HQLDPL D V]HU]HM NDSLWDáHP OXG]NLP
G\VSRQRZDQ\P PDMąWNLHP L MHJR FKDUDNWHU\VW\NDPL RUD] VWUXNWXUą FHFKDPL
RVRERZRĞFLRZRFKDUDNWHURORJLF]Q\PLSHUFHSFMąLQDVWDZLHQLHPGRU\]\NDRUD]
VWUDWHJLDPL]DU]ąG]DQLDQLPDWDNĪHDV\PHWULąLQIRUPDFMLZID]LHHZHQWXDOQHJR
NRQWUDNWRZDQLDRFKURQ\ 6DQWHUDPR 7ąRVWDWQLąPRĪQDSUyERZDüUHGX
NRZDüSU]H]SURFHV\VDPRXF]HQLDVLĊUROQLNyZLNXPXORZDQLDGRĞZLDGF]HĔZ
WUDNFLHLFKNRQWDNWyZ]XEH]SLHF]\FLHODPLRUD]XF]HQLHVLĊRGLQQ\FKSURGXFHQ
WyZ UROQ\FK 'UXJLP REV]DUHP XF]HQLD VLĊ L ]GRE\ZDQLD GRĞZLDGF]HĔ MHVW
ZGUDĪDQLHZJRVSRGDUVWZDFKQRZ\FKWHFKQLNLWHFKQRORJLL
'HILF\W\]RELHNW\ZL]RZDQHMZLHG]\LLQIRUPDFMLRUD]DV\PHWU\F]Q\UR]
NáDG WHM GUXJLHM Z WUDNFLH NRQWUDNWRZDQLD RFKURQ\ XEH]SLHF]HQLRZHM GRW\F]ą
UROQLNyZLDVHNXUDWRUyZFRZRVWDWHF]QRĞFLVNXWNXMHQHJDW\ZQąVHOHNFMąLKD
]DUGHPPRUDOQ\PNWyUHáąF]QLH]D]Z\F]DMSURZDG]ąGRQLVNLHJRXG]LDáXUROQL
NyZZU\QNXQDZHWPLPRVWRVRZDQLDVXEV\GLyZ5ROQLF\G\VSRQXMąSU]\W\P
SU\ZDWQą ZLHG]ą RGQRĞQLH U\]\N NWyUH FKFą WUDQVIHURZDü GR XEH]SLHF]\FLHOL
OLF]ąFQLHNLHG\ĪH]DURELąQDW\PMHĞOL]DRIHUXMHLPVLĊQLĪV]HVNáDGNLRGSR
SUDZQ\FKDNWXDULDOQLH7RNUHXMHQHJDW\ZQąVHOHNFMĊ=GUXJLHMQDWRPLDVWVWUR
Q\ DVHNXUDWRU]\ SRVLDGDMą SU\ZDWQą ZLHG]Ċ GRW\F]ąFą W\SX SURSRQRZDQHJR
NRQWUDNWXNWyU\PRĪHSU]\W\PQLHE\ü]E\WSU]HMU]\VW\GODUROQLNyZ'RWHJR
GRFKRG]L MHV]F]H WU]HFL NDQDá NRV]W\ WUDQVDNF\MQH ]ZLą]DQH ] ]DZLHUDQLHP
XPyZLFKPRQLWRURZDQLHPRUD]HZHQWXDOQąOLNZLGDFMĊV]NyG-HĞOLVąRQHZ\
JyURZDQHFRRJyOQLHZ\UDĪDVLĊZ\VRNLPLQDU]XWDPLQDVNáDGNĊQHWWRWRUROQL
F\RWUXGQLHMV]\PSRáRĪHQLXSá\QQRĞFLRZ\P PRJąZSLHUZV]\PU]ĊG]LHUH]\
JQRZDü]]DNXSXSROLV3UDZG]LZ\PWHVWHPGODMDNRĞFLNRQWUDNWRZDQLDVWDMHVLĊ
ZW\PNRQWHNĞFLH]EOLĪDQLHGRPRPHQWXQS]ELRUXXSUDZNLHG\WRPRĪHQDVWą
SLüRVWDWHF]QHUR]OLF]HQLH HZHQWXDOQ\FKV]NyG7RWDNĪHPRPHQWSRGVXPRZ\
ZDQLDMHGQRUD]RZ\FKRUD]QLHNLHG\NLONXOHWQLFKGRĞZLDGF]HĔRE\GZXXPDZLD
MąF\FKVLĊVWURQ-HĞOLVąRQHSR]\W\ZQHURĞQLHSUDZGRSRGRELHĔVWZRLĪUROQLF\

Z SU]\V]áRĞFL FKĊWQLHM XF]HVWQLF]\ü EĊGą Z U\QNX XEH]SLHF]HQLRZ\P ,QQ\PL
VáRZ\ WDNL FLąJ SR]\W\ZQ\FK ]DOHĪQRĞFL VWDMH VLĊ VZRLVW\P NDWDOL]DWRUHP UR]
ZRMXLSRJáĊELDQLDWHJRĪU\QNXERSURZDG]LGRUHGXNFMLDV\PHWULLLQIRUPDFMLL
KD]DUGX PRUDOQHJR D SRQDGWR JHQHUXMH GRGDWQL HIHNW VLHFLRZ\ MHĞOL WH SR]\
W\ZQHGRĞZLDGF]HQLDWUDILDMąUyZQLHĪGRLQQ\FKUROQLNyZ
0HFKDQL]P\ L ]DOHĪQRĞFL SRZ\ĪV]H EDGDá HPSLU\F]QLH )* 6DQWHUDPR
VWRVXMąF G\QDPLF]Q\ G\VNUHWQ\ PRGHO SRGHMPRZDQLD GHF\]ML XEH]SLHF]HQLR
Z\FKUROQLNyZED]XMąFQDGDQ\FKZáRVNLHJR)$'1]JRVSRGDUVWZ]DODWD
VNXSLDMąFVLĊMHGQDNJáyZQLHQD]QDF]HQLXGRĞZLDGF]HĔUROQLNyZ]
NRQWDNWDPL]XEH]SLHF]\FLHODPL2ND]DáRVLĊĪHUROQLF\MXĪNLHG\ĞXEH]SLHF]HQL
FKĊWQLHMQDEĊGąRFKURQĊQLĪFLQLJG\QLHNRU]\VWDMąF\]WDNLFKXVáXJ:DĪQLHMV]H
E\á\SU]\W\PGRĞZLDGF]HQLD]RVWDWQLHJRURNXQLĪ]ODWZF]HĞQLHMV]\FK=JRG
QLH]W\PSUDZGRSRGRELHĔVWZR]DNXSXZSLHUZV]\PSU]\SDGNXURVáRRZ
GUXJLP]DĞ±RZSRUyZQDQLXGRJUXS\QLHXEH]SLHF]RQHM:\QLNLWH6DQ
WHUDPRWUDNWXMHMDNRGRZyGQDUHGXNFMĊQLHGRVNRQDáHMZLHG]\LF]\QQLNNDWDOL
]XMąF\XF]HVWQLFWZRUROQLNyZZU\QNXXEH]SLHF]HQLRZ\P2GUD]XMHGQDNGR
GDMH ĪH SDĔVWZR QLH SRZLQQR UH]\JQRZDü ] LQQ\FK PRĪOLZRĞFL SRV]HU]DQLD
ZLHG]\XEH]SLHF]HQLRZHMUROQLNyZL]PQLHMV]DQLHDV\PHWULLLQIRUPDFMLDZLĊF
SU]\NáDGRZRNDPSDQLLLQIRUPDF\MQ\FKF]\V]NROHĔRUD] ZDUV]WDWyZWHPDW\F]
Q\FK
-HVWMXĪGREU]HXGRNXPHQWRZDQ\HPSLU\F]QLHZQLRVHNĪHV]F]HJyOQLHQL
VNLMHVWSRS\WXEH]SLHF]HQLRZ\]HVWURQ\PDá\FKLGUREQ\FKJRVSRGDUVWZURO
Q\FKNWyU\Z\QLND]PLPRZV]\VWNR]áRĪRQ\FKQDZHW]GHILQLFMLSURVW\FKNRQ
WUDNWyZQLVNLHMZLHG]\ILQDQVRZHMWHMJUXS\UROQLNyZRUD]]IDNWXLVWQLHQLDQLH
IRUPDOQ\FK PHFKDQL]PyZ G]LHOHQLD U\]\ND 'LHWULFK = GUXJLHM VWURQ\
EDUG]RPRFQRVLĊSRGNUHĞODĪHSRZ\ĪV]D]ELRURZRĞüMHVWQDMEDUG]LHMQDUDĪRQD
QDQHJDW\ZQHVNXWNLNDWDVWURIQDWXUDOQ\FKL]PLHQLDMąFHJRVLĊNOLPDWX:W\P
NRQWHNĞFLHRWU]\PDQLHRGV]NRGRZDĔ]DVWUDW\ORVRZHEDUG]RE\SRPRJáRWDNLP
SURGXFHQWRP Z XWU]\PDQLX NRQVXPSFML L SRWHQFMDáX HNRQRPLF]QHJR JRVSR
GDUVWZNWyU\ZSU]\SDGNXLFKEUDNXQLHZąWSOLZLHE\XFLHUSLDáJG\Ī]NRQLHF]
QRĞFLPXVLHOLE\RQLZWHG\ZGUDĪDüGHVWUXNW\ZQHVWUDWHJLHUDG]HQLDVRELH]U\
]\NLHP SU]\PXVRZDZ\SU]HGDĪDNW\ZyZUHGXNFMDNRQVXPSFMLLLQZHVW\FMLZ
W\P Z NDSLWDá OXG]NL 2F]\ZLĞFLH QDMWUXGQLHMV]H E\áRE\ SRáRĪHQLH UROQLNyZ
]DGáXĪRQ\FKZV\WXDFMLEUDNXRGV]NRGRZDĔ
'HF\]MHXEH]SLHF]HQLRZHPDá\FKLGUREQ\FKUROQLNyZEDUG]RVLOQLH]GH
WHUPLQRZDQH Vą LFK ZF]HĞQLHMV]\PL GRĞZLDGF]HQLDPL ] IRUPDOQ\P U\QNLHP
XEH]SLHF]HQLRZ\P D Z W\P ]DVDGDPL PRQLWRURZDQLD XPyZ RUD] OLNZLGDFMą
V]NyGLSHZQRĞFLąRUD]Z\VRNRĞFLąRWU]\PDQ\FKRGV]NRGRZDĔ:LHORĞüNU\WH
ULyZX]\VNDQLDUHNRPSHQVDWLFKQLHMDVQRĞüLQQHLFKSRVWU]HJDQLHSU]H]UROQLND

L DVHNXUDWRUD PRJą LVWRWQLH UHGXNRZDü SU]\V]áH ]DLQWHUHVRZDQLH SURGXFHQWyZ
UROQ\FKSROLVDPLQDZHWJG\VąRQHVXEV\GLRZDQH:W\PNRQWHNĞFLHV]F]HJyO
QHWUXGQRĞFLPRJąVSUDZLDüUROQLNRPXPRZ\FKURQLąFHXSUDZ\SU]HGZLHORPD
U\]\NDPL 6WRVRZDQH Z QLFK IRUPXá\ XUXFKDPLDQLD Z\SáDW\ RGV]NRGRZDĔ SR
]RUQLHVąMHGQR]QDF]QHDOHW\ONRZWHG\JG\PDP\MXĪGRF]\QLHQLD]H]ELRUD
PL]LHPLRSáRGyZ-HĞOLQDWRPLDVWVWUDW\Z\VWąSLąZF]DVLHZHJHWDFMLLFKV]DFR
ZDQLHZFDOHQLHMHVWáDWZHLWRZWHG\EDUG]RF]ĊVWRSRMDZLDMąVLĊNRQWURZHUVMH
PLĊG]\ VWURQDPL XPRZ\ *G\ SRQDGWR RGV]NRGRZDQLD Vą QLVNLH UROQLF\ MH
RWU]\PXMąF\PRJąQLHRGF]XZDüE\LFKV\WXDFMD]GHF\GRZDQLHVLĊSRSUDZLáDZ
VWRVXQNXGRSURGXFHQWyZNWyU]\VLĊQLHXEH]SLHF]\OLLQLHPXVLHOLSRQRVLüZ\
GDWNyZQD]DNXSSROLV
*RWRZRĞüQDE\FLDXEH]SLHF]HĔSU]H]UROQLNyZZ\QLNDPLQ]IDNWXNR
U]\VWDQLDSU]H]QLFK MXĪZSU]HV]áRĞFL]MDNLĞSURGXNWyZRFKURQQ\FK3UREOHP
WHQ LQWHUHVRZDá 0YDQ $VVHOGRQNDL LQ YDQ $VVHOGRQNYDQGHU0HXOHQYDQ
GHU0HHU6LOYLVL%HUNKRXW 7DSLąWNDEDGDF]\KROHQGHUVNLFKSRVWDQRZL
áD XVWDOLü Z SLHUZV]\P U]ĊG]LH F]\ NRU]\VWDQLH SU]HG URNLHP ] SU\ZDW
Q\FK XEH]SLHF]HĔ JUDGRZ\FK ]ZLĊNV]DáR SUDZGRSRGRELHĔVWZR QDE\FLD VXEV\
GLRZDQ\FK SURGXNWyZ SDNLHWRZ\FK FKURQLąF\FK XSUDZ\ SRORZH L RJURGQLF]H
'UXJLPS\WDQLHPE\áRWRF]\GRWRZDQHSDNLHW\VąZVWDQLHFRQDMPQLHM]UHGX
NRZDüSRPRFDGKRFGODUROQLNyZ%D]XMąFQDSUyELHJRVSRGDUVWZX]\VND
QRSR]\W\ZQąRGSRZLHGĨQDRE\GZDS\WDQLD
:V]HUV]\PSODQLHZZEDGDF]HFKFLHOLVLĊXVWRVXQNRZDüGRNZHVWLLF]\
VXEV\GLRZDQH XEH]SLHF]HQLH SDNLHWRZH Z\SLHUDMą crowd out SURGXNW\ SU\
ZDWQH FKURQLąFH SU]HG SRMHG\QF]\PL U\]\NDPL WX SU]HG VNXWNDPL JUDGX D
ZLĊFVąNRQNXUHQF\MQHF]\WHĪPDMąZ]JOĊGHPQLFKFKDUDNWHUNRPSOHPHQWDUQ\
crowd in -DN PRĪQD E\áR SU]\SXV]F]Dü SDNLHW\ JHQHUDOQLH Z\SLHUDá\ XEH]
SLHF]HQLDJUDGRZHSRPLPRĪHWHGUXJLHFKDUDNWHU\]RZDá\VLĊQLVNLPLXG]LDáDPL
ZáDVQ\PL UROQLNyZ L QLVNLPL VWDZNDPL VNáDGHN 2NROLF]QRĞü WD SRND]XMH ĪH
RIHUHQFL QLHVXEV\GLRZDQ\FK XEH]SLHF]HĔ UROQ\FK EĊGą SRG GXĪą SUHVMą JG\Ī
]PLDQ\Z:35LGąZNLHUXQNXE\XEH]SLHF]HQLDGRWRZDQHLLQVWUXPHQW\VWDEL
OL]DFMLGRFKRGyZSU]\FKRGyZRG]QDF]Dá\VLĊQLVNLPLSURJDPLDNW\ZDFMLZ\SáD
W\ RGV]NRGRZDĔ L QLVNLPL XG]LDáDPL ZáDVQ\PL UROQLNyZ 9DQ $VVHOGRQN L LQ
MHGQDN XZDĪDMą ĪH SDNLHW\ L WDN PDMą SR]\W\ZQ\ HIHNW JG\Ī DEVRUEXMą F]ĊĞü
JRWRZRĞFLGRSáDFHQLDSU]H]UROQLNyZ]DRFKURQĊERZSU]HFLZQ\PUD]LHXEH]
SLHF]\FLHOHP RVWDWQLHM LQVWDQFML E\áRE\ SDĔVWZR NWyUH PXVLDáRE\ XG]LHODü SR
PRF\DGKRF'RGDMP\ĪHWąRVWDWQLRXGDáRVLĊZ+RODQGLLQLHZLHP\F]\Z
VSRVyEWUZDá\Z\HOLPLQRZDü
%DUG]R LQWHUHVXMąFą DQDOL]Ċ GHWHUPLQDQW SRS\WX QD XEH]SLHF]HQLD ZĞUyG
JRVSRGDUVWZQDOHĪąF\FKGRVLHFL3ROVNL)$'1ED]XMąFQDGDQ\FK]URNX

L PRPHQWDPL Z\NRU]\VWXMąF GDQH UyZQLHĪ ] ODW Z\NRQDOL $
:ąVL3.REXV :ąVL.REXV :DUWRGRGDüĪHG]LĊNL]DVWRVRZDQLXHV
W\PDWRUD+RUYLW]D7KRPSVRQDX]\VNDQHZ\QLNLXGDáRVLĊXRJyOQLüQDFDáąSUR
GXNFMĊJRVSRGDUVWZ]QDMGXMąF\FKVLĊZSROXREVHUZDFML3ROVNLHJR)$'1:\
PLHQLHQLDXWRU]\RJyáGHWHUPLQDQWQDE\FLDXEH]SLHF]HĔSRG]LHOLOLQDGRW\F]ąFH
SUHIHUHQFMLUROQLNyZLHNVSR]\FMLJRVSRGDUVWZQDU\]\NRRGQRV]ąFHVLĊGRGR
FKRGyZ UROQLF]\FK ]ZLą]DQH ]H VNáDGNą XEH]SLHF]HQLRZą L VXEVW\WXWDPL GOD
XEH]SLHF]HĔ
:ąV L .REXV JHQHUDOQLH X]\VNDOL SRWZLHUG]HQLH ZSá\ZX ZLHOX GHWHUPL
QDQW]JRGQHJR] ZF]HĞQLHMV]\PLEDGDQLDPLLGDMąFHJR VLĊ REMDĞQLü ]D SRPRFą
WHRULL XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM : FDáRĞFL UR]ZDĪDQ\FK ]PLHQQ\FK QLH]DOHĪ
Q\FKMHGQDNQDMZLĊNV]\ZSá\ZQDSUDZGRSRGRELHĔVWZRQDE\FLDSROLVZ\ZLHUD
áRZF]HĞQLHMV]HLFKSRVLDGDQLHRUD]RGQRWRZDQLHGRWNOLZ\FKVWUDWZSRSU]HGQLP
URNX=GUXJLHMQDWRPLDVWVWURQ\QLHVWZLHUG]RQRVLOQHJRLLVWRWQHJRVWDW\VW\F]
QLHVNRUHORZDQLDWHJRĪSUDZGRSRGRELHĔVWZD]ZLHNLHPUROQLNDSR]LRPHPMHJR
IRUPDOQHJRZ\NV]WDáFHQLDLDZHUVMąGRU\]\ND
: V]HURNLP VHQVLH XF]HVWQLFWZR UROQLNyZ Z U\QNX XEH]SLHF]HQLRZ\P
Z\QLND]LFKIXQNFMLXĪ\WHF]QRĞFLGRFKRGXDNWXDOQHJRLSU]\V]áHJRLFKRELHN
W\ZQ\FKLVXELHNW\ZQ\FKUR]NáDGyZVNáDGHNGR]DSáDFHQLDGRVWĊSQ\FKDOWHUQD
W\ZQ\FK VWUDWHJLL ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP MHJR SHUFHSFML RUD] SRVWDZ Z]JOĊGHP
QLHJRDWDNĪHFKDUDNWHU\VW\NJRVSRGDUVWZDLURG]LQ\UROQLF]HMRUD]LFKNRQG\FML
HNRQRPLF]QRILQDQVRZHM =XEHU1HPHV )RJDUDVL 0ROQiU L .HPpQ\
3RVWĊSXMąFDJOREDOQD]PLDQDNOLPDWXDZLĊFURVQąFHU\]\NRSRJRGRZHOLVWĊWą
NRQLHF]QLH SRZLQQD X]XSHáQLDü *HQHUDOQLH PRĪQD VWZLHUG]Lü ĪH GRW\FKF]DV
Z\NRQDQRMXĪGXĪRDQDOL]HNRQRPHWU\F]Q\FKNWyUHRNUHĞOLá\LORĞFLRZ\ZSá\Z
ZZ GHWHUPLQDQW QD QDE\ZDQLH SROLV SU]H] UROQLNyZ 6SRUDG\F]QLH QDWRPLDVW
EDGDQRRGG]LDá\ZDQLHXEH]SLHF]HQLDJRVSRGDUVWZQDLFKHIHNW\ZQRĞü/XNĊWą
RVWDWQLR Z\SHáQLOL EDGDF]H ZĊJLHUVF\ WM $ =XEHU1HPHV L LQ 3U]\
EOLĪP\]DWHPLFKJáyZQHNRQNOX]MH
=XEHU1HPHV L LQ Z SLHUZV]HM ID]LH RV]DFRZDOL HIHNW\ZQRĞü
WHFKQLF]Qą Z SRSXODFML JRVSRGDUVWZ ] ZĊJLHUVNLHJR )$'1 VWRVXMąF PHWRGĊ
'($ ]RULHQWRZDQą QD SURGXNW\ L X]XSHáQLRQą GZXHWDSRZą SURFHGXUą ERRW
VWUDSSLQJX:HWDSLHGUXJLPQDWRPLDVWRV]DFRZDOLZSá\ZQDWąĪHHIHNW\ZQRĞü
NLONX]PLHQQ\FKZĞUyGNWyU\FK]QDMG\ZDá\VLĊXEH]SLHF]HQLDDNRQNUHWQLH]D
SáDFRQD VNáDGND 2ND]DáR VLĊ ĪH E\áD RQD SR]\W\ZQLH L LVWRWQLH VWDW\VW\F]QLH
VNRUHORZDQD]HIHNW\ZQRĞFLąWHFKQLF]Qą7DRVWDQLDE\áDUyZQLHĪĞUHGQLRVWDW\
VW\F]QLHZ\ĪV]DZ]ELRURZRĞFLMHGQRVWHNXEH]SLHF]RQ\FKQLĪZJUXSLHJRVSR
GDUVWZQLHXEH]SLHF]RQ\FK1LHVWHW\VDPLDXWRU]\SU]\]QDMąĪHQLHQDOHĪ\]WHJR
Z\FLąJDü ]E\W SRFKRSQ\FK ZQLRVNyZ LĪPDP\ WX GR F]\QLHQLD ]H ]ZLą]NDPL

SU]\F]\QRZRVNXWNRZ\PL=GUXJLHMQDWRPLDVWVWURQ\WDNDNRQVWDWDFMDMHVWUH
NRPHQGDFMąGODSROLW\NLSXEOLF]QHMLĪFHORZHMHVWZVSLHUDQLHĞURGNDPLEXGĪH
WRZ\PLGDOV]\FKEDGDĔZW\PREV]DU]H
.DĪG\ LQVWUXPHQW LQWHUZHQFMRQL]PX UROQHJR NU\MH Z VRELH U\]\NR SROL
W\F]QHLQVW\WXFMRQDOQH W]Q ]DJURĪHQLH ĪH Z SHZQ\P PRPHQFLH PRĪH E\ü
]PRG\ILNRZDQ\DOERZUĊF]Z\FRIDQ\0DWHULDOL]DFMDVLĊWHJRĪU\]\NDPRĪHE\ü
ĨUyGáHP U\]\N QRZ\FK OXE ]DRVWU]\ü QHJDW\ZQH VNXWNL U\]\N MXĪ LVWQLHMąF\FK
'ODUROQLNyZR]QDF]DWRSURFHVGRVWRVRZDZF]\NWyU\]QDMGXMHPLQRG]ZLHU
FLHGOHQLHZLFKGHF\]MDFKXEH]SLHF]HQLRZ\FKLRGQRV]ąF\FKVLĊGRFDáHJRV\V
WHPX]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP3UREOHPWHQEDUG]RLQWHUHVXMąFRDQDOL]XMą6FKXOWHL
2 0XVVKRII ED]XMąFQD VNXWNDFK ]QLHVLHQLD ] GQLHP NZLHWQLD
URNX XQLMQ\FK NZRW POHF]Q\FK 6FKXOWH L 0XVVKRII -DN QDOHĪDáR SU]\
SXV]F]Dü ]PLDQD WD ]ZLĊNV]\áD U\]\NR FHQRZH JRVSRGDUVWZ POHF]Q\FK NWyUH
NRQIURQWRZDQHE\á\]Z\]ZDQLHPQDE\üGRGDWNRZHXEH]SLHF]HQLHOXE]DZU]Hü
NRQWUDNWKHGJLQJRZ\
6FKXOWHL0XVVKRII Z\NRU]\VWXMąFGDQH]QRZR]HODQG]NLHJRU\Q
NX POHND L SURFHGXUĊ RNUHĞOHQLD DZHUVMLGR U\]\ND DXWRUVWZD $& +ROWD .6
/DXU\]URNXV\PXORZDOLGODZDUXQNyZQLHPLHFNLFK]PLDQ\HNZLZDOHQWX
SHZQRĞFLRUD]SUHPLL]DU\]\NRZRNUHVLHRERZLą]\ZDQLDNZRWPOHF]Q\FKLSR
LFK]QLHVLHQLX3U]\SRPQLMP\ĪHHNZLZDOHQWSHZQRĞFL DQJ certainty equiva-
lent &( WR SRMĊFLH Z NWyU\P SU]\MPXMH VLĊ ĪH MHGQRVWND JRG]L VLĊ SU]\Mąü
REHFQLH MDNąĞ NZRWĊ ZROQą RG U\]\ND Z ]DPLDQ ]D PRĪOLZRĞü RWU]\PDQLD Z
SU]\V]áRĞFLNZRW\ZSUDZG]LHZ\ĪV]HMDOHQLHSHZQHM=NROHLSUHPLD]DU\]\NR
MHVWXMHPQąUyĪQLFąPLĊG]\RF]HNLZDQąFHQąPOHNDDMHMHNZLZDOHQWHPSHZQR
ĞFL3UHPLĊWąRGQRV]RQRGRNRV]WyZWUDQVDNF\MQ\FKKHGJLQJXU\]\NDFHQRZHJR
UyZQ\FKFHQ\POHND'RGDMP\ĪHSUHPLĊWąPRĪQDUyZQLHĪWUDNWRZDüMDNR
PLDUĊSRS\WXXEH]SLHF]HQLRZHJRUROQLNyZZ\UDĪRQą]DSRPRFąLFKJRWRZRĞFL
GR]DSáDW\]DRFKURQĊ :73
6ZRMH Z\QLNL 6FKXOWH L 0XVVKRII ]DSUH]HQWRZDOL Z VSRVyE JUD
ILF]Q\]D]QDF]DMąFQDRVLxZVSyáF]\QQLN]PLHQQRĞFLFHQPOHND]DĞQDRVL\±
NRV]W\ WUDQVDNF\MQH KHGJLQJX RUD] SUHPLĊ ]D U\]\NR 3RQDGWR QD U\VXQNDFK
RSHURZDQR F]WHUHPD SR]LRPDPL DZHUVML GR U\]\ND 3U]HGVWDZP\ NUyWNR NOX
F]RZHXVWDOHQLDWHMGZyMNLQLHPLHFNLFKDJURHNRQRPLVWyZ
3R ]QLHVLHQLX NZRW POHF]Q\FK V\PXORZDQD SUHPLD ]D U\]\NR QLH]QDF]QLH
Z]URVáDLSRF]ąZV]\RGZVSyáF]\QQLND]PLHQQRĞFLFHQPOHNDUyZQHJRRN
SU]HNURF]\áDEHQFKPDUNRZHNRV]W\WUDQVDNF\MQHKHGJLQJX,QQ\PLVáR
Z\ SURGXFHQFL POHND RG WHM ZLHONRĞFL JUDQLF]QHM SRWHQFMDOQLH Z\ND]\ZDOL
ZLĊNV]H ]DLQWHUHVRZDQLH QDE\FLHP XEH]SLHF]HQLD QLĪ ]DZDUFLHP NRQWUDNWX

]DEH]SLHF]DMąFHJR:RNUHVLHRERZLą]\ZDQLDNZRWQDWRPLDVWV\WXDFMD WDND
QLJG\VLĊQLH]GDU]\áD
=DLQWHUHVRZDQLH SURGXFHQWyZ POHND KHJGLQJLHP U\]\ND FHQRZHJR UDF]HM
QDGDO EĊG]LH QLHZLHONLH :\QLND WR ] UHODW\ZQLH QLVNLHM NRQFHQWUDFML VWDG
NUyZPOHF]Q\FKZ5)1NWyUDZUZ\QRVLáDRNV]WXNQDMHGQRJR
VSRGDUVWZRSRGF]DVJG\SU]\MPXMHVLĊLĪGODX]\VNDQLD]DGRZDODMąFHMHIHN
W\ZQRĞFLVWRVRZDQLDWHJRLQVWUXPHQWXSRZLQQRLFKE\üFRQDMPQLHM=D
LQWHUHVRZDQLH KHGJLQJLHP KDPRZDü EĊGą UyZQLHĪ GRSáDW\ EH]SRĞUHGQLH L
XPLDUNRZDQH]DGáXĪHQLHJRVSRGDUVWZ3R]DW\PSUDNW\F]QHZGURĪHQLHKHG
JLQJXQDRJyáMHVW]áRĪRQ\PSU]HGVLĊZ]LĊFLHPLZ\PDJDRGUROQLNyZGXĪHM
ELHJáRĞFLZ]DU]ąG]DQLXU\]\NLHP:UHV]FLHKHGJLQJZVSRVyEWUZDá\REFLą
ĪRQ\MHVWU\]\NLHPED]RZ\P7RZQDMNUyWV]\PXMĊFLXUyĪQLFDPLĊG]\FH
QDPLU]HF]\ZLVW\PLDFHQDPLU\QNXIXWXUHV,FKĨUyGáHPMHVWUHJLRQDOQDG\V
SHUVMD FHQ POHND RUD] EUDN LFK GRGDWQLHJR L VLOQHJR VNRUHORZDQLD ] MHJR
HNZLZDOHQWDPLW\SXPDVáRF]\POHNRRGWáXV]F]RQHZSURV]NX7HQRVWDWQL
F]\QQLN SURZDG]L GR WHJR ĪH WUDQVPLVMD FHQ POHND L PDVáD RG]QDF]D VLĊ
DV\PHWU\F]QRĞFLą
*G\E\ MHGQDN SU]HWZyUF\ POHND RUD] XEH]SLHF]\FLHOH SRWUDILOL VDPL ]DRIH
URZDü SURGXNW\ KHGJLQJRZH GOD JUXS\ JRVSRGDUVWZ POHF]Q\FK PRĪQD E\
LVWRWQLHRJUDQLF]\üZZVáDERĞFLWHJRLQVWUXPHQWX]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPFH
QRZ\P'REU\PSXQNWHPZ\MĞFLDMHVWWXIDNWLĪSR]QLHVLHQLXNZRWPOHF]
Q\FK JRVSRGDUVWZD POHF]QH V\JQDOL]XMą ZLĊNV]ą VNáRQQRĞü GR SáDFHQLD ]D
GRGDWNRZąRFKURQĊSU]HGQLP
'HF\]MH XEH]SLHF]HQLRZH UROQLNyZ QLH ]DZV]H PDMą FKDUDNWHU DXWRQR
PLF]Q\=DFLąJDMąFQDSU]\NáDGNUHG\W\EDQNRZHUROQLF\]D]Z\F]DM]PXV]DQL
VąGR]DNXSXXEH]SLHF]HQLD6\WXDFMDWDPRĪHVLĊ]GDU]\üUyZQLHĪJG\NRU]\
VWDMąRQL]W]ZNUHG\WyZNOĊVNRZ\FKNWyUHSU]H]QDF]RQHVąJáyZQLHGRILQDQ
VRZDQLDVNXWNyZQHJDW\ZQ\FK]GDU]HĔSRJRGRZ\FK=GUXJLHMQDWRPLDVWVWURQ\
]GDU]HQLDWHSRZLĊNV]DMąVDPRLVWQHU\]\NRNUHG\WRZHRUD]SRZRGXMąLĪF]ĊĞü
JRVSRGDUVWZ UROQ\FK PRĪH E\ü WUZDOH QLHGRNDSLWDOL]RZDQD : W\P NRQWHNĞFLH
F]ĊVWR SURSRQXMH VLĊ UR]V]HU]HQLH SRGDĪ\ LQGHNVRZ\FK XEH]SLHF]HĔ SRJRGR
Z\FKV]F]HJyOQLHRHODVW\F]QHMNRQVWUXNFMLWMGRVWRVRZDQHMGRID]\UR]ZRMR
ZHMURĞOLQ
-DNZLDGRPRLQGHNV\SRJRGRZHED]XMąQDMF]ĊĞFLHMQDZLHONRĞFLRSDGyZ
DWPRVIHU\F]Q\FKLWHPSHUDWXUDFKSRZLHWU]D:SU]\SDGNXVXP\RSDGyZLQGHN
V\QLHVąMHGQDN]E\WSUHF\]\MQ\PLQVWUXPHQWHPV\JQDOL]RZDQLDU\]\NDNUHG\
WRZHJRL]DU]ąG]DQLDQLP'XĪROHSLHMZWHMUROLIXQNFMRQXMąQDWRPLDVWLQGHNV\
RSDUWHRHZDSRWUDQVSLUDFMĊDZLĊFRG]ZLHUFLHGODMąFHSURFHVSDURZDQLDWHUHQR
ZHJRVNáDGDMąFHJRVLĊ]WUDQVSLUDFML SDURZDQLH]NRPyUHNURĞOLQQ\FK LHZD

SRUDFMLF]\OLSDURZDQLD]JUXQWX YRQ1HJHQERUQ:HEHUL0XVVKRII =
DQDOL]\Z\NRQDQHMSU]H]YRQ1HJHQERUQLLQ GODZDUXQNyZ0DGDJDVND
UX Z\QLND ĪH WDNLH LQGHNV\ VNRUHORZDQH E\á\ ] U\]\NLHP NUHG\WRZ\P QDZHW
G]LHVLĊFLRNURWQLH VLOQLHM QLĪ LQGHNV\ RG]ZLHUFLHGODMąFH VDPą W\ONR WUDQVSLUDFMĊ
URĞOLQ2F]\ZLĞFLHZW\PNRQWHNĞFLHZ\]ZDQLHPMHVWXHODVW\F]QLHQLH W\FKLQ
GHNVyZE\VWDá\VLĊRQHQDMEDUG]LHMSUHF\]\MQHZID]LHNZLWQLHQLDRUD]GRMU]H
ZDQLDL]ELRUyZ]LHPLRSáRGyZ.ROHMQ\PSUREOHPHPMHVWSU]HVWU]HQQH]UyĪQL
FRZDQLH NRQVWUXNFML LQGHNVyZ 5]HF] MDVQD IXQGDPHQWDOQH ]QDF]HQLH PD WX
UyZQLHĪ VWZRU]HQLH RGSRZLHGQLHM LQIUDVWUXNWXU\ WHFKQLF]QHM E\ SRPLDU\ QLH
]EĊGQ\FKGDQ\FKRGE\ZDá\VLĊZVSRVyEFLąJá\QDMOHSLHM]GDOQ\LZ\NRU]\VWX
MąF\ WHFKQLNL VDWHOLWDUQH 7R QDWXUDOQ\ REV]DU UR]VąGQHJR ]DDQJDĪRZDQLD VLĊ
SDĔVWZD L MHJR IXQGXV]\ :DUWR Z W\P PRPHQFLH GRGDü ĪH EDUG]R SRĪąGDQH
MHVWE\ZV]HONLHLQGHNV\ZNRPSRQRZDüZFDáRĞüRIHUW\XVáXJILQDQVRZ\FKNLH
URZDQHM GR UROQLNyZ :\QLND ] WHJR ĪHZ 3ROVFH Z LFKG\VWU\EXFMĊ PRJá\E\
VLĊZáąF]\üEDQNLVSyáG]LHOF]HNWyUHSRV]XNXMąQRZ\FKSyODNW\ZQRĞFL

2.5. Podsumowanie
'HF\]MH XEH]SLHF]HQLRZH QDOHĪą GR Z\MąWNRZR ]áRĪRQ\FK -HGQDN SU]\
EOLĪV]HMDQDOL]LHRNDĪHVLĊĪHZLVWRFLHVSURZDG]DMąVLĊGRSRG]LDáXU\]\NDPLĊ
G]\VWURQ\VWRVRZQHJRNRQWUDNWXDOHQDMSLHUZWU]HEDGRNRQDüZ\ERUXELQDUQH
JRF]\ZRJyOHU\]\NRWUDQVIHURZDüQD]HZQąWU]OXEMH]DWU]\PDü,QQ\PLVáR
Z\ZW\PDNFLHUR]VWU]\JDVLĊF]\QDE\üZRJyOHRFKURQĊF]\WHĪZ\EUDüVD
PRXEH]SLHF]HQLHVLĊ-HĞOLMHGQRVWNDZ\ELHU]H]DNXSWR±MDNWRZ\QLND]WHRULL
RSW\PDOL]DFMLNRQWUDNWyZXEH]SLHF]HQLRZ\FKZZDUXQNDFKDV\PHWULLLQIRUPDFML
LSRZV]HFKQRĞFLLFKQLHNRPSOHWQRĞFL±LWDNEĊG]LHPXVLDáDSRJRG]LüVLĊ]F]Ċ
ĞFLRZ\P VDPRILQDQVRZDQLHP U\]\ND Z SRVWDFL XG]LDáX ZáDVQHJR Z V]NRG]LH
OXEMDNLHMĞIRUPLHIUDQV]\]\2NROLF]QRĞüWDQLHSRPLHUQLHNRPSOLNXMHZ\EyUD
GR WHJR GRFKRG]ą MHV]F]H LQQH ]áRĪRQH VNáDGQLNL NRQWUDNWX ZDUWRĞü XEH]SLH
F]HQLD Z\áąF]HQLD RGSRZLHG]LDOQRĞFL DVHNXUDWRUD GRGDWNRZH RERZLą]NL ]D
U]ąGF]H ]Z\ĪNL L ]QLĪNL VNáDGHN GRPLQXMąFD NRQLHF]QRĞü ]DSáDFHQLD ] JyU\
VNáDGNL D ] GUXJLHM VWURQ\ ZDUXQNRZRĞü RWU]\PDQLD RGV]NRGRZDQLD 1DZHW
RVRE\Z]JOĊGQLHGREU]HZ\HGXNRZDQHILQDQVRZRPDMąZWHG\SUREOHP\]XVWD
OHQLHP VDOGD QHWWR NRU]\ĞFLQLHNRU]\ĞFL ] QDE\FLD SROLV\ 6SUDZ\ QLH XáDWZLD
UyZQLHĪ WR ĪH WHRULD XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM QLH ]DZV]H GDMH MHGQR]QDF]QH
UHJXá\ GHF\]\MQH D NRQNXUHQF\MQH ZREHF QLHM XMĊFLD QLH Vą MHV]F]H GRMU]DáH
RSHUDF\MQLH7HRUHW\F]QLHU]HF]ELRUąFWHRULDSRUWIHODXZDĪDQDMHVW]DQDMOHSV]H
QDU]ĊG]LH GR SRGHMPRZDQLD GHF\]ML XEH]SLHF]HQLRZ\FK DOH VDPD Z VRELH QD
RJyá MHVW RQD GRĞü VNRPSOLNRZDQD L PD Z GXĪHM PLHU]H FKDUDNWHU VWDW\F]Q\
6SRUHQDG]LHMHZLąĪHVLĊZW\PNRQWHNĞFLH]SRGHMĞFLHPG\QDPLF]Q\PDZLĊF

XZ]JOĊGQLDMąF\PZSá\ZF]DVXL]ZLą]DQH]W\P]PLDQ\ZDUWRĞFLSLHQLąG]DRUD]
PRĪOLZRĞü JURPDG]HQLD RV]F]ĊGQRĞFL L ]DFLąJDQLD GáXJX MDNR DOWHUQDW\Z GOD
]DNXSXXEH]SLHF]HQLD6SUDZąRWZDUWąSR]RVWDMHWXMHGQDNWRF]\G\QDPL]DFMD
EĊG]LH UyZQLHĪ DGHNZDWQą RGSRZLHG]Lą QD ]áRĪRQRĞü GHF\]ML R HZHQWXDOQ\P
QDE\FLXRFKURQ\SU]HGZLHORPDU\]\NDPLDZLĊFPLQSURGXNWDPLSDNLHWRZ\
PL Z UROQLFWZLH NWyUH GRW\FKF]DV RSW\PDOL]RZDQR ]D SRPRFą XRJyOQLRQHJR
WZLHUG]HQLH0RVVLQD
$QLVDPDWHRULDXĪ\WHF]QRĞFLRF]HNLZDQHMDQLXMĊFLDÄnon-expected utili-
ty´QLHVąZVWDQLHZSHáQLRSLVDüPHFKDQL]PyZLGHWHUPLQDQWGHF\]MLXEH]SLH
F]HQLRZ\FK ZV]HONLFK SRGPLRWyZ JRVSRGDUF]\FK Z W\P UROQLNyZ 3RZLQQ\
E\üMHGQDN]DZV]HSXQNWHPRGQLHVLHQLDZPRGHODFKHPSLU\F]Q\FKZNWyU\FK
SRMDZLDMą VLĊ SRQDGWR FKDUDNWHU\VW\NL VSRáHF]QRGHPRJUDILF]QH MHGQRVWHN UR]
ZDĪDMąF\FK QDE\FLH RFKURQ\ XEH]SLHF]HQLRZHM RUD] WHFKQLF]QRHNRQRPLF]QH
LFK JRVSRGDUVWZ GRPRZ\FK L VNáDGQLNyZ PDMąWNRZ\FK Z\RGUĊEQLRQ\FK GR
SURZDG]HQLD G]LDáDOQRĞFL NRPHUF\MQHM ,QWHJUDOQ\P VNáDGQLNLHP WDNLFK PRGHOL
SRZLQQ\ E\ü UyZQLHĪ ]PLHQQH RSLVXMąFH SUHIHUHQFMH L QDVWDZLHQLD GR U\]\ND
RUD] GRW\FKF]DVRZH GRĞZLDGF]HQLD ] NRU]\VWDQLD ] SURGXNWyZ XEH]SLHF]HQLR
Z\FK=DOHĪQRĞFLWHZSHáQLSRWZLHUG]RQRZF]ĊĞFLWHJRUR]G]LDáXSRĞZLĊFRQHM
GHF\]MRPXEH]SLHF]HQLRZ\PUROQLNyZ3U]\ZRáDQHWDPEDGDQLDEDUG]RPRFQR
DNFHQWXMą SU]\ W\P GXĪH ]QDF]HQLH GOD LFK MDNRĞFL L HIHNW\ZQRĞFL Z\VRNLFK
NRPSHWHQFML UROQLNyZ Z ]DNUHVLH ILQDQVyZ L XEH]SLHF]HĔ 6WąG WHĪ RF]\ZLVWą
UHNRPHQGDFMąGODSROLW\NLUROQHMMHVWSRWU]HEDVWDáHJRHGXNRZDQLDUROQLNyZ
Bibliografia

$KVDQ 60 $OL *6 .XULDQ 1 7RZDUGV D 7KHRU\ RI $JULFXOWXUDO ,QVXUDQFH
ÄAmerican Journal of Agricultural EconomicsÝROQR
%HQGLJ0$UXQ7 8SWDNHRI0XOWLSOH0LFURLQVXUDQFH6FKHPHV(YLGHQFHIRUP6UL
/DQNDÄThe Geneva Papers on Risk and Insurance. Issues and PracticeÝROQR
&DUWHU05&KHQJ/6DUULV$ :KHUHDQG+RZ,QGH[,QVXUDQFH&DQ%RRVWWKH
$GRSWLRQRI,PSURYHG$JULFXOWXUDO7HFKQRORJLHVÄJournal of Development Economics´
YRO
&KąG]\ĔVNL0 Głodnych nakarmićÄ']LHQQLN*D]HWD3UDZQD´
&RIIH\.%6FKURHGHU&7 )DFWRULQIOXHQFLQJ0LGZHVWHUQJUDLQIDUPHUV¶XVHRI
ULVNPDPDJHPHQWWRROVÄAgricultural Finance ReviewÝROQR
&ROH6*LQH;7REDFPDQ-7RSDORYD37RZQVHG59LFNHU\- %DUULHUVWR
+RXVHKROG 5LVN 0DQDJHPHQW (YLGHQFH IURP ,QGLDÄAmerican Economic Journal: Ap-
plied EconomicsÝRO
&RUQDJJLD- 'RHV5LVN0DQDJHPDQW0DWWHU"(YLGHQFHIURPWKH86$JULFXOWX
UDO,QGXVWU\ÄJournal of Finanacial EconomicsÝROQR

'H0H\<:DXWHUV(6FKQLG'/LSV09DQFDXWHUHQ09DQ3DVVHO6 )DUP
+RXVHKROG5LVN%DODQFLQJ(PSLULFDO(YLGHQFHIURP6ZLW]HUODQGÄEuropean Review of
Agricultural EconomicsÝROQR
'L)DOFR6&KDYDV3- &URS*HQHWLF'LYHUVLW\)DUP3URGXFWLYLW\DQGWKH0D
QDJHPDQWRI(QYLURQPHQWDO5LVNLQ5DLQIHG$JULFXOWXUHÄEuropean Review of Agricultu-
ral EconomicsÝROQR
'LHWULFK6 &RSLQJZLWKVKRFNVLPSDFWRILQVXUDQFHSD\RXWVRQVPDOOVFDOHIDU
PHUVÄThe Geneva Papers on Risk and Insurance. Issuses and PracticeÝROQR
'RKHUW\ $1 3RUWIROLR (IILFLHQW ,QVXUDQFH %X\LQJ 6WUDWHJLHV ÄThe Journal of
Risk and InsuranceÝROQR
(O%HQQL1)LQJHU50HXZLVVHQ030 3RWHQWLDO(IIHFWVRIWKH,QFRPH6WDEL
OLVDWLRQ7RRO ,67 LQ6ZLVV$JULFXOWXUHÄEuropean Review of Agricultural Economics´
YROQR
)HOLĔVND0 JUXG]LHĔ 1LHFKEĊGąPDáHL]LHORQHÄPrzedsiębiorca Rolny´
)LQJHU5/HKPDQQ1 7KH,QIOXHQFHRI'LUHFW3D\PHQWVRQ)DUPHUV+DLO,QVX
UDQFH'HFLVLRQÄAgricultural EconomicsÝROQR
*LHVEHUW / 6WHLQHU 6 %HQGLJ 0 3DUWLFLSDWLRQ LQ PLFUR OLIH LQVXUDQFH DQG WKH
XVHRIRWKHUILQDQVFLDOVHUYLFHVLQ*KDQD´ÄThe Journal of Risk and InsuranceÝRO
QR
*LQH¶;7RZQVHQG59LFNHU\- 3DWWHUQVRIUDLQIDOOLQVXUDQFHSDUWLFLSDWLRQLQ
UXUDO,QGLD´ÄThe World Bank Economic ReviewÝROQR
*ROOLHU&K 7R,QVXUHRU1RWWR,QVXUH"$Q,QVXUDQFH3X]]OHÄThe Geneva Pa-
pers on Risk and Insurance TheoryÝROQR
Handbook of Insurance. 6HFRQG(GLWLRQ*'LRQQH(GLWRU6SULQJHU1HZ<RUN
+HLGHOEHUJ/RQGRQ
.XQUHXWKHU+3DXO\90 '\QDPLF,QVXUDQFH'HFLVLRQ0DNLQJIRU5DUH(YHQWV
7KH5ROHRI(PRWLRQVÄThe Geneva Papers on Risk and InsuranceÝROQR
/HZLV)' 'HSHQGHQWVDQGWKHGHPDQGIRUOLIHLQVXUDQFHÄThe American Eco-
nomic ReviewÝROQR
0DWVXVKLWD.<DPDQH)$VDQR. /LQNDJHEHWZHHQ&URS'LYHUVLW\DQG$JUR
(FRV\VWHP5HVLOLHQFHÄEcological EconomicsÝRO
0D\HUV ' 6PLWK :& The Interdependence of Individual Portfolio Decisions
and the Demand for InsuranceÄJournal of Political EconomyÝROQR
0LHQR7:DOWHUV*&)XOJLQLWL(/ ,QSXW8VH8QGHU&URS,QVXUDQFH7KH5R
OH RI $FWXDO 3URGXFWLRQ +LVWRU\ ÄAmerican Journal of Agricultural Economics´ YRO
QR
1HOVRQ & /RHKPDQ 7( )XUWKHU WRZDUG D 7KHRU\ RI $JULFXOWXUDO ,QVXUDQFH
ÄAmerican Journal of Agricultural EconomocsÝROQR
3DVKLJLDQ3%6FKNDGH//0HQHIHH+* The Selection of an Optimal Deduc-
tible for a given Insurance PolicyÄThe Journal of BusinessÝROQR
5DPDVZDPL% 6XSSO\5HSRQVHWR $JULFXOWXUDO ,QVXUDQFH5LVN 5HGXFWLRLQ DQG
0RUDO+D]DUG(IIHFWVÄAmerican Journal of Agricultural EconomocsÝROQR
5HMGD(*0F1DPDUD-0 Principles of Risk Management and Insurance, Pe-
arson/RQGRQ1HZ<RUN

5RQND&KPLHORZLHF : Modelowanie ryzyka w ubezpieczeniach. Wybrane za-
gadnienia:\GDZQLFWZR$NDGHPLL(NRQRPLF]QHMLP2VNDUD/DQJHJRZH:URFáDZLX
:URFáDZ
5XELQ:+ Dictionary of Insurance Terms6L[WK(GLWLRQ%DUURQV1HZ<RUN
6DPDURR 0 The Complete Dictionary of Insurance Terms Explained Simply
$WODQWLF3XEOLVKLQJ*URXS,QF2FDOD
6DQWHUDPR *) ,PSHUIHFW ,QIRUPDWLRQ DQG SDUWLFLSDWLRQ LQ LQVXUDQFH PDUNHWV
HYLGHQFHIURP,WDO\ÄAgricultural Finansce ReviewÝROQR
6FKOHVLQJHU+ 7KH2SWLPDO/HYHORI'HGXFWLELOLW\LQ,QVXUDQFH&RQWUDFWVÄThe
Journal of Risk and InsuranceÝROQR
6FKXOWH+0XVVKRII2 ,QVXUDQFHSURVSHFWVDIWHUWKH(XURSHDQGDLU\TXRWDDER
OLWLRQÄAgricultural Finance ReviewÝROQR
6PLWK /0 +HDG /* Guidelines for Insurance in Pricing Deductibles ÄThe
Journal of Risk and InsuranceÝROQR
6S|UUL0%DUDWK/%RNXVKHYD5)HUW|, )HEUXDU\ The Impact of Crop
Insurance on the Economic Performance of Hungarian Cropping Farms3DSHUSUHSDUHG
IRUWKHUG($$(6HPLQDU'XEOLQ
7KLHO0 DSULO 7R,QVXUHRUQRWWR,QVXUH"&RQVLGHUDWLRQVRQ,UUDWLRQDO6WUDWHJLHV
WRWDNHRXW,QVXUDQFHÄThe Geneva Papers on Risk and InsuranceÝROQR
7UXMLOOR%DUUHUD$-RRVW3HQQLQJV(0+RIHQN(0- 8QGHUVWDQGLQJ3URGXFHUV¶
0RWLYHVIRU$GRSWLQJ6XVWDLQDEOH3UDFWLFHV7KH5ROHRI([SHFWHG5HZDUGV5LVN3HUFHS
WLRQVQG5LVN7ROHUDQFHÄEuropean Review of Agricultural EconomicsÝROQR
Ubezpieczenia. Podręcznik akademicki 5HGDNFMD QDXNRZD - +DQGVFKNH L -
0RQNLHZLF]:\GDZQLFWZR3ROWH[:DUV]DZD
Ubezpieczenia 5HGDNFMD QDXNRZD :DQGD 5RQND&KPLHORZLHF :\GDZQLFWZR
&+%HFN:DUV]DZD
9DQ$VVHOGRQN0YDQGHU0HXOHQ+YDQGHU0HHU56LOYLV+%HUNKRXW3
'RHVVXEVLGL]HG03&,FURZGVRXWWUDGLWLRQDOPDUNHWEDVHGKDLOLQVXUDQFHLQWKH1HWKHU
ODQGV"ÄAgriculture Finance ReviewÝROQR
9DQ:LQVHQ)'H0H\</DXZHUV/9DQ3DVVHO69DQFDXWHUQ0:DXWHUV(
'HWHUPLQDQWVRIULVNEHKDYLRXUHIIHFWVRISHUFHLYHGULVNVDQGULVNDWWLWXGHRQIDUPHUV¶DG
RSWLRQRIULVNPDQDJHPDQWVWUDWHJLHVÄJournal of Risk ResearchÝROQR
9LJDQL05RGULJXH]&HUH]R0*yPH]%DUEHUR0 The Determinants of Whe-
at Yields: The Role of Sustainable Innovation, Polices and Risk in France and Hungary
,5&6FLHQWLFDQG3ROLF\5HSRUWV
9RQ1HJHQERUQ):HEHU50XVVKRII2 ([SODLQLQJZHDWKHU±UHODWHGFUHGLWULVN
ZLWKHYDWUDQVSLUDWLRQDQGSUHFLSLWDWLRQLQGLFHVÄAgricultural Finance ReviewÝROQR
:DOWHUV&3UHVWRQ5 1HWLQFRPHULVNFURSLQVXUDQFHDQGKHGJLQJÄAgricultu-
ral Finance ReviewÝROQR
:ąV $ .REXV 3 )DFWRUV GLIIHUUHQWLDWLQJ WKH OHYHO RI FURS LQVXUDQFH DW SROLVK
IDUPVÄAgricultural Finance ReviewÝROQR
:HLVV&5%ULJODXHU: Determinants and Dynamics of Farm Diversification
)(:RUNLQJSDSHUQR8QLYHUVLWlW.LHO

<H7/LX<:DQJ-:DQJ06KL3 )DUPHUV¶FURSLQVXUDQFHSHUFHSWLRQDQG
SDUWLFLSDWLRQ GHFLVLRQV HPSLULFDO HYLGHQFH IURP +XQDQ &KLQD ÄJournal of Risk Rese-
archÝROQR
=XEHU1HPHV$)RJDUDVL-0ROQiU$.HPpQ\* )DUPHUV¶UHVSRQVHVWRWKH
FKDQJHVLQ+XQJDULDQDJULFXOWXUDOLQVXUDQFHV\VWHPÄAgricultural Finance ReviewÝRO
QR
=ZHLIHO3(LVHQ5 Insurance Economics6SULQJHU9HUODJ%HUOLQ+HLGHOEHUJ

Jacek Kulawik, Joanna Pawłowska-Tyszko

3. Holistyczne zarządzanie ryzykiem w rolnictwie i ryzyko społeczne
w sektorze rolnym

3.1. Istota i ewolucja systemu holistycznego zarządzania ryzykiem

,VWQLHMH ZLHOH NODV\ILNDFML U\]\ND Z UROQLFWZLH : EDUG]R NRPSOHNVRZ\
LWRZSHUVSHNW\ZLHKLVWRU\F]QHMSUREOHPWHQSU]HGVWDZLD0-DQRZLF]/RPRWW -D
QRZLF]/RPRWW 0LPRZV]\VWNRZDUWRSRNXVLüVLĊWXRSHZQHX]XSHáQLHQLDL
UR]V]HU]HQLDPDMąFQDXZDG]HZV]F]HJyOQRĞFLFKDUDNWHUQLQLHMV]HMUDSRUWX
-..HOOHUZVZRMHMNODV\ILNDFMLRGQRVLVLĊGRĨUyGHáU\]\NDZUROQLFWZLH
Z\UyĪQLDMąFMDNRQDGU]ĊGQąNDWHJRULĊÄU\]\NRSU]HGVLĊELRUVWZDJRVSRGDUVWZDURO
QHJR´ .HOOHU 1DGUXJLPSR]LRPLH]QDMGXMąVLĊQDWRPLDVWU\]\ND
)LQDQVRZH
5\QNRZH
*RVSRGDUF]HDOERLQDF]HMRSHUDF\MQHEL]QHVRZH]GRGDWNRZ\PSRGSRG]LD
áHPQDHJ]RLHQGRJHQLF]QH7RWXPLHĞFLVLĊU\]\NRSURGXNF\MQH
5\]\NRILQDQVRZHZ\QLND]H]PLDQQDU\QNDFKILQDQVRZ\FKVWySSURFHQ
WRZ\FKNXUVyZZDOXWRZ\FKLFHQSDSLHUyZZDUWRĞFLRZ\FK6WDQGDUGRZRĨUy
GáHPU\]\NDMHVWWXVWUXNWXUDSDV\ZyZRUD]DNW\ZyZJRVSRGDUVWZD=DOLF]DVLĊ
WXUyZQLHĪXWUDFRQHQDOHĪQRĞFLRUD]QLHXUHJXORZDQH]RERZLą]DQLD
5\]\NR U\QNRZH LQDF]HM U\]\NR FHQRZH WR ZV]HONLH IOXNWXDFMH ZROXPHQyZ
LORĞFLRZ\FKRUD]FHQVSU]HGDZDQ\FKSURGXNWyZUROQ\FKLQDE\ZDQ\FKĞURGNyZRUD]
F]\QQLNyZSURGXNFMLZW\PWDNĪHSáDFRQ\FKLLQNDVRZDQ\FKF]\QV]yZG]LHUĪDZQ\FK
(QGRJHQQHDZLĊFZGXĪ\PVWRSQLXNRQWURORZDQHSU]H]UROQLNDĨUyGáDU\]\ND
WRSU]HGHZV]\VWNLPU\]\NDWHFKQRORJLF]QH DZDULHQLHVSUDZQRĞFLDQDZHWNDWDVWUR
IDOQHV]NRG\ZLQIUDVWUXNWXU]HNU\W\F]QHM XWUDW\SORQyZLSDGQLĊFLD]ZLHU]ąWVSRZR
GRZDQHUyZQLHĪSU]H]FKRURE\LV]NRGQLNLDWDNĪHU\]\NRRVRERZH SRJRUV]HQLHVWD
QX]GURZLDĞPLHUFLZDĪQHMRVRE\UR]ZRG\ 3RPLQąZV]\WHRVWDWQLHZV]\VWNLHU\
]\NDZF]HĞQLHMZ\PLHQLRQH]D]Z\F]DMRNUHĞODVLĊMDNRU\]\NRSURGXNF\MQH
:EDUG]RNRPSOHNVRZ\VSRVyEGRDQDOL]\U\]\NDSURGXNF\MQHJRXWRĪVDPLD
QHJRGDOHM]RGFK\OHQLDPLRGRF]HNLZDQ\FK Z\QLNyZSURGXNF\MQ\FKNWyU\FKĨUy
GáHPMHVWV]HURNRUR]XPLDQDSU]\URGDSRGV]HGá36XOHZVNLRGZRáXMąF\VLĊJHQHUDO
QLH GR WHRULL XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNLZDQHM DOH NRU]\VWDMąF\ WDNĪH ] GRURENX HNRQRPLL
EHKDZLRUDOQHM 6XOHZVNL :SUDZG]LH DXWRU WHQ U\]\NR SURGXNF\MQH WUDNWXMH
MDNRQDMEDUG]LHMVSHF\ILF]QHGODG]LDáDOQRĞFLUROQLF]HMDOH]GUXJLHMVWURQ\GRVWU]HJD

MHJROLF]QHL]áRĪRQHSRZLą]DQLD]SR]RVWDá\PLURG]DMDPLU\]\ND]NWyU\PLNRQIURQ
WRZDQLVąSURGXFHQFLUROQLDZV]F]HJyOQRĞFL]U\]\NLHPFHQRZ\PLGRFKRGRZ\P
5\]\NR HJ]RJHQLF]QH REHMPXMH WH ZV]\VWNLH XV]F]XSOHQLD ]DVREyZ JRVSR
GDUVWZDNWyUHZ\ZRáDQH]RVWDá\SU]H]F]\QQLNLW\ONR]WUXGHPGDMąFHVLĊVWHURZDü
SU]H]UROQLND3U]HGHZV]\VWNLPFKRG]LWXRU\]\NDSU]\URGQLF]HQD]\ZDQHWDNĪH
HOHPHQWDUQ\PLDZW\PZV]F]HJyOQRĞFL]ZLą]DQH]H]PLDQDPLSRJRG\RUD]NOLPD
WX3RQDGWRZVNáDGWHMNDWHJRULLZFKRG]LU\]\NRLQVW\WXFMRQDOQHDZLĊFPLQPRĪ
OLZRĞüUDG\NDOQHM]PLDQ\SROLW\NLUROQHMLJRVSRGDUF]HMRUD]SUDZQRUHJXODF\MQH
.ZHVWLHXEH]SLHF]HQLRZHZNRPSRQRZDQRQRPLQDOQLHZ]DU]ąG]DQLHU\]\
NLHPUyZQLHĪZPRQRJUDILL]ELRURZHMSWÄ)LQDQVHDJUREL]QHVX´>)LQDQVHDJUREL]
QHVX@-HGQDNOLVWDVDP\FKU\]\NMHVWZ\VRFH]DJUHJRZDQDLQLHNRPSOHWQD
1LHVWHW\QDMEDUG]LHMGRNXF]OLZ\MHVWZW\PRSUDFRZDQLXEUDN]DU\VXUR]XPLHQLD
WHJRĪ ]DU]ąG]DQLD L ]ORNDOL]RZDQLD Z MHJR LQVWUXPHQWDULXP SURGXNWyZ XEH]SLH
F]HQLRZ\FK &]ĊĞFLRZR WHQ PDQNDPHQW MHVW áDJRG]RQ\ Z SRGUR]G]LDOH GRW\F]ą
F\P OXNL XEH]SLHF]HQLRZHM Z RIHUFLH XEH]SLHF]HĔ GOD JRVSRGDUVWZ L SU]HGVLĊ
ELRUVWZDJUREL]QHVXZNWyU\PV]F]HJyOQLHLQWHUHVXMąFHVąUR]ZDĪDQLDSRĞZLĊFRQH
PRW\ZRPQDE\ZDQLDSURGXNWyZRFKURQQ\FKSU]H]QDV]\FKUROQLNyZ
5\]\NRSRJRGRZHEH]ZąWSLHQLD]DVáXJXMHQDV]HUV]HRPyZLHQLH*HQH
UDOQLHMHVWRQRVNXWNLHPRGG]LDá\ZDQLDSRMHG\QF]\FK SDUDPHWUyZSRJRG\DOER
LFKNRPELQDFML%H]SRĞUHGQLRSRZRGXMHRQRZDKDQLDZLHONRĞFLSORQyZL]ELR
UyZRUD]SRJRUV]HQLHVLĊLFKMDNRĞFL3RĞUHGQLRSURZDG]LWRWDNĪHGR]PLHQQR
ĞFLFHQFRZNRĔFXSU]HNáDGDVLĊQDIOXNWXDFMĊSU]\FKRGyZRUD]GRFKRGyZURO
QLF]\FK 7U]HED Z W\P PLHMVFX MHGQDN RG UD]X GRGDü ĪH VSDGNRP SORQyZ L
]ELRUyZ PRJą WRZDU]\V]\ü Z]URVW\ FHQ ]LHPLRSáRGyZ 7ą XMHPQą NRUHODFMą
PLĊG]\SORQDPLDFHQDPLRNUHĞODVLĊZOLWHUDWXU]H MDNR a natural hedging ,Q
FRPH 5LVN 0DQDJHPHQW« .LPXUD L $QWRQ -HĞOL VLĊ RQ SRMDZL
PRĪH]PDOHüáąF]QD]PLHQQRĞüGRFKRGyZERZ]URVWRZLMHGQHJR]MHJRGHWHU
PLQDQWWRZDU]\V]\VSDGHNGUXJLHM:W\PVDP\PNLHUXQNXPRĪHRGG]LDá\ZDü
UyZQLHĪ XMHPQD NRUHODFMD PLĊG]\ NRPSRQHQWDPL SU]\FKRGyZ RUD] NRV]WyZ
7HQ VDPRLVWQ\ PHFKDQL]P UHJXOXMąF\ NRQG\FMĊ ILQDQVRZą UROQLFWZD MHVW MHG
QDNĪHSRKDPRZ\ZDQ\SU]H]JOREDOL]DFMĊHNRQRPLF]Qą=DXZDĪP\SRQDGWRĪH
XMHPQDNRUHODFMDMHVWSRGVWDZąG\ZHUV\ILNDFMLG]LDáDOQRĞFLUROQLF]HM
=GDU]HQLDSRJRGRZHPRJąSURZDG]LüGRNXPXODFMLU\]\NDFKRüNDĪGH]
QLFKEUDQH]RVREQDZVHQVLHVWDW\VW\F]Q\PQLHPXVLWZRU]\üSRZDĪQ\FK]DJUR
ĪHĔ $JUDUUHOHYDQWH ([WUHPZHWWHUODJHQ« àąF]QLH QDWRPLDVW PRJą VSR
ZRGRZDü SU]HNURF]HQLH SR]LRPX NU\W\F]QHJR ]GROQRĞFL DGDSWDF\MQ\FK JRVSR
GDUVWZ=NROHLSU]HFLZVWDZQHNV]WDáWRZDQLHVLĊSDUDPHWUyZSRJRGRZ\FKPRĪH
RVáDELDüSR]\W\ZQHRGG]LDá\ZDQLHF]ĊĞFL]QLFK:W\PSU]\SDGNXG]LDáD]DWHP
PHFKDQL]PNRPSHQVDF\MQ\.DĪGRUD]RZRSRZLQQLĞP\WHĪSDPLĊWDüĪHQLHNLHG\

ZWyUQHQDVWĊSVWZDV]RNyZSRJRGRZ\FKPDMąZLĊNV]HQHJDW\ZQHRGG]LDá\ZDQLH
QDUROQLFWZRQLĪ]GDU]HQLHSLHUZRWQH:V]ĊG]LHEH]ZąWSLHQLDZ\]ZDQLHP MHVW
JG\ NXPXODFMD U\]\N SRJRGRZ\FK SU]\MPXMH FKDUDNWHU U\]\ND V\VWHPRZHJR D
ZLĊFGRW\NDMąFHJRUyZQRF]HĞQLHGXĪ\FKREV]DUyZ 0DQDJLQJ5LVNLQ$JULFXOWX
UH« 5\]\NRWDNLHPRĪHVWDüVLĊZyZF]DVQLHXEH]SLHF]DOQ\PQDZHWJG\
U\QHNUHDVHNXUDF\MQ\Z\GDMHVLĊE\üGRVWDWHF]QLHSRMHPQ\1LHNLHG\UHPHGLXP
PRJąE\üWXXEH]SLHF]HQLDLQGHNVRZH
: SU]\SDGNX SRPLDUX U\]\ND SURGXNF\MQHJR L FHQRZHJR ZDUWR UR]UyĪQLü
SR]LRP JRVSRGDUVWZD UROQHJR RUD] SR]LRP DJUHJDFML W\SX UHJLRQ F]\ FDá\ NUDM
3UREOHP WHQ SR UD] SLHUZV]\ GRJáĊEQLH SU]HDQDOL]RZDOL Z UROQLFWZLH 86$ +.
&REOH5'LVPXNHVRUD]67KRPDVQD]\ZDMąFJRÄa spatial aggregation bias´
FKRFLDĪ]MDZLVNRWRPDFKDUDNWHUSRZV]HFKQ\ &REOH'LVPXNHVL7KRPDV
2G U\]\ND SU]HGVLĊELRUVWZDJRVSRGDUVWZD UROQLF]HJR Z\FKRG]ą UyZQLHĪ
2 0XȕKRII L 1 +LUVFKDXHU Z VZRMHM NODV\ILNDFMLNWyUąSU]HGVWDZLRQR QD U\
VXQNX 0XȕKRIIL+LUVFKDXHU :VNDĪP\]DWHPW\ONRNLONDSXQNWyZZ
NWyU\P ZZ UyĪQLąVLĊRG .HOOHUD 3RSLHUZV]H 0XȕKRII L +LUVFKDXHURSHUXMą
U\]\NLHPLORĞFLRZ\P2EHMPXMHRQR]DUyZQRU\]\NDSURGXNF\MQHVSRZRGRZD
QH JáyZQLH ]PLHQQRĞFLą SRJRG\ MDN L QHJDW\ZQH QDVWĊSVWZDZ\VWąSLHQLD FKR
UyE RUD] SODJ V]NRGQLNyZ 7D NDWHJRULD ]DZLHUD MHGQDN UyZQLHĪ ZV]\VWNLH
QLHNRU]\VWQH ]MDZLVND Z\VWĊSXMąFH QD VW\NX F]áRZLHN ± WHFKQRORJLD ± ĞUR
GRZLVNR QDWXUDOQH 3R GUXJLH ZZ GZyMND DJURHNRQRPLVWyZ QLHPLHFNLFK
Z\UyĪQLDU\]\NR]DFKRZDĔUR]XPLHMąFSU]H]QLHKD]DUGPRUDOQ\DZLĊFND
WHJRULĊ IXQGDPHQWDOQą GOD ZV]\VWNLFK XEH]SLHF]HĔ -DN ZLHP\ KD]DUG WHQ
MHVW SRFKRGQą DV\PHWULL LQIRUPDFML .RQNUHW\]XMąF WR QD SU]\NáDG]LH JRVSR
GDUVWZD UROQLF]HJR PRĪHP\ ZVND]Dü ĪH QLHGRWU]\P\ZDQLH SU]H] GRVWDZ
FyZ ĞURGNyZ SURGXNFML L XVáXJRGDZFyZ X]JRGQLRQ\FK SDUDPHWUyZ EĊG]LH
SU]HMDZHP WHJRĪ KD]DUGX 7R WDNĪH RGQRVL VLĊ GR ]DWUXGQLRQ\FK SUDFRZQL
NyZ3RVWURQLHVSU]HGDĪ\SURGXNWyZUROQLF]\FKNODV\F]Q\PLSUDNW\NDPL]H
VIHU\ KD]DUGX PRUDOQHJR EĊG]LH QLHGRWU]\P\ZDQLH ZDUXQNyZ NRQWUDNWX
SU]H] RGELRUFyZ 'OD NRPSOHWQRĞFL GRGDMP\ ĪH VDPL UROQLF\ WDNĪH PRJą
Z\ND]\ZDü]DFKRZDQLDPLHV]F]ąFHVLĊZSRMĊFLXKD]DUGPRUDOQ\3RWU]HFLH
0XȕKRIIL +LUVFKDXHU]DU]ąG]DQLH U\]\NLHP ]DZĊĪDMą MHG\QLHGR U\]\ND FH
QRZHJRLLORĞFLRZHJRFRQLHZ\GDMHVLĊUR]ZLą]DQLHPGREU\P

5\VXQHNħUyGáDU\]\NDLPRĪOLZRĞFLMHJR]UHGXNRZDQLD

5\]\NRSU]HGVLĊELRUVWZD

5\]\NRJRVSRGDUF]H RSHUDF\MQH 5\]\NR
ILQDQVRZH

5\]\NR
FHQRZH
5\]\NR
LORĞFLRZH
5\]\NR
]DFKRZDĔ
5\]\NR
]PLDQ\SROLW\NL
-DNRĞFLRZH
ħ5Ï'à$
]ZLą]DQH]
QDE\ZDQ\PL =PLDQ\
8ZDUXQNRZD ĞURGNDPL UHJXODFML
QHSRJRGą SURGXNFML
1D U\QNDFK SRGDWNRZ\FK
F]\QQLNyZ =SRZRGX 1LHSHZQRĞü LGRW\F]ąF\FK
SURGXNFML FKRUyEL FRGRMDNRĞFL VXEV\GLRZDQLD
V]NRGQLNyZ VLá\URERF]HM
1D U\QNDFK =PLDQ\
7HFKQLF]QHL] 1LHSHZQRĞüFR
SURGXNWyZ
W\WXáXOXG]NLHM GRPRUDOQRĞFL
]DND]yZ L
UHJXODFML
QLHGRVNRQDáRĞFL SáDWQLF]HML
GRWU]\PDQLD
]RERZLą]DĔ
SU]H]
RGELRUFyZ

02ĩ/,:2ĝ&,
:HZQĊWU]QHL]HZQĊWU]QHLQVWUXPHQW\ +DUPRQLMQ\Z]URVW
]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP Z\ĪV]\XG]LDá
ĞURGNyZZáDVQ\FK

Źródło: przedstawiono na podstawie: Muβhoff O., Hirschauer N. (2011). Modernes Agrarmanagement.
Betriebswirtschaftliche Analyse-und Planungsverfahren. 2. Auflage, Verlag Franz Vahlen, München.
%DUG]R LQWHUHVXMąFR GR NODV\ILNRZDQLD U\]\ND Z UROQLFWZLH L VSRVREyZ

]DEH]SLHF]DQLDVLĊSU]HGQLPSRGHV]OLHNRQRPLĞFL]QLHPLHFNLHJR-RKDQQ+HLQ
ULFK YRQ 7KQHQ ± ,QVWLWXW Z %UDXQVFKZHLJ SRG NLHUXQNLHP ) 2IIHUPDQQD
2IIHUPDQQ &DáRĞü SUREOHPX XSRU]ąGNRZDOL RQL Z GZyFK Z\PLDUDFK
URVQąFHMEOLVNRĞFLGRV\QWHW\F]Q\FKNDWHJRULLZ\QLNRZ\FKLURVQąFHMLQG\ZLGX
DOL]DFMLRFKURQ\

Rysunek 2. Miejsce adresowania i rodzaje zabezpieczeĔ przed ryzykiem w rolnictwie
164
ħródáo: przedstawiono na podstawie: Offerrmann F. (2017). Ausgevählte Instrumente zum Risikomanagement in der Landwirtschaft: Sys-
tematische Zusammestellung und Bewertung, Thünen Working Paper, No. 72, Braunschweig.
%H]G\VNXV\MQLHWU]HEDVLĊ]JRG]Lü]-/HSSlOlĪH]DU]ąG]DQLHU\]\NLHP
ZUROQLFWZLHSRZLQQRE\üUHDOL]RZDQHMDNRV\VWHPKROLVW\F]Q\LZVSRVyEV\V
WHPDW\F]Q\ /HSSlOl 'REU\PSXQNWHPZ\MĞFLDGRGDOV]HMDQDOL]\PRĪH
E\ü SURFHGXUD ,62 SW Ä5LVN PDQDJHPHQW ± 3ULQFLSOHV DQG *XLGHOLQHV
VWHGLWLRQ´]URNX3U]HGVWDZLRQRMąQDU\VXQNX,QWHJUDOQ\PMHMVNáDG
QLNLHP SRZLQQR E\ü PDSRZDQLH U\]\ND Z IRUPLH PDFLHU]\ Z NWyUHM ZLHUV]H
R]QDF]DMą SUDZGRSRGRELHĔVWZR PDWHULDOL]DFML VLĊ U\]\ND QDWRPLDVW NROXPQ\
SRND]XMąMHJRVNXWNL U\VXQHN

5\VXQHN3URFHV]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZHGáXJ,62

Określenie kontekstu
Monitoring GRNXPHQWRZDQLHUHMHVWUDFMDZVNDĨQLNUDSRUW\
]DNUHVFHOHZHZQĊWU]QH

L]HZQĊWU]QHV]DQVHRUD]]DJURĪHQLD

Identyfikacja ryzyka
ĨUyGáDREV]DU\ZSá\ZX]GDU]HQLDVNXWNL
Komunikacja i konsultacja

Analiza ryzyka
SR]LRPSUDZGRSRGREQHVNXWNL

Ewaluacja ryzyka
SRUyZQDQLHQDGDQLHUDQJL

Postępowanie z ryzykiem
RSUDFRZDQLHSODQXZGURĪHQLHSODQX

Źródło: przedstawiono na podstawie: Leppälä J. (2016). Systematic Risk Management on
Farms, Aalto University publication Series Doctoral Dissertations 17, 2016, Helsinki.
5\VXQHN,VWRWDPDSRZDQLDU\]\N
Skutki realizacji się ryzyka
Prawdopodobieństwo
realizacji się ryzyka
ZSá\ZQLHZLHONL ZSá\ZXPLDUNRZDQ\ ZSá\ZZ\VRNL
niskie U\]\NRQLHLVWRWQH U\]\NRWROHURZDOQH U\]\NRXPLDUNRZDQH

średnie U\]\NRWROHURZDOQH U\]\NRXPLDUNRZDQH U\]\NRLVWRWQH
wysokie U\]\NRXPLDUNRZDQH U\]\NRLVWRWQH U\]\NRQLHWROHURZDOQH
Źródło: przedstawiono na podstawie: Leppälä J. (2016). Systematic Risk Management on

Farms, Aalto University Publication Series Doctoral Dissertations 17, 2016, Helsinki.
36FKOLHSHUVNRQVWUXRZDáMHV]F]HEDUG]LHMUR]EXGRZDQąPDFLHU]U\]\ND
RULHQWXMąF MHM NROXPQ\ QD Z\VRNRĞü PRĪOLZ\FK VWUDW U\VXQHN =DXZDĪP\
SU]\W\PĪHWUDG\F\MQHXEH]SLHF]HQLDUROQHPLHV]F]ąVLĊJáyZQLHZF]ĊĞFLPD

FLHU]\ R]QDF]RQHM MDNR U\]\NR DNFHSWRZDOQH SU]\ GRVWĊSQ\FK LQVWUXPHQWDFK
]DU]ąG]DQLDDQLHNLHG\UyZQLHĪWDPJG]LHSRWUDILVLĊMH]QDF]ąFRZ\VXEWHOQLü

5\VXQHN0DFLHU]U\]\NDDNFHQWXMąFDZLHONRĞüPRĪOLZ\FKVWUDW
Wysokość strat
3UDZGRSRGRELHĔVWZR
VWUDW bardzo bardzo
mała średnia poważna katastroficzna
mała poważna
częste
sporadyczne
rzadkie
bardzo rzadkie
małe
praktycznie
wykluczone
- ryzyko akceptowalne,
- ryzyko akceptowalne przy dostępnych instrumentach,
- ryzyko akceptowalne przy zaawansowanym instrumentarium,
- ryzyko nieakceptowalne.

Źródło: przedstawiono na podstawie: Schlieper P. (1997). Ertragsausfallversicherung und
Intensität Pflanzlicher Produktion, DUV Springer Fachmedien, Wiesbaden.
:V]\VWNR WR FR SRZ\ĪHM SU]HGVWDZLRQR MHĞOL FKRG]L R SRGHMĞFLH GR ]D
U]ąG]DQLDU\]\NLHPPLHĞFLVLĊZQXUFLHG]LDáDĔRFKDUDNWHU]HJáyZQLH ex post
2GUyĪQLDVLĊRGQLFKFDáRĞFLRZDSURSR]\FMD20XȕKRIIDL1+LUVFKDXHUDNWy
Uą SU]HGVWDZLRQR QDU\VXQNX %DGDF]H FL NRQFHQWUXMą VLĊ ]DVDGQLF]R QDSHU
VSHNW\ZLH SU]HGVLĊELRUVWZDJRVSRGDUVWZD UROQLF]HJR DF]NROZLHN GRVWU]HJDMą
UyZQLHĪZ\PLDUVSRáHF]Q\]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPFKRFLDĪGDOHMVLĊQLPZRJyOH
QLH ]DMPXMą : REV]DU]H ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z SU]HGVLĊELRUVWZLH 0XȕKRIIL
+LUVFKDXHUEDUG]RZ\UDĨQLHRGUyĪQLDMąG]LDáDQLD]RULHQWRZDQHQDZF]HVQHZ\
NU\ZDQLH ]DJURĪHĔ LFK REMDĞQLDQLH NRU\JRZDQLH ]DFKRZDĔ L SURFHGXU RUD]
F]\QQRĞFLLQWHUZHQF\MQHDZLĊFZ]QDF]Q\PVWRSQLXRFKDUDNWHU]Hex postRG

W\FK NWyUH H[ DQWH PDMą ]PQLHMV]\ü UR]U]XW NOXF]RZ\FK SDUDPHWUyZ HNRQR
PLF]QRILQDQVRZ\FK:WHMGUXJLHMJUXSLHPLHV]F]ąVLĊXEH]SLHF]HQLDUROQH

5\VXQHN6NáDGQLNLV]HURNRUR]XPLDQHJR]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP

5\]\NR

3HUVSHNW\ZD 3HUVSHNW\ZD
VSRáHF]HĔVWZD SU]HGVLĊELRUVWZD

:V]HFKVWURQQH]DU]ąG]DQLHU\]\NLHP

:F]HVQH UR]SR]QDQLH X]\VNDQLH F]DVX =DU]ąG]DQLHH[DQWH UHGXNFMD]PLHQ
QD UHDNFMĊ SRSU]H] ZF]HVQH ]LGHQW\ILNR QRĞFLZDĪQ\FKNDWHJRULLZ\QLNRZ\FK
ZDQLHSURFHVyZZSá\ZDMąF\FKQDZ\QLNL

:F]HVQHRVWU]HJDQLHSU]H] :F]HVQHUR]SR]QDQLHED]XMąFH RNUHĞOHQLH UR]NáDGX LVWRWQ\FK
V]\ENLHZ\NRU]\VWDQLHWUDG\ QDPRQLWRULQJXLZF]HVQH F]\QQLNyZU\]\ND

F\MQHMUDFKXQNRZRĞFL XĞZLDGRPLHQLHVRELHZ\VWąSLH XVWDOHQLH ZDĪQ\FK NDWHJRULL

NRQWURODLORĞFL]XĪ\ZDQ\FK QLDVáDE\FKV\JQDáyZ Z\QLNRZ\FK
LGHQW\ILNDFMD SURILOX U\]\ND

QDNáDGyZLRVLąJDQ\FK NUyWNRRNUHVRZHSODQ\IL
ZDĪQ\FK NDWHJRULL Z\QLNR
SU]\FKRGyZ QDQVRZH

]DPNQLĊFLHURF]QH PRQLWRULQJF]\QQLNyZZSá\ZX Z\FK EH] RFHQ\ LQVWUXPHQ

UDFKXQHN NRV]WyZ L SU]\ LGHQW\ILNDFMDREVHUZDFMD WyZ]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP
FKRGyZ VáDE\FKV\JQDáyZ LGHQW\ILNDFMD SURILOX U\]\ND
ZDĪQ\FK NDWHJRULL Z\QLNR
Z\FK ] RFHQą LQVWUXPHQWyZ

ex post SU]\VWRVR
']LDáDQLD 6]\ENLH LQWHUZHQFMH Z FHOX =DSURSRQRZDQLH VNáDGX SU]HG
ZXMąFH GRQHJDW\ZQ\FKSUR ]DSRELHJDQLD VNXWNRP QHJD VLĊZ]LĊü]DEH]SLHF]DMąF\FK
FHVyZ
W\ZQ\FKSURFHVyZ

SU]\PXVRZH
]DFLąJQLĊFLHNUHG\WyZ
UR]PRZ\]SHUVRQHOHP G\ZHUV\ILNDFMD
VSU]HGDĪSRGSU]\PX GRVWRVRZDQLHSURJUD
XPRZ\GRVWDZ
VHP IRUVRZQD PXSURGXNFML
XEH]SLHF]HQLD
UH]\JQDFMD]GRFKRGyZ

« « «

Źródło: przedstawiono na podstawie: Muβhoff O., Hirschauer N. (2011). Modernes
Agrarmanagement. Betriebswirtschaftliche Analyse-und Planungsverfahren. 2. Auflage,
Verlag Franz Vahlen, München.

:\PLDU VSRáHF]Q\ ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z UROQLFWZLH H[SOLFLWH SRMDZLá
VLĊZNRQFHSFMLKROLVW\F]QHM2(&' 0DQDJLQJ5LVN«0DQDJLQJ5LVN«
-HM WZyUF\ RGZRáDOL VLĊ Z W\P PRPHQFLH GR SUDF\ 5 +RO]PDQQD L 6
-RUJHQVHQDSW6RFLDO5LVN0DQDJHPHQW$1HZ&RQFHSWXDO)UDPHZRUNIRU6R
FLDO3URWHFWLRQDQG%H\RQG]URNX:DUWRMą]DWHPSU]\EOLĪ\üRF]\ZLĞFLH
RGSRZLHGQLRMąGRVWRVRZXMąF3U]\ZRáDQDGZyMNDEDGDF]\%DQNXĝZLDWRZHJR
NRQFHQWURZDáD VLĊ ]DVDGQLF]R QD SUREOHPDFK ]DEH]SLHF]HQLD VSRáHF]QHJR LQ
WHUZHQFMD QD U\QNX SUDF\ XEH]SLHF]HQLD VSRáHF]QH VLHü EH]SLHF]HĔVWZD VSR
áHF]QHJR RVDG]RQHJR MHGQDN Z ]DU]ąG]DQLX U\]\NLHP VSRáHF]Q\P D ZLĊF
REHMPXMąFHJRWU]\VWUDWHJLHUDG]HQLDVRELH]QLP SUHZHQFMD]DSRELHJDQLHDN
W\ZQH SRVWĊSRZDQLH ] U\]\NLHP QD WU]HFK SR]LRPDFK QLHIRUPDOQ\P LQVWUX
PHQWyZU\QNRZ\FKSXEOLF]Q\P RUD] ] XZ]JOĊGQLHQLHP ZLHOX DNWRUyZ MHG
QRVWNL JRVSRGDUVWZD GRPRZH ZVSyOQRW\ WHU\WRULDOQH L VSRáHF]QH RUJDQL]DFMH
SR]DU]ąGRZH DGPLQLVWUDFMD SDĔVWZRZD QD ZV]\VWNLFK V]F]HEODFK U]ąG]HQLD
RUJDQL]DFMH PLĊG]\QDURGRZH 1DZLą]XMąF PLQ GR SRJOąGyZ &$ 3LJRX
NVLąĪND ] U L :+ 6LQQD UR]G]LDá Z SUDF\ ]ELRURZHM ] U
+RO]PDQQ L -RUJHQVHQ EDUG]R PRFQR DNFHQWXMą ĪH ]DEH]SLHF]HQLH VSRáHF]QH
SRZLQQRRULHQWRZDüVLĊQDRVLąJDQLHGZyFKFHOyZ
2FKURQLH FR QDMPQLHM PLQLPDOQHJR VSRáHF]QLH DNFHSWRZDQHJR Z GDQ\FK
ZDUXQNDFKSR]LRPXĪ\FLD
=DFKĊFDQLX GR SRGHMPRZDQLD EDUG]LHM U\]\NRZQ\FK DNW\ZQRĞFL NWyUH
PRJąZQLHĞüSR]\W\ZQ\ZNáDGZUR]ZyMVSRáHF]QRHNRQRPLF]Q\LRJyOQ\
GREURE\W

7UDG\F\MQH ]DEH]SLHF]HQLH VSRáHF]QH ZHGáXJ +RO]PDQQD L -RUJHQVHQD

]E\WPRFQRDNFHQWXMHUROĊVHNWRUDSXEOLF]QHJRNRV]W\QHWWRLZ\GDWNLDOHUyZ
QRF]HĞQLH QLH GRFHQLD QDOHĪ\FLH SR]\W\ZQ\FK RGG]LDá\ZDĔ QD ]UyZQRZDĪRQ\
UR]ZyM HNRQRPLF]Q\ V\QHUJLL PLĊG]\ UyĪQ\PL SURJUDPDPL LQWHUZHQFML
DZUHV]FLH RIHUXMH PDáR UHNRPHQGDFML VWUDWHJLF]Q\FK GOD VNXWHF]QHJR UHGXNR
ZDQLD ELHG\ L XEyVWZD 2GSRZLHG]Lą QD WH VáDERĞFL PD E\ü ]DU]ąG]DQLH U\]\
NLHPVSRáHF]Q\P the social risk management,650 NWyUHJHQHUDOQLHPDSR
]ZROLüRVLąJDüGZDFHOH
3RPDJDü MHGQRVWNRP JRVSRGDUVWZRP GRPRZ\P L ZVSyOQRWRP ]DU]ąG]Dü
U\]\NLHP
8G]LHODüZVSDUFLDRVRERPVNUDMQLHELHGQ\P
,VWRWą650VąQDVWĊSXMąFH]DáRĪHQLD
=DEH]SLHF]HQLH VSRáHF]QH PXVL EH] ZąWSLHQLD E\ü VLDWNą EH]SLHF]HĔVWZD
VRFMDOQHJR L RGVNRF]QLąGOD OXG]LELHGQ\FKE\ PRJOLSRSUDZLü WUZDOH VZH
SRáRĪHQLH HNRQRPLF]QH SRGHMPXMąF RGSRZLHGQLR Z\QDJUDG]DQą SUDFĊ OXE
RSáDFDOQąG]LDáDOQRĞüJRVSRGDUF]ą

=DEH]SLHF]HQLHVSRáHF]QHQLHMHVWNRV]WHPOHF]LQZHVW\FMą6WąGWHĪOXG]LH
ELHGQLSRZLQQLPLHüGRVWĊSGRSRGVWDZRZ\FKXVáXJVSRáHF]Q\FKLPRĪQRĞü
VNXWHF]QHJR SU]HFLZVWDZLDQLD VLĊ QLHRGZUDFDOQ\P QHJDW\ZQ\P VNXWNRP
UyĪQ\FKV]RNyZ
3RWU]HEQD MHVW ZLĊNV]D NRQFHQWUDFMDQD XVXZDQLXSU]\F]\Q ELHG\ D QLH QD
MHMV\PSWRPDFK:ĞODG]DW\PQDOHĪ\RIHURZDüOXG]LRPELHGQ\PV]HUV]H
PRĪOLZRĞFLSRGHMPRZDQLDG]LDáDOQRĞFLRNRU]\VWQLHMV]\FKUHODFMDFK]\VN±
U\]\NR D ] GUXJLHM VWURQ\ RJUDQLF]Dü ]DVLĊJ QLHHIHNW\ZQ\FK L QLHVSUDZLH
GOLZ\FKQLHIRUPDOQ\FKPHFKDQL]PyZSRG]LDáXU\]\ND
2JUDQLF]DQLH VIHU\ ELHG\ L XEyVWZD ]D SRPRFą WUDQVIHUyZ EXGĪHWRZ\FK
SU]HNUDF]DPRĪOLZRĞFLILVNDOQHZLĊNV]RĞFLNUDMyZUR]ZLMDMąF\FKVLĊ

= SRZ\ĪV]HJR Z\QLND ĪH 650 SU]HNUDF]D JUDQLFH WUDG\F\MQHJR ]DEH]

SLHF]HQLDVSRáHF]QHJRJG\ĪREHMPXMHVROLGQąSROLW\NĊPDNURHNRQRPLF]QąGR
EUH U]ąG]HQLH good governance GRVWĊS GR SRGVWDZRZHM HGXNDFML L RSLHNL
VSRáHF]QHM 650 SRQDGWR NRU]\VWD ] LQVWUXPHQWyZ SXEOLF]Q\FK U\QNRZ\FK
LQLHIRUPDOQ\FKWZRU]ąF]QLFKRGSRZLHGQLHNRPELQDFMHDQDOL]RZDQHLSURMHN
WRZDQH ] SXQNWX ZLG]HQLD LFK SR]\W\ZQHJR ZSá\ZX QD Z]URVW L UR]ZyM VSR
áHF]QRHNRQRPLF]Q\
: XMĊFLX EDUG]LHM ]GH]DJUHJRZDQ\P 650 VWDZLDQH SU]HG QLP FHOH PD
RVLąJDü G]LĊNL VWDW\F]QHPX SRZLĊNV]DQLX GREURE\WX VSRáHF]QHJR UHGXNFMD
]PLHQQRĞFL SUDZGRSRGRELHĔVWZ Z\VWąSLHQLD QLHNRU]\VWQ\FK ]MDZLVN SRGZ\Ī
V]HQLH EDUG]LHM Z\JáDG]RQHM Z F]DVLH NRQVXPSFML X]\VNLZDQLH EDUG]LHM
VSUDZLHGOLZHJR UR]NáDGX GRFKRGyZ L PDMąWNX RUD] G\QDPL]DFML UR]ZRMX HNR
QRPLF]QHJR L Z]URVWX JRVSRGDUF]HJR Z\JáDG]HQLH Z F]DVLHGRFKRGyZ LNRQ
VXPSFMLSRSUDZDHIHNW\ZQRĞFLNRV]WyZQLHIRUPDOQ\FKPHFKDQL]PyZSRG]LDáX
U\]\NDUHGXNFMDNRV]WyZSXEOLF]Q\FKLQVWUXPHQWyZ]DEH]SLHF]HQLDVSRáHF]QH
JR 2F]\ZLĞFLH GR WHJR GRFKRG]L SR]\W\ZQ\ ZSá\Z 650 QD UHGXNFMĊ ELHG\
LXEyVWZDRF]\PMXĪZ\ĪHMSLVDQRDOHSRGNUHĞODVLĊWXEDUG]RPRFQRLĪWU]HED
SU]HáDP\ZDü ZUĊF] GXĪą QLHFKĊü OXG]L XERJLFK GR SRGHMPRZDQLD DNW\ZQRĞFL
]QDWXU\EDUG]LHMU\]\NRZQ\FKDOHRIHUXMąF\FKZ\ĪV]HNRU]\ĞFL
: NRQFHSFML +RO]PDQQD-RUJHQVHQD ZDĪQH PLHMVFH ]DMPXMH NZHVWLD
DV\PHWULL LQIRUPDFML 3XQNWHP RGQLHVLHQLD MHVW WX W]Z ĞZLDW LGHDOQ\ $UURZD
'HEUHX D ZLĊF MHM V\PHWU\F]QRĞü UR]NáDGX PLĊG]\ ZV]\VWNLPL DNWRUDPL HNR
QRPLF]Q\PL RUD] NRPSOHWQRĞü ZV]HONLFK U\QNyZ :\VWĊSXMąFH ZWHG\ ĨUyGáD
LURG]DMH U\]\ND Z ]DVDG]LH QLH Z\PDJDMą explicite ]DU]ąG]DQLD QLPL JG\Ī
PRĪQDMHZSHáQLILQDQVRZDü]DSRPRFąUR]ZLą]DĔF]\VWRU\QNRZ\FKRFKDUDN
WHU]H a first-best 6\WXDFMD VLĊ MHGQDN GLDPHWUDOQLH ]PLHQLD JG\ SRMDZLD VLĊ
DV\PHWULDLQIRUPDFML:yZF]DVWRQLHNWyUHU\QNLWUDQVIHUXU\]\NDPRJąZRJyOH
QLH SRZVWDü D MXĪ LVWQLHMąFH PRJą RIHURZDü W\ONR RFKURQĊ F]ĊĞFLRZą

LIXQNFMRQRZDüQLHZSHáQLHIHNW\ZQLH7\PVDP\PRWZLHUDVLĊSROHGRLQWHU
ZHQFML SXEOLF]QHM DOH UyZQRF]HĞQLH WU]HED VLĊ ZWHG\ OLF]\ü ] MHM ]DZRGQRĞFLą
LJHQHURZDQLHP U\]\ND SROLW\F]QHJR 3RJáĊELRQą DQDOL]Ċ RE\GZX UHĪLPyZ LQ
IRUPDF\MQ\FK]DZDUWRZWDEHOL

7DEHOD6NXWNLV\PHWU\F]QHMLDV\PHWU\F]QHMLQIRUPDFML

:ĞZLHFLHLGHDOQ\P$UURZD'HEUHXLQIRUPDFMDMHVWSRG]LHORQDV\PHWU\F]QLHD]HVWDZU\QNyZMHVWNRPSOHWQ\
:V]\VF\ DNWRU]\ HNRQRPLF]QL IXQNFMRQXMąF\ Z GDQHM JRVSRGDUFH SRWUDILą UR]SR]QDü X]JRGQLü QDZ]DMHP L
WDNĪH]ZHU\ILNRZDüVWDQ\QDWXU\]QDMąFSU]\W\PSUHIHUHQFMHLSHUFHSFMĊZV]\VWNLFKU\]\NXLQQ\FK DNWRUyZ
0RĪQD Z ĞODG]DW\PGR NDĪGHJRU\]\NDGRSDVRZDüRGSRZLHGQLHUR]ZLą]DQLDU\QNRZHE\ PyF ILQDQVRZDü
VNXWNLMHJR]PDWHULDOL]RZDQLDVLĊ5ROąU]ąGyZSR]RVWDMHZWHG\]DMĊFLHVLĊW\ONRNZHVWLDPLUHG\VWU\EXF\MQ\PL
WDNDE\QLHSRZRGRZDüGHIRUPDFMLZVIHU]HWZRU]HQLDGRFKRGyZLERJDFWZD3á\Qą]SRZ\ĪV]HJRQDVWĊSXMąFH
LPSOLNDFMH
]XZDJLQDNRPSOHWQąZLHG]ĊQWNDĪGHJRU\]\NDFHQ\PRĪQDXVWDODüZVSRVyEDNWXDULDOQLHVSUDZLHGOLZ\D
MHGQRVWNLSHáQRVSUDZQHPRJąQDE\ZDüSHáQąRFKURQĊ6DPRXEH]SLHF]HQLHVWDMHVLĊZWHG\URV]F]HQLHP]DOHĪ
Q\PRGVWDQXMHG\Q\PLQVWUXPHQWHPa first-bestGODNDĪGHJRU\]\NDZW\PWDNĪHRFKDUDNWHU]HNDWDVWURILF]
Q\P
MHGQRVWNLQLHSHáQRVSUDZQHPRJąSROHJDüQDWUDQVIHUDFKSXEOLF]Q\FKRUD]SU\ZDWQ\FKRIHURZDQ\FKJáyZQLH]
SREXGHNDOWUXLVW\F]Q\FK
EDUG]LHM VSUDZLHGOLZ\ SRG]LDá GRFKRGyZ L PDMąWNX PRĪH E\ü GRNRQDQ\ ]D SRPRFą SRGDWNyZ L WUDQVIHUyZ
MHGQROLW\FK U\F]DáWRZ\FK ZVSRVyEQLHGHIRUPXMąF\ERGĨFyZHNRQRPLF]Q\FKRLOHXGDVLĊX]\VNDüNRQVHQVXV
VSRáHF]QRSROLW\F]Q\
NDĪGDHIHNW\ZQRĞüZVHQVLH3DUHWRGDMHVLĊRSLVDüMDNRVWDQUyZQRZDJLGRVNRQDOHNRQNXUHQF\MQ\FKU\QNyZ
DNZHVWLHHIHNW\ZQRĞFLLVSUDZLHGOLZRĞFLPRĪQDDQDOL]RZDüLSURMHNWRZDüZVSRVyERGG]LHOQ\
:ĞZLHFLHUHDOQ\P PDP\GRF]\QLHQLDMHGQDN]DV\PHWU\F]Q\PSRG]LDáHPLQIRUPDFML 5RG]LWR QDVWĊSXMąFH
VNXWNL
KD]DUGPRUDOQ\LQHJDW\ZQDVHOHNFMDRUD]QLHNRPSOHWQHSUDZDZáDVQRĞFLSURZDG]ąGRQLHHIHNW\ZQHJRIXQN
FMRQRZDQLD OXE ]DáDPDQLD VLĊ U\QNyZ U\]\ND FR ]PXV]D U]ąG\ GR ]DSHZQLDQLD RFKURQ\ SU]HG QHJDW\ZQ\PL
MHJRVNXWNDPLZSURZDG]DQLDRGSRZLHGQLFKUHJXODFML
JURPDG]ąVLĊNRV]W\WUDQVDNF\MQHLWZRU]\VLĊVSHFMDOQHLQVW\WXFMHMDNQSNRQWUDNW\QDU\QNDFKGáXJXLSUDF\
ĪHE\ REFKRG]Lü NRV]WRZQą ZHU\ILNDFMĊ VWDQyZ QDWXU\ RUD] áDJRG]Lü QLHGRVWDWNL QLHIRUPDOQ\FK LQVWUXPHQWyZ
SRG]LDáXU\]\ND
SRMDZLD VLĊ U\]\NR QLHHJ]RJHQLF]QH PRĪOLZH GR NRQWURORZDQLD L NV]WDáWRZDQLD SU]H] DJHQWyZ HNRQRPLF]
Q\FK
SHáQHXEH]SLHF]HQLDWMNRQWUDNW\]DOHĪQHRGVWDQyZQDWXU\QLHVąMXĪDQLthe first-bestDQLQDZHWthe second
bestZ]DU]ąG]DQLXU\]\NLHP
QDVWĊSXMHSRáąF]HQLHNZHVWLLHIHNW\ZQRĞFLRZ\FK]UHG\VWU\EXF\MQ\PL,QQ\PLVáRZ\LQWHUZHQFMHXNLHUXQNRZD
QHQDZ]URVWHIHNW\ZQRĞFLPDMąWDNĪHVNXWNLZVIHU]HSRG]LDáXFRSR]ZDODMHGQDNX]\VNDüEDUG]LHMZ\UyZQDQ\
SRG]LDáGREURE\WX
QLHNWyU]\DNWRU]\HNRQRPLF]QLOHSLHMVRELHUDG]ą]Z\NRU]\VW\ZDQLHPQLHUyZQRSRG]LHORQHMLQIRUPDFMLZ
]DU]ąG]DQLXU\]\NLHPFRSRZRGXMHLĪLQIRUPDFMDVWDMHVLĊWRZDUHPLQDU]ĊG]LHPWZRU]HQLDLXPDFQLDQLDVLá\
RUD]ZáDG]\
SRáąF]HQLHQLHVSUDZQRĞFLU\QNyZLU]ąGyZZRIHURZDQLXLQVWUXPHQWyZ]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPURG]LVSHF\
ILF]QHU\]\NDU\QNRZHLSROLW\F]QHFRSRZLQQRE\üEUDQHSRGXZDJĊSU]H]WZyUFyZUyĪQ\FKSURJUDPyZZ
SROLW\FHSXEOLF]QHM
Źródło: opracowano na podstawie: Holzmann R., Jorgensen S. (2001). Social risk manage-
ment: A new conceptual framework for social protection, and beyond, International Tax and
Public Finance, vol. 8.
5DG]HQLHVRELH]U\]\NLHPNWyUHJRQDMEDUG]LHM]DDZDQVRZDQąIRUPąMHVW
VWZRU]HQLH V\VWHPX ]DU]ąG]DQLD QLP Z\PDJD SUHF\]\MQHJR ]LGHQW\ILNRZDQLD
MHJRĨUyGHáURG]DMyZVWRSQLDQLH]DOHĪQRĞFLQDSR]LRPLHPLNURPH]RRUD]PD
NUR =DXZDĪP\ RG UD]X ĪH U\QNRZH OXE QLHIRUPDOQH LQVWUXPHQW\ ]DU]ąG]DQLD
U\]\NLHPJHQHUDOQLHVąZPLDUĊVNXWHF]QHMHG\QLHZRGQLHVLHQLXGRVSHF\ILF]

Q\FKQLHVNRUHORZDQ\FK MHJR URG]DMyZ QDWRPLDVW FDáNRZLFLH PRJą ]DZRG]Lü
ZSU]\SDGNXPDNURHNRQRPLF]Q\FKU\]\NVNRUHORZDQ\FK3U]\NáDGHP]DVWRVR
ZDQLDWDNLHMNRQZHQFMLPRĪHE\üWDEHOD

7DEHOD.ODV\ILNDFMDĨUyGHáLURG]DMyZU\]\ND
Poziom analizy:
Rodzaj ryzyka
mikro mezo makro
specyficzne skorelowane
deszcze nawalne trzęsienia ziemi
osuwiska ziemi powodzie
• naturalne
wybuchy wulkanów susze
wichury
choroby
• zdrowotne zranienia epidemie
niepełnosprawności
narodziny
• w cyklu życia starość
śmierć
rozruchy społeczne
przestępstwa kryminalne terroryzm
• socjalne wojna
przemoc domowa gangsterstwo
wrzenie społeczne
załamanie się produkcji
bezrobocie
kryzys płatniczy, waluto-
• ekonomiczne nieurodzaj w rolnictwie przesiedlenia
wy i finansowy
upadłość firm
szoki technologiczne lub
handlowe
dyskryminacja etniczna i/lub załamanie się polityki

• polityczne rozruchy
rasowa programów społecznych
zamach stanu
skażenia
• ekologiczne wylesienia
katastrofa nuklearna

+RO]PDQQ L -RUJHQVHQ EDUG]R LQWHUHVXMąFR áąF]ą FHOH ]DU]ąG]DQLD U\]\

NLHP]SRPLDUHPWHJRGUXJLHJRRF]\PLQIRUPXMHWDEHOD

7DEHOD&HOH]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPDSRPLDUU\]\ND
Cel 1: Minimalizacja wielkości maksymalnej możliwej straty dobrobytu. Jest to ujęcie
szczególnie ważne w przypadku ludzi biednych i podatnych na szoki, bo takie straty mogą
wręcz doprowadzić do nędzy, a nawet śmierci. Obowiązuje tu reguła decyzyjna „min-max”,
która pozwala uniknąć działań skutkujących maksymalizacją ww. strat. Zaletą reguły jest
brak konieczności znajomości prawdopodobieństw, gdyż wystarczy wiedza nt. dziedziny
funkcji straty oraz jej wielkości:
[min max (strata)] : ilość
Cel 2: Minimalizacja prawdopodobieństwa spadku konsumpcji poniżej ustalonego progu.

Najlepiej odpowiada on sytuacji osób znajdujących się w pobliżu granicy biedy. Obowiązuje
tu reguła decyzyjna „po pierwsze bezpieczeństwo”, pozwalająca zabezpieczyć się przed zda-
rzeniami, które spowodowałyby spadek oczekiwanej konsumpcji (Ct) poniżej wstępnie usta-
lonego progu (Cmin). By ją stosować, musimy mieć informacje o oczekiwanych dochodach w
poszczególnych alternatywach, konsumpcji progowej i prawdopodobieństwie (Pr) wystąpie-
nia mierzonego ryzyka:
[min Pr(Ct င Cmin)] : prawdopodobieństwo
Cel 3: Maksymalizacja oczekiwanej stopy zwrotu dla danego poziomu zmienności zwro-
tów. Ma ona zastosowanie w przypadku osób o wyższych dochodach, dla których ich spadek
nie oznacza znalezienia się w biedzie lub nędzy. Reguła decyzyjna sprowadza się tu do mak-
symalizacji określonej funkcji użyteczności oczekiwanej przy ograniczeniach nałożonych na
zmienność dochodu w poszczególnych alternatywach decyzyjnych. Wymagania informacyj-
ne są tu najszersze; trzeba znać preferencje odnośnie ryzyka, oczekiwane zwroty z portfela
aktywów oraz ich rozkład. Dla funkcji użyteczności V(μ,ߪሻ, której argumentami są tylko
średnia i odchylenie standardowe regułę powyższą i pomiar ryzyka możemy zapisać nastę-
pująco:
[max V(μ,࣌ሻ] : odchylenie standardowe (࣌ )

-HĞOLFKRG]LRVWUDWHJLH]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPLSR]LRPLFKVIRUPDOL]RZD
QLD+RO]PDQQL-RUJHQVRQZ\PLHQLDMąWU]\URG]DMH
3UHZHQFMDNWyUD]RULHQWRZDQDMHVWQDUHGXNFMĊSUDZGRSRGRELHĔVWZD]PDWH
ULDOL]RZDQLDVLĊQHJDW\ZQ\FKRGFK\OHĔZDUWRĞFLU]HF]\ZLVW\FKRGRF]HNLZD
Q\FKF]\]DSODQRZDQ\FKF]\OLZ\VWąSLHQLDa down-side risk
3RKDPRZ\ZDQLH:W\PSU]\SDGNXFHOHPMHVWUHGXNFMDXMHPQ\FKQDVWĊSVWZ
SU]\V]áHJR a down-side risk ĝURGNDPL GR UHDOL]DFML WDNLHM VWUDWHJLL Vą G\
ZHUV\ILNDFMD SRUWIHOD ]DZLHUDQLH QLHIRUPDOQ\FK L IRUPDOQ\FK XEH]SLHF]HĔ

RUD] KHGJLQJ D ZLĊF Z\NRU]\VW\ZDQLH LQVWUXPHQWyZ U\QNyZ ILQDQVRZ\FK
]WUDQVDNFMDPLWHUPLQRZ\PLMDNRZLRGąF\PL
=PLHU]HQLHVLĊ]U\]\NLHP a coping WMUDG]HQLHVRELH]HVNXWNDPLU\]\ND
NWyUHVLĊXU]HF]\ZLVWQLáR

3LV]ąFRVWRSQLXIRUPDOL]DFML+RO]PDQQL-RUJHQVHQPLHOLQDP\ĞOLXNáDG
F]\SRUR]XPLHQLHNWyUHWZRU]\UDP\GODZGUDĪDQLDSRZ\ĪV]\FKVWUDWHJLL3U]\
MĊWR ĪH EĊGą WR SRUR]XPLHQLD QLHIRUPDOQH ED]XMąFH QD UR]ZLą]DQLDFK U\QNR
Z\FKRUD]]DLQLFMRZDQHSU]H]ZáDG]HSXEOLF]QHF]\ZUĊF]SU]H]QLHQDU]XFRQH
=SRáąF]HQLDW\FKGZyFKZ\PLDUyZW\SVWUDWHJLL ±URG]DMSRUR]XPLHQLD
SRZVWDáDSU]\NáDGRZDPDFLHU]NWyUąSU]HGVWDZLRQRZWDEHOL

7DEHOD3U]\NáDGRZHUHODFMHPLĊG]\VWUDWHJLDPLLXNáDGDPL
Z]DNUHVLH]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPVSRáHF]Q\P
Układy/porozumienia
Strategie
nieformalne rynkowe publiczne
·mniej rynkowa ·szkolenie ·solidna polityka
produkcja pracowników makroekonomocz-
·migracje ·edukacja na
·właściwe odżywianie finansowa ·szkolenia
i odłączanie od piersi ·zakładowe i serwisowe
·prewencja i higiena branżowe ·polityki dotyczące
standardy pracy rynku pracy
• redukcja ryzyka
·redukcja pracy
dzieci
·polisy na wypadek
inwalidztwa
·prewencja
przeciwko AIDS
itp. chorobom
• pohamowywanie
ryzyka · wielozadaniowość ·inwestycje w ·system emerytalny
(1) zarządzanie
· inwestycje w kapitał różne aktywa ·transfer aktywów
portfelowe
ludzki i rzeczowy finansowe ·ochrona praw
· inwestycje w kapitał · mikrofinanse własności
społeczny ·wsparcie rynków
finansowych dla
ubogich

FGWDEHOL
(2) ubezpieczenia małżeństwo/rodzina ·annuitety ·obowiązkowe
umowy wspólnotowe emerytalne ubezpieczenia
dzielone dzierżawy · ubezpieczenia społeczne
· praca powiązana upraw
· ubezpieczenia
niezdolności do
· rodziny pracy
wielopokoleniowe
(3) hedging
· kontrakty o pracę
·sprzedaż aktywów · sprzedaż ·pomoc klęskowa

rzeczowych aktywów ·transfery i pomoc
·pożyczki sąsiedzkie finansowych społeczna
·wewnątrzwspólnotowe ·kredyty bankowe ·subsydia
• zmierzenie się
transfery ·roboty publiczne
i charytatywność
z ryzykiem
·praca dzieci
·uwolnienie
oszczędności w
kapitale ludzkim
·okresowa migracja

'UXJLP ĨUyGáHP LQVSLUDFML GOD WZyUFyZ KROLVW\F]QHJR ]DU]ąG]DQLD U\]\
NLHP ] 2(&' E\á UDSRUW DXWRUVWZD - +DUURGD 5 +HLIQHUD . &REOH¶HJR -
3HUU\ L $ 6RPZDUX SW 0DQDJLQJ 5LVN LQ )DUPLQJ &RQFHSWV 5HVHDUFK DQG
$QDO\VLV]PDUFDU&DáDWDSLąWNDSUDFRZDáDZyZF]DVZ(FRQRPLF5HVH
DUFK6HUYLFHWMNRPyUFHEDGDĔHNRQRPLF]Q\FK'HSDUWDPHQWX5ROQLFWZD86$
(NRQRPLĞFLFLEDUG]RV]F]HJyáRZRDQDOL]XMąĨUyGáDU\]\NDZUROQLFWZLHLMHJR
SRPLDUDQDVWĊSQLHLQVWUXPHQW\LVWUDWHJLH]DU]ąG]DQLDQLP
%DGDF]H 2(&' VZRMą NRQFHSFMĊ KROLVW\F]QHJR ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z
UROQLFWZLHWUDNWRZDOLMDNRRGSRZLHGĨQDSRGHMĞFLHWUDG\F\MQHGRWHJRSUREOHPX
NWyUHRNUHĞODOLMDNROLQLRZHVHNZHQF\MQHDOERVWDW\F]QH-HJRLVWRWąMHVWWRĪH
QDMSLHUZ LGHQW\ILNXMH VLĊ ĨUyGáD U\]\ND Z JRVSRGDUVWZDFK UROQ\FK QDVWĊSQLH
UROQLF\ GRELHUDMą LQVWUXPHQW\ L VWUDWHJLH ]DU]ąG]DQLD QLP D QD VDP\P NRĔFX
PRĪH SRMDZLü VLĊSDĔVWZR ]HVZRLPL SROLW\NDPL VWDELOL]DFML SU]\FKRGyZL GR
FKRGyZ UROQLF]\FK : U]HF]\ZLVWRĞFL MHGQDN ]DOHĪQRĞFL PLĊG]\ W\PL WU]HPD
VNáDGQLNDPLQLHVąOLQLRZH7U]HEDMH]DWHPXPLHĞFLüZXNáDG]LHWUyMZ\PLDUR
Z\P E\ PyF DQDOL]RZDü L PRGHORZDü RUD] SURMHNWRZDü ]DOHĪQRĞFL UyĪQRNLH

UXQNRZHLQWHUDNFMHPLĊG]\QLPLVSU]ĊĪHQLD]ZURWQHLZ\SU]HG]DMąFHRUD]QD
SLĊFLD trade-offs DZLĊFWUDNWRZDüMHMDNRG\QDPLF]Q\KROLVW\F]Q\V\VWHP&R
QLH PQLHM ZDĪQH V\VWHP WHQ áąF]\ Z VRELH VWUDWHJLH ]DU]ąG]DQLD UyĪQHJR W\SX
U\]\NLHP ] SROLW\NDPL SXEOLF]Q\PL ]RULHQWRZDQ\PL QD áDJRG]HQLH MHJR VNXW
NyZ Z\PLDUex post RUD]]DSRELHJDQLHPX DVSHNWex ante 3LHUZV]ąJHQHUD
FMą SRZ\ĪV]HJR V\VWHPX ] SU]HáRPX SRSU]HGQLHM L REHFQHM GHNDG\ ]DSUH]HQ
WRZDQR QD U\VXQNX =DXZDĪP\ ĪH XEH]SLHF]HQLD SRMDZLDMą VLĊ QD QLP QD
SU]HFLĊFLX ZLHUV]D ÄLQVWUXPHQW\ U\QNRZH´ ] NROXPQą ÄU\]\NR U\QNRZH´ 7R
]DZĊĪHQLH ]DNUHVX ]DVWRVRZDQLD XEH]SLHF]HĔ PRĪH E\ü Z\MDĞQLRQH MHG\QLH
FKĊFLą X]\VNDQLD SU]HMU]\VWRĞFL U\VXQNX = GUXJLHM QDWRPLDVW VWURQ\ WU]HED JR
WUDNWRZDüW\ONRZNRQZHQFMLSHZQHMPDWU\F\VFKHPDWXXáDWZLDMąFHJRWZRU]H
QLH LQG\ZLGXDOQHJR Z NDĪG\P NUDMX V\VWHPX RG]ZLHUFLHGODMąFHJR MHJR GR
ĞZLDGF]HQLD]UDG]HQLHPVRELH]U\]\NLHPRUD]SU]\V]áąQDQLHJRHNVSR]\FMąD
WDNĪHNRPSHWHQFMHUROQLNyZLSROLW\NyZRUD]]DVRE\EXGĪHWRZH

5\VXQHN3LHUZV]DJHQHUDFMDKROLVW\F]QHJRV\VWHPX]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZUROQLFWZLH2(&'

Ryzyko normalne
Ryzyko katastroficzne (małe szkody, ale
(ma
Rosnące zaangażowanie rządu
Ryzyko rynkowe częste)

czę
(rzadkie, wysokie
(średnie szkody))
szkody, systemowość) dywersyfikacja,
dywersyf
oszczędności
oszczędno
Poziom
gospodarstwa
rolnego
Instrumenty kontrakty
ntrakty Prawdopodobieństwo
rynkowe terminowe
Polityki ex ante płatności klęskowe

ubezpieczenia
publiczne
Polityki ex
post większy spadek
dochodu

Źródło: przedstawiono na podstawie: Managing Risk in Agriculture: Policy Assessment and
Design, OECD, Paris, 2011.
%DUG]RLQWHUHVXMąFHMHVWMHV]F]HLQQHXMĊFLHKROLVW\F]QHJR]DU]ąG]DQLDU\
]\NLHPD PLDQRZLFLHWRZNWyU\PRGZRáDQRVLĊ GRIXQNFMLJĊVWRĞFLUR]NáDGX

V]NRG\FRSU]HGVWDZLRQRQDU\VXQNX:LG]LP\WXWU]\ZDUVWZ\]DWU]\PDQLD
U\]\NDMHJRXEH]SLHF]HQLHL]DZRGQRĞüU\QNyZNWyUDPRĪHX]DVDGQLüSRGMĊFLH
MDNLHMĞLQWHUZHQFMLSXEOLF]QHM2F]\ZLĞFLHJUDQLFHPLĊG]\ZDUVWZDPLPRJąE\ü
SU]HVXZDQH 7DN VDPR IXQNFMD JĊVWRĞFL PRĪH PLHü UyĪQą FKDUDNWHU\VW\NĊ ]D
OHĪQąRGW\SXUR]NáDGXSUDZGRSRGRELHĔVWZD

5\VXQHN)XQNFMDJĊVWRĞFLSUDZGRSRGRELHĔVWZDDZDUVWZ\]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP
LQQHVSRMU]HQLHQDNRQFHSFMĊKROLVW\F]QHJR]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP

ZDUVWZD
]DZRGQRĞFL
U\QNyZ
PRĪOLZD
LQWHUZHQFMD
ZDUVWZD]DWU]\PDQLDU\]\ND
prawdopodobieństwo wystąpienia
SXEOLF]QD
ZDUVWZD
XEH]SLHF]HQLD

wielkość szkody w relacji do oczekiwanego dochodu

Źródło: przedstawiono na podstawie: Managing Risk in Agriculture: A Holistic Approach,
OECD, Paris 2009.
:URNX2(&']DSUH]HQWRZDáDZHUVMĊKROLVW\F]QHJRV\VWHPX]DU]ą
G]DQLD U\]\NLHP Z UROQLFWZLH ]RULHQWRZDQą MHGQDN QD SUREOHP\ ] NWyU\PL
NRQIURQWRZDQHVąGUREQHJRVSRGDUVWZDZNUDMDFKUR]ZLMDMąF\FKVLĊED]XMąFZ
F]ĊĞFLHPSLU\F]QHMDQDOL]\QDGDQ\FK]%UD]\OLL&KLQL:LHWQDPX &HUYDQWHV
*RGR\.LPXUDL$QWyQ 3U]\EOLĪRQHGDOHMVWXGLXPNRQFHQWUXMHVLĊJáyZ
QLH QD LQWHUDNFMDFK PLĊG]\ U\]\NLHP SURGXNF\MQ\P GRFKRGRZ\P L U\]\NLHP
]QDOH]LHQLD VLĊ JRVSRGDUVWZ GRPRZ\FK GUREQ\FK UROQLNyZ Z VWUHILH ELHG\ L
XEyVWZD 3U]H] GUREQ\FK UROQLNyZ &HUYDQWHV*RGR\ .LPXUD L $QWyQ GDOHM
&.$ UR]XPLHMą WDNLFKNWyU]\ XVLáXMą E\ü NRQNXUHQF\MQ\PL L ]DSHZQLDMąF\PL
VRELH RUD] URG]LQRP MDNLHĞ GRFKRG\ FKRFLDĪ G\VSRQXMą V]F]XSá\PL ]DVREDPL

V]F]HJyOQLH ]LHPL RUD] ]QDMGXMą VLĊ Z SREOLĪX JUDQLF\ ELHG\ WM NZRW\
86'QDG]LHĔZ333]URNX&RQLHPQLHMZDĪQHUROQLF\FLIXQNFMRQXMąZ
ZDUXQNDFKQLHGRUR]ZRMXLQLHNRPSOHWQRĞFLU\QNyZXEH]SLHF]HQLRZ\FKNUHG\
WRZ\FKLILQDQVRZ\FKVáDERĞFLZV]HONLFKLQVW\WXFMLLQLHVWDELOQRĞFLSROLW\F]QHM
7R GHWHUPLQXMH ZąVNL ]HVWDZ LQVWUXPHQWyZ ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP SUHIHUHQFMĊ
GODVWUDWHJLLQLVNLHU\]\NRQLVNLH ]ZURW\RSáDFDOQRĞFLRUD] PRFQH SROHJDQLHQD
QLHIRUPDOQ\FKVLDWNDFKEH]SLHF]HĔVWZDFRZVXPLHEDUG]RXWUXGQLDLQZHVW\FMH
L WUDQVIRUPDFMĊ UROQLFWZD NWyUHM V\QWHW\F]Q\P Z\UD]HP MHVW ]QDOH]LHQLH ]DMĊü
SR]DUROQLF]\FK:W\FKZDUXQNDFKEDUG]RF]ĊVWRMHGQDNQLHXGDMHVLĊZ\UZDü]
]DNOĊWHJRNUĊJXSXáDSNLELHG\LXEyVWZD
5ROQLF\ZNUDMDFKUR]ZLMDMąF\FKVLĊZXMĊFLXEDUG]RRJyOQ\PPXV]ąVLĊ
]PLHU]\ü]SRGREQ\PLU\]\NDPL]NWyU\PLGRF]\QLHQLDPDMąSURGXFHQFLUROQL
ZNUDMDFKZ\VRNRUR]ZLQLĊW\FKFRSRND]DQRQDU\VXQNX-HVWWRNODV\ILNDFMD
QDZLą]XMąFDGRXMĊü+RO]PDQQD-RUJHQVHQD]URUD]5-+DUYRXGDLLQ]
URNX : W\P NRQWHNĞFLH LQWHUHVXMąFD MHVW MHGQDN UyZQLHĪ SURSR]\FMD &
5RPHUD /¡YHQGDOD L 0 .QRZOHVD Z NWyUHM RSHUXMH VLĊ W\SHP U\]\ND SROL
W\F]QH VSRáHF]QH HNRQRPLF]QH ]GURZRWQH L ĞURGRZLVNRZH MHJR SR]LRPHP
MHGQRVWND PLNUR UHJLRQ PH]R QDUyGSDĔVWZR PDNUR ĞZLDW VXSHUPDNUR
F]ĊVWRĞFLą Z\VWąSLHQLD SU]HMĞFLRZH Z\ND]\ZDQLH WUHQGX VWUXNWXUDOQH PR
PHQWHPSRMDZLHQLDVLĊ GREUDNRQLXQNWXUDNRQWUDUHFHVMDGRWNOLZRĞFLąVNXWNyZ
/¡YHQGDOL.QRZOHV -HGQDNLWDGZyMNDDXWRUyZEDUG]RPRFQRSRGNUH
ĞOD]QDF]HQLHZVSyáZ\VWĊSRZDQLDNLONXU\]\NDZLĊFLFKNXPXORZDQLDVLĊRUD]
F]ĊVWHM LFK NDVNDGRZRĞFL 7H NRPELQDFMH EDUG]R PRFQR ZSá\ZDMą QHJDW\ZQLH
JáyZQLHQDJRVSRGDUVWZD]QDMGXMąFHVLĊZSREOLĪXJUDQLF\ELHG\LXEyVWZD

5\VXQHN.ODV\ILNDFMDU\]\NDZUROQLFWZLH
Poziom mikro ryzyk Poziom mezo ryzyk
Poziom makro ryzyk
niezależnych odno- skorelowanych do-
systemowych, które
Rodzaj ryzyka szących się do gospo- tyczący grup gospo-
dotykają regionów
darstw rolnych darstw
i/lub narodów
i domowych i/lub wspólnot
x ]PLDQ\FHQ]LHPL x ]PLDQ\FHQQDNáDGyZ
x ryzyko cenowe LZ\PDJDĔZ\WZyU LSURGXNWyZZ\ZRáDQH
FyZĪ\ZQRĞFL UyĪQ\PLV]RNDPL
x SRZRG]LHVXV]HJUDG
x FKRURE\QLH]DNDĨQH x GHV]F]HQDZDOQH
V]NRGQLNLFKRURE\]D
x produkcyjne U\]\NDĪ\FLRZH FKR RVXZLVND]LHPL
NDĨQHSU]HáRP\WHFK
UREDĞPLHUü VNDĪHQLD
QRORJLF]QHJáyG
x ]PLDQ\VWySSURFHQWR
x ]PLDQ\GRFKRGyZSR x QLHIRUPDOQHNUHG\W\ Z\FKLFHQDNW\ZyZ
x finansowe
]DUROQLF]\FK LXEH]SLHF]HQLD ILQDQVRZ\FKRUD]GR
VWĊSXGRNUHG\WX
x ]PLDQ\UHJLRQDOQHM
x U\]\NR]RERZLą]DĔ LNUDMRZHMSROLW\NLRUD]
x ]PLDQ\SROLW\NLOR
x instytucjonalne/prawne LRGSRZLHG]LDOQRĞFL UHJXODFMLSUDZD
NDOQHMOXEUHJXODFML
F\ZLOQHM RFKURQ\ĞURGRZLVND
LVXEV\GLRZDQLD
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Cervantes-Godoy D., Kimura S., Antón J.
(2013). Smallholder Risk Management in Developing Countries, OECD, Paris.
=DU]ąG]DQLH U\]\NLHP Z UROQLFWZLH RSDUW\P R GUREQH JRVSRGDUVWZD Z

NUDMDFKUR]ZLMDMąF\FKVLĊGHWHUPLQRZDQHMHVWSU]H]GHF\]MHSURGXNF\MQHLNRQ
VXPSF\MQH SRG]LDá ]DVREX SUDF\ URG]LQ\ PLĊG]\ UyĪQH URG]DMH DNW\ZQRĞFL D
ZLĊFLĨUyGáDGRFKRGyZG\VSRQRZDQHDNW\ZDPRĪOLZRĞüQDE\FLDXEH]SLHF]HĔ
L]DFLąJDQLDGáXJyZXF]HVWQLFWZRZUyĪQ\FKSURJUDPDFKU]ąGRZ\FKDOHWDNĪH
SU]H]VSHF\ILF]QHUR]ZLą]DQLDQLHIRUPDOQH 5RPHU/¡YHQGDOL.QRZOHV
&]ĊVWRRJyá]DFKRZDĔZREHFU\]\NDG]LHOLVLĊQDID]ĊUDF]HMGáXJRRNUH
VRZHJRex ante]DU]ąG]DQLDQLPRUD]ID]Ċex postUDG]HQLDVRELH]MHJRVNXWND
PL /HNDSULFKDNXO 7D GUXJDREHMPXMH ]D]Z\F]DM G]LDáDQLD NUyWNRRNUH
VRZH]RULHQWRZDQHQDSU]\ZUDFDQLHSá\QQRĞFLL]DEH]SLHF]HQLHZDUXQNyZNRQ
W\QXRZDQLDG]LDáDOQRĞFL)D]DSLHUZV]DVNáDGDVLĊGRGDWNRZR]HVWUDWHJLL]PLH
U]DMąF\FKGR]UHGXNRZDQLDU\]\NDRUD]VWUDWHJLLMHJRSRKDPRZ\ZDQLD%\V\V
WHP WHQ PLDá FHFK\ KROL]PX SRWU]HEXMHP\ MHV]F]H SU]\SRU]ąGNRZDü RE\GZX
Z\UyĪQLRQ\P ID]RP RGSRZLHGQLH LQVWUXPHQW\ XNLHUXQNRZDQH QD U\]\NR QRU
PDOQHNWyUHSRZLQQRE\üGRPHQąJRVSRGDUVWZUROQ\FKLGRPRZ\FKSU]H]LQ
VWUXPHQW\IRUPDOQHU\QNRZHLQLHIRUPDOQHDVNRĔF]\ZV]\QDU\]\NXV\VWHPR
Z\P NWyUH F]ĊVWR PRĪH Z\PDJDü MXĪ ]DDQJDĪRZDQLD ZáDG] SXEOLF]Q\FK ]
XZDJLQDMHJRUR]PLDU\]DVLĊJLVNXWNL7DNV]HURNRXVWUXNWXU\]RZDQ\V\VWHP
]DU]ąG]DQLDLUDG]HQLDVRELH]U\]\NLHPSU]HGVWDZLRQRQDU\VXQNX

5\VXQHN6\VWHP]DU]ąG]DQLDLUDG]HQLDVRELH]U\]\NLHPZUROQLFWZLHNUDMyZ
UR]ZLMDMąF\FKVLĊ
Wspólnoty/
Fazy
Gospodarstwo rolne/domowe Rynek rozwiązania Władze publiczne
i strategie
nieformalne
x Z\EyUWHFKQRORJLL x V]NROHQLDZ x XPRZ\R x SROLW\ND
x kraje rozwijające się ]DNUHVLH SRG]LDá PDNURHNRQRPL
x XQLNDQLHU\]\ND ]DU]ąG]DQLD SORQyZ F]QD
Redukcja x ZLHONRĞüJRVSRGDUVWZ U\]\NLHP x ]DSRELHJDQLH
ryzyka GRPRZ\FK NOĊVNRPL
x Z]RUFHQLVNLHU\]\NRQLVND HSLGHPLRP
RSáDFDOQRĞü
x WHFKQLNLSURGXNFML
Ex ante x G\ZHUV\ILNDFMDSURGXNFML x futuresLRSFMH x ]DU]ąG]DQLH x 3RGDWNRZH
x kraje rozwijające się x XEH]SLHF]HQLD ZVSyOQ\PL Z\JáDG]HQLH
=DU]ąG]DQLH x RV]F]ĊGQRĞFLZIRUPLH x LQWHJUDFMD ]DVREDPL GRFKRGyZ
U\]\NLHP ]DSDVyZSURGXNWyZUROQ\FK SLRQRZD x Z]DMHPQRĞü x 3URJUDP\
x G\ZHUV\ILNDFMDXSUDZ x NRQWUDNW\ VSRáHF]QD DQW\F\NOLF]QH
Pohamowy-
x PLĊG]\SORQ\ SURGXNF\MQHL x QLHIRUPDOQH x 5HVWU\NFMH
wanie
x SRĪ\F]NLURG]LQQHL PDUNHWLQJRZH áąF]HQLH ]ZLą]DQH]
ryzyka
VąVLHG]NLH x G\ZHUV\ILNDFMD U\]\ND ZDONą]
x ZHZQąWU]ZVSyOQRWRZD ILQDQVRZD x QDSU]HPLHQQH HSLGHPLDPL
FKDU\WDW\ZQRĞü x SUDFDSR]D RV]F]ĊG]DQLH ZĞUyG]ZLHU]ąW
JRVSRGDUVWZHP L
NUHG\WRZDQLH
x kraje rozwijające się x VSU]HGDĪ x VSU]HGDĪ x SRPRF
x VSU]HGDĪDNW\ZyZ DNW\ZyZ DNW\ZyZ NOĊVNRZD
Ex post x UHDORNDFMDF]DVXSUDF\RUD] ILQDQVRZ\FK x WUDQVIHU\] x SRPRF
Radzenie SUDFDG]LHFL x SRĪ\F]NLL VLHFL VSRáHF]QD
5DG]HQLH sobie z x UHGXNFMDNRQVXPSFML NUHG\W\ Z]DMHPQRĞ x LQQHSURJUDP\
VRELH] ryzykiem x SRĪ\F]NLURG]LQQH EDQNRZH FLRZ\FK ZVSDUFLD
U\]\NLHP x PLJUDFMH x GRFKRG\ ZVSDUFLD UROQLFWZD
SR]DUROQLF]H


=DXZDĪP\RGUD]XĪHPDP\WXGRF]\QLHQLD]GXĪąOLF]EąUyĪQ\FKNRPELQDFML
:\EyUQLHMHVWáDWZ\JG\ĪEUDNXMHZW\PZ]JOĊG]LHMDNLHMĞFDáRĞFLRZHMWHRULLD
F]ąVWNRZHUHNRPHQGDFMHRG]QDF]DMąVLĊQLHMHGQR]QDF]QRĞFLą:GXĪ\PVWRSQLX
Z\QLNDWR]WHJRĪHZ\EyUZ]QDF]Q\PVWRSQLX]GHWHUPLQRZDQ\MHVWSU]H]FKD
UDNWHU\VW\NL LQVW\WXFMRQDOQH NRQNUHWQHJR NUDMX RUD] IXQNFMRQRZDQLH NOXF]R
Z\FKVNáDGRZ\FKV]HURNRUR]XPLDQHJRVHNWRUDILQDQVRZHJR3U]\NáDGRZRMH
ĞOLQLHUR]ZLQąáVLĊU\QHNXEH]SLHF]HQLRZ\SRGVWDZRZ\PLQVWUXPHQWHP]DU]ą
G]DQLDLUDG]HQLDVRELH]U\]\NLHPE\ZDMąRV]F]ĊGQRĞFLRVWURĪQRĞFLRZH*G\]
NROHLWHRVWDWQLHVą]E\WV]F]XSáHNZHVWLąNOXF]RZąVWDMHVLĊGRVWĊSGRNUHG\WX
JRVSRGDUVWZGRPRZ\FKUROQLNyZ:UHV]FLHMHĞOLZ\VWĊSXMąSUREOHP\]]DFLą
JDQLHPNUHG\WyZSR]RVWDMHSRV]XNLZDQLHUR]ZLą]DĔQLHIRUPDOQ\FKQSSURV]H
QLHURG]LQ\OXEVąVLDGyZRZVSDUFLH
:ZLĊNV]RĞFLNUDMyZĞZLDWDZáDG]HSXEOLF]QHEDUG]LHMOXEPQLHMDQJDĪX
MąVLĊZIXQNFMRQRZDQLHV\VWHPX]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZUROQLFWZLHSURPXMąF

UR]ZyM RGSRZLHGQLFK U\QNyZ MHJR WUDQVIHUX LOXE ZSá\ZDMąF QD LQVWUXPHQW\
MHJR UHGXNFML SRKDPRZ\ZDQLD L UHNRPSHQVRZDQLD QLHSRĪąGDQ\FK VNXWNyZ
]PDWHULDOL]RZDQLD VLĊ ]DJURĪHĔ=DSURMHNWRZDQLH LZGURĪHQLH GRSUDNW\NLDGH
NZDWQHM SROLW\NL SXEOLF]QHM QLH MHVW MHGQDNĪH VSUDZą áDWZą JG\Ī EDUG]R áDWZR
U]ąG\PRJą]DLQLFMRZDüSRMDZLHQLHVLĊKD]DUGXPRUDOQHJRDZLĊFREQLĪ\üPR
W\ZDFMĊ UROQLNyZ GR ]DU]ąG]DQLD SU]H] QLFK VDP\FK QRUPDOQ\P U\]\NLHP JR
VSRGDUF]\P 'UXJLP QLHEH]SLHF]HĔVWZHP Z LVWRFLH VLOQLH SRZLą]DQ\P ] SR
Z\ĪV]\PKD]DUGHPMHVWPRĪOLZRĞüZ\VWąSLHQLDHIHNWXZ\S\FKDQLDSU\ZDWQ\FK
LQVWUXPHQWyZ]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPSU]H]QDU]ĊG]LDSXEOLF]QH:HGáXJ&HUYDQ
WHV*RGR\ L LQ GREUD SROLW\ND QD]\ZDQD a good governance WR WDND NWyUD
]ZUDFD XZDJĊ QD LQWHUDNFMH L Z\PLHQQRĞFL trade-offs PLĊG]\ U\]\NDPL MHG
QRVWNRZ\PLLVWUDWHJLDPLRUD]SROLW\NDPLV]F]HJyáRZ\PLXZ]JOĊGQLDSHUFHSFMĊ
U\]\NDSU]H]UROQLNyZRUD]SU]HZLGXMHVNXWNLMHJRXU]HF]\ZLVWQLHQLDVLĊ7RQLF
LQQHJR QLĪ FDáRĞFLRZH KROLVW\F]QH XMĊFLH SUREOHPDW\NL U\]\ND 5\VXQHN
SU]HGVWDZLD Z XMĊFLX EDUG]LHM V]F]HJyáRZ\P Wą NRQFHSFMĊ 3U]H] GRGDQLH NR
OXPQ\ Ä5\]\NDQLHIRUPDOQHLZVSyOQRWORNDOQ\FK´]ZUyFRQRXZDJĊLĪMHVWWR
SURSR]\FMD Z\UDĨQLH XNLHUXQNRZDQD QD ZDUXQNL IXQNFMRQRZDQLD UROQLFWZD Z
NUDMDFK UR]ZLMDMąF\FK VLĊ Z NWyU\FK WR UHODFMH PLĊG]\ LQWHUZHQFMą SXEOLF]Qą
U\QNDPLXEH]SLHF]HQLRZ\PLLILQDQVRZ\PLRUD]LQVWUXPHQWDPLQLHIRUPDOQ\PLL
ZVSyOQRWRZ\PLVąGDOHNREDUG]LHM]áRĪRQHQLĪZNUDMDFKZ\VRNRUR]ZLQLĊW\FK

5\VXQHN+ROLVW\F]QDNRQFHSFMDVWUDWHJLLLSROLW\N]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZUROQLFWZLH
]RULHQWRZDQDQDSRWU]HE\LZDUXQNLNUDMyZUR]ZLMDMąF\FKVLĊ
Ryzyka
Ryzyka do
Ryzyka katastroficzne nieformalne i
transferu Ryzyka normalne
Strategie (rzadkie, wysokie wspólnot
na rynki (małe ale częste
i polityki szkody, lokalnych
(wysoki/przecięt - szkody)
systemowość) (wszystkie
ny poziom)
rodzaje ryzyka )
x w gospodarstwach x dywersyfikacja
x oszczędności
Prawdopodobieństwo
Większe zaangażowanie rządów
x nieformalne x wspólne
(w gospodarstwach zasoby
i wspólnotach majątkowe
owe
lokalnych) x nieformalne
rmalne
wspólnoty
pólnoty
łączenia
czenia ryzyka
x narzędzia rynkowe x kontrakty
forward
x ubezpieczenia
prywatne
polityka ex ante x pomoc klęskowa

x płatność ex
ante/ex post
polityka ex post x ubezpieczenia
publiczne
Rosnące spadki dochodu

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Cervantes-Godoy D., Kimura S., Antón J
:NUDMDFKUR]ZLMDMąF\FKVLĊZ\VWĊSXMHFDá\V]HUHJSUREOHPyZNWyUHXWUXG
QLDMąZGUDĪDQLHVNXWHF]Q\FKVWUDWHJLLLSROLW\N]RULHQWRZDQ\FKQD]DU]ąG]DQLHSR
KDPRZ\ZDQLHLUDG]HQLHVRELH]U\]\NLHPZUROQLFWZLH:SU]\SDGNXXEH]SLHF]HĔ
JRVSRGDUF]\FKSUyE\ZGURĪHQLDV\VWHPXSXEOLF]QHJRRND]Dá\VLĊJHQHUDOQLHQLHX
GDQH%DUG]RSRZROLUR]ZLMDMąVLĊXEH]SLHF]HQLDSU\ZDWQHRGSRMHG\QF]\FKU\]\N
1LHNWyUHNUDMH]ELHUDMąGRĞZLDGF]HQLD]VXEV\GLRZDQ\PLXEH]SLHF]HQLDPLXSUDZ
RGZLHOXU\]\NDOHQDSU]HV]NRG]LHLFKXSRZV]HFKQLHQLDVLĊVWRMą]QDF]QDDV\PH
WULDLQIRUPDFML]MHMQLHSRĪąGDQ\PLQDVWĊSVWZDPL KD]DUGPRUDOQ\LQHJDW\ZQDVH
OHNFMD RUD] Z\VRNLH NRV]W\ WUDQVDNF\MQH : W\P NRQWHNĞFLH QLHNWyU]\ VSRUH QD
G]LHMHZLąĪą]XEH]SLHF]HQLDPLLQGHNVRZ\PL .RQWUDNW\WHSUDNW\F]QLHZROQHVą
ZSUDZG]LHRGQHJDW\ZQHMVHOHNFMLLKD]DUGXPRUDOQHJRDOH]DWRPDMąZEXGRZDQH
U\]\NRED]RZH6WąGWHĪRJURPQDZLĊNV]RĞüXEH]SLHF]HĔLQGHNVRZ\FKSR]RVWDMH
EDUG]R GáXJR Z ID]LH SLORWDĪRZHM 7UXGQ\PL EDULHUDPL Vą UyZQLHĪ QLVNL SR]LRP
HGXNDFMLUROQLNyZGRWNOLZ\ZĞUyGQLFKEUDNNRPSHWHQFMLILQDQVRZ\FKLGRĞZLDG

F]HĔ]WUDG\F\MQ\PLXEH]SLHF]HQLDPLRUD]RJUDQLF]HQLDSá\QQRĞFLRZHSRWHQFMDOQLH
]DLQWHUHVRZDQ\FKLQGHNVDPLJRVSRGDUVWZGRPRZ\FK
7HRUHW\F]QLH U]HF] ELRUąF GRVWĊS UROQLNyZ GR LQVWUXPHQWyZ RV]F]ĊGQR
ĞFLRZ\FK L NUHG\WyZ PRĪH XáDWZLDü ]DU]ąG]DQLH U\]\NLHP 1D SU]HV]NRG]LH
MHGQDN VWDQąü PRĪH NUyWNRRNUHVRZ\ FKDUDNWHU WHJR W\SX GHF\]ML Z ZLĊNV]RĞFL
NUDMyZUR]ZLMDMąF\FKVLĊ=H ZV]HFKPLDUSRĪąGDQHZ\GáXĪHQLHKRU\]RQWXFH
ORZHJRRV]F]ĊG]DQLDEDUG]RV]\ENRPRĪHVLĊ]GHU]\ü]Z\PRJDPLXWU]\PDQLD
MDNLĞPLQLPDOQ\FKUH]HUZSá\QQRĞFLE\PyFSU]HFLZVWDZLüVLĊV]RNRPNWyUHVą
F]ĊVWV]H L EDUG]LHM GRWNOLZH Z ZLHOX NUDMDFK UR]ZLMDMąF\FK VLĊ QLĪ Z Z\VRNR
UR]ZLQLĊW\FK=SHZQRĞFLąGRRV]F]ĊG]DQLDQLH]DFKĊFDWHĪUHSUHVMDILQDQVRZD
SUDNW\NRZDQDZVSRU\PRGVHWNX]QLFKRUD]VWRS\SURFHQWRZHEOLVNLH]HUDDOER
QDZHWXMHPQHFRVWDQLHVLĊEDUG]RSRZV]HFKQHQDFDá\PJORELHQDVNXWHNHSL
GHPLL6$56&R9:W\FKZDUXQNDFKSUDNW\F]QLH]DFLHUDVLĊJUDQLFDPLĊG]\
GHSR]\WDPLWHUPLQRZ\PLD a-vistaSU]\F]\PWHGUXJLHRIHUXMąGXĪąHODVW\F]
QRĞüG\VSRQRZDQLDIXQGXV]DPL:SU]\SDGNXQDWRPLDVWNUHG\WyZZWHMJUXSLH
NUDMyZ F]ĊVWR LFK XG]LHODQLH SRGOHJD F\NORP SROLW\F]Q\P 3U]H] SHZLHQ F]DV
GXĪH QDG]LHMH ZLą]DQR ] PLNURNUHG\WDPL DOH ]DLQWHUHVRZDQLH WR RVáDEáR JG\
RND]DáR VLĊ ĪH PRJą RQH ]ZLĊNV]Dü U\]\NR ZSDGQLĊFLD Z SRGZyMQą SXáDSNĊ
]DGáXĪHQLRZRSRJáĊELHQLD ELHG\ :NROHMQ\FKODWDFKMDNRUHPHGLXPSRMDZLá\
VLĊ PLNURXEH]SLHF]HQLD 3RWU]HEXMHP\ MHGQDN MHV]F]H WURFKĊ F]DVX L VROLGQ\FK
EDGDĔE\RELHNW\ZQLHRFHQLüLFKVNXWHF]QRĞü
,QWHJUDOQ\P VNáDGQLNLHP VWUDWHJLL L SROLW\N ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z URO
QLFWZLHNUDMyZUR]ZLMDMąF\FKVLĊVąSRPRFVSRáHF]QDRUD]URERW\SXEOLF]QHMDNR
VNáDGQLNL VLDWNL EH]SLHF]HĔVWZD VRFMDOQHJR 3RPRF WD PRĪH E\ü XG]LHODQD Z
IRUPLH WUDQVIHUyZ SLHQLĊĪQ\FK RUD] QS GRĪ\ZLDQLD G]LHFL Z V]NRáDFK %DUG]R
F]ĊVWRSRMDZLDVLĊRQDZQDVWĊSVWZLHZ\VWąSLHQLDGRWNOLZHMVXV]\1LHVWHW\LQ
VWUXPHQW\WHQDRJyáSU]\QRV]ąNUyWNRRNUHVRZHXOJL6WąGWHĪEDUG]RZVND]DQH
MHVW VLĊJDQLH SR LQQH MHV]F]H G]LDáDQLD HGXNDF\MQH L V]NROHQLRZH GRUDGF]H
XPDFQLDMąFHLUR]ZLMDMąFHLQIUDVWUXNWXUĊVSRáHF]QRWHFKQLF]QąZVLNWyUHE\ZDMą
QLHNLHG\EDUG]LHMVNXWHF]QHQLĪSRPRFGRUDĨQD
1HJDW\ZQHVNXWNLXU]HF]\ZLVWQLHQLDVLĊU\]\NDZUROQLFWZLHGUREQRWRZD
URZ\PNUDMyZUR]ZLMDMąF\FKVLĊPRJąE\üEDUG]RGRWNOLZHJG\ĪZLHOHWDPWHM
V]\FKJRVSRGDUVWZGRPRZ\FKEDODQVXMHQDJUDQLF\ZSDGQLĊFLDZSXáDSNĊELH
G\LXEyVWZDD]GUXJLHMVWURQ\G\VSRQXMąRQHV]F]XSáąED]ąDNW\ZyZ U]HF]R
Z\FKNWyU\FKHZHQWXDOQHXSá\QQLHQLHGDZDáRE\V]DQVĊQDXVWDELOL]RZDQLHGR
FKRGyZ L NRQVXPSFML %DUG]R GREU]H ]DOHĪQRĞFL WH RSLVXMH PRGHO JUDILF]Q\
VNRQVWUXRZDQ\ SU]H] 0 &DUWHUD L LQ ]DSUH]HQWRZDQ\ QD U\VXQNX &DUWHU L
LQ :LG]LP\ĪHSXáDSNĊELHG\Z\]QDF]DSHZLHQPLQLPDOQ\SR]LRPDN
W\ZyZNWyU\SR]ZDODMHV]F]HQDLFKUHSURGXNFMĊSURVWąLQZHVWRZDQLHZSRG

VWDZRZąHGXNDFMĊG]LHFLLQDZHWQDGáXJRRNUHVRZąSRSUDZĊ HIHNW\ZQRĞFLJR
VSRGDURZDQLD=DXZDĪP\WHĪRGUD]XMDNáDWZRELHGQHJRVSRGDUVWZDGRPRZH
PRJąZWąSXáDSNĊZSDĞüJG\SRMDZLVLĊQDZHWNUyWNRRNUHVRZ\V]RNNWyU\QD
RJyáPD FKDUDNWHUSU]HMĞFLRZ\6NRURZLHP\ĪH SRGVWDZRZ\PĨUyGáHPSRP
QDĪDQLDDNW\ZyZVąVNXPXORZDQHRV]F]ĊGQRĞFLWRQLHEĊG]LHQDVUyZQLHĪ]D
VNDNLZDüVSDGHNGRFKRGXSRZ\VWąSLHQLXV]RNX

5\VXQHN0HFKDQL]PZSDGQLĊFLDZSXáDSNĊELHG\QDVNXWHNSRMDZLHQLDVLĊ
V]RNXSRJRGRZHJRZHGáXJ0&DUWHUDLLQ
szok radzenie sobie odbudowa

z szokiem
bogate gospodarstwo
domowe
aktywa
ubogie gospodarstwo
domowe
próg pułapki
biedy
szok dochodowy
czas

&DáNLHPLQDF]HMQDSXáDSNĊELHG\SDWU]ą9$%DQHUMHHRUD]('XIOR7D
SDUD QREOLVWyZ ] HNRQRPLL ] URNX ]DáRĪ\áD ĪH GRFKyG REHFQ\ SRSU]H]
PRĪOLZRĞüVILQDQVRZDQLDRNUHĞORQ\FKZ\GDWNyZSURGXNF\MQ\FKLNRQVXPSF\M
Q\FK ZSá\ZD QD GRFKyG SU]\V]á\ 0HFKDQL]P WHQ Z\MDĞQLD Z GXĪ\P VNUyFLH
U\VXQHN :LG]LP\ ĪH JRVSRGDUVWZR GRPRZH NWyUH ]QDMGXMH VLĊ Z VWUHILH
ELHG\PRĪHEDUG]RáDWZR]RVWDüZFLąJQLĊWHZEáĊGQHNRáRPDOHMąFHJRGRFKRGX

5\VXQHN=DOHĪQRĞFLPLĊG]\SR]LRPHPGRFKRGXDNWXDOQHJRDGRFKRGHPSU]\V]á\PRUD]
SXáDSNąELHG\
Q
dochód przyszły
ie strefa pułapki
biedy
strefa poza
pułapką biedy
B1 B2 B3
A3 A2 A1
dochód aktualny

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Banerjee A.V. (2005). The two poverties, in:
Dercon S. (ed.), Insurance against Poverty, Oxford University Press, New York, London.

1DWRPLDVWURG]LQDZREV]DU]H]DFLHQLRZDQ\PMXĪREHFQLHG\VSRQXMHWDNLPGR
FKRGHPNWyU\GDMHMHMV]DQVĊGDOV]HJRZ]URVWXFRPRĪHXPRĪOLZLüWUZDáHZ\M
ĞFLH]ELHG\
-XĪZF]HĞQLHMV\JQDOL]RZDQRĪHGUREQLUROQLF\ZNUDMDFKUR]ZLMDMąF\FK
VLĊEDUG]RF]ĊVWRZ\ELHUDMąVWUDWHJLHQLVNLHU\]\NRQLVNDRSáDFDOQRĞüG]LDáDOQR
ĞFL0DWRPLQZDĪQHLPSOLNDFMHGODLQZHVWRZDQLDLWUZDáHJRZ\MĞFLD]HVWUHI
ELHG\LXEyVWZD3RVáXĪP\VLĊ ZW\PFHOXDQDOL]ą 9$%DQHUMHHNWyUHMLVWRWĊ
RGGDMHU\VXQHN3XQNWHPZ\MĞFLDMHVW]DáRĪHQLHĪHLQZHVW\FMHPRJąSRSUD
ZLDü DOH L SRJDUV]Dü SRáRĪHQLH GRFKRGRZH GDQHJR JRVSRGDUVWZD GRPRZHJR
/LQLD R QD SRZ\ĪV]\P U\VXQNX SU]HGVWDZLD MHGQDNRZ\ GRFKyG Z RE\GZX
VWDQDFK,PMDNLĞSXQNWMHVWEDUG]LHMRGQLHMRGGDORQ\W\PREUD]XMHRQEDUG]LHM
U\]\NRZQą NRPELQDFMĊ3RF]ąWNRZ\VWDQUyZQRZDJLJRVSRGDUVWZDGRPRZHJR
RGGDMHSXQNWA

5\VXQHN,QZHVW\FMHJRVSRGDUVWZGRPRZ\FKDLFKGHF\]MHNUHG\WRZHLXEH]SLHF]HQLRZH

450

dochód przy wyniku korzystnym
B’•
B • B”
inwestycja inwestycja

B•
inwestycja
cjaa

•C U’

A• • A’ inwestycja +
ubezpieczenie
stan U”
wyjściowy
U

siatka
bezpieczeństwa

dochód przy wyniku niekorzystnym

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Banerjee A.V. (2005). The two poverties, in:
Dercon S. (ed.), Insurance against Poverty, Oxford University Press, New York, London.
2GSRZLDGDWRVWUDWHJLLÄQLVNLHU\]\NRQLVNDRSáDFDOQRĞüUHQWRZQRĞü]ZURWDWX
QLVNLGRFKyGRF]HNLZDQ\´:\REUDĨP\WHUD]VRELHĪHJRVSRGDUVWZRWRUR]ZD
ĪDSRGMĊFLHLQZHVW\FMLNWyUDSU]HQLHVLHJRGRSXQNWX B]Z\ĪV]\PGRFKRGHP
RF]HNLZDQ\PDOHEDUG]LHMU\]\NRZQHJR:DUXQHNMHVWMHGHQGRVWĊSGRNUHG\
WX*RVSRGDUVWZRWRPRĪHWHĪSRáąF]\üLQZHVW\FMĊ]]DNXSHPXEH]SLHF]HQLD:
WHQVSRVyE]QDMG]LHVLĊZSXQNFLHCJG]LHRF]HNLZDQ\GRFKyGZ]URĞQLHLVSDG
QLHSU]\W\PU\]\NR3RWU]HEQ\MHVWW\ONRVZRERGQ\GRVWĊSGRU\QNXXEH]SLH
F]HQLRZHJR-DNZLG]LP\SRUXV]DP\VLĊWXZZDUXQNDFKUyZQRZDJLNWyUąGH
WHUPLQXMHZ\VWĊSRZDQLHGRVNRQDáHJRU\QNXNUHG\WRZHJRLXEH]SLHF]HQLRZHJR
RUD]EUDNNRV]WyZWUDQVDNF\MQ\FK
6\WXDFMD ]GHF\GRZDQLH VLĊ ]PLHQLDJG\ SU]HMG]LH VLĊ GR UHDOQHM U]HF]\
ZLVWRĞFL D ZLĊF XZ]JOĊGQL VLĊ WUXGQRĞFL Z GRVWĊSLH XERJLFK JRVSRGDUVWZ GR
PRZ\FK GR NUHG\WX OXE XEH]SLHF]HĔ : SLHUZV]\P SU]\SDGNX PRĪH E\ü SR
ZDĪQLHXWUXGQLRQH]UHDOL]RZDQLHLQZHVW\FMLNWyUDSR]ZROLáDE\SU]HVXQąüVLĊ]
SXQNWXAGRB=NROHLEUDNXEH]SLHF]HQLDPRĪHVWDüQDSU]HV]NRG]LHLQZHVW\
FMLNWyUąR]QDF]RQRMDNRUXFKRGSXQNWXBGRC:NRQVHNZHQFMLJRVSRGDUVWZR

GRPRZHPRĪHZSDĞüZSXáDSNĊELHG\QDVNXWHNUR]SDF]\GHVSHUDFML EUDNNUH
G\WX OXELQQHJRLQVWUXPHQWX]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP
:\REUDĨP\VRELHGDOHMĪHQDU\QNXZSUDZG]LHQLHVąGRQDE\FLDXEH]
SLHF]HQLDDOHJRVSRGDUVWZRPRĪH]DFLąJQąüNUHG\W0RĪOLZHMHVWZWHG\]UHDOL
]RZDQLH LQZHVW\FML B L XQLNQLĊFLH SXáDSNL ELHG\ 3UREOHP PRĪH VLĊ MHGQDN
VNRPSOLNRZDüJG\NUHG\WRELRUFDRG]QDF]DVLĊGXĪąDZHUVMąGRU\]\NDDOERGR
VWĊSQą GOD QLHJR MHVW EDUG]LHM U\]\NRZQD LQZHVW\FMD B’ 1LHVWHW\ WD RVWDWQLD
RELHFXMH QLĪV]ą XĪ\WHF]QRĞü RG Z\MĞFLRZHM Z SXQNFLH A *RVSRGDUVWZR WDNLH
SRZLQQR]DWHP]UH]\JQRZDü]LQZHVW\FMLB’DOHSR]RVWDMąFZSXQNFLH$QDUDĪD
VLĊQDZSDGQLĊFLHZSXáDSNĊELHG\]UDFMLSRGDWQRĞFLQD]DJURĪHQLH*G\E\MHG
QDN PRJáR QDE\ü XEH]SLHF]HQLH OXE SRGREQ\ LQVWUXPHQW UHGXNFML U\]\ND FDá
NLHPUHDOLVW\F]QDVWDáDE\VLĊLQZHVW\FMDC7\PVDP\PJRVSRGDUVWZRWRXFKUR
QLáRE\VLĊSU]HGZSDGQLĊFLHPZSRZ\ĪV]ąSXáDSNĊ
%DQHUMHHSU]HFKRG]LWHUD]GRNZHVWLLSROLW\F]Q\FKDZLĊFRGQRV]ąF\FKVLĊ
GRXEH]SLHF]HĔVLDWHNEH]SLHF]HĔVWZDVRFMDOQHJRLNUHG\WXRUD]LFKNRPELQDFML
5R]ZyM VDPHJR U\QNX XEH]SLHF]HĔ WUDG\F\MQ\FK L LQGHNVRZ\FK QDZHW VXEV\
GLRZDQ\FKQLHMHVWZVWDQLHSRPyFJRVSRGDUVWZRPGRW\NDQ\PSU]H]XWUXGQLRQ\
GRVWĊSGRNUHG\WX 0RĪH QDWRPLDVW XáDWZLü ]UHDOL]RZDQLH LQZHVW\FML B’ RUD] C
JG]LH SRGVWDZRZ\P RJUDQLF]HQLHP E\á EUDN PRĪOLZRĞFL ]UHGXNRZDQLD U\]\ND
,QWHUVXMąFą RSFMą PRĪH E\ü ] NROHL XEH]SLHF]DQLH OXE JZDUDQWRZDQLH NUHG\WyZ
GODSHZQ\FKJUXSJRVSRGDUVWZGRPRZ\FK:QLHNWyU\FKV\WXDFMDFKVXEVW\WXWHP
XEH]SLHF]HĔ PRĪH E\ü VLDWND EH]SLHF]HĔVWZD NWyUą QD U\VXQNX ) MHVW SLRQRZD
OLQLD SURVWRSDGáD GR RVL x RG]ZLHUFLHGODMąFD PLQLPDOQ\ GRFKyG JZDUDQWRZDQ\
SU]H]U]ąG:WHG\WRPRĪQDSUyERZDüSU]HVXQąüVLĊ]LQZHVW\FMLB’GRB”6NR
U]\VWDüQDW\PPRJąUyZQLHĪQLHNWyUHJRVSRGDUVWZDZF]HĞQLHMFLHUSLąFH]SRZR
GXEUDNXPRĪOLZRĞFLVNRU]\VWDQLD]NUHG\WyZFRZ\UDĪDSU]HMĞFLH]SXQNWXAGR
A’ 1LHVWHW\ ]E\W V]F]RGUD VLDWND EH]SLHF]HĔVWZD PRĪH ]QLHFKĊFDü GR LQZHVWR
ZDQLDRE\GZDW\S\JRVSRGDUVWZ:UHV]FLHZáDG]HSXEOLF]QHPRJąSU]\MąüNXUV
QDZVSLHUDQLHUR]ZRMXU\QNXNUHG\WRZHJR%HQHILFMHQWDPLWDNLHMSROLW\NLEĊGąZ
SLHUZV]\P U]ĊG]LH JRVSRGDUVWZD GRW\FKF]DV NRQIURQWRZDQH ] ]HZQĊWU]Q\PL
RJUDQLF]HQLDPLNUHG\WRZ\PLPRJąFH]UHDOL]RZDüLQZHVW\FMHBOXEC5]HF]MD
VQDU]ąG\PRJąSUyERZDüZGUDĪDüV]HURNR]DNURMRQHVWUDWHJLH]RULHQWRZDQHQD
áDJRG]HQLHXWUXGQLRQHJRGRVWĊSXGRNUHG\WXLWUDQVIHUXU\]\ND]UROQLFWZDQDU\
QHN XEH]SLHF]HQLRZ\ L ILQDQVRZ\ 7R EDUG]R Z\PDJDMąFD SROLW\ND NWyUD Z
SU]\SDGNX]áHJR]DDGUHVRZDQLDPRĪHRND]DüVLĊVSRáHF]QLHLHNRQRPLF]QLHQLHH
IHNW\ZQD&]ĊVWROHSV]\PUR]ZLą]DQLHPMHVWQDMSLHUZVWZRU]HQLHVROLGQHMLQIUD
VWUXNWXU\ WHFKQLF]QRHNRQRPLF]QHM RUD] SUDZQRUHJXODF\MQHM NWyUD SURPRZDü
EĊG]LHUR]ZyM]UyZQRZDĪRQ\ZV]\VWNLFKU\QNyZ

5RNWRNROHMQDRGVáRQDKROLVW\F]QHJR]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZURO
QLFWZLHVWZRU]RQHJRSU]H]2(&'GRGDMP\RFKDUDNWHU]HGRV\ü]DVDGQLF]\PR
F]\P ĞZLDGF]\ W\WXá VWRVRZQHJR UDSRUWX Ä6WUHQJKWHQLQJ DJULFXOWXUDO UHVLOLDQFH
LQWKHIDFHRIPXOWLSOHULVNV´ %DOGZLQL*UD\ $NFHQWQDÄresiliance´PD
Z\QLNDü]IDNWXLĪUROQLFWZRFRUD]EDUG]LHMNRQIURQWRZDQHMHVW]GáXJRRNUHVR
ZąLVWDáąQLHSHZQRĞFLąNWyUHMĨUyGáHPVą]PLDQDNOLPDWXLQLHVWDELOQRĞüU\Q
NyZDV]F]HJyOQLHSURGXNWyZLLQVWUXPHQWyZILQDQVRZ\FK=GUXJLHM]DĞVWURQ\
ZV]HONLHG]LDáDQLD]ZLĊNV]DMąFHÄresiliance´SRSUDZLDMąWHĪMDNRĞü]DU]ąG]DQLD
U\]\NLHP 2F]\ZLĞFLH LVWQLHMH UyZQLHĪ GRGDWQLD SĊWOD VSU]ĊĪHQLD ]ZURWQHJR
ELHJQąFDRGWHJRĪZáDĞQLH]DU]ąG]DQLDGRZ]PDFQLDQLDÄresiliance´'DOHMSR
VáXJLZDü VLĊ EĊG]LHP\ W\P DQJLHOVNLP RNUHĞOHQLHP JG\Ī EUDNXMH WX GREUHJR
RGSRZLHGQLNDZMĊ]\NXSROVNLP
%DOGZLQ L *UD\ Z F]ĊĞFL SLHUZV]HM VZRMHJR UDSRUWX SRĞZLĊFDMą GXĪR
PLHMVFD GHILQLRZDQLX ÄUHVLOLDQFH´ SU]\ZRáXMąF XMĊFLD )$2 ,3&& 7KH ,QWHU
JRYHUQPHQWDO 3DQHO RQ &OLPDWH &KDQJH 8QLWHG 1DWLRQV 2IILFH IRU 'LVDVWHU
5LVN5HGXFWLRQL2(&'&RXQFLO5HFRPPHQGDWLRQRQWKH*RYHUQDQFHRI&ULWL
FDO5LVNV]URNX 2VWDWHF]QLHSU]\MPXMąLĪSRGSRMĊFLHPW\PEĊGąUR]X
PLHüÄ«]GROQRĞüGRSODQRZDQLDDEVRUERZDQLDLUHDJRZDQLDQDQLHNRU]\VWQH
Z\GDU]HQLDVNXWHF]QHJRGRQLFKGRVWRVRZ\ZDQLDVLĊLFRQDMPQLHMSU]\ZUDFD
QLDVWDQXV\VWHPX SU]HGLFK Z\VWąSLHQLHP´ 0\ĞOHQLH L G]LDáDQLH Z NRQZHQFML
ÄUHVLOLDQFH´PDPLHüSU]\W\PFKDUDNWHUKROLVW\F]Q\FRGRVNRQDOHVLĊNRPSR
QXMH]WDNLPVDP\PSRGHMĞFLHPGR]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPSU]H]2(&'
3RWU]HED ]PRG\ILNRZDQLD GRW\FKF]DVRZHJR SRMPRZDQLD KROLVW\F]QHJR
]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZNRQWHNĞFLHZEXGRZDQLDZQLHÄresiliance´PDZ\QLNDü
]SHZQ\FKOXNKROL]PXZ]DNUHVLHLQVWUXPHQWDULXPex anteNRV]WyZVWRVRZDQLD
ZV]\VWNLFK QDU]ĊG]L ]DU]ąGF]\FK LVWQLHMąF\FK Z\PLHQQRĞFL trade-offs RSW\
PDOL]DFMLSROLW\NLVWUDWHJLLVWRVRZDQ\FKSU]H]UROQLNyZUROLU]ąGyZSRWHQFMDáX
UHDJRZDQLDQDQLHSHZQRĞüLQLHMHGQR]QDF]QRĞü3U]\NáDGHPGRF]HJRPRĪHWR
SURZDG]Lü MHVW DQDOL]D NRQW\QXDFML GRW\FKF]DVRZHJR NXUVX Z ]DNUHVLH ]DU]ą
G]DQLDU\]\NLHP%DOGZLQL*UD\ZW\PPLHMVFXRGZRáXMąVLĊGR]ZURWXÄbusi-
ness as usual´ LOXVWUXMąF WR U\V QD VWURQLH VZRMHJR UDSRUWX :\QLND ]
QLHJR MDVQR ĪH GDOV]H VWRVRZDQLH REHFQ\FK SUDNW\N UROQLF]\FK SURZDG]Lü EĊ
G]LH GR VSáDV]F]HQLD IXQNFML JĊVWRĞFL SUDZGRSRGRELHĔVWZD ]GDU]HĔ REQLĪDMą
F\FKGRFKRG\UROQLF]HFRMHVWUyZQR]QDF]QH]SU]HVXZDQLHPFLĊĪDUXSRNU\ZD
QLDW\FKVSDGNyZSU]H]EXGĪHW\SDĔVWZ
=UHZLGRZDQH SRGHMĞFLH NWyUH %DOGZLQ L *UD\ QD]\ZDMą Ä5LVN 0DQDJH
PHQWIRU5HVLOLDQFHÉD]XMHQDSLĊFLX]DVDGDFK
5DPDFK F]DVRZ\FK D ZLĊF ZLĊNV]HM NRQFHQWUDFML QD SROLW\NDFK ex ante L
SUHZHQFML

Trade-offs WM Z\UDĨQLHMV]HM RULHQWDFML QD DQDOL]Ċ L ZDĪHQLH SRWHQFMDOQ\FK
SU]\V]á\FKZ\QLNyZGODUyĪQ\FKNRQFHSFMLSROLW\F]Q\FK
3URFHVDFK SDUW\F\SDF\MQ\FK L ZVSyáSUDF\ 2]QDF]D WR SRWU]HEĊ ZLĊNV]HJR
Z\VLáNX Z ]DNUHVLH NRRUG\QDFML QD WH FHFK\ Z IRUPXáRZDQLX VWUDWHJLL L LFK
UR]OLF]DOQRĞFL
,QZHVWRZDQLX Z JRVSRGDUVWZDFK Z WZRU]HQLH ZLĊNV]HJR SRWHQFMDáX Äresi-
lianceÉ\XPDFQLDá\VLĊSU]H]WRSU]HGVLĊELRUF]RĞüUROQLNyZRUD]LFKNDSL
WDáOXG]NL
3ROLW\FH Äno-regret´ : WáXPDF]HQLX VZRERGQ\P R]QDF]D WR UH]\JQRZDQLH
EH]ĪDOX]G]LDáDĔPDáRVNXWHF]Q\FK=DPLDVWWHJRSROLW\NLWHSRZLQQ\]PLH
U]Dü GR XáDWZLDQLD UROQLNRP UHDJRZDQLH QD QLHSHZQRĞü L U\]\NR EXGRZ\
VHNWRURZ\FK ]GROQRĞFL OHSV]HJR UDG]HQLD VRELH ] QLPL Z RSDUFLX R GRVWDU
F]DQLHLQIRUPDFMLRUD]RJyOQ\FKXVáXJGODUROQLFWZDLWZRU]HQLHSU]\MD]QHJR
RWRF]HQLDGODG]LDáDOQRĞFLUROQLF]HM2JyOQHVSRMU]HQLHQDQDMQRZV]HSRGHM
ĞFLH 2(&' GR KROLVW\F]QHJR ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z UROQLFWZLH GDMH U\VX
QHN
5\VXQHN+ROLVW\F]QH]DU]ąG]DQLHU\]\NLHPZUROQLFWZLHZNRQWHNĞFLH
Z]PDFQLDQLDÄresiliance´

Trade-offs
Ryzyko katastroficzne Ryzyko normalne
Ryzyko rynkowe
(rzadkie, wysokie
(średnie szkody)
(małe szkody,
szkody, systemowość) ale częste)

Poziom czas
rosnące zaangażowanie rządu
gospodarstwa
rolnego
inwestycje w potencjał „resilience”
nce”
Instrumenty skala
rynkowe
Polityki ex ante orientacja

polityki „no-regret” na ryzyko
Polityki ex post wyniki
rosnący spadek dochodu

Źródło: przedstawiono na podstawie: Baldwin K., Gray E. (2018). Strengthening agricul-
tural resiliance in the face of multiple risks, OECD, Paris.

:OLVWRSDG]LHURNX2(&'RSXEOLNRZDáDZVHULLÄScoping paper´]D
U\V UDSRUWX NWyU\ PD VLĊ XND]Dü Z OLVWRSDG]LH URNX DSRĞZLĊFRQ\ EĊG]LH
]DSURSRQRZDQLX SUDNW\F]QHJR SRGHMĞFLD GR SURMHNWRZDQLD L ZGUDĪDQLD LQVWUX
PHQWyZ SROLW\F]Q\FK ]JRGQ\FK ] LGHą KROLVW\F]QHJR ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z
UROQLFWZLH %DOGZLQ L $QWyQ -DN Z\QLND ]H ÄScoping paper´ DQDOL]D
VNRQFHQWURZDQD EĊG]LH QDSUREOHPDFK Z\NRU]\VWDQLDWHFKQRORJLL F\IURZ\FK Z
V\VWHPDFKZF]HVQHJRRVWU]HJDQLDLUDWHPDNLQJXZXEH]SLHF]HQLDFKWUDG\F\MQ\FK
L LQGHNVRZ\FK VXEV\GLRZDQLX XEH]SLHF]HĔ UROQ\FK NRQWUDNWDFK LQGHNVRZ\FK
.RQLHF]QRĞü ZGURĪHQLD QDWRPLDVW SRGHMĞFLD SUDJPDW\F]QHJR Z\QLND ] WHJR ĪH
GRW\FKF]DVZGUDĪDQHSURJUDP\QLH]E\WSUHF\]\MQLHPRĪQDXORNRZDüZPDFLHU]\
SR]LRPyZ ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z UDPDFK XMĊFLD KROLVW\F]QHJR ]D]Z\F]DM WHĪ
SRPLMD VLĊ LFK V]HUV]\ NRQWHNVW VWRVRZDQLD RUD] Z\VWĊSXMąF\ QLHNLHG\ Z]URVW
HNVSR]\FMLUROQLNyZQDSU]\V]áHU\]\ND:ĞODG]DW\PUDSRUWILQDOQ\ZOLVWRSD
G]LHU]DZLHUDáEĊG]LHRPyZLHQLHSRQLĪV]\FKSUREOHPyZ
([SRVWSRPRFNOĊVNRZą
3URJUDP\XEH]SLHF]HQLRZHZUD]]PHFKDQL]PDPLLFKZGUDĪDQLDLVWRVRZDQLD
6FKHPDW\VWDELOL]RZDQLDGRFKRGyZ
,QVWUXPHQW\RV]F]ĊGQRĞFLRZHLSRGDWNRZH
: MDNLPĞ VHQVLH %DQN ĝZLDWRZ\ UyZQLHĪ SRVáXJXMH VLĊ NRQFHSFMą KROL
VW\F]QHJR ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP DF]NROZLHN QD]\ZD Mą ÄILQDQVRZDQLHP U\]\ND
SURGXNF\MQHJRZUROQLFWZLH´ 0DKXOL6WXWOH\ -HMLVWRWĊSU]HGVWDZLRQRQD
U\VXQNX-DNZLG]LP\ MHVWWRNRQVWUXNFMDWUyMSR]LRPRZDWUyMZDUVWZRZD1D
QDMQLĪV]\P]QLFKPDP\U\]\NDVWRVXQNRZRF]ĊVWRZ\VWĊSXMąFHQSUD]QDSLĊü
ODWDOHVWZDU]DMąFHQLHZLHONLH]DJURĪHQLDNWyUHF]ĊVWRVąEáĊGDPLZ]DU]ąG]DQLX
JRVSRGDUVWZDPL : WDNLFK WR SU]\SDGNDFK HZHQWXDOQH XEH]SLHF]HQLH QDUDĪRQH
E\áRE\LVWRWQLHQDQHJDW\ZQąVHOHNFMĊLKD]DUGPRUDOQ\6WąGUHNRPHQGXMHVLĊE\
]U\]\NLHPW\PUDG]LOLVRELHVDPLUROQLF\:DUVWZDSRĞUHGQLDWRU\]\NDU]DG]LHM
MXĪ Z\VWĊSXMąFH QS V]HĞü UD]\ Z RVWDWQLP WU]\G]LHVWROHFLX DOH WUXGQLHMV]H GR
VILQDQVRZDQLDSU]H]VDP\FKSURGXFHQWyZUROQ\FK7RV\WXDFMDZNWyUHMVHQVRZ
QHPRĪHE\üVNRU]\VWDQLH]XVáXJSURIHVMRQDOQHJRDVHNXUDWRUD:UHV]FLHSR]LRP
QDMZ\ĪV]\ WR PRĪOLZRĞü UHDOL]DFML VLĊ U\]\ND NDWDVWURILF]QHJR D ZLĊF WDNLHJR
NWyUHQDSU]\NáDG]GDU]\áRVLĊUD]ZRVWDWQLFKODWDFKDOHMHJRVNXWNLE\á\EDUG]R
SRZDĪQHQDMF]ĊĞFLHMQLHGRVDPRILQDQVRZDQLDSU]H]VDP\FKUROQLNyZ

5\VXQHN)LQDQVRZDQLHU\]\NDSURGXNF\MQHJRZUROQLFWZLH

reasekuracja i rynek
pokrycie ryzyka
transfer ryzyka kapitałowy
katastroficznego
wspierane przez rząd
pokrycie ryzyka
strata/szkoda
podstawowego transfer ryzyka ubezpieczenia
pohamowywanie zatrzymanie
producenci
ryzyk ryzyka
rolni
w gospodarstwach,
oszczędności, kredyty
częstość

Źródło: przedstawiono na podstawie: Mahul O., Stutley J.Ch. (2010). Government Support
to Agricultural Insurance. Challenges and options for Developing Countries, The World
Bank, Washington, D.C.
5HPHGLXP PRĪH E\ü WX UHDVHNXUDFMD RUD] DOWHUQDW\ZQH LQVWUXPHQW\ WUDQVIHUX

U\]\NDQDU\QHNNDSLWDáRZ\&]ĊVWRSRWU]HEQH MHVWWXMDNLHĞZVSDUFLHU]ąGRZH
FKRFLDĪE\ ] WHJR SRZRGX ĪH UROQLF\ QD VNXWHN SHZQ\FK GHIRUPDFML SR]QDZ
F]\FK PRJąOHNFHZDĪ\ü WDNLH U\]\NR :áDG]H SXEOLF]QH PRJą GHIRUPDFMH SR
Z\ĪV]H MHV]F]H SRZLĊNV]Dü JG\ RIHURZDü EĊGą QLHXZDUXQNRZDQą SRPRF NOĊ
VNRZąLWRZVSRVyESHUPDQHQWQ\
'R KROLVW\F]QHM NRQFHSFML ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z UROQLFWZLH 2(&' DOH
WDNĪHLXMĊFLDWHJRSUREOHPXSU]H]%DQNĝZLDWRZ\RUD]SRJOąGyZ67DQJHUPDQ
QD Z\UDĪRQ\FK Z MHJR DUW\NXOH ] URNX QDZLą]XMH 50 +RKO SUH]HQWXMąF
DXWRUVNą NRQFHSFMĊ ZDUVWZ U\]\ND Z\UyĪQLRQ\FK QD SRGVWDZLH SUDZGRSRGRELHĔ
VWZDZ\VWąSLHQLDVWUDWLGRWNOLZRĞFLLFKVNXWNyZ +RKO :DUVWZDSLHUZV]D
WRG]LDáDQLDSURGXFHQWyZUROQ\FKVWRVXMąF\FKVWUDWHJLHSRKDPRZ\ZDQLDL]DWU]\
P\ZDQLD U\]\N VSHF\ILF]Q\FK GRW\F]ąF\FK NRQNUHWQ\FK JRVSRGDUVWZ 1D W\P
PLNURHNRQRPLF]Q\PSR]LRPLHVWUDW\V]NRG\VąF]ĊVWHDOHRQLH]E\WGXĪ\FKQHJD
W\ZQ\FKQDVWĊSVWZDFK3R]LRPGUXJLPH]RWRSRKDPRZ\ZDQLHLWUDQVIHUU\]\ND
U]DGV]HJRDOH]DWRF]ĊVWV]HJRGRSURIHVMRQDOQ\FKXEH]SLHF]\FLHOLLOXESDUWQHUyZ
UROQLNyZZUDPDFKáDĔFXFKyZVLHFLĪ\ZQRĞFLRZ\FK3RMDZLHQLHVLĊU\]\NDV\VWH
PRZHJRWMMHV]F]HU]DGV]HJRDOHEDUG]LHM]DJUDĪDMąFHJRPDPLHMVFHQDSR]LRPLH
WU]HFLPWMPDNUR3R]DVWUDWHJLDPLSRKDPRZ\ZDQLDLUHGXNRZDQLDU\]\NDVWRVXMH
VLĊWXMHV]F]HMHJRWUDQVIHUGRUHDVHNXUDWRUyZWXG]LHĪUHWURFHVMRQDULXV]\LOXELQVW\

WXFMLSXEOLF]Q\FK5\]\NDV\VWHPRZHRQDSUDZGĊSRZDĪQ\P]DVLĊJX]DU]ąG]DQH
VąQDSR]LRPLHF]ZDUW\PJG]LHMDNRX]XSHáQLHQLHG]LDáDĔPRJąSRMDZLüVLĊLQVW\
WXFMHU\QNXILQDQVRZHJRDZLĊFPDPLHMVFHDOWHUQDW\ZQ\WUDQVIHUU\]\NDJG\SR
MHPQRĞüWUDG\F\MQ\FKXEH]SLHF]\FLHOLLUHDVHNXUDWRUyZVWDáDVLĊQLHZ\VWDUF]DMąFD
+RKOEDUG]RPRFQRHNVSRQXMHLQWHUDNFMHPLĊG]\U\]\NLHPZHZQąWU]URO
QLF]\P D U\]\NLHP ]ORNDOL]RZDQ\P Z áDĔFXFKDFK L VLHFLDFK Ī\ZQRĞFLRZ\FK
1DU]ĊG]LHPNWyUHSRZROLVWDMHVLĊVWDQGDUGHPZLFKDQDOL]RZDQLXMHVWNRQFHS
FMD]LQWHJURZDQHJR]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP enterprise risk managemant(50
2JyOQLHUR]XPLHVLĊSU]H]QLąPHWRG\RUD] SURFHV\VWRVRZDQHE\RUJDQL]DFMD
JRVSRGDUF]DMDNRFDáRĞüG\VSRQRZDáDVWUXNWXUąSR]QDZF]ąL]DU]ąGF]ąZ]DNUH
VLH U\]\ND NWyUD SR]ZDODü EĊG]LH QD UHDOL]RZDQLH ]DSODQRZDQHM VWUDWHJLL RUD]
]DGRZDODMąFH RVLąJDQLH XVWDORQ\FK SU]H] QLą FHOyZ +XQ]LNHU 2OVRQ
:X .OXF]RZH ]QDF]HQLH RGJU\ZDMą Z QLHM ZSUDZG]LH LGHQW\ILNDFMD L
SRKDPRZ\ZDQLHU\]\NDRUD]LQWHUDNFMHPLĊG]\ZV]\VWNLPLMHJRURG]DMDPLDOH
QLHPQLHMZDĪQHMHVWWXZ]DVDG]LHUyZQRSUDZQHWUDNWRZDQLHRGFK\OHĔLQPLQXV
downside risk MDN LQ SOXV upside risk ZLHONRĞFL IDNW\F]QLH RVLąJQLĊW\FK Z
VWRVXQNXGR]DSODQRZDQ\FK,QQ\PLVáRZ\Z(50U\]\NRWUDNWXMHVLĊUyZQLHĪ
MDNR V]DQVĊ E\ SU]H] G]LDáDQLD SUDNW\F]QH D QLH W\ONR UHDNW\ZQH SRPQDĪDü
ZDUWRĞü VSRáHF]QRHNRQRPLF]Qą SU]\SDGDMąFą V]HURNLHPX JURQX LQWHUHVDULXV]\
GDQHMRUJDQL]DFMLZáDĞQLHLQWHJUXMąFNDĪGRUD]RZRZVSRVyEXQLNDWRZ\LQVWUX
PHQW\ ILQDQVRZH VWUXNWXUĊ NDSLWDáX L GRVWRVRZDQLD Z SURFHVDFK UHDOQ\FK &R
QLHPQLHMZDĪQH(50RIHUXMHLQWHUHVXMąFHQDU]ĊG]LDGR]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP
SRZRGRZDQ\PSU]H]NDWDVWURI\QDWXUDOQHLU\]\NLHPĞURGRZLVNRZ\PSRND]X
MąFSU]\W\PĪHPRĪHRGE\ZDüVLĊWRZVSRVyE]UyZQRZDĪRQ\
6\VWHPRZRĞü(50ZSRGFKRG]HQLXGR]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPRGUyĪQLDMH
RGW]ZÄVLORVRZHJR´LQDF]HMWUDG\F\MQHJR 8EH]SLHF]HQLDQRQOLIH :L
GDüWR Z VWRVXQNXGR U\]\ND (50 NRQFHQWUXMH VLĊ QD ZV]\VWNLFK MHJR URG]D
MDFKLLQWHUDNFMDFKPLĊG]\QLPL]DĞZXMĊFLXWUDG\F\MQ\P]DU]ąG]DMąF\VNXSLDMą
VLĊJáyZQLHQDMHJRáDWZRREVHUZRZDOQ\FKLPLHU]DOQ\FKW\SDFK:(50NDĪGH
U\]\NRPDVZHJRZáDĞFLFLHODZVSRMU]HQLXÄVLORVRZ\P´MHVWQLPNRPyUNDZ\
VWDZLRQD QDMEDUG]LHM QD QLH 3HUVSHNW\ZD U\]\ND FDáHM RUJDQL]DFML WR NROHMQ\
Z\UyĪQLN (50 FR PRFQR NRQWUDVWXMH ZáDĞQLH ] NRQFHQWUDFMą SRGHMĞFLD ÄVLOR
VRZHJR´QDQLHNWyU\FKW\ONRMHMF]ĊĞFLDFK:NRQVHNZHQFMLZ(50GąĪ\VLĊGR
SHáQHJR UDSRUWRZDQLD RU\]\NX RUJDQL]DFML JG\ W\PF]DVHP Z SRGHMĞFLX ÄVLOR
VRZ\P´LQIRUPDFMHVąIUDJPHQWDU\F]QHLQLHVSyMQH
(50Z\UyĪQLDMHV]F]HWRĪHGRSURFHVyZ]DU]ąG]DQLDGRGDMHNRPSRQHQW
KROLVW\F]QRĞFL SU]H] FR ZNRPSRQRZXMH VLĊ RQR Z FDáą VWUXNWXUĊ ]DU]ąG]DQLD
RUJDQL]DFML L MHM VWUDWHJLĊ %URPFOH\ L LQ 1LH PRĪHP\ MHGQDN ]DSRPL
QDüĪH(50WRSRGHMĞFLHtop-downDZLĊFWDNLHNWyUHGRW\F]\ZV]\VWNLFKSR

]LRPyZ]DU]ąG]DQLDDNWyU\FKLQLFMDWRUHPMHVWNLHURZQLFWZRQDF]HOQH=]DáR
ĪHQLDPDE\üXMĊFLHPFDáRĞFLRZ\PU\]\NDDOHWRZSUDNW\FHDQLQLHMHVWPRĪOL
ZHDQLSRWU]HEQH 0F6KDQH 1LHNLHG\ZUĊF]VWDZLDVLĊZW\PNRQWHN
ĞFLHS\WDQLHF]\(50MHVWZRJyOHMXĪGREU]HXJUXQWRZDQąQDGU]ĊGQąWHRULąZ
VHQVLH5'XELQDW]QF]\Z\RGUĊEQLRQRZQLHMMHGQR]QDF]QLHSU]HGPLRW\ED
GDĔXVWDORQRSU]\F]\QRZRĞFLPLĊG]\QLPLRUD] ]DNUHĞORQRZDUXQNLEU]HJRZH
GOD W\FK SU]\F]\QRZRĞFL )UDVHU L 6LPNLQV %H] VWDQLD VLĊ ZV]HFKRJDU
QLDMąFąWHRULą(50EDUG]RWUXGQREĊG]LH]DSURSRQRZDüVROLGQHLSU]HNRQXMąFH
QDU]ĊG]LD L SURFHGXU\ ]DU]ąGF]H RUD] XSRUDü VLĊ ] SULRU\W\]DFMą U\]\N LQVWUX
PHQWyZLVWUDWHJLLUDG]HQLDVRELH]QLPZZ\PLDU]Hex anteLex post
0\ĞOąF R ZDUXQNDFK EU]HJRZ\FK the boundary condiotions EDGDQLD L
VWRVRZDQLD (50 FKRG]L R NZHVWLH W\SX XMĊFLH ]DVRERZH EXGRZ\ WUZDáHM
SU]HZDJLNRQNXUHQF\MQHMRUJDQL]DFMLMHMZLHONRĞüNWyUDUyĪQLFXMHPLQSUDNW\
NL Z ]DNUHVLH ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP G\QDPL]P RWRF]HQLD RUJDQL]DFML RUD] MHM
SU]\QDOHĪQRĞü GR NUHĞORQHM EUDQĪ\ RUD] W\S ZáDVQRĞFL L ZUHV]FLH R VWDQ SV\
FKLF]Q\GHF\GHQWyZ %RJRGLVWRYL :RKOJHPXWK :W\PRVWDWQLPSU]\
SDGNXSRZLQQ\QDVLQWHUHVRZDü]DUyZQRHPRFMHSR]\W\ZQHNWyUHZSá\ZDMąQD
ZáąF]DQLH Z ]ELyU UR]ZDĪDQ\FK ]PLHQQ\FK V]DQVL ]DJURĪHĔ MDNLQHJDW\ZQH
NWyUHSR]ZDODMą]DXZDĪDüQRZHU\]\ND8ZDĪDVLĊMHGQDNĪHDZHUVMDGRU\]\ND
VWDQRZL QDMZDĪQLHMV]\ NRPSRQHQW NRQG\FML SV\FKLF]QHM GHF\GHQWyZ 5yZQR
F]HĞQLH ZLHOH EDGDĔ SRND]XMH ĪH ILUP\ URG]LQQH RG]QDF]DMą VLĊ V]F]HJyOQą
DZHUVMą +LHEO+LHEO 0DP\WX]DWHPZ\UDĨQHRGQLHVLHQLH(50
GRUROQLFWZDURG]LQQHJR
:LĊNV]RĞüEDGDĔQDG(50ED]XMHQDWHRULL]DVRERZHMRUJDQL]DFMLNWyUD
WHĪ REMDĞQLD ĨUyGáD MHM SU]HZDJLNRQNXUHQF\MQHM : WHRULL WHMSU]\MPXMH VLĊ ĪH
]DVRE\PXV]ąSRVLDGDüSHZQHFKDUDNWHU\VW\NLE\SU]HZDJĊWąPRĪQDE\áRX]\
VNDüLSU]\QDMPQLHMQDMDNLĞF]DV]DFKRZDü.RQNUHWQLHPyZLąF]DVRE\WHSR
ZLQQ\ PLHüRNUHĞORQąZDUWRĞü value9 SRZLQQ\E\üU]DGNLH rare5 QLH
SRGUDELDOQHDOERFRQDMPQLHMWUXGQRLPLWRZDOQH inimitable, RUD]QLH]DVWĊSR
ZDOQH non-substitutable 1 : VXPLH RWU]\PXMHP\ ]DWHP SRUĊF]Q\ DNURQLP
95,1 %RJRGLVWRYL:RKOJHPXWK :WHQVSRVyE(50PD]\VNLZDüZD
ORUKROL]PXD]DU]ąG]HQLHU\]\NLHPVWDMHVLĊQDU]ĊG]LHPUHDOL]RZDQLDVWUDWHJLL
VWUDWHJLF]Q\(50 0RĪOLZRĞFLSULRU\W\]DFMLZ]DNUHVLH]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP
RSHUDF\MQ\PNWyUHED]XMąQD95,1SU]HGVWDZLRQRQDU\VXQNX

Rysunek 17. Teoria zasobowa a zarządzanie ryzykiem operacyjnym w koncepcji ERM
193
ħródáo: Bogodistov Y., Wohlhemuth V. (2017). Enterprise risk management: a capability-based perspective, „The Journal of Risk Finance” vol. 18, no. 3.
3RGHMĞFLH]DVRERZHE\ZDNU\W\NRZDQH]DMHJRVWDW\F]QRĞüJG\W\PF]D
VHPVDPRU\]\NRMHVWG\QDPLF]QH]HVZHMQDWXU\SRGREQLHMDNZV]\VWNLHVNáD
GRZH95,17UXL]PHPMHVWWHĪVWZLHUG]HQLHĪHRWRF]HQLHGRZROQHMRUJDQL]DFML
FHFKXMHVLĊ GXĪ\P G\QDPL]PHP = GUXJLHM QDWRPLDVW VWURQ\ PXVLP\ ]DDNFHS
WRZDü SURVW\ IDNW ĪH QLH MHVWHĞP\ Z VWDQLH SU]HZLG]LHü ZV]\VWNLH U\]\ND WM
LVWQLHMH QLHSHZQRĞü FR GR PDWHULDOL]DFML VLĊ QLHNWyU\FK ] QLFK DQL QLPL ]DU]ą
G]Dü2GSRZLHG]LąQDWHVáDERĞFLLRF]HNLZDQLDPDE\üSHUVSHNW\ZDG\QDPLF]
Q\FK NRPSHWHQFML]GROQRĞFL %RJRGLVWRYD L :RKOJHPXWKD %RJRGLVWRY L :RKO
JHPXWK .RPSHWHQFMHWHPDMąSROHJDüQDFHORZ\PWZRU]HQLXSRV]HU]D
QLXLPRG\ILNRZDQLX]DVREyZFRZVXPLHPDSR]ZDODüRUJDQL]DFMLQDV]\ENLH
DGDSWRZDQLHVLĊGRVWDOH]PLHQLDMąFHJRVLĊLWXUEXOHQWQHJRRWRF]HQLDNWyUHWHĪ
NV]WDáWXMHQRZHMHMHNVSR]\FMHQDU\]\NDĩHE\VRELH]QLPLUDG]LüSRWU]HEQHVą
LQZHVW\FMHZSURFHV\]DU]ąG]DQLDG\QDPLF]QHJRQLPLRUD]Z\SUDFRZDQHPXV]ą
E\ü VWDOH DNWXDOL]RZDQH SURFHGXU\ L UXW\Q\ -HGQRF]HĞQLH PXVLP\ PLHü RGSR
ZLHG]LQDU\]\NDex anteRUD]ex post,VWRWĊSHUVSHNW\Z\G\QDPLF]Q\FKNRP
SHWHQFMLRGGDMHU\VXQHN
1DU\VXQNX]D]QDF]RQRUyZQLHĪĪHPRGHOG\QDPLF]Q\FKNRPSHWHQFML
LPSOLNXMHNRQLHF]QRĞü]G\QDPL]RZDQLDFDáHMRUJDQL]DFMLLZV]\VWNLFKMHMREV]D
UyZIXQNFMRQRZDQLDFRZ\UD]LüVLĊSRZLQQRPLQZXPRFQLHQLXMHMRGSRUQR
ĞFLQDQLHVSRG]LHZDQHV]RNLL]GROQRĞFLGRVWRVRZDZF]HMDZLĊFZSRVWDFLDre-
silience 0DP\ WX MHGQR]QDF]QH QDZLą]DQLH GR 2HFHGRZVNLHM NRQFHSFML KROL
VW\F]QHJR]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZUROQLFWZLHResilienceZ(50R]QDF]DSU]\
W\P SRMDZLHQLH VLĊ UHNRQILJXUDFML ]DVREyZ MDNR RGSRZLHG]L QD ]DNáyFHQLH ]H
ZQĊWU]QHLZHZQĊWU]QHVWRVRZDQLHUXW\QLSURFHGXUZSHZQ\PVHQVLHZ\ĪV]H
JR U]ĊGX DOH WHĪ RGSRZLHGQLR ZF]HVQH UR]SR]QDQLH QDGDU]DMąF\FK VLĊ V]DQV L
RND]MLDQDVWĊSQLHLFKZ\NRU]\VW\ZDQLHZFHOXGDOV]HJR]ZLĊNV]HQLDWROHUDQFML
QD U\]\NR RUD] XPDFQLDQLD VZRMHM SR]\FML NRQNXUHQF\MQHM %\ WDN VLĊ PRJáR
VWDü RUJDQL]DFMD PXVL E\ü MHV]F]H ]ZLQQD XVLHFLRZLRQD L Z\SRVDĪRQD Z PH
FKDQL]P\ZF]HVQHJRZ\NU\ZDQLD]DJURĪHĔRUD]V]DQVRFKDUDNWHU]HVWUDWHJLF]
Q\P 8SUDV]F]DMąF PRĪQD ZUĊF] SRZLHG]LHü ĪH RUJDQL]DFMD WDND PXVL PLHü
]GROQRĞüLJRWRZRĞüZ\P\ĞODQLDVLĊQLHMDNRQDQRZRJG\]PLHQLDMąVLĊZDUXQ
NLZNWyU\FKSU]\V]áRMHMG]LDáDü:RGQLHVLHQLXGRVDPHJR]DĞU\]\NDEĊG]LH
WR R]QDF]Dü G\QDPLF]QH ]GROQRĞFL MHJR WUDQVIRUPRZDQLD QD SR]LRPLH VWUDWH
JLF]Q\P L VWRVRZDQLH QLH]UXW\QL]RZDQ\FK G]LDáDĔ DG KRF QD SR]LRPLH RSHUD
F\MQ\P =DZV]H SRZLQQLĞP\ MHGQDN SDPLĊWDü ĪH Z NDĪG\P VHNWRU]H UyZQR
F]HĞQLHIXQNFMRQXMąRERNVLHELHSRGPLRW\JRVSRGDUF]HR]UyĪQLFRZDQ\PVWDWX
VLHa resilienceRF]\PSU]HNRQXMHWDEHOD

Rysunek 18. Perspektywa dynamicznych kompetencji w ERM
195
ħródáo: Bogodistov Y., Wohlgemuth V. (2017). Enterprise risk management: a capability-based perspective, „The Journal of Risk Finance”, vol. 18, no. 3.
7DEHOD6WRSQLRZDOQRĞüFKDUDNWHU\VW\NLDresilience
Status a resilience Uszczegółowienie statusu
GRVWĊSQHVąSODQ\RGSRZLHGQLFK]DVREyZOXEMHMXĪZGURĪRQRDNWyUH
x QDW\FKPLDVWRZD V\VWHPDW\F]QLHVąPRQLWRURZDQHSRGNąWHPHZHQWXDOQHJRQDW\FKPLD
VWRZHJRQRZHJRLFKUR]PLHV]F]HQLD
LVWQLHMHGRVWĊSGR]DVREyZDOHLFKUR]PLHV]F]HQLHZ\PDJDSHZQHJR
x SHáQD Z\VLáNXMHGQDNRGSRZLHG]LDOQRĞü]DDNWXDOL]DFMĊSODQyZLLFKZGUDĪD
QLHMHVWMDVQRNUHĞORQD
]DSHZQLRQ\MHVWGRVWĊSGR]DVREyZGODQDMZDĪQLHMV]\FKU\]\NFKRFLDĪ
x LVWRWQD ZW\PREV]DU]HZ\VWĊSXMąUyĪQHQLHGRSDVRZDQLD]RUJDQL]RZDQLH]DVR
EyZLLFKUR]PLHV]F]HQLHPRĪHE\ü]DWHPSURFHVHPVSRQWDQLF]Q\P
EUDNXMH]DVREyZGODLVWRWQ\FKZ\PLDUyZU\]\NOXEVNXWNyZLFKPDWH
x F]ĊĞFLRZD ULDOL]DFMLVLĊUDG]HQLHVRELH]U\]\NLHPEĊG]LHSU]HWRSURFHVHPQDRJyá
UR]FLąJQLĊW\PQDZLHOHODW
x PLQLPDOQD NRPSOHWQ\EUDNSODQyZL]DVREyZ
Źródło: opracowanie własne: Fraser R.S.J., Simkins J.B. (2016). The Challenges of and
solutionsfor implementing enterprise risk management, „Business Horizons”, vol. 59.
-DN GRWąG EUDNXMH RSUDFRZDĔ L SXEOLNDFML Z SLĞPLHQQLFWZLH ĞZLDWRZ\P

NWyUHSRĞZLĊFRQHE\á\E\(50ZUROQLFWZLHVHNWRU]HZNWyU\PSUDZLHZV]ĊG]LH
GRPLQXMąJRVSRGDUVWZDURG]LQQH:W\PNRQWHNĞFLHZDUWRVLĊJQąüGROLWHUDWXU\QW
SUREOHPyZ SUDNW\NRZDQLD (50 Z SR]DUROQLF]\FK ILUPDFK URG]LQQ\FK RUD] PD
á\FKLĞUHGQLFKSU]HGVLĊELRUVWZDFK 0,6 DNFHSWXMąFMHGQRF]HĞQLHIDNWĪHZVXPLH
MHVW RQD GRV\ü XERJD 1D W\P WOH EDUG]R SR]\W\ZQLH RGUyĪQLD VLĊ SUDFD 0:5
+LHEOD &K 'XOOHU L + 1HXEDXHUD GDOHM +'1 NWyUą SRQLĪHM VLĊ VNRPHQWXMH
+LHEO'XOOHUL1HXEDXHU
)LUP\ URG]LQQH Z\UyĪQLDMą VLĊ WU]HPD SRQLĪV]\PL FHFKDPL QD WOH SRGPLR
WyZQLHURG]LQQ\FK
6ą PQLHM QDUDĪRQH QD NRQIOLNW\ DJHQF\MQH JG\Ī F]áRQNRZLH URG]LQ\ SHáQLą
UyZQRF]HĞQLH IXQNFMH ZáDĞFLFLHOVNLH ]DU]ąGF]H L Z\NRQDZF]H : NRQVH
NZHQFMLPQLHMV]HMHVWZQLFKWRĨUyGáRU\]\NDDZLĊFLSRWU]HED]DU]ąG]DQLD
QLP]DSRPRFą(50
2G]QDF]DMąVLĊZLĊNV]ąDZHUVMąGRU\]\ND:\UDĪDVLĊWRQLĪV]\PSR]LRPHP
]DGáXĪHQLD RVWURĪQRĞFLą LQZHVWRZDQLD Z SU]HGVLĊZ]LĊFLD PQLHM ]QDQH RUD]
ZFKRG]HQLDQD U\QNL]DJUDQLF]QH LQWHUQDFMRQDOL]DFMDG]LDáDOQRĞFL *RWRZH

VąRQH ]DWHPDNFHSWRZDüQLĪV]H U\]\NRFRDXWRPDW\F]QLHSU]HNáDGD VLĊQD
PQLHMV]HNRU]\ĞFL]HZHQWXDOQHJRZSURZDG]HQLD(50
6WRVXMąSURVWV]HUR]ZLą]DQLDZ]DNUHVLHILQDQVRZDQLDLHZLGHQFMLJRVSRGDU
F]HMERLFK]DU]ąG]DQLHMHVWPQLHMSURIHVMRQDOQHJG\W\PF]DVHP(50MHVW
QLHMDNR]GHILQLFMLNRQFHSFMąZ\PDJDMąFąZ\VRNLHJRSURIHVMRQDOL]PXZNR
U]\VWDQLX]QLHM
&KDUDNWHU\VW\NLSRZ\ĪV]HGOD+'1E\á\VROLGQąLZ\VWDUF]DMąFąSRGVWD
ZąGRSU]\MĊFLDGZyFKKLSRWH]EDGDZF]\FK
x +)LUP\URG]LQQHZGUDĪDMąU]DG]LHM(50QLĪILUP\QLHURG]LQQH
x + )LUP\ URG]LQQH Z NWyU\FK JáyZQ\P ]DU]ąG]DMąF\P NLHURZQLNLHP
G\UHNWRUHP MHVWF]áRQHNURG]LQ\U]DG]LHMVWRVXMą(50QLĪILUP\QLHUR
G]LQQHPDMąFHVWDQRZLVNRG\UHNWRUDJHQHUDOQHJR
:\NRU]\VWXMąFGDQH]DQNLHWHOHNWURQLF]Q\FK]ILUPDXVWULDFNLFKLQLHPLHF
NLFKKLSRWH]\WHSRWZLHUG]RQR:DUWRZW\PNRQWHNĞFLH]ZUyFLüMHV]F]HXZDJĊ
QDEDUG]RLQWHUHVXMąFHNRPHQWDU]HLG\VNXVMĊX]\VNDQ\FKUH]XOWDWyZ
7HRULDDJHQFMLZ\GDMHVLĊE\üEDUG]RXĪ\WHF]QąNRQFHSFMąGRREMDĞQLDQLD
VNáRQQRĞFLLJRWRZRĞFLZGUDĪDQLDZILUPDFKVIRUPDOL]RZDQ\FKV\VWHPyZ
]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP D ZLĊF QS (50 : ILUPDFK URG]LQQ\FK NRV]W\
DJHQF\MQHVą]UHJXá\QLĪV]HDSU]H]WRQLHZLG]ąRQHZLĊNV]\FKNRU]\ĞFL
]WDNLFKV\VWHPyZQDZHWMHĞOLSHáQLąRQHIXQNFMĊZF]HVQHJRRVWU]HJDQLD
SU]HGHZHQWXDOQ\PNU\]\VHP
0RĪQDUyZQLHĪVIRUPXáRZDüKLSRWH]ĊNWyUąWU]HEDE\MHGQDNXGRZRGQLü
ĪHEUDNVIRUPDOL]RZDQHJR]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPQLHRGELMHVLĊQHJDW\Z
QLHQDHIHNW\ZQRĞFLLNRQG\FMLILQDQVRZHMILUPURG]LQQ\FK6\WXDFMDPR
ĪH VLĊ MHGQDN ]PLHQLü JG\ ILUPD URG]LQQD ]DF]QLH UHDOL]RZDü VWUDWHJLĊ
V]\ENLHJRZ]URVWX.RPSHWHQFMH]DU]ąGF]HF]áRQNyZURG]LQ\PRJąZWH
G\RND]DüVLĊQLHZ\VWDUF]DMąFH(ZHQWXDOQH]DWUXGQLHQLHPHQHGĪHUDVSR
]D URG]LQ\ PRĪH ]ZLĊNV]Dü V]DQVH SU]\MĊFLD (50 W\P EDUG]LHM ĪH GR
W\FKF]DVRZHEDGDQLDSRND]XMąLĪWDNDGHF\]MDPRĪHVLĊSR]\W\ZQLHSU]H
áRĪ\ü QD SRPQDĪDQLH ZDUWRĞFL ZáDĞFLFLHOVNLHM *G\E\ UyZQRF]HĞQLHWDND
ILUPD SU]\MĊáD QD SU]\NáDG VWDWXV VSyáNL ] RJUDQLF]RQą RGSRZLHG]LDOQR
ĞFLąWRZ$XVWULLL1LHPF]HFKQDPRF\LVWQLHMąFHJRZW\FKNUDMDFKXVWD
ZRGDZVWZDPXVLDáE\LWDNZGURĪ\üMDNLĞPLQLPDOQ\V\VWHPVIRUPDOL]R
ZDQHJR ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP 1D PDUJLQHVLH GRGDMP\ ĪH Z 3ROVFH
ZSUDZG]LHWDNLHJRSUDZDQLHPDP\DOH]DWRZQDV]\PUROQLFWZLHIXQN
FMRQXMH VSyáHN ] RR VSyáHN DNF\MQ\FK VSyáHN NRPDQG\WR
ZRDNF\MQ\FK RUD] SRGPLRW\ ] GRPLQXMąF\P XG]LDáHP 563 -DN
ZLGDü MHVW SRWHQFMDá GR ]DLQWHUHVRZDQLD VLĊ SU]\QDMPQLHM F]ĊĞFL WDNLFK
ILUPVIRUPDOL]RZDQ\PLV\VWHPDPL]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP

&Dá\F]DVZDUWRV]XNDüMDNLĞQRZ\FKIRUPXáLNRQFHSFMLSHUFHSFMLU\]\ND
L]DU]ąG]DQLDQLP:SU]\SDGNXILUPURG]LQQ\FKGXĪ\PZ\]ZDQLHPMHVW
LFKVSHF\ILF]QDRULHQWDFMDSU]HGVLĊELRUF]DL]ZLą]DQH]W\PU\]\NR%DU
G]R GREU]H ZLGRF]QD MHVW RQD Z RGQLHVLHQLX GR NZHVWLL ZFKRG]HQLD QD
QRZHU\QNL---DQQH\L**'HVVZDUW\NXOHRSXEOLNRZDQ\PZU
RNUHĞOLOLMąMDNRÄtiptoe´DZLĊFMDNRÄZFKRG]HQLHQDSDOXV]NDFK´3U]HG
VLĊELRUFD VWRVXMąF\ Wą VWUDWHJLĊ QDMSLHUZ Z\GDMH QLHZLHONą NZRWĊ SLHQLĊ
G]\ E\ ]JURPDG]Lü RGSRZLHGQLą ZLHG]Ċ FR GR U\]\NRZQRĞFL GDQHJR
SU]HGVLĊZ]LĊFLD -HĞOL WDNL WHVW ZVWĊSQ\ Z\SDGQLH SR]\W\ZQLH GHF\GXMH
VLĊQD ZLĊNV]H LQZHVW\FMH LV]HUV]ą HNVSDQVMĊ)LUP\]DWUXGQLDMąFH QDWR
PLDVW SáDWQ\FK PHQHGĪHUyZ F]ĊVWR QDMSLHUZ NRQVWUXXMą L ZSURZDG]DMą
]DDZDQVRZDQ\KROLVW\F]Q\V\VWHP]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPDSRWHPV]\E
NRL]UR]PDFKHPZFKRG]ąQDQRZHU\QNL3RZVWDMH]DWHPSUREOHPF]\
PRĪQD E\ MDNRĞ VNDOLEURZDü L Z\VNDORZDü V\VWHP\ (50 E\ QDGDZDá\
VLĊ UyZQLHĪ GOD ILUP URG]LQQ\FK MDNR DOWHUQDW\ZD GOD VWUDWHJLL Ätiptoe´
PQLHMZSUDZG]LHU\]\NRZQHMDOHF]ĊVWRPDUQXMąFHMQDGDU]DMąFHVLĊRND
]MHEL]QHVRZH

1DMQRZV]\WUHQGZUR]ZRMX(50WRSRáąF]HQLHJR]NRQFHSFMą]DU]ąG]DQLD
FLąJáRĞFLąNRQW\QXDFMLG]LDáDOQRĞFLRUJDQL]DFML Business Continuity Management
%&0 RUD] ] SRFKRGQ\P Z]JOĊGHP QLHM XEH]SLHF]HQLHP SU]HG QHJDW\ZQ\PL
VNXWNDPLWDNLHJR]GDU]HQLD Business Interuption Insurance%,, %&0]QyZZ
ZLHONLPVNUyFLHWRVFKHPDWSRMĊFLRZ\LZ\SURZDG]DQH]QLHJRSODQ\]DU]ąG]DQLD
HNVSR]\FMąQDU\]\NDZHZQĊWU]QHL]HZQĊWU]QH W]ZSODQ\HZHQWXDOQRĞFLRZHOXE
RGSRUQRĞFLRZH DZV]F]HJyOQRĞFLRFKDUDNWHU]HNDWDVWURILF]Q\PL]DJURĪHQLDGOD
LQIUDVWUXNWXU\NU\W\F]QHMRUJDQL]DFML3ODQ\SRZ\ĪV]H]RULHQWRZDQHVąJHQHUDOQLH
QD SU]\ZUyFHQLH QRUPDOQHM DNW\ZQRĞFL SR ]GDU]HQLX V]RNRZ\P FR Z LVWRWQ\P
VWRSQLXGHWHUPLQRZDQHMHVWZF]HĞQLHMV]ąSUHZHQFMąRUD]NUHDW\ZQRĞFLąZ]DNUHVLH
FLąJáHJR]QDMG\ZDQLDVNXWHF]QLHMV]\FKĞFLHĪHNUR]ZRMXRUJDQL]DFML
%,,DOERLQDF]HMEXVLQHVVLQFRPHLQVXUDQFHWRURG]DMXEH]SLHF]HĔZUDPDFK
XEH]SLHF]HĔSU]HP\VáRZ\FKDKLVWRU\F]QLHU]HF]ELRUąFZ\ZRG]ąF\FKVLĊ]NRĔFD
;9,,,ZLHNX]XEH]SLHF]HĔRJQLRZ\FKPDMąF\FKUHNRPSHQVRZDüVWUDW\V]NRG\QD
VNXWHNZ\VWąSLHQLDMDNLHMĞNDWDVWURI\ .HLO ,FKZ\UyĪQLNLHPMHVWWRĪH]DNUHV
RFKURQ\PRĪHE\üEDUG]RV]HURNLJG\ĪREHMPXMąF\SU]\FKRG\GRFKRG\QDGZ\Ī
NLNRV]W\VWDáHRUD]H[WUDZ\GDWNLEH]SRĞUHGQLHLSRĞUHGQLHNWyUHVąQLH]EĊGQHGR
RGEXGRZ\SRWHQFMDáXSURGXNF\MQHJR7HQURG]DMXEH]SLHF]HĔSUyEXMHVLĊQSZ+R
ODQGLLL1LHPF]HFKSURSDJRZDüMDNRLQVWUXPHQW]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZSURGXNFML
]ZLHU]ĊFHMXSUDZDFKRJURGQLF]\FKSRGRVáRQDPLLZDNZDNXOWXUDFK

:DUWR]ZUyFLüXZDJĊQDWRĪH(50ZSURVWZ\ZRG]LVLĊ]VHNWRUDXEH]SLH
F]HQLRZHJR NWyU\ SU]HFLHĪ MHVW VZRLVW\P ÄSU]HP\VáHP Ī\MąF\P ] U\]\ND´
:SHZQ\PPRPHQFLHMHGQDNVHNWRUQLHILQDQVRZ\VSRVWU]HJáĪHXEH]SLHF]HQLDVą
W\ONRMHGQ\P]LQVWUXPHQWyZUDG]HQLDVRELH]U\]\NLHP)RUPDOQLH]DWHPJDáĊ]LH
(50QLHILQDQVRZDLILQDQVRZDDZW\PXEH]SLHF]HQLRZDVLĊUR]HV]á\DOHZU]H
F]\ZLVWRĞFL PRJą VLĊ X]XSHáQLDü 6ZHHWLQJ %OLĪV]D DQDOL]D VWRVRZDQLD
(50ZEUDQĪ\XEH]SLHF]HQLRZHMSRND]XMHSU]\W\PĪHPDP\GRF]\QLHQLD]SUR
SR]\FMąQLHGRRNUHĞORQąLQLHZSHáQLMHGQR]QDF]QąMHĞOLXZ]JOĊGQLP\GXĪąOLF]EĊ
SURSRQRZDQ\FKWXVWDQGDUGyZRGPLHQQHVNáDGRZHV\VWHPX]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP
LMHJRVWUXNWXU\UDPRZHSROLW\NĊLVWUDWHJLĊRUD]W]ZáDGNRUSRUDF\MQ\F]\DSHW\W
QDU\]\NRLWROHUDQFMĊQDQLHRUD]MHJROLPLWRZDQLH>8EH]SLHF]HQLDQRQOLIH@
:UDFDMąF WHUD] GR U\]\ND Z áDĔFXFKDFK Ī\ZQRĞFLRZ\FK WU]HED VWZLHU
G]LüĪHVWRVRZDQHWXMHJRNODV\ILNDFMHQLHVSHFMDOQLHUyĪQLąVLĊRGVSRW\NDQ\FK
Z UROQLFWZLH 3U]\NáDGRZR 50 +RKO Z\UyĪQLD U\]\NR SURGXNF\MQH HNROR
JLF]QHĞURGRZLVNRZH U\QNRZH LQVW\WXFMRQDOQH ILQDQVRZH LQIUDVWUXNWXUDOQH L
RSHUDF\MQH +RKO =NROHL$'LDEDWLLQRSHUXMąW\ONRSLĊFLRPDURG]D
MDPL U\]\ND PDNURHNRQRPLF]Q\P L SROLW\F]Q\P SR VWURQLH SRS\WX L SRGDĪ\
RUD] SURGXNWX L LQIRUPDFML 'LDEDW *RYLQGDQ L 3DQLFNHU :UHV]FLH 6
-DIIHH LLQU\]\NRG]LHOąQDSRZLą]DQH ] SRJRGąNDWDVWURIQDWXUDOQ\FKELROR
JLF]QH L ĞURGRZLVNRZH U\QNRZH ORJLVW\F]QH L LQIUDVWUXNWXUDOQH ]DU]ąGF]H L
RSHUDF\MQHSROLW\F]QHLLQVW\WXFMRQDOQH -DIIHH6LHJHOL$QGUHZV
3UDNW\F]QLHZV]\VF\EDGDF]H]DMPXMąF\VLĊXEH]SLHF]HQLDPLUROQ\PLEDUG]R
PRFQRHNVSRQXMąSRWU]HEĊLFKZEXGRZDQLDZSURFHV\WZRU]HQLDZDUWRĞFLZVDP\P
UROQLFWZLHLZFDá\FKáDĔFXFKDFKĪ\ZQRĞFLRZ\FKRUD]]LQWHJURZDQLDLFK]SR]RVWD
á\PLLQVWUXPHQWDPL]DU]ąG]DQLDZV]HONLPLU\]\NDPLZW\PWDNĪHEH]SRĞUHGQLRRG
QRV]ąF\PLVLĊGRJRVSRGDUVWZGRPRZ\FKUROQLNyZ +HVVL+D]HOO
7U]HED PLHü ĞZLDGRPRĞü LĪ ZVSyáF]HVQH FRUD] EDUG]LHM ]JOREDOL]RZDQH
áDĔFXFK\ GRVWDZ Z QDMWUXGQLHMV]\P SRáRĪHQLX PRJą VWDZLDü SRGPLRW\ ]ORNDOL
]RZDQHQDMGDOHMRGILQDOQ\FKNRQVXPHQWyZDZLĊFRFKDUDNWHU]HVXURZFRZ\P
.RRUG\QDWRU]\LLQWHJUDWRU]\WDNLFKáDĔFXFKyZF]\OLJáyZQLHZVSRPQLDQHZ\ĪHM
ILUP\FHQWUDOQHPRJąSU]HFLHĪ]DRSDWU\ZDüVLĊZVXURZFHQDUyĪQ\FKU\QNDFK=
GUXJLHM MHGQDN VWURQ\ ILUP\ WDNLH PRJą RIHURZDü GRVWDWHF]QLH SRMHPQH NDQDá\
VSU]HGDĪ\LQLHNRQLHF]QLH]QDOH]LHQLHVLĊZQLFKR]QDF]DDXWRPDW\F]QLHZ\GUH
QRZDQLHGUREQ\FKGRVWDZFyZDUROQLNyZZV]F]HJyOQRĞFL]Z\WZRU]RQHMQDG
Z\ĪNL HNRQRPLF]QHM 7U]HED GRGDü Z W\P PLHMVFX MHGQDNĪH RGG]LDá\ZDQLH the
traditional bullwhip effect RUD] the green bullwhip effect7HQSLHUZV]\ PDQLIH
VWXMHVLĊZSRQDGSU]HFLĊWQ\FKZDKDQLDFK]DSRWU]HERZDQLDQDVXURZFHFRUyZ
QR]QDF]QHMHVW]HZ]URVWHPU\]\NRZQRĞFLJyUQHMF]ĊĞFLáDĔFXFKDGRVWDZ'UXJL
]DĞWRMHV]F]HSRWĊJXMHJG\Ī]ZLĊNV]DSUHVMĊQDSU]\MPRZDQLHFRUD]RVWU]HMV]\FK

SUDNW\N]UyZQRZDĪHQLDZWHMĪHF]ĊĞFLMDNRRGSRZLHG]LQDRF]HNLZDQLDNOLHQWyZ
LQQ\FKLQWHUHVDULXV]\DOEREDUG]LHMU\JRU\VW\F]QHUHJXODFMHSDĔVWZRZH-DN]DZ
V]HWDNĪHLWXPXVLP\SUREOHPLQDF]HMSRVWU]HJDüZSHUVSHNW\ZLHNUyWNRLGáX
JRRNUHVRZHM%H]G\VNXV\MQHMHVWQDWRPLDVWWRĪHGXĪHUR]GUREQLHQLHRJQLZVX
URZFRZ\FK QDUDĪD MH EDUG]LHM QD QHJDW\ZQH QDVWĊSVWZD JOREDOL]DFML L RE\GZX
ZHUVMLHIHNWX)RUUHVWHUD.RQNUHW\]XMąFWRQDSU]\NáDG]LHQDV]HJRFKRFLDĪE\URO
QLFWZD QLHSRNRLü PXVL SUDNW\F]QD VWDJQDFMD Z QLP SU]HPLDQ VWUXNWXUDOQ\FK
VFK\áNRZRĞüVHNWRUD563LVáDERĞüSRZVWDMąF\FKJUXSSURGXFHQWyZUROQ\FKQD
VWDZLRQ\FK F]ĊVWR QD Z\NRU]\VWDQLH GRVWĊSQ\FK VXEV\GLyZ 'OD NRPSOHWQRĞFL
UR]ZDĪDĔ GRGDMP\ ĪH QLHNWyU]\ UROQLF\ Z áDĔFXFKDFK GRVWDZ WDNĪH ]DFKRZXMą
VLĊ RSRUWXQLVW\F]QLH QLH GRWU]\PXMąF XPyZ VSU]HGDMąF SURGXNFMĊ ÄQD ERNX´
DOER SU]HFKRG]ąF GR LQQHJR RGELRUF\ PLPR ĪH SRSU]HGQL ]DLQZHVWRZDá F]DV L
SLHQLąG]HZEXGRZĊUHODFML0DMąSU]HFLHĪZUĊNXSRWĊĪQąEURĔMDNąMHVWVLĊJQLĊ
FLH SR the hold-up 1LH SRZLQQR EXG]Lü QDWRPLDVW ZąWSOLZRĞFL ĪH MHĞOL UROQLN
EáĊGQLHLQIRUPXMHQDE\ZFĊRMDNRĞFLRIHURZDQHJRSURGXNWXWRSRZLQLHQOLF]\ü
VLĊ WDNĪH ] VDQNFMDPL MDN NDĪG\ LQQ\ XF]HVWQLN áDĔFXFKD 3U]HV]NRGą
ZHJ]HNZRZDQLX WHM HOHPHQWDUQHM ]DVDG\ RJUDQLF]HQLD U\]\ND NRQWUDNWRZHJR
SUDZGRSRGREQLH]D]Z\F]DMEĊGąZ]JOĊG\SROLW\F]QH .XODZLN
%DUG]RLQWHUHVXMąFRQDKROLVW\F]QH]DU]ąG]DQLHU\]\NLHPZUROQLFWZLHSD
WU]\-&RUGLHU &RUGLHU @DF]NROZLHNZLVWRFLHQLHQD]\ZDMąFWDNZFDOH
VZRMHM SURSR]\FML 3XQNWHP Z\MĞFLD MHJR SRUyZQDZF]HM DQDOL]\ :35
] DPHU\NDĔVNLP )DUP %LOO MHVW UR]UyĪQLHQLH PLĊG]\ ZáDĞQLH ]DU]ą
G]DQLHP U\]\NLHP D VLDWNąEH]SLHF]HĔVWZD 3U]H] WRSLHUZV]HSRMĊFLH UR]XPLH
VLĊ]DVWRVRZDQLHex-anteUyĪQ\FKLQVWUXPHQWyZNWyUHSR]ZDODMąUROQLNRPPR
G\ILNRZDüLFKHNVSR]\FMĊQDU\]\NRHNRQRPLF]QHZFHOXZ]PRFQLHQLDLFKJR
WRZRĞFLL]GROQRĞFLGRSU]HFLZVWDZLHQLDVLĊHZHQWXDOQ\PVWUDWRPSRZVWDá\PQD
VNXWHN Z\VWąSLHQLD QLHNRU]\VWQ\FK ]GDU]HĔ =DVDGQLF]R FKRG]L WX R QDU]ĊG]LH
SU\ZDWQH DOH UR]ZDĪDQD SROLW\ND SXEOLF]QD SRZLQQD ZVSLHUDü SRV]HU]DQLH LFK
]HVWDZX RUD] FKĊFL L XPLHMĊWQRĞFL SRVáXJLZDQLD VLĊ QLPL SU]H] PRĪOLZLH GXĪą
OLF]EĊUROQLNyZ:áDG]HSXEOLF]QHZUĊF]RGSRZLHG]LDOQHVąWHĪ]DXPDFQLDQLH
ZV]HONLFK G]LDáDĔ SUHZHQF\MQ\FK L RGSRUQRĞFL UROQLFWZD a resilience QD ]D
JURĪHQLDLNRPSOLNXMąFHVLĊSURILOHU\]\NDZW\PVHNWRU]H=DU]ąG]HQLHWRMHVW
QLH]EĊGQHGODWZRU]HQLDUR]ZRMXLNRQNXUHQF\MQRĞFLVHNWRUDUROQHJRNWyU\FR
UD]EDUG]LHMQDUDĪRQ\MHVWQDV]RNLHJ]RJHQLF]QH]ZLą]DQHREHFQLH]SRVWĊSXMą
Fą ]PLDQą NOLPDWX L HSLGHPLDPL FKRUyE ]ZLHU]ąW RUD] HQGRJHQLF]QH NWyU\FK
ĨUyGáHPMHVWQLHVWDELOQRĞüZV]HONLFKU\QNyZDWDNĪHFRUD]V]HUV]HVWRVRZDQLH
ZUROQLFWZLHLQVWUXPHQWyZILQDQVRZ\FK
6LDWND EH]SLHF]HĔVWZD WR ]ELyU LQVWUXPHQWyZ R FKDUDNWHU]H H[SRVW ]R
ULHQWRZDQ\FK QD XG]LHODQLH EH]SRĞUHGQLHM SRPRF\ UROQLNRP SRV]NRGRZDQ\P

SU]H]]DáDPDQLDU\QNyZSURGXNWyZUROQ\FKOXEG]LDáDQLHVLáSU]\URG\6]F]HJy
áRZH ]DVDG\ MHM XG]LHODQLD Vą ]DZDUWH Z VWRVRZQ\FK FHQWUDOQ\FK SURJUDPDFK
U]ąGRZ\FKDQLHNLHG\UyZQLHĪZSURJUDPDFKUHJLRQDOQ\FK-DNZLGDüVLDWNDWD
MHVW]DVDGQLF]RZEXGRZDQDZRGSRZLHGQLąSROLW\NĊSXEOLF]Qą
3RáąF]\ZV]\VLDWNĊ]]DU]ąG]DQLHPU\]\NLHP&RUGLHUSU]HFKRG]LGRNRQ
VWUXNFML QD]ZDQHM SU]H] VLHELH ÄVFKHPDWHP VWDELOL]RZDQLD GRFKRGyZ JRVSR
GDUVWZ UROQLF]\FK´ 'RGDWNRZR RSHUXMH MHV]F]H VWUDWHJLDPL ]DU]ąG]DQLD U\]\
NLHPSU]H]UROQLNyZ,FKLVWRWąMHVW]LQWHJURZDQLHVLDWHNGRSáDWEH]SRĞUHGQLFKL
Z\GDWNyZQHWWRQDXEH]SLHF]HQLDPDMąWNRZHDZLĊFZ\GDWNyZEUXWWRSRPQLHM
V]RQ\FKRVXEV\GLDEXGĪHWRZH%DUG]RPRFQRMHGQDNHNVSRQXMH]QDF]HQLHHOD
VW\F]QHJR L WDQLHJR GRVWĊSX GR NUHG\WX NWyU\ MHVW NOXF]RZą GHWHUPLQDQWą ]D
FKRZDĔ UROQLNyZ Z ZDUXQNDFK U\]\ND L QLHSHZQRĞFL 1DVWĊSQLH SRUyZQXMH
VWUXNWXUĊ ]DSODQRZDQ\FK Z\GDWNyZ EXGĪHWRZ\FK Z :35 L )DUP
%LOO Z\RGUĊEQLDMąF SR]\FMH ÄZVSDUFLH ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP´ ÄVLDWND
EH]SLHF]HĔVWZD´LÄZVSDUFLHGRFKRGyZ´:SU]\SDGNX86$DĪZVSDUFLD
PLDáRGRW\F]\üSR]\FMLSLHUZV]HM Z8(W\ONR L]DSODQRZDQRQDVLDW
NĊ Z8( DSR]\FMDWU]HFLDZRJyOHQLH]QDOD]áDVLĊZSUHOLPLQDU]XEXGĪH
WRZ\PSRGF]DVJG\Z:35SU]\SDGDáRQDQLąDĪZ\GDWNyZ
-DNRQRYXPZ:35ZUDPDFKQRZHMVLDWNLEH]SLHF]HĔVWZDZ
UROQLFWZLH ZSURZDG]RQR LQVWUXPHQW\ ]DU]ąG]DQLD NU\]\VRZHJR an emergency
measures lub a necessary measures NWyU\FKDNW\ZRZDQLHSR]RVWDZLRQRZJH
VWLL .RPLVML (XURSHMVNLHM ,QVWUXPHQW\ WH ]DVWRVRZDQR SR UD] SLHUZV]\ Z PR
PHQFLHZSURZDG]HQLDSU]H]5RVMĊZVLHUSQLXURNXHPEDUJDPLQQDHNV
SRUWUROQRĪ\ZQRĞFLRZ\8(%DUG]RV]\ENRERZVLHUSQLXLZU]HĞQLXU
XGDáR VLĊ ZSUDZG]LH LPSOHPHQWRZDü RVLHP DNWyZSUDZQ\FKDOH ]DSODQRZDQH
UH]HUZ\ILQDQVRZHSU]H]QDF]RQHQDFHOHLQWHUZHQFMLU\QNRZ\FK]RVWDá\EDUG]R
V]\ENR SUDNW\F]QLH Z\F]HUSDQH : SU]\SDGNX ]DĞ VHUyZ RZRFyZ L ZDU]\Z
EUDNRZDáRQDWRPLDVWGRVWDWHF]QLHZLDU\JRGQ\FKLQIRUPDFMLRSURGXNFMLLREUR
WDFK U\QNRZ\FK 2ND]DáR VLĊ SRQDGWR ĪH SURFHGXU\ UHJXOXMąFH Z\NRU]\VWDQLH
UH]HUZQLHE\á\]E\WSUHF\]\MQH.ZRW\SRPRF\E\á\OLPLWRZDQHGODSRV]F]H
JyOQ\FKNUDMyZF]áRQNRZVNLFKDOHQLHE\áRSHáQHMMDVQRĞFLF]\PRJąRQHHOD
VW\F]QLHSRVáXJLZDüVLĊSU]\]QDQ\PLIXQGXV]DPL3RQLHZDĪNUDMHF]áRQNRZVNLH
PLDá\ GRILQDQVRZ\ZDü LQWHUZHQFMH ] ZáDVQ\FK EXGĪHWyZ NRPSOLNRZDá\ VLĊ
]QDF]ąFRNZHVWLHDNFHSWDFMLZQLRVNyZLPRQLWRURZDQLDXPyZPLĊG]\.RPLVMą
(XURSHMVNąDV]F]HEOHPQDURGRZ\P1DGREUąVSUDZĊQLHZLHP\F]\WR]DU]ą
G]HQLHNU\]\VRZHPLHĞFLáRVLĊZG]LDáDQLDFKex-postDZLĊFZSLHUZV]\PILOD
U]H:35F]\WHĪQDOHĪDáRE\MH]DNZDOLILNRZDüMDNRIRUPĊLQWHUZHQFMLex-ante
NWyUD PLHĞFL VLĊ Z ILODU]H GUXJLP : NRQWHNĞFLH SDQGHPLL &RYLG GRĞZLDG
F]HQLDSRZ\ĪV]HQLHPRJąQDSDZDüRSW\PL]PHP

&RUGLHU Z LVWRFLH MDN MXĪ V\JQDOL]RZDQR QLH XĪ\ZD WHUPLQX ÄKROLVW\F]Q\
V\VWHP]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP´=DPLDVWWHJRSLV]HRPDSRZDQLXLQVWUXPHQWyZVWR
VRZDQ\FKZW\P]DU]ąG]HQLXDOHLZEXGRZDQ\FKZVLDWNLEH]SLHF]HĔVWZD&DáRĞü
WZRU]\VWUXNWXUĊWUyMSR]LRPRZą Z\PLDUSLRQRZ\ DOH]DUD]HPGZXELHJXQRZą
WM UR]FLąJDMąFą VLĊ RG U\]\N QLH]DOHĪQ\FKVSHF\ILF]Q\FK GR U\]\N V\VWHPR
Z\FKNDWDVWURILF]Q\FK Z\PLDUSR]LRP\ =DSUH]HQWRZDQRWRQDU\VXQNX
1DMQLĪV]\SR]LRPWZRU]ąQDU]ĊG]LDGRVWĊSQHUROQLNRP.OXF]RZąNDWHJRULąMHVW
WXNDSLWDáZáDVQ\JRVSRGDUVWZNWyU\RG]ZLHUFLHGODVNXPXORZDQHLFKRV]F]ĊGQR
ĞFL-DNRGUXJąZDĪQąGHWHUPLQDQWĊSRWHQFMDáX]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPQRUPDOQ\P
&RUGLHU ZLG]L GRVWĊS SURGXFHQWyZ UROQ\FK GR UyĪQ\FK IRUP NDSLWDáX REFHJR D
NUHG\WyZZSLHUZV]\PU]ĊG]LH7RZSUDZG]LHXPDFQLD]GROQRĞüUDG]HQLDVRELH
JRVSRGDUVWZ]UyĪQ\PL]DJURĪHQLDPLDOHPRĪHE\üWDNĪHĨUyGáHPQDGPLHUQHJR
U\]\NDILQDQVRZHJR:W\PNRQWHNĞFLHVSUDZąQDG]Z\F]DMZDĪQąMHVWĪHE\JR
VSRGDUVWZDG\VSRQRZDá\RGSRZLHGQLPL QDGZ\ĪNDPLĞURGNyZSLHQLĊĪQ\FKLUH
]HUZNUHG\WRZ\FKERWRZDUXQNXMH]DFKRZDQLHSá\QQRĞFLLZ\SáDFDOQRĞFLRUD]
]DFKĊFD GR ZGUDĪDQLD EDUG]LHM DPELWQ\FK VWUDWHJLL EL]QHVRZ\FK 3RGVWDZRZ\P
ĨUyGáHPJRWyZNLSRZLQQDE\üZSLHUZV]\PU]ĊG]LHRSáDFDOQDG]LDáDOQRĞüRSHUD
F\MQDRUD]ZVSDUFLHEXGĪHWRZHQSZSRVWDFLXQLMQ\FKSáDWQRĞFLEH]SRĞUHGQLFK
:W\PNRQWHNĞFLHSROLW\NDSXEOLF]QDSRZLQQDZVSLHUDüJHQHURZDQLHRV]F]ĊGQR
ĞFL Z JRVSRGDUVWZDFKQS Z SRVWDFL UDFKXQNyZ VWDELOL]XMąF\FKGRFKRG\ UROQL
F]H ZQRV]ąF ZNáDG\ ILQDQVRZH LOXE ZGUDĪDMąF XGRJRGQLHQLD SRGDWNRZH :
W\P PRPHQFLH&RUGLHU]ZUDFD XZDJĊQDFHORZRĞüPRGXORZDQLDVDP\FKSáDW
QRĞFLREV]DURZ\FKE\PRJá\VWDüVLĊRQHQDU]ĊG]LHPSROLW\NLDQW\F\NOLF]QHMZ
UROQLFWZLH QDWRPLDVW UDFKXQNL VWDELOL]DF\MQH Z\NRU]\VW\ZDQR E\ UyZQLHĪ GR
ILQDQVRZDQLDGUREQ\FKV]NyGPDMąWNRZ\FK

5\VXQHN0DSRZDQLHLQVWUXPHQWyZ]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPLNRQVWUXNFMLVLDWHN
EH]SLHF]HĔVWZDZUROQLFWZLH

publiczne siatki bezpieczeństwa
ryzyko katastroficzne

derywaty i kontrakty
instrumenty
kontrakty
kontrakty finansowe
ubezpieczeniowe
prywatne hybrydowe

spółdzielnie
i pionowa koordynacja

normalne ryzyko
gospodarcze
narzędzia fiskalne stabilizowania dochodów rolniczych

ryzyko niezależne ryzyko systemowe

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Cordier J. (December 2014). Comparative
Analysis of Risk Management Tools Supported by The 2014 Farm Bill and The CAP 2014-
2020, European Parliament.

5\]\NRNDWDVWURILF]QHZHGáXJ&RUGLHUDSRZLQQRE\ü UHNRPSHQVRZDQH]
GZyFK ĨUyGHá SRPRF\ GRUDĨQHM ad hoc XG]LHORQHM ex post UROQLNRP RUD]
ZVSLHUDQ\FK EXGĪHWRZR ex-ante XEH]SLHF]HĔ 3RZLQQR VLĊ RF]\ZLĞFLH SUHIH
URZDüWHGUXJLHJG\ĪVąHIHNW\ZQLHMV]HHNRQRPLF]QLHPRW\ZXMąGRSUHZHQFMLL
VDPRXEH]SLHF]DQLD VLĊ UROQLNyZ 1LHVWHW\ EDUG]R F]ĊVWR XEH]SLHF]HQLD NDWD
VWURILF]QHVąVNXWHF]QLHZ\SLHUDQHSU]H]GRUDĨQąSRPRFNOĊVNRZą,QWHUZHQFMH
SXEOLF]QH ]RULHQWRZDQH QD Z]PDFQLDQLH VLDWHN EH]SLHF]HĔVWZD PXV]ą E\ü ]D
WHP GREU]H SU]HP\ĞODQH ]DSURMHNWRZDQH ZGUDĪDQH L PRQLWRURZDQH ER V]RNL
VSRZRGRZDQHNDWDVWURIDPLQDWXUDOQ\PLHSLGHPLDPLFKRUyEL]DáDPDQLDPLU\Q
NyZ PRJą PLHü FKDUDNWHU SRS\WRZ\ L SRGDĪRZ\ SRU &RYLG 'OD VDP\FK
UROQLNyZLQWHUZHQFMHVąQLHMDNRGDUPRZ\PLJZDUDQFMDPLDZLĊFSUHPLD]DU\
]\NR ] QLPL ]ZLą]DQD SRQRV]RQD MHVW SU]H] VHNWRU SXEOLF]Q\ ,GHDOQLH E\áRE\
]DWHPJG\E\ZĞODG]DW\PRIHUHQFLSU\ZDWQ\FKLQVWUXPHQWyZ]DU]ąG]DQLDU\
]\NLHP NDWDVWURILF]Q\P UHGXNRZDOL VZRMH SUHPLH ]D SU]\MPRZDQLH U\]\ND RG

UROQLNyZFRQSPRJáRE\VLĊZ\UDĪDüQLĪV]\PLVWDZNDPLXEH]SLHF]HQLRZ\PL
=XZDJLQDV]\ENRĞüGRFLHUDQLDSRPRF\NOĊVNRZHMGRSRV]NRGRZDQ\FKUROQL
NyZ SU]HZDJĊ Z\GDMą VLĊ PLHü WX NRQWUDNW\ LQGHNVRZH QDG XEH]SLHF]HQLDPL
WUDG\F\MQ\PL -HVW VSUDZą RF]\ZLVWą ĪH ZVSDUFLH WR SRZLQQR E\ü QD ZVNURĞ
WUDQVSDUHQWQHLWU]HEDVWDUDüVLĊZQLPPLQLPDOL]RZDüSRJRĔ]DUHQWą
3R]LRPGUXJLZNRQFHSFML&RUGLHUDPDSRZDQLDLQVWUXPHQWyZ]DU]ąG]DQLD
U\]\NLHPLWZRU]HQLDVLDWHNEH]SLHF]HĔVWZD WR]DVDGQLF]RQDU]ĊG]LD SU\ZDWQH
=QDMGXMąVLĊWXUyZQLHĪVSyáG]LHOQLHDOHQLHPQLHMZDĪQHMHVW WRĪHSU]\MPXMH
VLĊ WX SHUVSHNW\ZĊ FDá\FK áDĔFXFKyZ Ī\ZQRĞFLRZ\FK D QLH W\ONR ZąVNRUROQL
F]ą 'RGDMP\ WHĪ RG UD]X ĪH GRVWĊSQH GOD UROQLNyZ LQVWUXPHQW\ Vą Z GXĪ\P
VWRSQLX GHWHUPLQRZDQH SU]H] UR]ZyM ILQDQVRZ\ GDQHJR NUDMX : ĞODG ]D W\P
WDPJG]LH]QDMGXMHVLĊRQQDZ\ĪV]\PSR]LRPLHURVQąV]DQVHĪHFRUD]ZLĊFHM
U\]\N UROQLF]\FK PRĪH E\ü WUDQVIHURZDQH QD U\QNL XEH]SLHF]HQLRZR
UHDVHNXUDF\MQHLILQDQVRZH7\PVDP\PSU]HVXZDQHVąJUDQLFHHIHNW\ZQHMRG
E\ZDMąFHMVLĊQDZHWEH]VXEV\GLyZXEH]SLHF]DOQRĞFLU\]\NUROQLF]\FKZW\P
WDNĪH R FKDUDNWHU\VW\NDFK V\VWHPRZ\FK -HGQDN REHFQLH UyZQLHĪ Z NUDMDFK
QDMZ\ĪHMUR]ZLQLĊW\FKZUROQLFWZLHZFLąĪGRPLQXMąWUDG\F\MQHXEH]SLHF]HQLD
QLHNLHG\ ZVSLHUDQH SU]H] NRQWUDNW\ WHUPLQRZH L RSF\MQH RUD] LQVWUXPHQW\ K\
EU\GRZH7HRVWDWQLHáąF]ąZVRELHPRĪOLZRĞFLUHGXNFMLU\]\NDSURGXNF\MQHJRL
FHQRZHJR'REU\PSU]\NáDGHPVąWXSURJUDP\XEH]SLHF]HQLDPDUĪ\ZJRVSR
GDUVWZDFKPOHF]Q\FK:QLHNWyU\FKNUDMDFKQS+LV]SDQLD.DQDGDL86$GR
VWĊSQHVąMXĪSURGXNW\FKURQLąFHFDáHJRVSRGDUVWZD1LHVWHW\XQLMQ\LQVWUXPHQW
VWDELOL]RZDQLDGRFKRGyZ ,67 QLHPRĪHZ\MĞüSR]DID]ĊSLORWDĪ\5]HF]MDVQD
QLH MHVW WR QDU]ĊG]LH Z SHáQL SU\ZDWQH DOH ] GUXJLHM VWURQ\ WZRU]\ XQLNDWRZH
PRĪOLZRĞFL Z\NV]WDáFHQLD VLĊ SDUWQHUVWZD SXEOLF]QRSU\ZDWQHJR = SHZQRĞFLą
OLEHUDOL]RZDQLHNROHMQ\FKU\QNyZLVHNWRUyZUROQ\FKZ8(PRJáRE\VW\PXOR
ZDü UR]ZyM NRQWUDNWyZ futures L K\EU\GRZ\FK JG\Ī SR]ZDODMą RQH Z\SHáQLü
OXNĊ PLĊG]\ XEH]SLHF]HQLDPL D LQVWUXPHQWDPL F]\VWR ILQDQVRZ\PL (SLGHPLD
ZLUXVD&RYLGGąĪHQLDOLEHUDOL]DF\MQHPRĪHMHGQDNĪHVNXWHF]QLH]DEORNRZDü
SRGREQLH MDN L REVHUZRZDQH MXĪ SU]HG QLą WHQGHQFMH GHJOREDOL]DF\MQH 1D WR
QDNáDGDVLĊMHV]F]HNU\]\V:723R]DW\PfuturesLK\EU\G\RIHUXMąEDUG]RSR
WU]HEQHQDU]ĊG]LD]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZZ\PLDU]HĞUyGURF]Q\P:SU]\SDG
NXIXWXUHVZDUWRZVSRPQLHüRMHV]F]HMHGQHMIXQNFMLGRVWDUF]DQLDFHQUHIHUHQ
F\MQ\FK EDUG]R ZDĪQ\FK Z XEH]SLHF]DQLDFK SU]\FKRGyZ RUD] QDGZ\ĪHN ,Q
WHUZHQFMHSXEOLF]QHSRZLQQ\QDW\PSR]LRPLHPLHüJáyZQLHFKDUDNWHUSRĞUHGQL
D ZLĊF NRQFHQWURZDü VLĊ QD UHJXODFMDFK L QDG]RU]H U\QNyZ RUD] GEDQLX R LFK
SU]HMU]\VWRĞüLUHGXNRZDQLXDV\PHWULLLQIRUPDFMLRUD]NRV]WyZWUDQVDNF\MQ\FK
7RZFDOHMHGQDNQLHZ\NOXF]DUyĪQ\FKIRUPSDUWQHUVWZDSXEOLF]QRSU\ZDWQHJR

&RUGLHU IRUPXáXMH Z SRGVXPRZDQLX VZRMHM DQDOL]\ G]LHVLĊü UHNRPHQGDFML
RGQRV]ąF\FKVLĊGR]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZUROQLFWZLH8(=DZDUWRMHZWDEHOL
7DEHOD5HNRPHQGDFMHZ]DNUHVLHSRSUDZ\]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP
ZUROQLFWZLH8(
Kluczowe słabości
Problem Rekomendacje/propozycje
i wyzwania
3DUWQHUVWZR %UDN NRRUG\QDFML PLĊG]\ SX 8WZRU]HQLHZVSyOQ\FKSDUDPH

SXEOLF]QRSU\ZDWQH EOLF]Qą VLDWNą EH]SLHF]HĔVWZD D WUyZGHILQLRZDQLDZDUVWZU\]\
SU\ZDWQ\PL LQVWUXPHQWDPL ]D ND 3RSUDZD Z\FHQ\ U\]\ND L
U]ąG]DQLDU\]\NLHP VNáDGHNXEH]SLHF]HQLRZ\FK
3RNU\FLH U\]\ND PLĊG]\ 1LHFLąJáRĞFL PLĊG]\ U\QNDPL :VSDUFLH NRQWUDNWyZ K\EU\GR

]DJURĪHQLDPL ÄQRUPDOQ\PL´ ILQDQVRZ\PL L XEH]SLHF]HQLDPL Z\FKQDU\QNXQLHUHJXORZDQ\P
DNDWDVWURILF]Q\PL RUD]LFKQLHNRPSOHWQRĞFL L NRQWUDNWyZ XEH]SLHF]DMąF\FK
U\]\NR FHQRZH L LORĞFLRZH QS
XEH]SLHF]HQLD SU]\FKRGyZ
QDGZ\ĪHNL,67
3RNU\FLHU\]\ND 2GSRZLHG]LDOQRĞü :35 OXE :VSDUFLH ]DNáDGDQLD UDFKXQNyZ

ÄQRUPDOQHJR´ NUDMyZF]áRQNRZVNLFK RV]F]ĊGQRĞFLRZ\FK ED]XMąF\FK
QD GRSáDWDFK EH]SRĞUHGQLFK L
X]QDQLX QLHNWyU\FK SRGDWNyZ
MDNR NUDMRZHJR ZVSyáILQDQVR
ZDQLD
2WZDUWRĞü QD UXFK RG RJUD 3URFHGXU\ DGPLQLVWUDF\MQH PR 3URPRZDQLH WHVWyZ WHUHQRZ\FK
QLF]RQ\FK ]DVDG GR SURMHN QLWRURZDQLD LQQRZDFML 6DPR MDNR UHDOQHM RSFML Z SU]\V]á\P
WyZDSOLNDF\MQ\FK FHQ]XURZDQLH Z HNVSHU\PHQ ]DU]ąG]DQLX U\]\NLHP Z UROQLF
WRZDQLX WZLH0RQLWRURZDQLHGRĞZLDGF]HĔ
6]F]XSáH GRĞZLDGF]HQLD Z %UDN know-how RGSRZLHGQLFK .RQVWUXNFMD NU]\Z\FK GR

SDNLHFLH QDU]ĊG]LRZ\P ]D ED]GDQ\FKLRUJDQL]DFML ĞZLDGF]HĔ GR ZVSLHUDQLD
U]ąG]DQLDU\]\NLHP XVWUXNWXU\]RZDQ\FK SRUWIHOL
WHVWyZ WHUHQRZ\FK ZUD] ] RG
SRZLHGQLąLFKHZDOXDFMą
Kluczowe słabości
Problem Rekomendacje/propozycje
i wyzwania
$GG\W\ZQH RJyOQH ]DVDG\ 5HVWU\NF\MQD LQWHUSUHWDFMD PLĊ 8VXQLĊFLHREHFQ\FKRJUDQLF]HĔZ

QD SR]LRPLH 8( NUDMyZ G]\QDURGRZ\FK XQLMQ\FK L ]DNUHVLH WHVWyZ WHUHQRZ\FK NWyUH
F]áRQNRZVNLFKLUHJLRQyZ NUDMRZ\FKUHJXODFML PRJá\E\ E\ü ]UHZLGRZDQH SyĨ
QLHM(ODVW\F]QDLQWHUSUHWDFMDRJUD
QLF]HĔ

FGWDEHOL
%DGDQLDUR]ZyMLV]NROHQLD ,QZHVW\FMH Vą QLH]EĊGQH GOD 8WZRU]HQLH GáXJRRNUHVRZHM
SURMHNWRZDQLD L ZGUDĪDQLD LQ VLHFLZVSyáSUDF\XQLZHUV\WHWyZ
VWUXPHQWyZ WZRU]HQLD ZVSyO HXURSHMVNLFK Z VIHU]H EDGDĔ L
Q\FKSDUDPHWUyZRFHQ\LZ\FH ZLHG]\ 5R]ZyM SURJUDPyZ
Q\U\]\N6]NROHQLDLHGXNDFMD HGXNDF\MQ\FK
)LQDQVRZDZ\NRQDOQRĞü 6WDá\EXGĪHW8(LOLPLW\ZVSyáIL 6WZRU]HQLH HODVW\F]Q\FK PDNUR L

QDQVRZDQLDNUDMRZHJR PLNUR IXQGXV]\ UH]HUZRZ\FK QD
SR]LRPLH 8( RUD] UDFKXQNyZ
RV]F]ĊGQRĞFLRZ\FK Z RSDUFLX R
GRSáDW\EH]SRĞUHGQLH
5DP\UHJXODF\MQH '\FKRWRPLD PLĊG]\ GZRPD 3RZRáDQLH(XURSHMVNLHM$JHQFML

ILODUDPL :35 %UDN NRRUG\QD GV 5\]\ND ] DGHNZDWQ\PL FH
FML ODPLSRWHQFMDáHPLQDU]ĊG]LDPL
3RWHQFMDáZGURĪHQLRZ\ 5R]ZDĪQH SU]HMĞFLH RG FHOyZ :\]QDF]HQLH FHOyZ VWUDWHJLF]

GáXJR GR NUyWNRRNUHVRZ\FK Z Q\FK 6NRQVWUXRZDQLH SRWHQFMDO
(XURSHMVNLHM$JHQFMLGV5\]\ND QHMNU]\ZHMGRĞZLDGF]HQLD
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Cordier J. (December 2014). Comparative

Analysis of Risk Management Tools Supported by The 2014 Farm Bill and The CAP 2014-
2020, European Parliament.
'R NRQFHSFML KROLVW\F]QHJR ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP VWZRU]RQHM Z %DQNX

ĝZLDWRZ\P ZSURVW QDZLą]XMH 3ODWIRUP IRU $JULFXOWXUDO 5LVN 0DQDJHPHQW
3$50 LQLFMDW\ZD * NRRUG\QRZDQD SU]H] ,)$' ,QWHUQDWLRQDO )XQG IRU
$JULFXOWXUDO'HYHORSPHQW DILQDQVRZDQDQD]DVDG]LHSDUWQHUVWZDZLHOXGRQDWR
UyZ .RPLVML (XURSHMVNLHM )UDQFXVNLHM $JHQFML 5R]ZRMX :áRVNLHJR L 1LHPLHF
NLHJR6WRZDU]\V]HQLD5R]ZRMX3ODWIRUPDWDSURPXMHU\JRU\VW\F]QHSRGHMĞFLHKR
OLVW\F]QHZRFHQLHL]DU]ąG]DQLXU\]\NLHPZNUDMDFKUR]ZLMDMąF\FKVLĊ:RGUyĪ
QLHQLXMHGQDNRG%DQNXĝZLDWRZHJR3$50VWDUDVLĊKROL]P]LQWHJURZDü]ILOR]R
ILą resilience UR]XPLDQą MDNR ]GROQRĞü GRZROQHJR V\VWHPX GR DEVRUERZDQLD ]D
NáyFHĔ L UHVWUXNWXU\]DFML SR]ZDODMąFHM PX ]DFKRZDü MHJR SRGVWDZRZH IXQNFMH
3ODWIRUPIRU« ResilienceL]DU]ąG]DQLHU\]\NLHPZUROQLFWZLH the agri-
cultural risk management $50 SR]RVWDMą SU]\ W\P Z GZXVWURQQ\FK UHODFMDFK
3R SLHUZV]H $50 PRĪH áDJRG]Lü QHJDW\ZQH ZVWU]ąV\ XPDFQLDMąF SU]H] WR RG
SRUQRĞüVHNWRUDUROQHJRLZLHMVNLHJR=ZURWQLHQDWRPLDVWJáĊEV]HUR]SR]QDQLHPH
FKDQL]PyZ L VNáDGQLNyZ resilience PRĪH SRSUDZLDü VNXWHF]QRĞü VWRVRZDQLD
$50FRSRZLQQR]NROHLZQRVLüSR]\W\ZQ\ZNáDGZSRGHMPRZDQLHEDUG]LHMDP
ELWQ\FKDOHLU\]\NRZQLHMV]\FKVWUDWHJLLUR]ZRMXUROQLFWZDQDMOHSLHMMHGQDNZSHU
VSHNW\ZLH FDá\FK áDĔFXFKyZVLHFL Ī\ZQRĞFLRZ\FK RUD] XNLHUXQNRZDQ\FK QD WH
FHOHSROLW\NSXEOLF]Q\FK3UREOHPZU]HF]\ZLVWRĞFLSRZDĪQLHVLĊNRPSOLNXMHJG\Ī

RFHQDVNXWHF]QRĞFLLHIHNW\ZQRĞFL$50MHVW]áRĪRQ\PSU]HGVLĊZ]LĊFLHPEDUG]R
]DOHĪQ\P RG FDáHJR NRQWHNVWX Z NWyU\P IXQNFMRQXMH NRQNUHWQH UROQLFWZR 2NR
OLF]QRĞüWDZUĊF]QDVXZDFHORZRĞüRGZRáDQLDVLĊGRNRQFHSFMLKROL]PX
3$50 SU]\MPXMH ĪH U\]\NR Z UROQLFWZLH PRĪH PLHü FKDUDNWHU V\VWHPR
Z\V\VWHPDW\F]Q\VSHF\ILF]Q\LQG\ZLGXDOQ\L]RORZDQ\LOXEVNRUHORZDQ\1LHZV]\
VF\ LQWHUHVDULXV]H GRNáDGQLH UR]XPLHMą Wą NODV\ILNDFMĊ FR SU]\ LFK ]DZĊĪHQLX GR VD
P\FKUROQLNyZPRĪHVSRZRGRZDüLĪVILQDQVRZDQLHV]NyGSRZVWDá\FKSRPDWHULDOL]D
FMLVLĊU\]\NDV]F]HJyOQLHV\VWHPRZHJRPRĪHZUĊF]]DJUR]LüLVWQLHQLXJRVSRGDUVWZL
ZSDGQLĊFLXURG]LQUROQLF]\FKZSXáDSNĊVNUDMQHMELHG\5\]\NRERZLHP3$50ZLG]L
MDNRNRQVWUXNFMĊWUyMHOHPHQWRZąQDNWyUąVNáDGDMąVLĊ]DJURĪHQLHQLHSHZQRĞüLV]NR
GDVWUDWD : W\P NRQWHNĞFLH U\]\NR WR SUDZGRSRGRELHĔVWZR Z\VWąSLHQLD QLHNRU]\VW
Q\FK]MDZLVNNWyUHVSRZRGXMąMDNLHĞV]NRG\PDMąWNRZH7\PRVWDWQLPPRĪQDSUyER
ZDü VLĊ SU]HFLZVWDZLDü SU]H] G]LDáDQLD SUHZHQF\MQH DEVRUERZDQLH DOER WUDQVIHU GR
SRGPLRWyZJRWRZ\FKSU]\MąüGDQHU\]\NR]DRGSRZLHGQLPZ\QDJURG]HQLHP
$50RJyOQLHMHVWSURFHVHPZNWyU\PVWDUDP\VLĊDQW\F\SRZDüSU]\V]áH
]DJURĪHQLD L RGSRZLHGQLR VLĊ GR WHJR SU]\JRWRZDü NRU]\VWDMąF ] QDU]ĊG]L ex
anteRUD]ex postNDĪGRUD]RZRWZRU]ąF]QLFKXQLNDWRZąNRPELQDFMĊQDMOHSLHM
GRVWRVRZDQąGRGDQ\FKZDUXQNyZ,QVWUXPHQW\ex anteWRWHNWyUHDQJDĪXMHVLĊ
Z V]HURNR UR]XPLDQHM SUHZHQFML D ZLĊF SU]HG PDWHULDOL]DFMą VLĊ U\]\ND -HĞOL
MHGQDNPLPRZV]\VWNRQLHNRU]\VWQH]GDU]HQLHZ\VWąSLáRWR]DSRPRFąQDU]ĊG]L
ex postVWDUDP\VLĊPLQLPDOL]RZDüMHJRVNXWNL3RQLHZDĪ]DMPXMHP\VLĊWX]D
U]ąG]DQLHP D ZLĊF L SURFHVHP VHNZHQF\MQ\P L F\NOLF]Q\P WR U]HF]ą ]UR]X
PLDáąMHVWWRĪHG]LDáDQLDex postSRGMĊWHZF\NOXZF]HĞQLHMV]\PSRZLQQ\E\ü
SXQNWHPZ\MĞFLDSURMHNWRZDQLDLQVWUXPHQWDULXPex anteZELHĪąF\PF\NOX7D
NDORJLNDIXQNFMRQRZDQLD$50]DNáDGDLĪVWDUDP\VLĊGRPLQLPXPRJUDQLF]Dü
GHF\]MHRFKDUDNWHU]Had hocDFDáRĞüNRQVWUXNFMLPDFHFK\XNáDGXUHJXODFML
-DNZLDGRPRPLĊG]\SRMHG\QF]\PLU\]\NDPL]DFKRG]ąUR]PDLWHUHODFMH
SRGREQLH MDN WR PD PLHMVFH Z SU]\SDGNX VWRVRZDQ\FK LQVWUXPHQWyZ L SROLW\N
LFKSRKDPRZ\ZDQLDL UHGXNRZDQLD RUD] ]DDQJDĪRZDQ\FKLQWHUHVDULXV]\ .RQ
FHSFMąNWyUDXPRĪOLZLDWDNLHV]HURNLHFDáRĞFLRZHXMPRZDQLHW\FKZLHORUDNLFK
L ZLHORNLHUXQNRZ\FK LQWHUDNFML MHVW ]DU]ąG]DQLH KROLVW\F]QH 3RMDZLáD VLĊ RQD
QDSU]HáRPLH;;L;;,ZLHNXLSU]H]ZLHOHODWE\áDSURSR]\FMąZ]JOĊGQLHXVWD
ELOL]RZDQą : GUXJLHM SRáRZLH NRĔF]ąFHM VLĊGHNDG\ ]DF]ĊWR MHGQDNFRUD] RG
ZDĪQLHM KROL]P ZLą]Dü ] resilience. 7DNLH SRáąF]HQLH SRZROL VWDMH VLĊ VWDQGDU
GHP Z EDGDQLDFK QDG ]DU]ąG]DQLHP U\]\NLHP Z UROQLFWZLH 7DND NRQZHQFMD
MHVWZáDĞQLHZLGRF]QDZDQDOL]DFK3$50
%DGDF]H]3$50MDNWRSRND]DQRQDU\VXQNX]DU]ąG]DQLHKROLVW\F]QH
ZLG]ą MDNR VWUXNWXUĊ WUyMSR]LRPRZą XORNRZDQą Z SURVW\P XNáDG]LH GZyFK

ZVSyáU]ĊGQ\FKVLá\QHJDW\ZQ\FKVNXWNyZPDWHULDOL]DFMLVLĊ]GDU]HQLDU\]\NRZ
QHJR RĞRGFLĊW\FK LSUDZGRSRGRELHĔVWZDMHJRZ\VWąSLHQLD RĞU]ĊGQ\FK
5\VXQHN=DU]ąG]DQLHKROLVW\F]QHU\]\NLHPZUROQLFWZLHZHGáXJ3$50
warstwa 3
bardzo niska
częstość
warstwa 2 bardzo wysokie
Prawdopodobieństwo wystąpienia strat/szkód
niska częstość straty

przeciętne pohamowywanie
warstwa 1
straty ryzyka
wysokie + jego transfer
prawdopodobieństwo pohamowywanie
ryzyka +radzenie sobie
straty niskie
+ jego transfer z nim
pohamowywanie
ryzyka
Rządy
Rolnicy, gospodarstwa
Rynki
domowe, wspólnoty
Wielkość strat/szkód
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Platform for Agricultural Risk Management.

Managing risks to improve farmers’ livelihoods. Working Paper. A holistic approach to agri-
cultural risk management for improving resilience, written by I. Tedesco, Rome, August 2018.
:DUVWZDSLHUZV]DPLNURWRSR]LRPQDNWyU\PRSHUXMąZSLHUZV]\PU]Ċ
G]LHJRVSRGDUVWZDUROQLF]HDLFKJáyZQ\PFHOHPMHVWRVLąJDQLHGRFKRGyZZ\VWDU
F]DMąF\FKGOD]DEH]SLHF]HQLDRGSRZLHGQLHJRSR]LRPXĪ\FLDURG]LQUROQLF]\FKLFR
QDMPQLHM RGWZDU]DQLH SRWHQFMDáX Z\WZyUF]HJR )XQNFMRQXMą RQH Z UDPDFK SHZ
Q\FKZVSyOQRWORNDOQ\FKLZMDNLPĞVHQVLHZVSyáRGSRZLDGDMą]DLFKSRP\ĞOQRĞü
7RWHJRVSRGDUVWZDPXV]ąFKFLHüLSRWUDILüUDG]LüVRELH]QRUPDOQLHGRW\NDMąF\PL
MH U\]\NDPL :DUVWZD GUXJD PH]R WR MXĪ SRV]HU]HQLH OLVW\ DJHQWyZ HNRQRPLF]
Q\FKQDNWyUHMNRPSOLNXMHVLĊWDNĪHLU\]\NRZQRĞüG]LDáDOQRĞFL-HGQDNSRMDZLDMą
VLĊWXQRZHQDU]ĊG]LD]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPWMSR]ZDODMąFHMHWUDQVIHURZDüQDU\
QHN XEH]SLHF]HQLRZ\ LOXE ILQDQVRZ\ :UHV]FLH ZDUVWZD WU]HFLD PDNURHNRQR
PLF]QDWRSR]LRPQDNWyU\PPRJąVLĊSRMDZLüMXĪZáDG]HSXEOLF]QHE\PyFLQ
WHUZHQLRZDüJG\U\]\NRPDFKDUDNWHUV\VWHPRZ\NDWDVWURILF]Q\
%H]ZąWSLHQLDQDV]HUV]HRPyZLHQLH]DVáXJXMąNDQDG\MVNLHGRĞZLDGF]H
QLD Z ]DNUHVLH ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z UROQLFWZLH L VWDELOL]RZDQLD GRFKRGyZ
UROQLF]\FK:DUWRSU]\SRPQLHüĪH.DQDGDWRMHGHQ]SLHUZV]\FKNUDMyZĞZLD
WD NWyU\ MXĪ Z ODWDFK XELHJáHJR ZLHNX ]DMąá VLĊ SUREOHPDPL XEH]SLHF]HĔ
XSUDZLLQWHUZHQFMąSXEOLF]QąZWHMVIHU]HSROLW\NLUROQHM'ODGDOV]\FKUR]ZD

ĪDĔGDWąZDĪQąMHVWMHGQDNURNNLHG\WRSU]\MĊWRWKH$JULFXOWXUDO6WDELOL
]DWLRQ $FW Z NWyU\P NDQDG\MVNLP IDUPHURP ]DRIHURZDQR SLHUZV]\ SURJUDP
ZVSDUFLD .HU%DUQHWW-DTXHVL7ROKXUVW -HJRJáyZQ\PFHOHPE\áRVWD
ELOL]RZDQLHGRFKRGyZUROQLF]\FK:URNX]DVWąSLRQRJRWKH:HVWHUQ*UD
LQV6WDELOL]DWLRQ$FWNWyU\RERZLą]\ZDáDĪGRURNX-HJRQDVWĊSFD)DUP
,QFRPH3URWHFWLRQ$FWXFKZDORQ\ZURNXWUDNWRZDQ\MHVWMDNRGUXJLND
PLHĔPLORZ\ZSURJUDPDFKZVSDUFLDUROQLFWZD1DMHJRILOR]RILLRSDUWH]RVWDá\
NROHMQHSURJUDP\NWyU\FKZVXPLHGRURNXE\áRDĪSLĊü*HQHUDOQLH]R
ULHQWRZDQHE\á\RQHQDRFKURQĊLOXEVWDELOL]RZDQLHGRFKRGyZUROQLF]\FK
3RF]ąZV]\RGURNXNDQDG\MVNDSROLW\NDUROQD]DF]ĊáDXSRGDEQLDüVLĊ
GRDPHU\NDĔVNLHML:357DNMDNDPHU\NDĔVND)DUP%LOO.DQDG\MF]\F\GODVZR
LFKUHJXODFMLSU]\MPRZDOLUyZQLHĪSLĊFLROHWQLąSHUVSHNW\ZĊ,QDF]HMMHGQDNRGE\
ZDáVLĊSURFHVQHJRFMDF\MQ\Z86$XF]HVWQLF]\ZQLPU]ąGIHGHUDOQ\RUD]SU\
ZDWQLLQWHUHVDULXV]H:.DQDG]LHQDWRPLDVWGRNRPSURPLVXGRFKRG]LPLĊG]\U]ą
GHP IHGHUDOQ\P D ZáDG]DPL SURZLQFML MHĞOL FKRG]L R NZHVWLH QDMEDUG]LHM IXQGD
PHQWDOQH 7R SU]\SRPLQD SURFHV SRZVWDZDQLD NROHMQ\FK JHQHUDFML :35 7U]HED
SU]\ W\P GRGDü ĪH NDQDG\MVNLH SURZLQFMH PDMą GXĪą VZRERGĊ Z NRQVWUXRZDQLX
VWRVRZQ\FKSURJUDPyZ5]HF]MDVQDLQWHUHV\SU\ZDWQHWDNĪH]QDMGXMąVZyMZ\UD]
ZG]LDáDQLDFKU]ąGXZ2WWDZLHLZáDG]SURZLQFMRQDOQ\FK&HFKąFKDUDNWHU\VW\F]Qą
GOD.DQDG\MHVWQDWRPLDVWIXQNFMRQRZDQLHW]ZNRUSRUDFMLNUyOHZVNLFKNRURQQ\FK
NWyUHDGPLQLVWUXMąSUDNW\F]QLHZV]\VWNLPLSURJUDPDPLZVSDUFLDUROQLFWZD
6ZRLVWą QDGEXGRZą GOD NDQDG\MVNLHM SROLW\NL UROQHM Vą MHM UDP\ Z SRVWDFL
$3)V the Agricultural Policy Frameworks 2EHFQLHUHDOL]RZDQDMHVWF]ZDUWDJH
QHUDFMD7R]QLPLZáDĞQLHPXVLE\ü]JRGQ\SXEOLF]Q\SURJUDPWKH%XVLQHVV5LVN
0DQDJHPDQW %50 3RMDZLáVLĊRQZ]DVDG]LHZURNXDOHVNRQNUHW\]RZDQ\
]RVWDá GRSLHUR Z URNX MDNR W]Z Growing Forward Z VNUyFLH
QD]\ZDQ\*)6NáDGDáVLĊRQ]F]WHUHFKSRGSURJUDPyZ
$JUL,QYHVW ± MDNR LQVWUXPHQW EXGRZ\ RV]F]ĊGQRĞFL SU]H] UROQLNyZ Z NWy
U\PSRáRZĊZNáDGyZZQRV]ąZáDG]HSXEOLF]QH
$JUL6WDELOLW\7RSRGVWDZRZHQDU]ĊG]LHVWDELOL]RZDQLDGRFKRGyZUROQLF]\FK
ZSRVWDFLPDUĪ\X]\VNLZDQHMQDSR]LRPLHFDá\FKIDUP3URJUDPWHQED]XMH
MHGQDN QD GHNODUDFMDFK SRGDWNRZ\FK FR SRZRGXMH LĪ RVWDWHF]QH SáDWQRĞFL
WUDILDMąGRUROQLNyZ]H]QDF]Q\PRSyĨQLHQLHPQDZHWGZXOHWQLP7RSDUD
GRNVDOQLH ]DPLDVW UHGXNRZDü QLHSHZQRĞü PRĪH Mą SRZLĊNV]Dü 3R]D W\P
SRGSURJUDPWHQPRĪH]QLHFKĊFDüGRG\ZHUV\ILNDFMLIDUP
$JUL,QVXUDQFH 2IHUXMH VLĊ Z QLP VXEV\GLRZDQH XEH]SLHF]HQLD XSUDZ RUD]
SDV]ZáDVQ\FK
$JUL5HFRYHU\ =RULHQWRZDQ\ MHVW QD SRNU\ZDQLH VNXWNyZ U\]\N NDWDVWUR
ILF]Q\FK ] UDFML Z\VWąSLHQLD NOĊVN Ī\ZLRáRZ\FK : VZHM NRQVWUXNFML SU]\

SRPLQD SRPRF DG KRF 1LHMHGQR]QDF]QRĞü SRNU\ZDQ\FK U\]\N RUD] NU\WH
ULyZMHJRDNW\ZDFMLSRZRGXMąĪHRQWDNĪH]ZLĊNV]DQLHSHZQRĞüXUROQLNyZ
:URNX SU]\MĊW\]RVWDá Growing Forward ZVNUyFLH*)NWyU\
RERZLą]\ZDá Z ODWDFK 2EQLĪRQR Z QLP ZVSDUFLH SXEOLF]QH GR
$JUL,QYHVW L $JUL6WDELOLW\ : W\P GUXJLP ]UH]\JQRZDQR ] SR]LRPX SRNU\FLD
PDUĪ\ZSU]HG]LDOHZLHONRĞFLUHIHUHQF\MQHMNWyUąMHVWĞUHGQLDROLPSLM
VND ] SLĊFLX SRSU]HGQLFK ODW 1D VXWHN WHJR ]PDODáR SUDZGRSRGRELHĔVWZR
RWU]\PDQLD RGV]NRGRZDQLD FR MHV]F]H GRGDWNRZR ]ZLĊNV]\áR QLHFKĊü GR G\
ZHUV\ILNDFMLIDUP:ĞODG]DW\POLF]EDXF]HVWQLNyZSURJUDPX]PDODáD]
Z URNX GR Z U ,QQ\PL VáRZ\ Z SLHUZV]\P ] ZZ ODW
XF]HVWQLF]\áRIDUPHUyZDZGUXJLP±RN
:USU]\MĊWRUHJXODFMĊ]JRGQLH]NWyUą%50PLDáIXQNFMRQRZDüGR
URNX MDNR the Canadian Agricultural Partnership &$3 7R WDNĪH NRQ
VWUXNFMDVNáDGDMąFDVLĊ]F]WHUHFKSRGSURJUDPyZ
$JUL6WDELOLW\ *áyZQ\P QRYXP MHVW ZSURZDG]HQLH SáDWQRĞFL SU]HMĞFLRZHM
NWyUDPDZ\QRVLüNZRW\QDOHĪQHM-DNZLGDüMHVWWRPHFKDQL]P]RULHQ
WRZDQ\QDSRSUDZLDQLHSá\QQRĞFLZUROQLFWZLH
3URGXFWLRQ ,QVXUDQFH 7R XEH]SLHF]HQLH VSDGNyZ SORQyZ RUD] V]NyG MDNR
ĞFLRZ\FK ] UDFML PDWHULDOL]DFML VLĊ ZLHOX U\]\N SRJRGRZ\FK DOH VSRZRGR
ZDQ\FKWDNĪHSU]H]SODJLV]NRGQLNyZLG]LNLH]ZLHU]ĊWD
5LVN 0DQDJHPHQW 3URJUDP 503 8NLHUXQNRZDQ\ MHVW QD ]DU]ąG]DQLH U\
]\NDPL]QDMGXMąF\PLVLĊSR]DNRQWUROąUROQLNDD ZLĊF]PLDQDPLNRV]WyZL
FHQ DOH W\ONR Z VHNWRU]H ZRáRZLQ\ WU]RGRZ\P SURGXNFML RZF]DUVNLHM L
RJURGQLFWZLHQDVWDZLRQ\PQDSURGXNW\LVXURZFHMDGDOQH
6HOIGLUHFWHGULVNPDQDJHPDQWDFFRXQWV 6'50 7RZLVWRFLHQLHFR]PRG\
ILNRZDQ\SRSU]HGQL$JUL,QYHVW
.HULLQGRNRQDOLEDUG]RNRPSOHNVRZHMDQDOL]\%503LHUZV]ąNZHVWLą
NWyUDLFKLQWHUHVRZDáDE\áDHNRQRPLDSROLW\F]QDV\VWHPX:MHMSRGVXPRZDQLX
VWZLHUG]RQRĪHU]ĊG\ZV]\VWNLFKV]F]HEOLE\á\LVą ZFLąĪ ]DLQWHUHVRZDQHQLP
MDNR NDQDáHP ZVSLHUDQLD SURGXNFML UROQLF]HM 0LPR SUDZLH SHáQHJR VXEV\GLR
ZDQLD$JUL6WDELOLW\ZLĊNV]RĞüIDUPHUyZLWDNZQLPQLHXF]HVWQLF]\JG\ĪMHVW
RQ ĨUyGáHP GRGDWNRZHM QLHSHZQRĞFL L DQW\ERGĨFHP GOD G\ZHUV\ILNDFML 3RG
PLRW\ SU\ZDWQH ]DLQWHUHVRZDQH V\VWHPHP DQJDĪXMą VLĊ QDWRPLDVW Z G]LDáDQLD
PLHV]F]ąFH VLĊZSRJRQL]DUHQWąDOHJURVIXQNFMLDGPLQLVWUDF\MQ\FKUHDOL]XMą
QDGDO NRUSRUDFMH NUyOHZVNLH NWyUH FKĊWQLH ]DZLHUDMą NRQWUDNW\ UHDVHNXUDF\MQH
QDU\QNXSU\ZDWQ\PZHGáXJ.HUDLLQ]XSHáQLHQLHSRWU]HEQH
'UXJL SUREOHP QD NWyU\P VNXSLOL VLĊ .HU L LQ WR SU\ZDWQRSXEOLF]QH
XEH]SLHF]HQLD UROQH 3R SU]HSURZDG]HQLX V]F]HJyáRZHJR SU]HJOąGX NDQDáyZ
G\VWU\EXFML GRV]OL RQL GR ]DVNDNXMąFHJR ZQLRVNX ĪH PDáR MHVW SU]HVáDQHN E\

PRĪQD E\áR UHNRPHQGRZDü WX EH] ZLĊNV]\FK ]DVWU]HĪHĔ VHNWRU SU\ZDWQ\ -HVW
VSRURGRZRGyZĪHFHFKXMHVLĊRQDZHUVMąGRU\]\ND SXEOLF]Q\MHVWZ]JOĊGHP
QLHJRQHXWUDOQ\ QLHPDSU]HZDJLLQIRUPDF\MQHMRF]HNXMHZ\ĪV]\FK]ZURWyZ]
NDSLWDáXLQLHPDV]F]HJyOQ\FK]GROQRĞFLGRZSá\ZDQLDQDSRĪąGDQH]DFKRZD
QLDUROQLNyZ=GUXJLHMVWURQ\QLHGDVLĊXNU\üĪH%50]RVWDáRVWDWHF]QLH]GR
PLQRZDQ\SU]H]UROQLF]HJUXS\LQWHUHVXJRQLąFH]DUHQWą
2VWDWQLDNZHVWLDSRGMĊWDSU]H].HUDLLQWRQLH]DPLHU]RQHHIHNW\VXEV\
GLRZDQLD 8VWDOHQLD NRĔFRZH Z W\P REV]DU]H Vą ]ELHĪQH ] Z\QLNDPL X]\VND
Q\PL WHĪ SU]H] LQQ\FK EDGDF]\ 6XEV\GLD WH SURZDG]ą GR PQLHMV]HJR ]DVWRVR
ZDQLD QDNáDGyZ UHGXNXMąF\FK U\]\ND W]Z the intensive margin effect LOXE
REHMPRZDQLD XSUDZą JUXQWyZ NWyUH QLH E\á\E\ XĪ\WNRZDQH EH] GRWDFML the
ekstensive margin effect :UHV]FLHZVSDUFLHEXGĪHWRZHSRZRGXMHWRĪHWDNLH
XEH]SLHF]HQLDZ\SLHUDMąNRV]WRZQHWHFKQRORJLHUHGXNXMąFHU\]\NR
:SRGVXPRZDQLXVZRMHJRVWXGLXP.HULLQIRUPXáXMąSLĊüNZHVWLLGRUR]
ZDĪHQLD QD JUXQFLH WZRU]HQLD SROLW\NL ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP RUD] F]WHU\ NZHVWLH
RGQRV]ąFHVLĊGRWHFKQLNLUHDOL]RZDQLDWHMSROLW\NL:\PLHĔP\MHW\ONRKDVáRZR
7ZRU]HQLHSROLW\NL
D ]NRĔF]\ü$JUL6WDELOLW\
E ZSURZDG]LüXEH]SLHF]HQLDSRMHG\QF]\FKG]LDáDOQRĞFL
F Z\FRIDüILUP\SU\ZDWQH]%50
G SU]HDQDOL]RZDüIXQNFMRQRZDQLHNRUSRUDFMLNUyOHZVNLFK
H GRNRQDüSRQRZQHMRFHQ\SR]LRPXVXEV\GLRZDQLD
5HDOL]DFMDSROLW\NL
D Z $JUR,QVXUDQFH NRQLHF]QH MHVW VWRVRZDQLH XG]LDáyZ ZáDVQ\FKIUDQV]\] X
IDUPHUyZ
E QDOHĪ\]UH]\JQRZDü]]DNXSXSU\ZDWQHMUHDVHNXUDFML
F UHZL]MLZ\PDJDSR]LRPUH]HUZ
G NRQLHF]QDMHVWSRSUDZDWUDQVSDUHQWQRĞFLV\VWHPX
=JRGQLH]]DáRĪHQLDPL%50PDSRSUDZLDüSURGXNW\ZQRĞüLNRQNXUHQ
F\MQRĞü NDQDG\MVNLHJR UROQLFWZD RUD] VWDELOL]RZDü GRFKRG\ UROQLF]H 1LHVWHW\
EDUG]R PDáR SU]HSURZDG]RQR VWXGLyZ HPSLU\F]Q\FK NWyUH ]D FHO VWDZLDá\E\
VRELH ]LGHQW\ILNRZDQLH PLQ UHODFML PLĊG]\ HIHNW\ZQRĞFLą WHFKQLF]Qą D $JUL
6WDELOLW\RUD]MHMSRSU]HGQLND&$,6/XNĊWąSRVWDQRZLOLZ\SHáQLü*+DLOXL.
3RRQ +DLOXL3RRQ %DGDF]HFLZ\V]OL]IXQGDPHQWDOQHJRZQLRVNX90
3DXO\¶HJR U L +|OPVWURPD U ĪH SURJUDP\ ZVSDUFLD U]ąGRZHJR
SURZDG]ą ] UHJXá\ GR QLHHIHNW\ZQRĞFL .RQNUHW\]XMąF WR QD SU]\NáDG]LH &$
,6$JUL6WDELOLW\+DLOXL3RRQSU]\MĊOLĪHUyĪQRURGQRĞüLFKXF]HVWQLNyZVNXWNX
MH ]PLHQQRĞFLą ZVNDĨQLNyZ QLHHIHNW\ZQRĞFL D WR QDVWĊSQLH SU]HNáDGD VLĊ QD
]UyĪQLFRZDQLHZLHONRĞFLZ]JOĊGQ\FKX]\VNLZDQ\FKSáDWQRĞFL-HĞOLWHUD]RGZR

áDP\ VLĊ GR KD]DUGX PRUDOQHJR WR X]DVDGQLRQH VWDMH VLĊ SU]\SXV]F]HQLH ĪH
IDUP\ PQLHMHIHNW\ZQHRWU]\PXMąUHODW\ZQLH ZVWRVXQNXGRLFKSU]\FKRGyZ
Z\ĪV]HUHNRPSHQVDW\QLĪMHGQRVWNLEDUG]LHMHIHNW\ZQH3U]\SXV]F]HQLHWRRND
]DáRVLĊ WUDIQH SR RV]DFRZDQLXWU]HFK VWRFKDVW\F]Q\FKNU]\Z\FK HIHNW\ZQRĞFL
GODIDUP]VHNWRUDZRáRZLQ\]SURZLQFML2QWDULRDQDVWĊSQLHZ\NRQDQLXRV]D
FRZDĔ UHJUHVML XáDPNRZHM JG]LH NOXF]RZą GHWHUPLQDQWą HIHNW\ZQRĞFL WHFK
QLF]QHM E\á XG]LDá IDUP Z áąF]QHM NZRFLH Z\SáDFRQ\FK UHNRPSHQVDW 2F]\ZL
ĞFLHUHJUHVMHWH]DRZRFRZDá\XMHPQ\PLNRUHODFMDPL:ĞODG]DHNRQRPLVWDPL]
2(&' +DLOX L 3RRQ VNáDQLDMą VLĊ SU]\ W\P GR LFK ZQLRVNX ĪH VXEV\GLRZDQH
SURJUDP\W\SX&$,6$JUL6WDELOLW\QLHVąQDMEDUG]LHMHIHNW\ZQ\PLQDU]ĊG]LDPL
VWDELOL]RZDQLD GRFKRGyZ UROQLF]\FK ER Z\SLHUDMą RQH GURĪV]H U\QNRZH LQ
VWUXPHQW\ : W\P NRQWHNĞFLH OHSV]\P UR]ZLą]DQLHP E\áE\ NUHG\W SRGDWNRZ\
DOERLQQHSURJUDP\EH]SLHF]HĔVWZDVRFMDOQHJR+DLOXL3RRQSRQDGWRSRG]LHODMą
SRJOąGZ\UDĪRQ\MXĪZUSU]H].$%HUDL6&6KDUPDĪHNLHG\ILUPD
]EOLĪD VLĊ GR VZHM JUDQLF\ HIHNW\ZQRĞFL PDOHMH UyZQRF]HĞQLH MHM QLHSHZ
QRĞüU\]\NRSURGXNF\MQH,QQ\PLVáRZ\WRSRSUDZDHIHNW\ZQRĞFLLSURGXNW\Z
QRĞFLSRZLQQ\E\üJáyZQ\PLĨUyGáDPLEXGRZ\SU]HZDJLNRQNXUHQF\MQHMZURO
QLFWZLHRUD]LVWRWQ\PLQVWUXPHQWHPUHGXNFMLMHJRU\]\NRZQRĞFL
65-HIIUH\'(7UDXWPDQL-58QWHUVFKXOW]SRVWDQRZLOLSU]HDQDOL]RZDüZSá\Z
$JUL,QYHVW$JUL6WDELOLW\L$JUL,QVXUDQFHQDNRQG\FMĊILQDQVRZąUHSUH]HQWDW\ZQHMIDUP\
] SURZLQFML $OEHUWD PLHU]RQą ]D SRPRFą ZDUWRĞFL ]DNWXDOL]RZDQHM 13: RUD] QD
SU]\MPRZDQLHNRU]\VWQ\FKĞURGRZLVNRZRSUDNW\N]DU]ąGF]\FK the Beneficial Manage-
ment Practices%03V 3RGVWDZRZ\PQDU]ĊG]LHPDQDOL]\E\áDV\PXODFMD0RQWH&DUOR
7U]HEDWXZ\MDĞQLüĪH%50QLHMHVWZSURVWDGUHVRZDQ\GRZVSLHUDQLDSRSUDZ\]UyZ
QRZDĪHQLDĞURGRZLVNRZHJRIDUP3RZ\NRQDQLXVWRVRZQ\FKV\PXODFMLRND]DáRVLĊĪH
%50]DFKĊFDGRSU]\MPRZDQLD%03VNWyUHMXĪRND]Dá\VLĊSU]\QRVLüNRU]\ĞFLQHWWR
DOH]QLHFKĊFDGRWDNLFKNWyUH]DNáDGDMąSU]HMPRZDQLHQRZ\FKJUXQWyZOXE]DVDGQLF]ą
WUDQVIRUPDFMĊREHFQLHXĪ\WNRZDQ\FK3U]\F]\QąVąZ\VRNLHNRV]W\DOWHUQDW\ZQHWDNLHM
WUDQVIRUPDFML=DXZDĪRQRSRQDGWRĪH%50PRĪH]ZLĊNV]Dü]XĪ\FLHQDZR]yZPLQHUDO
Q\FKLĞURGNyZRFKURQ\URĞOLQFR]UHJXá\PDQHJDW\ZQHNRQVHNZHQFMHĞURGRZLVNRZH
:W\PNRQWHNĞFLHGRUR]ZDĪHQLDMHVWZSURZDG]HQLHGR%50Z]RUHP8(L86$MDNLĞ
]DVDGcross-compliance%H]G\VNXV\MQLHQDWRPLDVW%50ZSá\ZDáSR]\W\ZQLHQDNRQ
G\FMĊ ILQDQVRZą UHSUH]HQWDW\ZQHM IDUP\ UyZQRF]HĞQLH UHGXNXMąF MHM U\]\NRZQRĞü
:LĊNV]RĞüW\FKNRU]\ĞFLJHQHURZDQDMHVWMHGQDNĪHG]LĊNLVXEV\GLRP
-HGQ\P]SUREOHPyZZNDQDG\MVNLHMSROLW\FHUROQHMLZVDP\P%50MHVWQLH
GRVWDWHF]QHXZ]JOĊGQLDQLHNZHVWLLĞURGRZLVNRZ\FKPLPRFLąJOHSRZWDU]DQ\FKGH
NODUDFMLSROLW\NyZRZDĪQRĞFLWHJRZ\PLDUX]UyZQRZDĪHQLDLĞZLDGRPRĞFLLĪ%50
PRĪHJHQHURZDüQHJDW\ZQHĞURGRZLVNRZHHIHNW\]HZQĊWU]QHQDVNXWHNZUĊF]]DFKĊ
FDQLDGRZ]URVWXSURGXNFMLUROQLF]HM-DNRUHPHGLXPPRJáRE\E\üZPRQWRZDQLHZ

SURJUDP\UROQHDZW\PZ%50]DVDGcross-complianceVWRVRZDQ\FKZ86$RUD]
ZGUDĪDQ\FK Z UDPDFK :35 5XGHL :HHUVLQN =DMĊFLHVLĊ W\P SUREOHPHP
WUDNWXMHP\MDNRZVWĊSGRID]\%SURMHNWXZNWyUHMDQDOL]RZDüVLĊEĊG]LH]DOHĪQRĞFL
PLĊG]\XEH]SLHF]HQLDPLUROQ\PLDDVSHNWDPLĞURGRZLVNRZ\PLZUROQLFWZLH
-DNZLDGRPRcross-compliance && WRLQVWUXPHQWNWyU\X]DOHĪQLDRWU]\
PDQLHZVSDUFLDEXGĪHWRZHJRRGVSHáQLHQLDSHZQ\FKNU\WHULyZĞURGRZLVNRZ\FK
5ROQLF\PXV]ąE\üQLPL]DLQWHUHVRZDQLERGDMąX]DVDGQLHQLHGRNRQW\QXRZDQLD
XG]LHODQLDSRPRF\SXEOLF]QHM=NROHLSROLW\NRPPRĪHWRWHĪRGSRZLDGDüJG\Ī
SR]ZDOD LP WR UyZQRF]HĞQLH RVLąJDü FHOH GRFKRGRZH L ĞURGRZLVNRZH 0yZLąF
REUD]RZRLZSU]HQRĞQLZVSDUFLHGRFKRGyZG]LDáDWXMDNPDUFKHZNDQDWRPLDVW
MHJR XWUDWD OXE UHGXNFMD SU]\ QDUXV]DQLX SU]HMĊW\FK SU]H] UROQLNyZ ]RERZLą]DĔ
XWRĪVDPLDQH PRJą E\ü ] NLMHP =D QDMEDUG]LHM RJyOQą PLDUĊ VNXWHF]QRĞFL &&
WU]HEDX]QDüV\WXDFMĊĪHHIHNW\QHWWR]UR]ZLą]DQLDSRáąF]RQHJRVąZLĊNV]HQLĪ
VXPD W\FK HIHNWyZ ] ]DVWRVRZDQLD SRMHG\QF]\FK LQVWUXPHQWyZ : XMĊFLX EDU
G]LHM]GH]DJUHJRZDQ\PVNXWHF]QRĞüLHIHNW\ZQRĞü&&]DOHĪ\RG
ERGĨFyZGRXF]HVWQLF]HQLDUROQLNyZZVWRVRZQ\FKSURJUDPDFK
SU]HVWU]HJDQLDSU]H]UROQLNyZSU]\MĊW\FK]RERZLą]DĔ
X]\VNLZDQ\FKHIHNWyZĞURGRZLVNRZ\FK
ZSá\ZXQDRJyOQ\GREURE\WVSRáHF]QRHNRQRPLF]Q\ 5XGHL:HHUVLQN
7DEHODGHWHUPLQDQW\WHIRUPDOL]XMHáąF]ąFZRGSRZLHGQLHZDUXQNL

7DEHOD.OXF]RZHGHWHUPLQDQW\ĞURGRZLVNRZHFURVVFRPSOLDQFH &&
.RU]\ĞFL
'HWHUPLQDQWD 0RW\ZDFMD .RV]W\ ĞURGRZL :DUXQNLSRMDZLHQLD
VNRZH VLĊNRU]\ĞFLQHWWR
8F]HVWQLFWZR Ip CC p TC p I p t CC p TC p
3U]HVWU]HJDQLH Ip CC p TC p I p CC p TC p t U
]DVDG
I p U G I p
(IHNW\ Ip CC p TC p TCg M g Be
Be ! CC p TC p TCg M g
ĞURGRZLVNRZH

2JyOQ\ CC p TC p TCg M g Be
Be Bo ! CC p TC p
GREURE\W

TCg M g I p
2]QDF]HQLDIpVXEV\GLDU]ąGRZHGODUROQLNyZCC±NRV]W\DOWHUQDW\ZQH XWUDFRQHGRFKRG\ VWRVRZDQLDVLĊGR

UHJXODFMLTC±NRV]W\WUDQVDNF\MQH U ±SUDZGRSRGRELHĔVWZRZ\NU\FLDUROQLNDQLHSU]HVWU]HJDMąFHJRSU]\MĊ
W\FK]DVDGδ±NDUDZMDNR]PQLHMV]HQLHVXEV\GLXPJG\UROQLNQDUXV]\á]DVDG\M±NRV]W\PRQLWRULQJXBe
±NRU]\ĞFLĞURGRZLVNRZHBo ±NRU]\ĞFLQHWWRQLHĞURGRZLVNRZHpLgVXEVNU\SW\GRW\F]ąFHUROQLNDLU]ąGX
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rude J., Weersink A. (2018). The Potential for
Cross Compliance in Canadian Agricultural Policy: Linking Environmental Goals with Busi-
ness Risk Management Programs, Canadian Journal of Agricultural Economics, vol. 66, no. 3.

-HĞOLERGĨFHILQDQVRZHIpVąZLĊNV]HRGVXP\NRV]WyZXWUDFRQ\FKNRU]\
ĞFLLNRV]WyZWUDQVDNF\MQ\FKWRURĞQLHSUDZGRSRGRELHĔVWZRXF]HVWQLF]HQLDURO
QLNyZ Z WDNLP SURJUDPLH 1LHVWHW\ W\ONR Z ]DVDG]LH Z SU]\SDGNX VXEV\GLyZ
]GHWHUPLQRZDQ\FK ] JyU\ QS Z SRVWDFL GRSáDW EH]SRĞUHGQLFK SUDZGRSRGR
ELHĔVWZRWRGDMHVLĊZSU]\EOLĪHQLXRV]DFRZDü'RWHJRGRFKRG]L]DJURĪHQLHĪH
ZVSDUFLH GRFKRGRZH PRĪH ]DFKĊFDü GR Z]URVWX SURGXNFML UROQLF]HM D WR SUR
ZDG]LGRJHQHURZDQLDXMHPQ\FKĞURGRZLVNRZ\FKHIHNWyZ]HZQĊWU]Q\FK
3URJUDP\ĞURGRZLVNRZH ZUROQLFWZLHSRGREQLHMDNLXEH]SLHF]HQLD URO
QH QDUDĪRQH Vą QD Z\VWĊSRZDQLH KD]DUGX PRUDOQHJR : QDV]\P REHFQLH UR]
ZDĪDQ\P SU]\SDGNX MHJR QDMEDUG]LHM VNUDMQą IRUPą EĊGą SUyE\ RV]XNLZDQLD
SU]H] UROQLNyZ : W\P NRQWHNĞFLH IXQGDPHQWDOQH ]QDF]HQLH RGJU\ZD MDNRĞü
PRQLWRULQJX ]DFKRZDĔ UROQLNyZ L V\VWHPX SRZVWU]\P\ZDQLD LFK RG WDNLFK
SUDNW\N-DN]Z\NOHWDNĪHLWXRND]DáRVLĊĪHUROQLF\]DZHUVMąGRU\]\NDQDM
F]ĊĞFLHMEĊGąSU]HVWU]HJDOL&&EREĊGąVWDUDOLVLĊZEXGRZDüMHZVZRMHVWUDWH
JLH ]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP 1LHVWHW\ XEH]SLHF]HQLD UROQH PRJą VWDüWXQD SU]H
V]NRG]LH]DFKĊFDMąFGREDUG]LHMU\]\NRZQ\FK]DFKRZDĔNWyU\FKLVWRWĊ]DZLH
UDMąMXĪSU]HGVWDZLRQHPDUĪHLQWHQV\ZQDLHNVWHQV\ZQD
0RQLWRURZDQLH]DFKRZDĔUROQLNyZLNRV]W\WUDQVDNF\MQH&&URVQąJG\PD
P\GRF]\QLHQLD]H]QDF]QąDV\PHWULąLQIRUPDFML0DWRE\üEH]SRĞUHGQLHSU]HáRĪH
QLHQDHIHNW\ZQRĞüĞURGRZLVNRZąNWyUD]NROHL]DOHĪ\MHV]F]HRGFKDUDNWHUXSU]HG
VLĊZ]LĊüĞURGRZLVNRZ\FKRVWURĞFLPHFKDQL]PyZVDQNF\MQ\FKLHJ]HNZRZDQLHQD
áRĪRQ\FK]RERZLą]DĔ'XĪH]QDF]HQLDPDWXUyZQLHĪW\SNRQWUDNWXĞURGRZLVNRZH
JRRSDUW\RHIHNW\ a performance-based OXERSRĪąGDQHSUDNW\NL a design-based
:\VWĊSXMHSU]\W\PQDMF]ĊĞFLHMQDVWĊSXMąFDZ\PLHQQRĞüZUD]]HZ]URVWHPOLF]E\
]DDQJDĪRZDQ\FKDJHQWyZHNRQRPLF]Q\FKLSRZLĊNV]DQLHPVLĊWUXGQRĞFLĞOHG]HQLD
XMHPQ\FKHIHNWyZ]HZQĊWU]Q\FKURVQąNRV]W\SLHUZV]\FK]ZZNRQWUDNWyZ7HR
UHW\F]QLH U]HF] ELRUąF Vą RQH ]GHF\GRZDQLH EDUG]LHM HIHNW\ZQH L HODVW\F]QH DOH
WUXGQHZSURMHNWRZDQLXLZGUDĪDQLX0RJąSRQDGWR]DP\NDüUROQLNyZZVZRLVWHM
SXáDSFH WHFKQRORJLF]QHM 3R]D W\P SU]HVXZDü PRJą RQH QLHNWyUH U\]\ND QD UROQL
NyZFKRFLDĪQLH]DZV]HPRJąRQLMHZSHáQLNRQWURORZDü6WąGWHĪZLĊNV]RĞüSUR
JUDPyZUROQRĞURGRZLVNRZ\FKWRNRQWUDNW\a design-based
5XGHL:HHUVLQNSRSU]HDQDOL]RZDQLXSRGSURJUDPyZVNáDGDMąF\FKVLĊQD
%50ZZHUVML*)=GRV]OLGRZQLRVNXĪHQDMOHSLHMGRPRGHORZDQLDHZHQWXDO
QHJRSRáąF]HQLD]&&QDGDMHVLĊ$JUL,QYHVWJG\ĪQDMVáDELHMZSá\ZDQDGHF\]MH
SURGXNF\MQH IDUPHUyZ 1DVWĊSQLH SRZLą]DQR JR SRSU]H] PHFKDQL]P\ && ]
WU]HPDSUDNW\NDPLĞURGRZLVNRZ\PL
2FKURQ\G]LNLFKJDWXQNyZ
3ODQDPL]DU]ąG]DQLDQDZR]DPLPLQHUDOQ\PL 103
.RPELQDFMą103]NRU]\VWQ\PLSUDNW\NDPL]DU]ąGF]\PL %03

3RV]F]HJyáRZHMDQDOL]LHGRV]OLGRRFHQ\V\QWHW\F]QHM]DSUH]HQWRZDQHMZWDEHOL

7DEHOD.RPSOHNVRZDRFHQDWU]HFKRSFMLSRáąF]HQLDcross-compliance &&
]SRGSURJUDPHP$JUL,QYHVWZUDPDFKNDQDG\MVNLHJR%50
:DUXQNLXF]HVWQLFWZDL
$JUL,QYHVW :Sá\ZQDRJyOQ\
VWRVRZDQLHVLĊ &HOĞURGRZLVNRZ\
SRáąF]RQ\] GREURE\W
GRUHJXODFML
x RFKURQą G]LNLFK JD I p d CC TC p PRĪH ĞUHGQLRRNUHVRZ\ ]R Z ĞUHGQLP RNUHVLH LVWQLH
WXQNyZ ULHQWRZDQLH SRGQRVL MHSRWHQFMDáSRSUDZ\JG\
E\ü]RULHQWRZDQHQDFHOH
HIHNW\ZQRĞü Z]URĞQLHXF]HVWQLFWZR
LPRQLWRURZDQLD
x 103 I p ! CC TC p QLVNLH PDáH NRU]\ĞFL L ZDUWRĞü QLVNLSRWHQFMDáSRSUDZ\
GRGDQD
NRV]W\VWRVRZDQLDVLĊ
x 103%03 I p d CC TC p NRV]W\ QLVNLHNRU]\ĞFL]XZDJLQD LVWQLHMH SHZLHQ SRWHQFMDá
RJUDQLF]RQHXF]HVWQLFWZRL ]DOHĪQ\ RG XF]HVWQLFWZD L
VWRVRZDQLDWUXGQLHMV]HGR
HIHNW\PDáHMSUHF\]MLDGUH SU]HVWU]HJDQLD]RERZLą]DĔ
PRQLWRURZDQLD
VRZDQLD
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rude J., Weersink A. (2018). The Potential for Cross
Compliance in Canadian Agricultural Policy: Linking Environmental Goals with Business Risk
Management Programs, Canadian Journal of Agricultural Economics, vol. 66, no. 3.
: Z\QLNX SU]HSURZDG]RQHM G\VNXVML 5XGH L :HHUVLQN VNRQNOXGRZDOL ĪH

REHFQ\V\VWHPZVSDUFLDSXEOLF]QHJRUROQLFWZDNDQDG\MVNLHJRQLHVWZDU]DSU]\MD
]Q\FKZDUXQNyZGRZGUDĪDQLD&&*G\E\MHGQDN]DVDG\Z]DMHPQHM]JRGQRĞFL
SUyERZDQR]LQWHJURZDü]RGSRZLHGQLPLSURJUDPDPLU]ąGRZ\PLEDUG]LHMHIHN
W\ZQHRND]Dá\E\VLĊNRPELQDFMH]UR]ZLą]DQLDPL]RULHQWRZDQ\PLQDUHG\VWU\EX
FMĊGRFKRGyZQLĪW\PLNWyUHPLDá\E\áDJRG]LüVSHF\ILF]QH]DZRGQRĞFLU\QNyZ

***
3U]\XZDĪQ\PVSRMU]HQLXRND]XMHVLĊĪHKROLVW\F]QH]DU]ąG]DQLHU\]\NLHP
Z UROQLFWZLH MHVW XRJyOQLHQLHP WHJRĪ ]DU]ąG]DQLD QD SR]LRPLH SRMHG\QF]\FK JR
VSRGDUVWZUROQ\FK7RZQLFKSU]HFLHĪRGE\ZDVLĊPDSRZDQLHU\]\NDDZLĊFPLQ
SURFHV Z\FHQ\ áąF]ąF\ Z\PLDU VXELHNW\ZQHJR OXE RELHNW\ZQHJR SUDZGRSRGR
ELHĔVWZD Z\VWĊSRZDQLD GDQHJR ]DJURĪHQLD RUD] RV]DFRZDQLH ZDUWRĞFL SLHQLĊĪQHM
V]NyGVWUDWJG\VLĊRQR]PDWHULDOL]XMH:ĞODG]DW\PUROQLNPXVLSRMHG\QF]HU\
]\ND XSRU]ąGNRZDü UR]VWU]\JDMąF Z NRĔFX NWyUH SR]RVWDZL Z JRVSRGDUVWZLH D
NWyUHZ\WUDQVIHUXMHQD]HZQąWU]3UREOHPQDW\PVLĊQLHNRĔF]\JG\ĪPXVLRNUH
ĞOLü U\]\NRZQRĞü FDáHM VZRMHM G]LDáDOQRĞFL GREUDü QDMZáDĞFLZV]\ ]HVWDZ LQVWUX
PHQWyZLVWUDWHJLLE\]UHDOL]RZDüELHĪąFHLGáXJRRNUHVRZHVZRMHFHOH:LHG]ąF
ĪH ]DOHĪQRĞFL PLĊG]\ U\]\NDPL SU]HELHJDMą QLHOLQLRZR UROQLN PXVL VSUHF\]RZDü
VZRMąJRWRZRĞüSU]\MĊFLDU\]\NDRUD]UyZQRF]HĞQLHZ]PDFQLDüRGSRUQRĞüJRVSR
GDUVWZDQD]DJURĪHQLD:W\PPRPHQFLHPDP\GRVNRQDáą]ELHĪQRĞüGąĪHĔUROQL
NyZ]UHRULHQWDFMąKROLVW\F]QHJR]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPQDEXGRZĊresilienceFDáH

JR VHNWRUD UROQHJR 6WąG WHĪ MHVW QLH]EĊGQH E\ WD UHRULHQWDFMD E\áD Z SU]\MD]Q\
VSRVyE]DNRPXQLNRZDQDUROQLNRP=GUXJLHMQDWRPLDVWVWURQ\MHVWEDUG]RSRĪąGD
QHĪHE\ZUR]ZRMXNRQFHSFMLKROL]PXZLĊFHMPLHMVFD]QDOD]áRSRMPRZDQLH]DU]ą
G]DQLDU\]\NLHPMDNR]DPNQLĊWHJRXNáDGXUHJXODFML]RULHQWRZDQHJRVWUDWHJLF]QLH
QDSRPQDĪDQLHZDUWRĞFLVSRáHF]QRHNRQRPLF]QHMZUROQLFWZLH
: UR]G]LDOH W\P ]DSUH]HQWRZDQR DĪ F]WHU\ ZHUVMH KROLVW\F]QHJR ]DU]ą
G]DQLDU\]\NLHPZUROQLFWZLH2(&'%DQNXĝZLDWRZHJR3$50L-&RUGLHUD
:V]\VWNLHRQHPDMąMHGQDNNLONDZVSyOQ\FKFHFKNRQVWUXNF\MQ\FKGąĪHQLHGR
NRPSOHWQRĞFL ]ELRUX SRMHG\QF]\FK U\]\N L DNWRUyZ SROLW\F]Q\FK ZLHORSR]LR
PRZRĞüLFKXMĊFLDRSHURZDQLHV]HURNLP]DNUHVHPLQVWUXPHQWyZLVWUDWHJLL]D
U]ąG]DQLDZ\RGUĊEQLHQLHG]LDáDĔSROLW\F]Q\FKex anteLex post0LPRZV]\VW
NRMHGQDNWR2(&'MHVWĞZLDWRZ\POLGHUHPKROL]PX7RWDRUJDQL]DFMDFRMDNLĞ
F]DV SUH]HQWXMH QDP NROHMQH JHQHUDFMH V\VWHPX 'REU]H RQLHMĞZLDGF]\ WR ĪH
PD ĞZLDGRPRĞü Z\VWĊSRZDQLD ZFLąĪ OLF]Q\FK OXN VáDERĞFL L PDQNDPHQWyZ
SURSRQRZDQ\FK VFKHPDWyZ DQDOLW\F]Q\FK RUD] UHNRPHQGDFML SROLW\F]Q\FK FR
QDMOHSLHMMHVWZLGRF]QHZGRNXPHQFLH]OLVWRSDGDURSXEOLNRZDQ\PZVH
ULLÄ6FRSLQJSDSHU´3R]RVWDMHQDPUyZQLHĪĪ\ZLüQDG]LHMĊĪH]DSRZLDGDQDQD
WHQURNSUH]HQWDFMDQRZHMJHQHUDFMLV\VWHPXEĊG]LHZDĪQ\PZ\GDU]HQLHP
'ROLVW\VáDERĞFLODQVRZDQHJRSU]H] 2(&']DU]ąG]DQLD U\]\NLHPNWyUH
VDPDWDRUJDQL]DFMDVIRUPXáRZDáDQDOHĪ\GRGDüNLONDMHV]F]HLQQ\FK3RSLHUZ
V]HV\VWHPWHQ]RULHQWRZDQ\MHVW]DVDGQLF]RQDDZHUVMĊGRU\]\ND]DSRPLQDMąF
RSRVWDZDFKQHXWUDOQ\FKZREHFQLHJRLRU\]\NDQWDFK3RGUXJLHWZyUF\V\VWH
PXZLVWRFLHNRQFHQWUXMąVLĊQDW]Zdownside riskF]\OLVWUDWDFKDW\PF]DVHP
EDUG]RLQWHUHVXMąFHMHVWUyZQLHĪupside risk ]\VNL 3U]\MPRZDQLHU\]\NDSR]\
W\ZQ\FKRGFK\OHĔZLHONRĞFLRVLąJQLĊW\FKRG]DSODQRZDQ\FKF]\RF]HNLZDQ\FK
VWZDU]D SU]HFLHĪ QRZH V]DQVH L RND]MH SR]ZDOD HNVSHU\PHQWRZDüL VW\PXOXMH
LQQRZDF\MQRĞüRUD]SU]HGVLĊELRUF]RĞü5\]\NRZWHG\VWDMHVLĊSRSURVWXNROHM
Q\PF]\QQLNLHPSURGXNFMLLPDZSá\ZQDDORNDFMĊ]DVREyZLHIHNW\ZQRĞüDOHL
VDPR PXVL E\ü UDFMRQDOQLH DORNRZDQH 3RPLMDQLH upside risk SURZDG]L QDV GR
NROHMQHMNZHVWLLW]QEUDNXSRGHMĞFLDSRUWIHORZHJRDZLĊFV]XNDQLDQDMOHSV]HM
NRPELQDFMLU\]\NR]ZURWRSáDFDOQRĞü6NXWNXMHWRPDUJLQDOL]RZDQLHP]DOHĪQR
ĞFLPLĊG]\MDNRĞFLą]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPDSU]HPLDQDPLVWUXNWXUDOQ\PLZURO
QLFWZLH 3R F]ZDUWH ZLą]DQLH KROL]PX ] resilience MHVW QD SHZQR NURNLHP ZH
ZáDĞFLZ\P NLHUXQNX DOH SRWU]HEQH E\áRE\ MHV]F]H ]PLHU]HQLH VLĊ ] V]HUV]\P
Z\]ZDQLHP KROL]P D ]UyZQRZDĪHQLH ZVL L UROQLFWZD 3R SLąWH Z URNX
&6*DEULHOL%&%DNHURSXEOLNRZDOLDUW\NXáZNWyU\PZ\áRĪ\OLVZyMSRJOąG
QW ]DOHĪQRĞFL PLĊG]\ U\]\NLHP EL]QHVRZ\P D ILQDQVRZ\P Z NRQZHQFML LFK
UyZQRZDĪHQLD3yĨQLHMNRQFHSFMĊWąRNUHĞORQRMDNRWKHoriginal risk balancing
.ROHMQLEDGDF]HMąWDNUR]EXGRZDOLĪH]QDOD]á\VLĊZQLHMUyZQLHĪILQDQVHRVR

ELVWHURG]LQUROQLF]\FK6WąGWHUPLQÄthe household risk balancing´:áąF]HQLH
25%L+5%ZUDP\KROL]PXQLHZąWSOLZLHRWZRU]\áRE\QRZHPRĪOLZRĞFLDQDOL
W\F]QH L Z]ERJDFLáRE\ LQVWUXPHQWDULXP SROLW\NL Z ]DNUHVLH ]DU]ąG]DQLD U\]\
NLHPZUROQLFWZLH
:SUDZG]LHZUR]G]LDOHW\PW\ONREDUG]RSRELHĪQLH]DMĊWRVLĊV\VWHPHP
]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z UROQLFWZLH 86$ DOH L WDN ZVND]DQR ĪH GLDPHWUDOQLH
UyĪQLVLĊRQQSZSRUyZQDQLXGRUR]ZLą]DĔVSRW\NDQ\FKZ8(:OLWHUDWXU]H
DPHU\NDĔVNLHMEDUG]RU]DGNRSLV]HVLĊRKROL]PLHFRQLHR]QDF]DLĪWDPWHMV]\
V\VWHPQLHPDWDNLHJRFKDUDNWHUX2KROL]PLHZ]DVDG]LHQLHSLV]ąUyZQLHĪ.D
QDG\MF]\F\6]HURNRRPyZLRQ\WXNDQDG\MVNL%50]RULHQWRZDQ\MHVWJáyZQLH
QDRFKURQĊLVWDELOL]DFMĊGRFKRGyZUROQLF]\FKDZLĊFSRGREQ\MHVWGRUR]ZLą
]DĔDPHU\NDĔVNLFKDOHVDPLDJURHNRQRPLĞFLNDQDG\MVF\ZLG]ąV]HUHJMHJRVáD
ERĞFL áąF]QLH ] UHNRPHQGDFMą ]OLNZLGRZDQLD $JUL6WDELOLW\ NOXF]RZHJR HOH
PHQWX%507RWDNĪHSU]HVWURJDGOD8(NWyUDEDUG]RVWDZLDQD,67DZLĊFQD
QDU]ĊG]LHSRGREQHGR$JUL6WDELOLW\2GG]LHOQ\P]DJDGQLHQLHPMHVWWRĪHRVWDW
QLR Z\PLHQLRQ\ SRGSURJUDP JHQHUXMH QHJDW\ZQH ĞURGRZLVNRZH HIHNW\ ]H
ZQĊWU]QHD]GUXJLHMVWURQ\QLHVSHFMDOQLHQDGDMHVLĊE\áDWZRPRĪQDMHLQWHUQD
OL]RZDüQSSU]H]ZGURĪHQLH]DVDGZ]DMHPQHM]JRGQRĞFL
3UDZGRSRGREQLH QDMZLĊNV]\P Z\]ZDQLHP EĊG]LH ZNRPSRQRZDQLH Z
V\VWHP2(&']DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZáDĔFXFKDFKLVLHFLDFKĪ\ZQRĞFLRZ\FKZ
RSDUFLX QS R NRQFHSFMĊ (50 : áDĔFXFKDFKVLHFLDFK W\FK SRMDZLDMą VLĊ
ZSUDZG]LH QRZH URG]DMH U\]\ND ]ZLą]DQH ] NRQWUDNWRZDQLHP L SRZVWDMąF\PL
UHDNFMDPLNWyUHPRJąVNXWNRZDüSU]HMPRZDQLHPUHQWHNRQRPLF]Q\FKZ\WZD
U]DQ\FKSU]H]VáDEV]\FKSDUWQHUyZDOH]GUXJLHMVWURQ\XF]HVWQLFWZRZQLFKGD
MHGRVWĊSGR]XSHáQLHQRZ\FKLQVWUXPHQWyZLNRPELQDFML]DU]ąG]DQLDQLPL1LH
VWHW\ U\]\NR Z áDĔFXFKDFKVLHFLDFK SRGOHJDü PRĪH SURSDJDFML FR ]DJUDĪD LFK
GHVWUXNFMąLIUDJPHQWDFMąRF]\PGREU]HSU]HNRQXMHQDVSDQGHPLD&29,'
3RQDGWRUROQLF\MDNR]UHJXá\QDMVáDEV]\HNRQRPLF]QLHVNáDGQLNQDUDĪHQLVąQD
QHJDW\ZQHQDVWĊSVWZDthe traditional i green bullwhip effects'ODNRPSOHWQRĞFL
XMĊFLDSUREOHPXWU]HEDRGUD]XGRGDüĪHQLHNWyU]\UROQLF\QDZHWG]LDáDMąF\Z
RSDUFLX R ]DZDUWH NRQWUDNW\ ] RGELRUFDPL ]DFKRZXMą VLĊ RSRUWXQLVW\F]QLH D
ZLHFVWZDU]DMąU\]\NRGODQLFKJG\VWRVXMąSUDNW\NLthe hold-up

3.2. Ryzyko społeczne i KRUS jako instytucja nim zarządzająca w rolnic-
twie polskim
3.2.1. Wprowadzenie
3RV]XNLZDQLD VSRVREyZ UDG]HQLD VRELH ]H VNXWNDPL ]GDU]HĔ ORVRZ\FK

WRZDU]\V]ąF]áRZLHNRZLRG]DZV]H3RF]ąWNRZRU\]\NDLGHQW\ILNRZDQHZVSR

áHF]QRĞFLDFK ORNDOQ\FK QLH E\á\ SU]HGPLRWHP ]DLQWHUHVRZDQLD LQVW\WXFML SDĔ
VWZRZ\FK *G\ LFK XĪ\WHF]QRĞü ]RVWDáD GRVWU]HĪRQD SU]H] ZáDG]H SXEOLF]QH
NOXF]RZ\P]DJDGQLHQLHPE\áRXMĊFLHW\FK]DJURĪHĔLLFKVNXWNyZZRNUHĞORQH
UDP\ SUDZQH 'RSLHUR ERZLHP SUDZQLH GRRNUHĞORQH ]MDZLVNRVSRáHF]QH PRĪH
VWDQRZLüSU]HGPLRWRFKURQ\6WąGWHĪĞZLDGRPRĞüLVWQLHQLDU\]\NDVSRáHF]QHJR
ZUROQLFWZLHRUD]MHJR]GHILQLRZDQLHPD]DVDGQLF]H]QDF]HQLHGODUDFMRQDOL]R
ZDQLDSRVWĊSRZDQLD]W\PU\]\NLHPZUDPDFKSROLW\NL]DEH]SLHF]HQLDVSRáHF]
QHJRNLHURZDQHMGRURG]LQUROQLF]\FK1DOHĪ\SU]\W\P]ZUyFLüXZDJĊĪHGOD
UHDOQHJR ]DEH]SLHF]HQLD VSRáHF]QHJR V]F]HJyOQH ]QDF]HQLH PD VSUDZQH IXQN
FMRQRZDQLHV\VWHPXXEH]SLHF]HĔVSRáHF]Q\FK
: RVWDWQLFK ODWDFK REVHUZXMH VLĊ Z]URVW ]DLQWHUHVRZDQLD U\]\NLHP VSR
áHF]Q\P ]DUyZQR Z UR]ZDĪDQLDFK SURZDG]RQ\FK Z UDPDFK XEH]SLHF]HĔ VSR
áHF]Q\FKMDNLZGRNWU\QLH]DEH]SLHF]HQLDVSRáHF]QHJR:LHOXDXWRUyZRGZR
áXMH VLĊ GR KLVWRU\F]Q\FK ]DáRĪHĔ LQVW\WXFML SUDZD XEH]SLHF]HĔ VSRáHF]Q\FK L
RSLHUDVZRMHSUDFHEDGDZF]HQDGU\]\NLHPWUDNWXMąFMHMDNRIXQGDPHQWQDNWy
U\P]EXGRZDQDMHVWNRQVWUXNFMDSUDZQD5R]ZDĪDQLDWHQLHRJUDQLF]DMąVLĊW\O
NRGRVDPHJRWHUPLQXU\]\NDOHF]QLHU]DGNRSRJáĊELRQHVąSRV]XNLZDQLHPMH
JR ]QDF]HQLD SRU]ąGNXMą EDGDQLD QDG U\]\NLHP Z WHRULL XEH]SLHF]HĔ VSRáHF]
Q\FK L V]HU]HM ]DEH]SLHF]HQLD VSRáHF]QHJR &LąJOH MHGQDN SR]RVWDMH RQR ]D
JDGQLHQLHPQLHZSHáQLSR]QDQ\P]ZáDV]F]DZRGQLHVLHQLXGRDQDOL]GRW\F]ą
F\FKUyĪQ\FKVHNWRUyZZW\PUROQLFWZD

3.2.2. Istota ryzyka społecznego – dylematy definicyjne
:OLWHUDWXU]HEUDNMHVW]DUyZQRMHGQROLWHMGHILQLFMLU\]\NDMDNLMHGQROLWHM
MHJRNODV\ILNDFML-HVWWRNDWHJRULDLQWHUG\VF\SOLQDUQDDNDĪGD]G\VF\SOLQVWDUD
VLĊVWZRU]\üVZyMSRG]LDáLWDNGRSDVRZDüJRGRVZRLFKSRWU]HEE\NRQNUHWQH
]GDU]HQLDPRJá\E\ü]áDWZRĞFLąNODV\ILNRZDQHGRRNUHĞORQHMNDWHJRULL
5\]\NRWR]PLHQQ\VWDQU]HF]\GRW\F]ąF\GDQHJRSRGPLRWXRFHQLDQ\QHJD
W\ZQLH QLHDNFHSWRZDQ\ SU]H] RNUHĞORQ\ SRGPLRW HNRQRPLF]Q\ 3RGPLRWDPL
HNRQRPLF]Q\PLQDUDĪRQ\PLQDU\]\NRLXF]HVWQLF]ąF\PLZ]DU]ąG]DQLXU\]\NLHP
Vą ]DUyZQR Z SU]HGVLĊELRUVWZD MDN L JRVSRGDUVWZD GRPRZH 2GQLHVLHQLH VLĊ GR
SRGPLRWRZRĞFLU\]\NDPDLVWRWQH]QDF]HQLHZRGSRZLHGQLPMHJR]GHILQLRZDQLXL
NODV\ILNDFML1DU\VXQNXSU]HGVWDZLRQRSRGVWDZRZąNODV\ILNDFMĊU\]\ND
'HILQLXMąFU\]\NRQDRJyáSRGNUHĞODVLĊMHJRQDVWĊSXMąFHFHFK\QLHSHZ
QRĞü ]DLVWQLHQLD HZHQWXDOQRĞü VWUDW\ RUD] ]DLVWQLHQLH VWDQX RFHQLDQHJR QHJD
W\ZQLH 0LFKDODN 2GZRáXMąF VLĊ GR QLHSHZQRĞFL PDP\ QD P\ĞOL QLH
SHZQRĞü PLHU]DOQą F]\OL ]DJURĪHQLH NWyUHPX PRĪQD SU]\SLVDü VSRG]LHZDQH
SUDZGRSRGRELHĔVWZR]DLVWQLHQLD1DWRPLDVWHZHQWXDOQRĞüVWDUW\QDOHĪ\UR]ZD

ĪDüZXMĊFLXEH]Z]JOĊGQ\PDQLHMDNRZ\QLNQLH]DGRZDODMąF\ 9DXJKDQ9DX
JKDQ 6WDQRFHQLDQ\SU]H]GDQ\SRGPLRWQHJDW\ZQLH MHVWNRQVHNZHQFMą
]DLVWQLHQLD]GDU]HQLDORVRZHJRVWDQRZLąFHJR]DJURĪHQLHGODNRQNUHWQHJRSRG
PLRWXHNRQRPLF]QHJR
5\VXQHN.ODV\ILNDFMDU\]\ND

Ryzyko
Związane z Wewnętrzne
Związane z makrootoczeniem
mikrootoczeniem przedsiębiorstwa
Polityczne Dostawców Organizacyjne
Techniczne Odbiorców Prawne
Ekonomiczne Klientów Finansowe
Środowiskowe Konkurentów
SPOŁECZNE

Źródło: opracowanie własne.
3RG]LDá]DSUH]HQWRZDQ\QDU\VXQNXZ\GDMHVLĊE\üEDUG]RSU]\GDWQ\
JG\ĪZ\UyĪQLDWU]\SRGVWDZRZHREV]DU\ZUDPDFKNWyU\FKPRĪHP\Z\UyĪQLDü
MXĪ EDUG]LHM V]F]HJyáRZH URG]DMH U\]\ND 'R W\FK QDMZDĪQLHMV]\FK REV]DUyZ
]ZLą]DQ\FK ] PDNURRWRF]HQLHP ]DOLF]D VLĊ UyZQLHĪ U\]\NR VSRáHF]QH 5\]\NR
WRRNUHĞODVLĊSU]H]SU\]PDW]PLDQMDNLH]DFKRG]ąZZ\NV]WDáFHQLXSRJOąGDFK
F]\ ]DFKRZDQLDFK OXG]L -DNSRGDMH $GDPVND U\]\NR VSRáHF]QH PRĪH WZRU]\ü
QRZH Z]RUFH GOD NRQVXPHQWyZ D W\P VDP\P ZSá\ZDü QD LFK RF]HNLZDQLD
$GDPVND . -HJRLGHQW\ILNDFMDMHVWLVWRWQD]DUyZQRQDSR]LRPLHSU]HGVLĊ
ELRUVWZDMDNUyZQLHĪJRVSRGDUVWZDGRPRZHJR
1LH]Z\NOHZDĪQąGOD]UR]XPLHQLDVSRáHF]QHJRFKDUDNWHUXU\]\NDGHILQLFMĊ
U\]\ND]DSUH]HQWRZDáD+0DP]HUNWyUDXZDĪDĪHU\]\NRSRZLą]DQHMHVW]SRF]X
FLHP QLHSHZQRĞFL Z\QLNDMąFHM ] IUDJPHQWDFML U]HF]\ZLVWRĞFL L MHM Sá\QQRĞFL QLH
PRĪQRĞFL MHM RJDUQLĊFLD L SR]QDZF]HJR RSDQRZDQLD -HM ]GDQLHP U\]\NR MHVW SRM
PRZDQHMDNRQLHSHZQRĞüLZ]UDVWDMąFHSRF]XFLHEUDNXNRQWUROLQDGĞZLDWHPNWyU\
QLHXVWDQQLHVLĊ]PLHQLDLEĊG]LHVLĊ]PLHQLDü 0DP]HU 'HILQLFMDWDQDZLą]XMH

GRNRQG\FMLMHGQRVWNLNWyUDSDUW\F\SXMHZÄU\]\NRZQHMU]HF]\ZLVWRĞFL´7RZMDNL
VSRVyESRUDG]LVRELH]GDQ\PU\]\NLHP]DOHĪ\RGXZDUXQNRZDĔSV\FKLF]Q\FKVSR
áHF]Q\FKĞURGRZLVNRZ\FKDOHUyZQLHĪFKDUDNWHUXGDQHJRU\]\ND
:OLWHUDWXU]HSU]HGPLRWXZ\UyĪQLDVLĊNLONDNU\WHULyZNODV\ILNDFMLU\]\
ND]HZ]JOĊGXQD
x FKDUDNWHUVWUDW±ILQDQVRZHLQLHILQDQVRZH
x ]PLDQĊSU]\F]\QZF]DVLH±VWDW\F]QHLG\QDPLF]QH
x ]DVLĊJ]DJURĪHQLD±IXQGDPHQWDOQHLSDUW\NXODUQH
x PRĪOLZHNRQVHNZHQFMH±F]\VWHLVSHNXODW\ZQH
x VSRVyERFHQ\±VXELHNW\ZQHLRELHNW\ZQH
x PRĪOLZRĞüNZDQW\ILNDFML±SUREDELOLVW\F]QHLHVW\PDF\MQH
x URG]DMSU]HGPLRWRZ\±RVRERZHLPDMąWNRZH
x SRGPLRWNWyUHJRGRW\F]\U\]\NR±U\]\NDGRW\F]ąFHJRVSRGDUVWZDGR
PRZHJRRUD]U\]\NDRGQRV]ąFHVLĊGRSU]HGVLĊELRUVWZD
5\]\ND R FKDUDNWHU]H URG]DMRZ\P RVRERZH L PDMąWNRZH Vą Z\UyĪQLNDPL W]Z
U\]\NDVRFMDOQHJRX]QDZDQHJR]DU\]\NRVSRáHF]QH]HZ]JOĊGXQDVSRáHF]Q\]D
VLĊJ L VSRáHF]QH NRQVHNZHQFMH GRVWU]HJDQ\FK ]DJURĪHĔ ]GDU]HQLDPL
L SRZRGRZDQ\FK SU]H] QLH VWDUW 7R XVSRáHF]QLHQLH U\]\ND MHVW SU]\F]\Qą SRGHM
PRZDQLD SU]H] SDĔVWZR LVWRWQHJR ]DNUHVX G]LDáDOQRĞFL SXEOLF]QHM MDNLP MHVW ]D
EH]SLHF]HQLH VSRáHF]QH L VWDQRZL W\P VDP\P SU]HVáDQNĊ GR NRQVWUXRZDQLD ZáD
ĞFLZHJRGODGDQHJRNUDMXV\VWHPX]DEH]SLHF]HĔVSRáHF]Q\FKD]ZáDV]F]DV\VWHPX
XEH]SLHF]HĔVSRáHF]Q\FK-HVWWRQLH]PLHUQLHLVWRWQH]DGDQLHERZLHPZ\QDJURG]H
QLDGRFKRG\]G]LDáDOQRĞFLUROQLF]HMEąGĨ]G]LDáDOQRĞFLJRVSRGDUF]HMW\ONRZZ\
MąWNRZ\FKSU]\SDGNDFKSR]ZDODMąQD]JURPDG]HQLHRV]F]ĊGQRĞFLZ\VWDUF]DMąF\FK
GRXWU]\PDQLDVLĊSU]\Ī\FLXSRXWUDFLHSUDF\OXE]DSU]HVWDQLXG]LDáDOQRĞFL]DZR
GRZHM-DNSRGDMH.DZXOD ZZLĊNV]RĞFLSU]\SDGNyZEUDNSRGVWDZRZHJR
ĨUyGáD GRFKRGX SU]\ EUDNX DOWHUQDW\ZQ\FK ĨUyGHá XWU]\PDQLD JRVSRGDUVWZD GR
PRZHJR SRZRGXMHG\VIXQNF\MQRĞüHNRQRPLF]QąURG]LQ\DZVNUDMQ\FKSU]\SDG
NDFKPRĪH]DJUR]LüSRGVWDZąELRORJLF]QHMHJ]\VWHQFMLMHMF]áRQNyZ
5\]\NRVSRáHF]QHQDOHĪ\WUDNWRZDü]DWHPZNDWHJRULDFK]DJURĪHĔ7UXGQR
ERZLHP]QDOHĨüDUJXPHQW\NWyUHZVND]\ZDá\E\QD Z\PLHUQH HNRQRPLF]QHIL
QDQVRZH V]DQVHMDNLHPRJąSRMDZLüVLĊZ]ZLą]NX]XU]HF]\ZLVWQLHQLHPVLĊWHJR
URG]DMXU\]\ND1DOHĪ\ MHGQDN]DXZDĪ\ü ĪHDQDOL]XMąF]MDZLVNRU\]\NDVSRáHF]
QHJRSRSU]H]Z\PLDUSV\FKRORJLF]Q\PRĪQDGRVWU]HFUyZQLHĪSHZQHSR]\W\ZQH
DVSHNW\ MDNLH PRJą SRMDZLü VLĊ Z ]ZLą]NX ] ]DLVWQLHQLHP WHJR URG]DMX U\]\ND
3U]\NáDGHPPRĪHE\ü]PLDQDPLHMVFDSUDF\QDVNXWHNSRMDZLHQLDVLĊFKRURE\]D
ZRGRZHMFRPRĪHVNXWNRZDü]QDOH]LHQLHPQRZHJRPLHMVFDSUDF\]QDF]QLHOHS
V]\PXSRVDĪHQLHPDFR]DW\PLG]LHSRMDZLHQLHPVLĊ]QDF]QLHZ\ĪV]HJRSRF]XFLD
]DGRZROHQLD 3DWU]ąF MHGQDN SU]H] SU\]PDW JRVSRGDUVWZD UROQHJR WDND V\WXDFMD

PXVLE\üDQDOL]RZDQD]QDF]QLHV]HU]HMERZLHPZLąĪHVLĊRQD]SRZDĪQ\P]DJUR
ĪHQLHPGODIXQNFMRQRZDQLDSRGPLRWXJRVSRGDUF]HJRDFR]DW\PLG]LHPLQXWUDWą
PLHMVFSUDF\GODRVyE]DWUXGQLRQ\FKZJRVSRGDUVWZLHNRQLHF]QRĞFLąZ\SU]HGDĪ\
PDMąWNX]ZLą]DQHJR]G]LDáDOQRĞFLąJRVSRGDUF]ąUROQLF]ą
:OLWHUDWXU]HSU]HGPLRWXSRMĊFLHU\]\NDVSRáHF]QHJRMHVWEDUG]RV]HURNR
GHILQLRZDQH1DMF]ĊĞFLHMRGQRV]RQHMHVWGRNRQNUHWQHJRSRGPLRWXHNRQRPLF]
QHJRMDNLPMHVWZW\PSU]\SDGNXJRVSRGDUVWZRGRPRZHWUDNWXMąFU\]\NRGR
W\F]ąFHWHJRSRGPLRWXV]HURNRDOHZ]DNUHVLHSU]HGPLRWRZRWUDNWRZDQ\FKU\
]\NVSRáHF]Q\FK
6]XPOLF]U\]\NRVSRáHF]QHGHILQLXMHMDNR]DJURĪHQLH]GDU]HQLHPNWyUHJR
]DLVWQLHQLH VSRZRGXMH VWUDWĊ Z SRVLDGDQ\FK OXE VSRG]LHZDQ\FK ]DVREDFK JR
VSRGDUVWZDGRPRZHJR 6]XPOLF] 2]QDF]DWRĪHSRMĊFLHU\]\NDJRVSR
GDUVWZD GRPRZHJR GRW\F]\ UyZQLHĪ ]DJURĪHQLD QLHRVLąJQLĊFLD VSRG]LHZDQHJR
GRFKRGX QD VNXWHN ĞPLHUFL FKRURE\ QLH]GROQRĞFL GR SUDF\ F]\ XWUDW\ ]DWUXG
QLHQLD0RĪQDMH]DWHP]GHILQLRZDüMDNRVXELHNW\ZQLHSRVWU]HJDQ\U]HF]\ZLVW\
OXESRWHQFMDOQ\EUDNGRFKRGyZ]SUDF\NWyUHJRVNXWNLHPMHVWXWUDWDGRW\FKF]D
VRZHMSR]\FMLVSRáHF]QHMPDUJLQDOL]DFMDZ\NOXF]HQLHDWDNĪHLQQHQHJDW\ZQH
QDVWĊSVWZDEUDNXGRFKRGXNWyUHZVNUDMQ\FKSU]\SDGNDFKPRJąSURZDG]LüGR
W]ZXEyVWZD7DNSRMPRZDQHU\]\NRRGQRVLVLĊGRSRMDZLHQLDVLĊVWUDW\UR]SD
WU\ZDQHMZNDWHJRULDFKILQDQVRZ\FKNRV]WXEUDNXZ\GDWNX]PQLHMV]HQLD]\
VNX GRFKRGX 7DNLHUR]XPRZDQLHGRW\F]\UyZQLHĪ Z\UDĪHQLDVNXWNyZU\]\N
RVRERZ\FKQDZHWU\]\NDGRĪ\FLDRNUHĞORQHJRZLHNX3UHF\]\MQLHMV]HLEDUG]LHM
SRMHPQH GOD NDWHJRU\]DFML U\]\N VSRáHF]Q\FK MHVW VWZLHUG]HQLH ĪH SRMDZLHQLH
VLĊU\]\NDRVRERZHJRPRĪHPLHüVNXWHNRFKDUDNWHU]HQLHILQDQVRZ\P QSXWDU
WDEOLVNLHMRVRE\ 2]QDF]DWRĪHU\]\NRVSRáHF]QHPRĪQDUyZQLHĪNDWHJRU\]R
ZDüZDVSHNFLHILQDQVRZ\PLQLHILQDQVRZ\P0RĪQD]DWHPVWZLHUG]LüĪHVSR
áHF]QH U\]\NR ILQDQVRZH Z VHQVLH HNRQRPLF]Q\P RGQRVL VLĊ GR NRQNUHWQHJR
JRVSRGDUVWZD GRPRZHJR D VSRáHF]QH U\]\NR QLHILQDQVRZH QDOHĪ\ RGQLHĞü GR
URG]LQ\LRVyE]ZLą]DQ\FK]HVREąHPRFMRQDOQLH5\]\NDNWyUHGRW\F]ąJRVSR
GDUVWZ GRPRZ\FK Z V]F]HJyOQRĞFL NRQNUHWQHJR F]áRZLHND Vą ] QDWXU\ U\]\
NDPL VSRáHF]Q\PL 7R XVSRáHF]QLHQLH U\]\ND VWDQRZL U]HF]\ZLVWą SU]HVáDQNĊ
ZVSyáF]HVQHJR ]RUJDQL]RZDQLD V\VWHPX XEH]SLHF]HĔ VSRáHF]Q\FK NWyU\ PD
MHGQDNMDNZ\QLND]SRZ\ĪV]\FKGHILQLFMLFKDUDNWHU stricte ILQDQVRZ\DMHJR
FHOHPMHVW]DSHZQLHQLHJRVSRGDUVWZRPGRPRZ\PRGSRZLHGQLHJR]DEH]SLHF]H
QLDGRFKRGyZQDZ\SDGHN]DLVWQLHQLDUyĪQHJRURG]DMX]DJURĪHĔ U\]\N RFKD
UDNWHU]HVSRáHF]Q\P
8EH]SLHF]HQLDVSRáHF]QHQLHUHNRPSHQVXMąVWUDW HPRFMRQDOQ\FK SRZVWD
á\FKQDVNXWHNSRMDZLHQLDVLĊU\]\NDRFKDUDNWHU]HQLHILQDQVRZ\P.ODV\F]Q\

NDWDORJU\]\NVSRáHF]Q\FKUHNRPHQGRZDQ\SU]H]0LĊG]\QDURGRZą2UJDQL]DFMĊ
3UDF\ 023 .RQZHQFMD« REHMPXMHQDVWĊSXMąFHURG]DMHU\]\ND
x FKRURE\±U\]\NRWRPD]áRĪRQ\FKDUDNWHUQLHMHGQRURGQ\ZSU]\SDGNX
MHJR]DLVWQLHQLDSU]\VáXJXMąĞZLDGF]HQLD]GURZRWQHLSLHQLĊĪQH]ZLą]DQH
]XWUDWą]DURENX]SRZRGXFKRURE\
x PDFLHU]\ĔVWZD±ZVSDUFLHPDWHULDOQHLĞZLDGF]HQLD]GURZRWQHZ]ZLą]NX
]XWUDWą]DURENXZRNUHVLHFLąĪ\SRURGXSRáRJXLSRWU]HE\RSLHNL]GUR
ZRWQHMZW\FKRNUHVDFK
x LQZDOLG]WZD±QLH]GROQRĞüGRZ\NRQ\ZDQLDMDNLHMNROZLHNG]LDáDOQRĞFL
]DZRGRZHMZXVWDORQ\PVWRSQLXMHĪHOLPRĪQDSU]\SXV]F]DüĪHEĊG]LH
WUZDáDZ]ZLą]NX]F]\PQDVWĊSXMHXWUDWD]DURENyZ
x ĞPLHUFLĪ\ZLFLHODURG]LQ\±XWUDWDSU]H]ZGRZĊOXEG]LHFLĞURGNyZ
XWU]\PDQLD]SRZRGXĞPLHUFLĪ\ZLFLHODURG]LQ\
x Z\SDGNXSU]\SUDF\LFKRURE\]DZRGRZHM±U\]\NR]áRĪRQHV]HURNRL
SUHF\]\MQLHRNUHĞORQH V]HURNLNDWDORJĞZLDGF]HĔ
x EH]URERFLD±XWUDWD]DURENyZ]SRZRGXQLHPRĪQRĞFLRWU]\PDQLDRGSR
ZLHGQLHJR]DWUXGQLHQLDSU]H]RVREĊFKURQLRQą]GROQąGRSUDF\LPRJąFą
MąSRGMąü
x VWDURĞFL±]DSHZQLHQLHĞURGNyZGRĪ\FLDSRRVLąJQLHFLXXVWDORQHJRZLHNX
x QDJá\FKZ\GDWNyZ
x NRQLHF]QRĞFLXWU]\PDQLDG]LHFL±ZVSDUFLHPDWHULDOQHLU]HF]RZHURG]LQ
Z\FKRZXMąF\FKG]LHFL
3RZ\ĪV]HZVND]XMHĪHU\]\NRVSRáHF]QHWRU\]\NRSRZVWDáHQDVNXWHN]D
LVWQLHQLD UyĪQHJR URG]DMX ]GDU]HĔ JRVSRGDUF]\FK GRW\NDMąF\FK UyĪQ\FK OXG]L
NWyUHPDMąZSá\ZQDLFKSR]\FMĊVSRáHF]QąILQDQVRZąOXEHNRQRPLF]Qą2]QD
F]DWRĪHU\]\NRVSRáHF]QHGRW\F]\SRGPLRWXHNRQRPLF]QHJRMDNLPMHVWJRVSR
GDUVWZR GRPRZH 7 6]XPOLF] SRGNUHĞOD ĪH FKRG]L WX SU]HGH ZV]\VWNLP R UR
G]LQQHJRVSRGDUVWZDGRPRZHNWyU\FKFKDUDNWHULVWRWQLHGHWHUPLQXMH]DFKRZDQLD
LGHF\]MHHNRQRPLF]QH 6]XPOLF] ZW\PUyZQLHĪXEH]SLHF]HQLRZH
:]DJUDQLF]QHMOLWHUDWXU]HSU]HGPLRWXSRMĊFLHU\]\NDVSRáHF]QHJR ang. so-
cial risk UR]XPLDQHMHVWEDUG]RV]HURNRMDNRZ\UDĪDMąFH]DJURĪHQLHVSRáHF]QHZ
RJyOHQDWXUDOQHLZ\QLNDMąFH]G]LDáDOQRĞFLF]áRZLHNDVWDQRZLąFH]DJURĪHQLHGOD
QDMV]HU]HMSRMĊWHJRáDGXVSRáHF]QHJR U\]\NDRFKDUDNWHU]HNDWDVWURILF]Q\PF\ZL
OL]DF\MQ\PGHVWUXNF\MQ\P 7DNV]HURNRSRWUDNWRZDQHU\]\NRQD]\ZDQHPDNUR
VSRáHF]Q\PMHVWSRZDĪQ\PSUREOHPHPVSRáHF]Q\P=DXZDĪDWR6]XPOLF]NWyU\
SRGNUHĞODĪHPDNURVSRáHF]Q\FK]DJURĪHĔVSRáHF]Q\FKQLHGDVLĊXMąüQDZHWZV]H
URNRUR]XPLDQ\PV\VWHPLH]DEH]SLHF]HĔVSRáHF]Q\FK 6]XPOLF]
3RVWU]HJDQLHLRFHQDU\]\NDPDV]F]HJyOQ\ZSá\ZQDVSRVyESRVWĊSRZDQLD
]U\]\NLHPZJRVSRGDUVWZLHGRPRZ\P=DFKRZDQLDRVyEVąERZLHPZ\QLNLHP

QLHW\ONRRELHNW\ZQ\FKSU]HVáDQHNDOHUyZQLHĪVXELHNW\ZQHJRSRVWU]HJDQLDU\
]\ND Z W\P PLQ VWRVXQNX GR ZVSyOQRW XEH]SLHF]HQLRZ\FK 2GZRá\ZDQLH VLĊ
GR RELHNW\ZQ\FK L VXELHNW\ZQ\FK SU]HVáDQHN RJUDQLF]DQLD U\]\ND PD LVWRWQH
]QDF]HQLH Z ]DU]ąG]DQLX U\]\NLHP VSRáHF]Q\P SU]H] SDĔVWZR :DUWR ERZLHP
SRGNUHĞOLüĪHJRVSRGDUVWZRGRPRZHSRZLQQR]DU]ąG]DüVZRLPLU\]\NDPLELR
UąFSRGXZDJĊ]RUJDQL]RZDQ\SU]H]SDĔVWZRV\VWHP]DEH]SLHF]HQLDVSRáHF]QH
JR]NWyUHJRNRU]\VWDE\RVLąJQąüRNUHĞORQ\SR]LRPEH]SLHF]HĔVWZDVRFMDOQHJR
'OD UHDOQHJR ]DEH]SLHF]HQLD VSRáHF]QHJR V]F]HJyOQH ]QDF]HQLH PD VSUDZQH
IXQNFMRQRZDQLHV\WHPXXEH]SLHF]HĔVSRáHF]Q\FKF]\OLW\FKUR]ZLą]DĔV\VWHPX
]DEH]SLHF]HQLDVSRáHF]QHJRNWyUHRGZRáXMąVLĊGRNDWDORJXU\]\NVSRáHF]Q\FKL
XEH]SLHF]HQLRZ\FK ]DVDG RUJDQL]DFML ZVSyOQRW U\]\ND 1DOHĪ\ WXWDM Z\UDĨQLH
SRGNUHĞOLüĪHXEH]SLHF]HQLRZDZVSyOQRWDU\]\NDMHVW]RUJDQL]RZDQDLIXQNFMR
QXMHZHGáXJĞFLĞOHRNUHĞORQ\FKUHJXáILQDQVRZ\FKLUHJXODFMLSUDZQ\FK-DN]DX
ZDĪD-RĔF]\NSRMĊFLHZVSyOQRW\U\]\NDPDVHQVRW\OHRLOHRGQRVLVLĊW\ONRGR
W\FKF]áRQNyZZVSyOQRW\U\]\NDNWyU]\Vą]GURZLDNW\ZQLZVHQVLHJRVSRGDU
F]\PLJRWRZLGRSRQRV]HQLDWHJRNRV]WX&RZLĊFHMSRGNUHĞODRQĪHGODZVSyO
QRW\U\]\NDFKDUDNWHU\VW\F]QDMHVWDV\PHWULDZNWyUHMZ\UDĪDVLĊVHQVVROLGDUQR
ĞFL -RĔF]\N 2]QDF]D WR ĪH ZH ZVSyOQRFLH U\]\ND QLH PD ]ZLą]NX SR
PLĊG]\ZNáDGHPD]UHDOL]RZDQąNRU]\ĞFLąFRZ\QLND]H]UyĪQLFRZDQHM]GROQR
ĞFL GĨZLJDQLD FLĊĪDUX U\]\ND L UyĪQHJR VWRSQLD SRGDWQRĞFL F]áRQNyZ ZVSyOQRW\
QDU\]\NRLMHJRVNXWNL:W\PNRQWHNĞFLHSRMDZLDVLĊS\WDQLHF]\ZVSyOQRWDU\
]\ND]RUJDQL]RZDQDZUDPDFKV\VWHPX.586VSHáQLDSRZ\ĪV]HZDUXQNL"3UR
EOHPWHQ]RVWDáSRGMĊW\ZGDOV]HMF]ĊĞFLQLQLHMV]HJRRSUDFRZDQLDZUR]G]LDOH
:UDSRUFLH2UJDQL]DFML:VSyáSUDF\L5R]ZRMX(NRQRPLF]QHJR 2(&'
ZVND]DQRQDZ\VWĊSRZDQLHW]ZU\]\NDV\VWHPRZHJRNWyUHGRW\NDV\V
WHPyZ RG NWyU\FK MHVW ]DOHĪQH VSRáHF]HĔVWZR &KRG]L WX R V\VWHP\ ]GURZLD
HPHU\WDOQH V\VWHP\ ĞURGRZLVNRZH LWS 5\]\NR V\VWHPRZH ]GDQLHP DXWRUyZ
UDSRUWXVWDQRZLSRZDĪQHZ\]ZDQLHERZLHP]DJUDĪDRQRV\VWHPRPQDNWyU\FK
RSLHUD VLĊ ZVSyáF]HVQD RUJDQL]DFMD VSRáHF]HĔVWZ :\VWĊSRZDQLH WHJR U\]\ND
QDOHĪ\EUDüUyZQLHĪSRGXZDJĊZSU]\SDGNXRUJDQL]DFMLPLQV\VWHPyZXEH]
SLHF]HQLRZ\FKZUyĪQ\FKNUDMDFK
:\QLND ] WHJR ĪH V\VWHP ]DEH]SLHF]HQLD VSRáHF]QHJR Z W\P V\VWHP
XEH]SLHF]HĔ VSRáHF]Q\FK RGJU\ZD ]DVDGQLF]ą UROĊ Z RJUDQLF]DQLX U\]\ND
R FKDUDNWHU]H VSRáHF]Q\P -HVW RQ RSDUW\ QD NDWDORJX U\]\N VSRáHF]Q\FK
LXEH]SLHF]HQLRZ\FK]DVDGRUJDQL]DFMLZVSyOQRWU\]\ND

3.2.3. Interakcje ryzyka społecznego z pozostałymi kategoriami ryzyka
w rolnictwie
-HGQ\P]HOHPHQWyZNWyU\RGUyĪQLDU\]\NDVSRáHF]QHRGSR]RVWDá\FKU\]\N
Vą]DFKRZDQLDU\]\NRZQHNWyUHQDOHĪ\WUDNWRZDüMDNRSU]HMDZ\GąĪHQLDGRUR]ZRMX
L]DVSRNDMDQLDSRWU]HE2SRUD RGZRáXMąFVLĊGRWHRULL0HUWRQDWáXPDF]\Z\
VWĊSRZDQLH]DFKRZDĔU\]\NRZQ\FKMDNRQRUPDOQąUHDNFMĊQDQLHQRUPDOQąV\WXDFMĊ
&]\QQLNLU\]\NDVąWR]DUyZQRZáDĞFLZRĞFLLQG\ZLGXDOQHGDQHMRVRE\FHFK\ĞUR
GRZLVNDVSRáHF]QHJRMDNUyZQLHĪJRVSRGDUF]HJRRWRF]HQLH]HZQĊWU]QHLHIHNW\LFK
LQWHUDNFMLNWyUHZLąĪąVLĊ]H]ZLĊNV]RQ\PU\]\NLHPSRZVWDZDQLD V]HUHJXQLHSUD
ZLGáRZRĞFLRFKDUDNWHU]HSU]\F]\QRZRVNXWNRZ\P0RJąE\üRQHQLHVSHF\ILF]QH±
WDNLHNWyU\FKZ\VWąSLHQLHPRĪHSRZRGRZDüV]HUHJQLHSRĪąGDQ\FK]GDU]HĔOXEVSH
F\ILF]QH±WDNLHNWyU\FKZ\VWĊSRZDQLHSRZRGXMHZ]URVWSUDZGRSRGRELHĔVWZDZ\
VWąSLHQLDRNUHĞORQ\FKW\SyZ]GDU]HĔ,VWRWą U\]\ND MHVWERZLHP RGQLHVLHQLHJRGR
VNXWNyZMDNLHPRĪHZ\ZRáDüSHZQH]MDZLVNRF]\Z\GDU]HQLH&K<RHSRGDMHGZD
URG]DMH ĨUyGHá U\]\ND SRFKRG]HQLD QDWXUDOQHJR L EĊGąFH Z\QLNLHP G]LDáDOQRĞFL
F]áRZLHND2E\GZDPLPRUyĪQHMVLá\VSUDZF]HMSRFLąJDMą]DVREąSRGREQHVNXWNL
<RH ,WDNQSZ]URVWHNVWUHPDOQ\FK]MDZLVNSRJRGRZ\FK KXUDJDQ\EXU]H
GHV]F]H QDZDOQH VXV]D Z]URVW NDWDVWURI QDWXUDOQ\FK F]\ VWDU]HQLH VLĊ F]áRZLHND
FKRURE\LWSZRGQLHVLHQLXGRMHGQRVWNLOXG]NLHMSRZRGXMąU\]\NRXWUDW\Ī\FLDPD
MąWNX ]GURZLD SUDF\ $QDORJLF]QLH Z\VRNL SR]LRP EH]URERFLDQDGPLHUQH ]DWUXG
QLHQLH VWUXNWXUDOQH G\VSURSRUFMH Z GRFKRGDFK Z]URVW OLF]E\ NDWDVWURI HNRORJLF]
Q\FK Z\ZRáDQ\FK G]LDáDOQRĞFLą F]áRZLHND Z\FLHN URS\ GR PyU] SRĪDU\ ODVyZ
Z\EXFK\SDQGHPLLF]\WUXGQHGRRSDQRZDQLDFKRURE\FKURQLF]QH]ZLą]DQH]QLH
RGSRZLHGQLP G]LDáDQLHP F]áRZLHND VNXWNXMą SRGREQ\PL VWUDWDPL : SU]\SDGNX
W\FK GUXJLFK QDOHĪ\ MHGQDN ZNDONXORZDü GRGDWNRZR PLQ ]QLV]F]HQLH UyZQRZDJL
HNRV\VWHPXZ\VWąSLHQLHNU\]\VXJRVSRGDUF]HJRZ]URVWQLHSRNRMyZáDPDQLHSUDZ
F]áRZLHNDF]\FKDRVSROLW\F]Q\LVSRáHF]Q\2]QDF]DWRĪHQHJDW\ZQHVNXWNLG]LD
áDOQRĞFLOXG]NLHMPDMąGXĪRV]HUV]\]DVLĊJLF]ĊVWRJáĊEV]HQHJDW\ZQHNRQVHNZHQFMH
GODVWDELOQRĞFLSRV]F]HJyOQ\FKVHNWRUyZJRVSRGDUNLQLĪZ\QLNDMąFH]U\]\NDSRFKR
G]HQLDQDWXUDOQHJR
: VWDOH UR]ZLMDMąF\P VLĊ RWRF]HQLX VSRáHF]QRJRVSRGDUF]\P SRGPLRW\
Z\NRQXMąFH VZRMą G]LDáDOQRĞü Z ]DNUHVLH UROQLFWZD L DJUREL]QHVX QLH]DOHĪQLH
RGIRUP\SUDZQRRUJDQL]DF\MQHMZLHONRĞFLF]\GRĞZLDGF]HQLDQDUDĪRQHVąQD
Z\VWĊSRZDQLHUyĪQ\FKURG]DMyZU\]\ND]DUyZQRRFKDUDNWHU]HVSRáHF]Q\PMDN
LJRVSRGDUF]\PMDNUyZQLHĪWHSRFKRG]HQLDQDWXUDOQHJRF]\WHĪEĊGąFHZ\QL
NLHPG]LDáDOQRĞFLF]áRZLHND7DNDV\WXDFMDZ\QLNDZV]F]HJyOQRĞFL] QLHSU]H
ZLG\ZDOQRĞFL]GDU]HĔJRVSRGDUF]\FKSRJRGRZ\FK]PLDQNOLPDWX]PLHQQRĞFL
FHQUHVWU\NFMLZKDQGOX]PLDQZVWDQGDUGDFKLQRUPDFKGRW\F]ąF\FKĪ\ZQRĞFL

RUD]]ZLĊNV]DMąFHMVLĊWURVNLRĞURGRZLVNRQDWXUDOQH7HLLQQHF]\QQLNLSRZR
GXMąVWDáH]DJURĪHQLHGODG]LDáDOQRĞFLUROQHMDW\PVDP\PPRJą]DJUR]LüEH]
SLHF]HĔVWZXVRFMDOQHPXURG]LQUROQLF]\FK=ZUDFDQDWRXZDJĊ6]XPOLF]NWyU\
]DXZDĪD ĪH RNUHĞODMąF U\]\NR JRVSRGDUVWZD GRPRZHJR SRGNUHĞOD VLĊ ]Z\NOH
]DJURĪHQLHZ\VWąSLHQLD]GDU]HQLD ORVRZHJRNWyUH VSRZRGXMHVWUDWĊ Z]DNUHVLH
MXĪSRVLDGDQ\FKGyEU'RGDMHRQMHGQDNĪHLVWQLHMH]QDF]QLHV]HUV]\]DVLĊJWHJR
SRMĊFLD REHMPXMąF\ WHĪ ]DJURĪHQLH XWUDW\ RF]HNLZDQ\FK ]DVREyZ WDNLHJR JR
VSRGDUVWZD 6]XPOLF] 2]QDF]D WR ĪH SRMĊFLH U\]\ND JRVSRGDUVWZDGR
PRZHJR Z W\P UyZQLHĪ U\]\ND JRVSRGDUVWZD GRPRZHJR URG]LQ UROQLF]\FK
GRW\F]\ WDNĪH ]DJURĪHQLD QLHRVLąJQLĊFLD VSRG]LHZDQHJR GRFKRGX QD VNXWHN
ĞPLHUFL FKRURE\ QLH]GROQRĞFL GR SUDF\ F]\ XWUDW\ ]DWUXGQLHQLD :DUWR Z W\P
PLHMVFX SRGNUHĞOLü ĪH U\]\NR VSRáHF]QH QDOHĪ\ WUDNWRZDü EDUG]R V]HURNR ER
ZLHP]ZLą]DQHMHVWRQR]HVWUDWDPLRNUHĞORQ\FKJUXSVSRáHF]Q\FKVSRZRGRZD
Q\FK PQLHM OXE EDUG]LHM SU]HZLG\ZDQ\PL ]GDU]HQLDPL 7DNLH SRGHMĞFLH PRĪH
E\ü SU]\F]\QNLHP GR NRQVWUXRZDQLD GHG\NRZDQ\FK V\VWHPyZ ]DEH]SLHF]HQLD
VSRáHF]QHJR NWyUH ZSLVXMą VLĊ Z FKDUDNWHU U\]\ND Z GDQ\P VHNWRU]H FR MHVW
V]F]HJyOQLH LVWRWQH Z G]LDáDOQRĞFL UROQLF]HM NWyUD VWDQRZL GOD URG]LQ\ UROQLND
]DUyZQR ZDUV]WDW SUDF\ L ĨUyGáR GRFKRGyZ MDN UyZQLHĪ ]DSOHF]H VRFMDOQH GOD
JRVSRGDUVWZDGRPRZHJR7UXGQRERZLHPRGG]LHOLüJRVSRGDUVWZRGRPRZHURO
QLNDRGJRVSRGDUVWZDUROQHJR7RSRZRGXMHĪHZSU]\SDGNXG]LDáDOQRĞFLUROQL
F]HMPRĪHGRMĞüGRNRPDVDFMLUyĪQ\FKU\]\N']LHMHVLĊWDNGODWHJRĪH]MHGQHM
VWURQ\G]LDáDOQRĞüUROQLF]DMHVWJáyZQ\PĨUyGáHPGRFKRGyZUROQLF]\FKJRVSR
GDUVWZGRPRZ\FK FR Z SU]\SDGNX SRMDZLHQLD VLĊ ]DJURĪHĔR FKDUDNWHU]H JR
VSRGDUF]\PSURGXNF\MQ\PPRĪHLPSOLNRZDüSRMDZLDQLHVLĊU\]\NRFKDUDNWH
U]HVSRáHF]Q\PDZV]F]HJyOQRĞFLU\]\NDQDJáHMXWUDW\GRFKRGyZDFR]DW\P
LG]LH U\]\NR XWUDW\ SUDF\ = GUXJLHM ]DĞ ]DJURĪHQLH R FKDUDNWHU]H VRFMDOQ\P
FKRURED LQZDOLG]WZR VWDURĞü LWS ZSá\ZDMą ] NROHL QD QLHPRĪQRĞü Z\NRQ\
ZDQLD SUDF\ Z JRVSRGDUVWZLH UROQ\P L W\P VDP\P VWDMą VLĊ SRGVWDZą GR ]D

:]DOHĪQRĞFLRGĨUyGáDSRFKRG]HQLDU\]\NDZG]LDáDOQRĞFLUROQLF]HMZ\UyĪQLDVLĊQDVWĊSX
MąFH MHJR URG]DMH U\]\NR SURGXNF\MQH ± ]ZLą]DQH ]H ]PLDQDPL NOLPDW\F]QRSRJRGRZ\PL
RUD]]PRĪOLZRĞFLąZ\VWąSLHQLDFKRUyEHSLGHPLF]Q\FK]ZLHU]ąWU\]\NRFHQRZH±RGQRVLVLĊ
GR QLHSHZQRĞFL Z\QLNDMąFHM ] UHODFML FHQ DUW\NXáyZ UROQ\FK GR FHQ ĞURGNyZ SURGXNFML GOD
UROQLFWZDU\]\NRLQVW\WXFMRQDOQH±XZDUXQNRZDQHMHVW QLHSHZQRĞFLąZSá\ZX]PLDQZSROL
W\FHSDĔVWZDRUD]SU]HSLVyZZ\NRQDZF]\FKQDGHF\]MHJRVSRGDUF]HZVHNWRU]HUROQ\PU\
]\NR ILQDQVRZH ± REHMPXMH QS QLHRF]HNLZDQ\ Z]URVW VWyS SURFHQWRZ\FK EUDN GRVWĊSX GR
NUHG\WXXWUDWĊSá\QQRĞFLF]\]PLDQĊNXUVXZDOXWU\]\NRRVRERZH±Z\QLNDMąFH]IDNWXLVW
QLHQLD]DJURĪHĔ FKRURE\ Z\SDGNL SU]\SUDF\ ]JRQ\ ZSá\ZDMąF\FKQDRVRE\ SURZDG]ąFH
JRVSRGDUVWZR UROQH U\]\NR WHFKQRORJLF]QH ± áąF]RQH ] PRĪOLZRĞFLą SRMDZLHQLD VLĊ QLHVSR
G]LHZDQ\FK]PLDQZWHFKQRORJLLSURGXNFMLUROQHMU\]\NRPDMąWNRZH±NWyUHJRZ\QLNLHPVą
V]NRG\SRZVWDáHZPDMąWNXU]HF]RZ\PJRVSRGDUVWZDUROQHJR +DUZRRGLLQ

FKZLDQLDVWDELOQRĞFLąILQDQVRZąJRVSRGDUVWZDLSRMDZLHQLDVLĊUyZQLHĪU\]\ND
GRFKRGRZHJR2]QDF]DWRĪHZUROQLFWZLHSDWU]ąF]SHUVSHNW\Z\URG]DMyZZ\
VWĊSRZDQLD U\]\ND L ]DOHĪQRĞFL MDNLH SRPLĊG]\ QLPL Z\VWĊSXMą LVWRWQD Z\GDMH
VLĊNODV\ILNDFMDU\]\NDZHGáXJNU\WHULXPSRGPLRWRZHJRQDU\]\NDGRW\F]ąFH
JR JRVSRGDUVWZD GRPRZHJR RUD] U\]\ND GRW\F]ąFH SU]HGVLĊELRUVWZD ZUD] ]
DQDOL]ą]ZLą]NyZMDNLHSRPLĊG]\QLPLZ\VWĊSXMą1DU\VXQNXSU]HGVWDZLRQR
VFKHPDW]DOHĪQRĞFLSRPLĊG]\UyĪQ\PURG]DMDPLU\]\NDZVHNWRU]HUROQ\P
3RZ\ĪV]DDQDOL]DZ\VWĊSRZDQLDU\]\NDZJRVSRGDUVWZLHUROQ\PRUD]MH
JR ZSá\ZX QD UyĪQH DVSHNW\ Ī\FLD UROQLND L MHJR URG]LQ\ ZUD] ] OLF]Q\PL SR
ZLą]DQLDPL MDNLH SRMDZLą VLĊ SRPLĊG]\ SRV]F]HJyOQ\PL URG]DMDPL U\]\ND
ZVND]XMą QD SRWU]HEĊ KROLVW\F]QHJR SRGHMĞFLD GR ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z URO
QLFWZLH3RGHMĞFLHWRSRZLQQRREMąüGZDREV]DU\Z\VWĊSRZDQLDU\]\NDJRVSR
GDUF]\RUD]VSRáHF]Q\NWyUHQLHPRJąE\üWUDNWRZDQHUR]áąF]QLH
5\VXQHN,QWHUDNFMHU\]\NDVSRáHF]QHJR]LQQ\PLURG]DMDPLU\]\ND
ZUROQLFWZLH

Ryzyko utraty dochodów

Ryzyko gospodarcze
Ryzyko w
Ryzyko społeczne
(dotyczące gospodarstwa (dotyczące gospodarstwa
rolnego/przedsiębiorstwa)
gospodarstwie
domowego
rolnym

Ryzyko finansowe
(m.in. utrata płynności) RYZYKA SOCJALNE
• choroby,

• macierzyństwa,
Ryzyko rynkowe (m.in.
• śmierci żywiciela
utrata odbiorców,
działania konkurencji,
rodziny,
• wypadki przy pracy i
przerwa w działalności)
choroby zawodowe,
• starości,
Ryzyko produkcyjne • nagłych wydatków
(m.in. rzeczowe,
osobowe)

,QIRUPDFMH]DZDUWHQDU\VXQNXZVND]XMąZ\UDĨQLHĪHQDRWRF]HQLHJR
VSRGDUVWZDUROQHJRZSá\ZDZLHOHF]\QQLNyZQDWXU\VSRáHF]QHMLJRVSRGDUF]HM
(IHNW\ZQąRGSRZLHG]LąQDZ\]ZDQLDWHJRRWRF]HQLDMHVWGREU]HRNUHĞORQDVWUD
WHJLD G]LDáDQLD VSUDZQLH ]RUJDQL]RZDQ\ V\VWHP ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP -HJR
RSUDFRZDQLHLZGURĪHQLHMHVWZJUXQFLHU]HF]\GRNRQDQLHPSU]H]JRVSRGDUVWZR

UROQH]QDF]QHMOLF]E\Z\ERUyZNWyUHVąF]ĊVWRSRGHMPRZDQHZZDUXQNDFKQLH
SHáQHMLQIRUPDFMLD]DWHPE\ZDMąREDUF]RQHGXĪ\PU\]\NLHP,PV]\EFLHMGR
NRQXMąVLĊ]PLDQ\ZRWRF]HQLXRUD]LPEDUG]LHMVąVNRPSOLNRZDQHW\PZLĊNV]H
U\]\NR EáĊGQHM RFHQ\ Z\PRJyZ U\QNX L KROLVW\F]QHM DQDOL]\ U]HF]\ZLVWRĞFL
]MDZLVNWHQGHQFMLLV]DQVSRMDZLDMąF\FKVLĊZRWRF]HQLXZGDQ\PPRPHQFLH
1DMEDUG]LHMSRZV]HFKQ\PQDU]ĊG]LHP]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZW\PUyZ
QLHĪU\]\NLHPVSRáHF]Q\PVąXEH]SLHF]HQLD8EH]SLHF]HQLHPRĪQDGHILQLRZDüQD
UyĪQH VSRVRE\ : DVSHNFLH HNRQRPLF]Q\P XEH]SLHF]HQLH MHVW GHILQLRZDQH MDNR
XU]ąG]HQLH JRVSRGDUF]H NWyUHJR FHOHP MHVW áDJRG]HQLH OXE SHáQD OLNZLGDFMD IL
QDQVRZ\FKVNXWNyZ]GDU]HĔORVRZ\FKSU]H]UR]áRĪHQLHFLĊĪDUXWHJRáDJRG]HQLD
QDZLHOHSRGPLRWyZNWyU\PRZH]GDU]HQLD]DJUDĪDMą %RJDFND.LVLHO
=SXQNWXZLG]HQLDRUJDQL]DF\MQRILQDQVRZHJRXEH]SLHF]HQLHWRVFHQWUDOL]R
ZDQ\ IXQGXV] XEH]SLHF]HQLRZ\ SRFKRG]ąF\ ] ZSáDW ZQRV]RQ\FK QD WHQ IXQGXV]
SU]H]MHJRXF]HVWQLNyZ:DVSHNFLHSUDZQ\PXEH]SLHF]HQLHMHVWVWRVXQNLHPSUDZ
Q\P áąF]ąF\P XEH]SLHF]\FLHOD ] XEH]SLHF]DMąF\P QD SRGVWDZLH NWyUHJR ]DNáDG
XEH]SLHF]HĔ]RERZLą]XMHVLĊVSHáQLüRNUHĞORQHĞZLDGF]HQLHZUD]LH]DMĞFLDSU]HZL
G]LDQHJR]GDU]HQLDZXPRZLHZ\SDGNXDXEH]SLHF]DMąF\]RERZLą]XMHVLĊ]DSáDFLü
VNáDGNĊ .RGHNV F\ZLOQ\ ']8 SR] -DN ]DXZDĪD 6]XPOLF] SXQNWHP
Z\MĞFLDGRNODV\ILNDFMLXEH]SLHF]HĔSRZLQLHQE\üSRG]LDáU\]\NZHGáXJNU\WHULXP
SRGPLRWRZHJRQDU\]\NDGRW\F]ąFHJRVSRGDUVWZDGRPRZHJRRUD]U\]\NDGRW\F]ą
FHSU]HGVLĊELRUVWZD 6]XPOLF] 7DNLSRG]LDáHNVSRQXMHRGPLHQQRĞüSRGPLR
WyZNRU]\VWDMąF\FK]RFKURQ\XEH]SLHF]HQLRZHMLZ\UyĪQLDV]F]HJyOQ\FKDGUHVDWyZ
UHDOQHMRIHUW\]DNáDGyZXEH]SLHF]HĔFRSU]HGVWDZLDWDEHOD
7DEHOD.ODV\ILNDFMDXEH]SLHF]HĔ
Kryterium Podział na ubezpieczenia
SU]HGVLĊELRUVWZD
RFKURQDXEH]SLHF]HQLRZDZVIHU]HJRVSRGDUF]HM
SRGPLRWRZH
JRVSRGDUVWZDGRPRZHJR
RFKURQDXEH]SLHF]HQLRZDZVIHU]HVSRáHF]QHM
SU]HGPLRWRZH RVRERZH PDMąWNRZH
SU]\VWąSLHQLD RERZLą]NRZH GREURZROQH
LQLFMDW\Z\ SU\ZDWQH SXEOLF]QH
]\VNX NRPHUF\MQH 1RQSURILW
F]DVX NUyWNRWHUPLQRZH GáXJRWHUPLQRZH
Źródło: opracowanie na podstawie T. Szumlicz (2016), O niedostatecznej ochronie prawnej
jako ryzyku społecznym, Wiadomości Ubezpieczeniowe 1/2016, Warszawa.
=SXQNWXZLG]HQLDRVyEIL]\F]Q\FKJRVSRGDUVWZDGRPRZHJRQDMLVWRWQLHM
V]HZ\GDMąVLĊE\üXEH]SLHF]HQLDRVRERZHNWyUHFKURQLąVIHUĊVSRáHF]QąXEH]
SLHF]RQHJR 1RZRWDUVND5RPDQLDN SU]HGVWDZLáD NODV\ILNDFMĊ XEH]SLH
F]HĔ NWyUH Vą QDMZDĪQLHMV]H GOD RVyE IL]\F]Q\FK D Z\QLNDMą ] LFK SRWU]HE
XEH]SLHF]HQLRZ\FK 5\VXQHN

5\VXQHN+LHUDUFKLDSRWU]HEXEH]SLHF]HQLRZ\FKRVyEIL]\F]Q\FK

Źródło: Nowotarska-Romaniak (2013), Zachowania klientów indywidualnych w procesie
zakupu usługi ubezpieczeniowej, Wolters Kluwer Polska, Warszawa.

3.2.4. Propozycja pomiaru i oceny ryzyka społecznego w rolnictwie
3DWU]ąFSU]H]SU\]PDWKROLVW\F]QHJR]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPSRPLDULRFH
QDU\]\NDVSRáHF]QHJRZUROQLFWZLHVąQLHRGáąF]Q\PHOHPHQWHPV\VWHPX]DU]ą
G]DQLD1DOHĪ\MHGQDNZ\UDĨQLHSRGNUHĞOLüĪH]DU]ąG]DQLHU\]\NLHPSU]H]JR
VSRGDUVWZDGRPRZHRUD]]DU]ąG]DQLHU\]\NLHPSU]H]SU]HGVLĊELRUVWZDVWDQRZL
RGUĊEQąSUREOHPDW\Ną
: GHF\]MDFK REDUF]RQ\FK U\]\NLHP ]D]Z\F]DM SRGHMPRZDQH Vą UyĪQR
URGQH G]LDáDQLD DE\ ZSá\ZDü L NRQWURORZDü SU]HELHJ RNUHĞORQHJR ]GDU]HQLD
1LH LVWQLHMH PRĪOLZRĞü GRWDUFLD L ]JURPDG]HQLD ZV]\VWNLFK LQIRUPDFML SU]HG
SRGMĊFLHPGHF\]ML:LĊNV]RĞüLQIRUPDFMLNWyUHSRVLDGDP\MHVW]Z\NOHQLHSHáQD
LQLHNRPSOHWQDVWąGSRZLQQDE\üVWDOHX]XSHáQLDQD
/LWHUDWXUD SU]HGPLRWX ZVND]XMH ĪH ZLHONRĞü U\]\ND V]DFXMH VLĊ QD SRG
VWDZLH Z\PLHUQ\FK L SUDZGRSRGREQ\FK VNXWNyZ ]LGHQW\ILNRZDQ\FK ]DJURĪHĔ
QDWRPLDVWZ\PLDUU\]\NRZDQLDXMPXMHPRĪOLZąZLHONRĞüV]NRG\NWyUHMSUDZ
GRSRGRELHĔVWZRZ\VWąSLHQLDV]DFXMHVLĊ]XZ]JOĊGQLHQLHPVSUDZQRĞFLLNRPSH
WHQFMLZ\NRQDZF\
:SRPLDU]HU\]\NDVWRVRZDQHVąGZLHSURFHGXU\LORĞFLRZD ]Z\NRU]\
VWDQLHP GDQ\FK VWDW\VW\F]Q\FK L MDNRĞFLRZD RGZRáXMąFD VLĊ GR ZLHG]\ GR

ĞZLDGF]HQLD LQWXLFML L Z\REUDĨQL 1DMF]ĊĞFLHM VWRVRZDQH SURFHGXU\ SRPLDUX
U\]\NDSU]HGVWDZLDU\VXQHN

5\VXQHN3URFHGXU\SRPLDUXU\]\ND
Pomiar ryzyka
Ilościowy Jakościowy
Na podstawie statystyk:
zgonów, wypadków, Na podstawie subiektywnie
chorób lub innych antycypowanych skutków zagrożeń,
niepożądanych zdarzeń prawdopodobieństwa zaistnienia
skutków i modeli spostrzegania
ryzyka
Na podstawie subiektywnej reakcji

na zagrożenie lub wielkość
doświadczanego ryzyka


3RPLDULRFHQDU\]\NDPRĪHE\üGRNRQDQDSU]H]NRQNUHWQHLV]F]HJyáRZH
Z\OLF]HQLD EąGĨ Z IRUPLH WDEHODU\F]QHJR XMĊFLD U\]\ND Z ĞFLĞOH RNUHĞORQ\P
SU]HG]LDOHF]DVX .DF]PDUHN -DNSRGDMH.DF]PDUHNSRPLDUU\]\NDSR
OHJDQDZ\NRU]\VWDQLXLORĞFLRZHMDQDOL]\U\]\ND-HVWRQROLF]ERZRRFHQLDQHD
QDVWĊSQLHSU]\SLV\ZDQDMHVWPXZDUWRĞüOLF]ERZD7DNSU]HSURZDG]RQ\SRPLDU
U\]\NDSR]ZDODQDXVWDOHQLHV]DQVSRZRG]HQLDEąGĨQLHSRZRG]HQLDNRQNUHWQH
JRUR]ZLą]DQLD .DF]PDUHN 1DW\PHWDSLHZ\NRU]\VWXMHVLĊKLVWRU\F]QH
GDQH SU]HGVLĊELRUVWZD NWyUH VWDQRZLą ĨUyGáR LQIRUPDFML GOD PHWRG VWDW\VW\F]
Q\FKħUyGáHPLQIRUPDFMLSRPRFQ\PQDW\PHWDSLHZRFHQLHU\]\NDPRJąE\ü
WDNĪHUyĪQHJRURG]DMXUDSRUW\DQDOL]\]HZQĊWU]QHRSUDFRZDQLDNWyUHFKRüGR
VWDUF]DMąEDUG]LHMRJyOQ\FKGDQ\FKWRPXV]ąE\üXZ]JOĊGQLDQHSU]H]SU]HGVLĊ
ELRUVWZD 1RZDF]\N : LGHDOQ\FK ZDUXQNDFK ]DVyE W\FK GDQ\FK MHVW
EDUG]R GXĪ\ L GRW\F]ą RQH EDGDQHJR SUREOHPX :yZF]DV PHQHGĪHURZLH PDMą
PRĪOLZRĞü NRU]\VWDQLD ] OLF]Q\FK QDU]ĊG]L D ZĞUyG QLFK DQNLHW\ HNVSHUFNLH
DQDOL]\ GU]HZ GHF\]\MQ\FK WHFKQLNL 3(57 RUD] V\PXODFMH 1D WHM SRGVWDZLH
PRĪQD MXĪ GRNRQDü NRQNUHWQHJR SRPLDUX U\]\ND NWyU\ SU]HGVWDZLDQ\ MHVW Z

IRUPLHZDUWRĞFLU\]\NDEąGĨWHĪQSKRU\]RQWXF]DVRZHJR:\QLNLHPSRPLDUX
U\]\NDPRĪHE\üWHĪOLVWDPRQLWRULQJRZDNWyUDWRV\VWHPDW\]XMHU\]\NRZHGáXJ
MHJRLVWRWQRĞFLWZRU]ąFMDVQ\REUD]GODRVyESRGHMPXMąF\FKGHF\]MĊDZGDOV]HM
NROHMQRĞFLXáDWZLDQDG]RURZDQLHSURFHVX
1LHZąWSOLZą]DOHWąSRPLDUXU\]\NDMHVWIDNWLĪSR]ZDODRQ]UR]XPLHüFR
MHVWSRGVWDZąU\]\NDMDNLHVąMHJRĨUyGáDLVWRSLHĔDMHGQRF]HĞQLHSU]HNáDGDVLĊ
QDHIHNW\ZQRĞüSU]HND]XGODRVyENWyUHSRGHMPXMąGHF\]MHLPXV]ąXZ]JOĊGQLü
U\]\NDZSURFHVLH 3ULWFKDUG
,GHQW\ILNDFMD ]DJURĪHĔ V]DFRZDQLH L RFHQLDQLH U\]\ND PRJą E\ü GRNR
Q\ZDQHLQG\ZLGXDOQLHOXE]HVSRáRZR:LHORRVRERZH]HVSRá\]D]Z\F]DMDNFHS
WXMąZ\ĪV]\SR]LRPU\]\NDZSRUyZQDQLX]RFHQDPLZ\GDZDQ\PLSU]H]RVRE\
SUDFXMąFHVDPRG]LHOQLH0RĪHWRZVND]\ZDüĪHRVRE\SUDFXMąFHZUROQLFWZLH
ZHZáDVQ\PJRVSRGDUVWZLHUROQ\PPRJąPLHü]QDF]QLHZLĊNV]ąDZHUVMĊGRU\
]\NDDQLĪHOLRVRE\SUDFXMąFH]HVSRáRZRZSU]HGVLĊELRUVWZDFK$NFHSWDFMDU\
]\NDMHVWERZLHPF]\QQRĞFLąZ\VWĊSXMąFąZUDPDFKIRUPDOQHMSURFHGXU\RFHQ\
U\]\ND3U]HGVWDZLDWDNĪHLQG\ZLGXDOQ\F]ĊVWRHPRFMRQDOQ\VWRVXQHNGRU\]\
NDLZDUXQNyZSUDF\:\UDĪDSRVWDZ\ZLHG]ĊRUD]Z]RUFHNXOWXURZHUDG]HQLD
VRELH]U\]\NLHP&RZLĊFHMDNFHSWDFMDU\]\NDZVND]XMHUyZQLHĪPLHMVFHMDNLH
]DMPXMąĪ\FLHL]GURZLHZX]QDZDQ\PV\VWHPLH ZDUWRĞFL3U]HE\ZDQLHZZD
UXQNDFKU\]\NDF]ĊVWRPRW\ZXMHGRNRQFHQWUDFMLXZDJLQDZ\NU\ZDQLX]DJUR
ĪHĔLXQLNDQLXLFKVNXWNyZ$NFHSWDFMDU\]\NDR]QDF]DĪHNRU]\ĞFLZ\QRV]RQH
] U\]\NRZDQLD Vą GRVWDWHF]Qą UHNRPSHQVDWą VWUDW MDNLH PRJą E\ü SRQLHVLRQH
ZVNXWHNU\]\ND&]ĊVWR]GDU]DVLĊ]DWHPWDNĪHUHNRPSHQVDW\VąEDUG]RZ\VR
NLH D ]QDMRPRĞü VNXWNyZ U\]\ND QLVND FR SRZRGXMH XWUDWĊ NRQWUROL QDG U\]\
NLHPLDNFHSWDFMĊ]E\WGXĪHJRU\]\ND7RÄXĞSLHQLHU\]\ND´PRĪHUyZQLHĪZ\
QLNDü]IDNWXUR]áRĪHQLDFLĊĪDUXU\]\NDQD]QDF]QLHZLĊNV]ąOLF]EĊSRGPLRWyZ
XF]HVWQLF]ąF\FK Z V\VWHPLH RFKURQ\ U\]\ND FR SRWZLHUG]DMą EDGDQLD 6WDUU¶D
1D RFHQĊ ZLHONRĞFL U\]\ND ZSá\ZD ERZLHP ZLHOH F]\QQLNyZ ZĞUyG
NWyU\FKZ\PLHQLüQDOHĪ\
x F]\QQLNLZHZQĊWU]QH
o FHFK\SRGPLRWRZH
x F]\QQLNL]HZQĊWU]QH
o FHFK\]DJURĪHĔ
o ]PLHQQHV\WXDF\MQH
o FHFK\VSRáHF]QH

o FHFK\NXOWXURZH
:ĞUyGFHFKSRGPLRWRZ\FKPDMąF\FKZSá\ZQDRFHQĊZLHONRĞFLU\]\NDZ\PLH
QLDVLĊSáHüZLHNĞPLDáRĞüQLHĞPLDáRĞüLQWURZHUW\]PHNVWUDZHUW\]PNRQIRU
PL]PQRQNRQIRUPL]PEUDNNU\W\F\]PX3U]\NáDGRZRRVRE\VWDUV]HZSRUyZ
QDQLX ] RVREDPL PáRGV]\PL RFHQLDMą U\]\NR MDNR ZLĊNV]H FR WáXPDF]\ PLQ
]QDF]QLH ZLĊNV]H ]DLQWHUHVRZDQLH W\FK RVyE ZLHONRĞFLą RGSURZDG]DQ\FK VNáD
GHN GR V\VWHPX XEH]SLHF]HĔ VSRáHF]Q\FK &R ZLĊFHM EDGDQLD 6WDUU¶D
ZVND]XMą ĪH OXG]LH DNFHSWXMą ]QDF]QLH ZLĊNV]H U\]\NR MHĪHOL MHVW RQR SRGHM
PRZDQHGREURZROQLHZSRUyZQDQLX]U\]\NLHPNWyUHJRSRGMĊFLH]RVWDáRZ\
PXV]RQH8ZDĪDRQUyZQLHĪĪHLPZLĊFHMRVyEQDUDĪRQ\FKQDU\]\NRW\PQL
ĪHMMHVWRFHQLDQDMHJRZLHONRĞü
$QDOL]XMąFSRZ\ĪV]HGRNRQXMąFSRPLDUXU\]\NDVSRáHF]QHJRZVHNWRU]H
UROQ\PPRĪHP\RGZRáDüVLĊGRGZyFKMHJRDVSHNWyZVNXWNyZRUD]SUDZGRSR
GRELHĔVWZD MHJR Z\VWąSLHQLD =DUyZQR VNXWNL XU]HF]\ZLVWQLHQLD VLĊ U\]\ND
FKRURE\VWDURĞFLĞPLHUFLĪ\ZLFLHODLQZDOLG]WZDPDFLHU]\ĔVWZD MDNLSUDZ
GRSRGRELHĔVWZR LFK Z\VWąSLHQLD PRĪQD SRG]LHOLü QD GXĪH ĞUHGQLH OXE PDáH
3U]\NáDGRZ\VSRVyERFHQ\LSRPLDUXUyĪQHJRURG]DMXU\]\NDSRGDQRZWDEHOL
RUD]WDEHOL

7DEHOD3U]\NáDGRZDRFHQDVNXWNyZZ\VWąSLHQLD]GDU]HQLD
Wielkość wskaźnika Opis wskaźnika
'XĪH 6NXWNL ILQDQVRZH GOD JRVSRGDUVWZD UROQHJR SU]HNUR
F]ąZDUWRĞüRF]HNLZDQHJRGRFKRGX\3/1
=QDF]Q\ ZSá\Z QD VWUDWHJLH L ELHĪąFą G]LDáDOQRĞü
JRVSRGDUVWZDUROQHJR
'XĪH]DQLHSRNRMHQLHXF]HVWQLNyZ
ĝUHGQLH 6NXWNL ILQDQVRZH GOD JRVSRGDUVWZD UROQHJR QLH SU]H
NURF]ąZDUWRĞFLRF]HNLZDQHJRGRFKRGXLEĊGąPLHĞFLü
VLĊSRPLĊG]\[D\3/1
8PLDUNRZDQ\ ZSá\Z QD VWUDWHJLH L ELHĪąFą G]LDáDO
QRĞüJRVSRGDUVWZDUROQHJR
8PLDUNRZDQH]DQLHSRNRMHQLHXF]HVWQLNyZ
0DáH 6NXWNL ILQDQVRZH GOD JRVSRGDUVWZD UROQHJR QLH SU]H
NURF]ąZDUWRĞFLRF]HNLZDQHJRGRFKRGXLEĊGąPLHĞFLü
VLĊSRQLĪHM[3/1
0Dá\ZSá\ZQDVWUDWHJLHLELHĪąFąG]LDáDOQRĞüJRVSR
GDUVWZDUROQHJR
0DáH]DQLHSRNRMHQLHXF]HVWQLNyZ

7DEHOD3U]\NáDGRZDRFHQDSUDZGRSRGRELHĔVWZDZ\VWąSLHQLD]GDU]HQLD
Stopień
Opis Wskaźniki
prawdopodobieństwa
:\VRNL SUDZGRSRGREQH 5DF]HM ]GDU]\ VLĊ Z FLąJX URNX EąGĨ =GDU]\áR VLĊ NLOND UD]\ Z DQDOL]R
SUDZGRSRGRELHĔVWZR Z\QRVL SRZ\ĪHM ZDQ\PRNUHVLH QSODWODW
=GDU]\áRVLĊQLHGDZQR
ĝUHGQL PRĪOLZH 5DF]HM ]GDU]\ VLĊ Z FLąJX ODW EąGĨ0RJáRVLĊ]GDU]\üZLĊFHMQLĪUD]Z
SUDZGRSRGRELHĔVWZR Z\QRVL SRQLĪHM DQDOL]RZDQ\P RNUHVLH QS GZyFK
ODW
0RĪH E\ü WUXGQH GR NRQWURORZD
QLDQSZVNXWHNSHZQ\FKRNROLF]
QRĞFL]HZQĊWU]Q\FK
1LVNL PDáRSUDZGRSRGREQH 5DF]HM QLH ]GDU]\ VLĊ Z FLąJX ODW 1LH]GDU]\áRVLĊQLJG\
EąGĨ SUDZGRSRGRELHĔVWZR Z\QRVL 5DF]HMVLĊQLH]GDU]\
SRQLĪHM

1DWXUDOQLH Z SU]\SDGNX UyĪQ\FK JRVSRGDUVWZ GRPRZ\FK ZáDĞFLZH PRJą VLĊ
RND]DüRGPLHQQHVFKHPDW\NODV\ILNRZDQLDVNXWNyZLSUDZGRSRGRELHĔVWZDU\
]\ND
5HDVXPXMąF SRZ\ĪV]H UR]ZDĪDQLD QDOHĪ\ Z\UDĨQLH SRGNUHĞOLü ĪH GOD
ZáDĞFLZHJRSRPLDUXU\]\NDZUROQLFWZLHQDOHĪ\Z\UyĪQLüMHJRWU]\URG]DMHU\
]\NRLQG\ZLGXDOQHU\]\NRJUXSRZHLU\]\NRVSRáHF]QH
5\]\NRLQG\ZLGXDOQH±GHILQLRZDQHMHVWMDNRSUDZGRSRGRELHĔVWZRXZL
NáDQLD SRMHG\QF]HJRXF]HVWQLND SURFHVXJRVSRGDURZDQLD UROQLND Z]GDU]HQLH
QLHEH]SLHF]QH OXE SUDZGRSRGRELHĔVWZR SRQLHVLHQLD VWUDW Z ]GDU]HQLX QLHEH]
SLHF]Q\PZF]DVLHZ\NRQ\ZDQLDSUDFZJRVSRGDUVWZLHUROQ\P2GQRVLVLĊRQR
GR]DFKRZDĔRVRE\IL]\F]QHM UROQLND SRGF]DVSRGHMPRZDQLDUyĪQHJRURG]DMX
SUDF Z JRVSRGDUVWZLH 5\]\NR WR MHVW Z\NRU]\VW\ZDQH GR LGHQW\ILNDFML U\]\N
NWyUHVWZDU]DMąGXĪHWUXGQRĞFLZEH]SLHF]Q\P Z\NRQ\ZDQLXUXW\QRZ\FKSUDF
Z JRVSRGDUVWZLH =QDMRPRĞü WHJR U\]\ND RUD] MHJR VNXWNyZ XPRĪOLZLD HOLPL
QRZDQLH ]DJURĪHĔ SRSU]H] XVXZDQLH OXE RJUDQLF]DQLH LFK ĨUyGHá D SU]HGH
ZV]\VWNLPGRSURZDG]HQLDG]LDáDĔLQIRUPDF\MQ\FKQDWHPDWZ\VWĊSRZDQLXQDM
EDUG]LHMQLHEH]SLHF]Q\FK]DJURĪHĔZJRVSRGDUVWZLHNWyUHPRJąSURZDG]LüGR
SRMDZLHQLDVLĊU\]\NDLQZDOLG]WZDZ\SDGNyZSU]\SUDF\LFKRURE\]DZRGRZHM
ĞPLHUFLĪ\ZLFLHODURG]LQ\LWS
5\]\NR VSRáHF]QH ± MHVW WR PRĪOLZRĞü Z\VWąSLHQLD RNUHĞORQHM NDWHJRULL
VWUDW RVRERZHOXEHNRQRPLF]QH ZVHNWRU]HUROQ\PZSU]\MĊWHMMHGQRVWFHF]D
VX5\]\NRVSRáHF]QHRGQRVLVLĊGR]DFKRZDĔFDá\FKJUXSVSRáHF]Q\FK=DWHP
MHVWWRVWUDWD OLF]ED]JRQyZF]ĊVWRWOLZRĞüZ\VWĊSRZDQLDFKRUyEOLF]EDRVyEZ
ZLHNXSRSURGXNF\MQ\PDWDNĪHZLHONRĞüNRV]WyZSRQLHVLRQ\FKQDXWU]\PDQLH
V\VWHPyZXEH]SLHF]HQLRZ\FK ZSU]\MĊW\PRNUHVLHF]DVXLRGQRV]ąF\PVLĊGR
GDQHJRVHNWRUD5\]\NRVSRáHF]QHGDMHSRGVWDZ\GHF\GHQWRPSROLW\F]Q\PRUD]

LQQ\PLQVW\WXFMRP]DU]ąG]DMąF\PEH]SLHF]HĔVWZHPVRFMDOQ\PGRSRGHMPRZD
QLDGHF\]MLZ]DNUHVLHRUJDQL]DFMLV\VWHPyZ]DEH]SLHF]HQLDVSRáHF]QHJR

3.2.5. KRUS jako instytucjonalna forma zarządzania ryzykiem społecznym
w rolnictwie polskim
: ZLĊNV]RĞFL NUDMyZ HXURSHMVNLFK ]DGDQLH UHGXNFML U\]\ND VSRáHF]QHJR

L RUJDQL]DFML V\VWHPyZ ]DEH]SLHF]HQLRZ\FK Z W\P V\VWHPyZ XEH]SLHF]HQLR
Z\FK ]RVWDáR SU]HND]DQH SDĔVWZX F]ĊĞFLRZR ]RVWDMH RQR SU]HMĊWH UyZQLHĪ
SU]H]VHNWRUSU\ZDWQ\
5R]ZLą]DQLD GRW\F]ąFH SXEOLF]Q\FK XEH]SLHF]HĔ VSRáHF]Q\FK Vą
ZSRV]F]HJyOQ\FKNUDMDFK]UyĪQLFRZDQHLX]DOHĪQLRQHRGUHDOL]RZDQHJRPRGH
OX SROLW\NL VSRáHF]QHM 2JyOQLH XEH]SLHF]HQLD SXEOLF]QH Vą LQLFMRZDQH
L RUJDQL]RZDQH SU]H] SDĔVWZR NWyUH FKFH Z WHQ VSRVyE ]DSHZQLü ZLĊNV]RĞFL
VSRáHF]HĔVWZD RNUHĞORQ\ VWDQGDUG EH]SLHF]HĔVWZD VRFMDOQHJR 6\VWHP\ WH Vą
EDUG]R ZUDĪOLZH QD VWRSLHĔ VSUDZLHGOLZRĞFL RUD] ZVSyOQRWRZRĞü : UDPDFK
XEH]SLHF]HĔSXEOLF]Q\FK RFKURQą REHMPRZDQHVąVNXWNLUHDOL]DFML U\]\ND VSR
áHF]QHJR NWyUH ]RVWDá\ RSLVDQH Z UR]G]LDOH 1LHGDZQR VSRáHF]HĔVWZD
ZNUDMDFK2(&']DF]Ċá\NRQFHQWURZDüVLĊQDQRZHMNDWHJRULL]ELRURZ\FK]D
JURĪHĔNWyUHPRJąE\üJHQHURZDQHSU]H]G]LDáDOQRĞüF]áRZLHNDSRF]ąZV]\RG
]DJURĪHĔ WHFKQRORJLF]Q\FK SR JOREDOQH RFLHSOHQLH %HFN L NWyUH PRJą
LVWRWQLH SU]\F]\QLDü VLĊ GR SRZVWDZDQLD U\]\ND R FKDUDNWHU]H VSRáHF]Q\P
=ELRURZH SRGHMĞFLH GR U\]\ND Z\GDMH VLĊ E\ü UyZQLHĪ ZUDĪOLZH QD VWRSLHĔ
VSUDZLHGOLZRĞFL QLHFKĊüGRSU]\SDGNyZZNWyU\FKRVREDNWyUDSRGMĊáDU\]\
NR JURPDG]L ]\VNL ]ZLą]DQH ] U\]\NLHP SRGF]DV JG\ VWUDW\ SRQRV]ą RVRE\
WU]HFLH OXE ZV]\VWNLH RQH )RXQGDWLRQ IRU $PHULFDQ &RPPXQLFDWLRQ DQG 1D
WLRQDO 6HD *UDQW &ROOHJH 3URJUDP RUD] ]DXIDQLH GR ĨUyGáD U\]\ND L GR
LQVW\WXFML]DU]ąG]DMąF\FKU\]\NLHP 6ORYLF
=DXIDQLH WR NV]WDáWRZDQH MHVW SRSU]H] V]HUHJ G]LDáDĔ SRGHMPRZDQ\FK
SU]H]LQVW\WXFMH]DU]ąG]DMąFHQDU]HF]NUHRZDQLDSROLW\NLVSRáHF]QHM1DMZLĊN
V]HPRĪOLZRĞFLZW\P]DNUHVLHPDSDĔVWZRNWyUHZ]DNUHVLHSROLW\NLVSRáHF]QHM
SRGHMPXMH PLQG]LDáDQLDRFKDUDNWHU]HDQW\F\SDF\MQ\P-DNSRGDMH6]XPOLF]
G]LDáDQLD WDNLH GRW\F]ą ZSURVW V\VWHPX ]DEH]SLHF]HQLD VSRáHF]QHJR RJyáX
XU]ąG]HĔ VSRáHF]Q\FK Z\VWĊSXMąF\FK Z IRUPDFK LQVW\WXFMRQDOQ\FK WZRU]R
Q\FK ] LQLFMDW\Z\ SDĔVWZD NWyU\FK FHOHP MHVW ]DSHZQLHQLH JRVSRGDUVWZRP
GRPRZ\PXVWDORQHJRVWDQGDUGXEH]SLHF]HĔVWZDVRFMDOQHJRSRSU]H]V\VWHPRZH
UR]ZLą]DQLDXSU]HG]DMąFHZ\VWĊSRZDQLHU\]\NVSRáHF]Q\FK 6]XPOLF]
6NXWNLILQDQVRZHZ\U]ąG]RQHSU]H]PRĪOLZHU\]\NDVSRáHF]QHVąZHGáXJ
RNUHĞORQ\FK]DVDGLZXVWDORQ\P]DNUHVLHNRPSHQVRZDQH NRPSHQVDFMDZ\QD

JURG]HĔLGRFKRGyZSRNU\FLHZ\GDWNyZ SU]H]ĞZLDGF]HQLD]V\VWHPX]DEH]
SLHF]HQLDVSRáHF]QHJR V\VWHPXEH]SLHF]HĔVSRáHF]Q\FKDGPLQLVWURZDQ\SU]H]
=86 L .586 1DURGRZ\ )XQGXV] =GURZLD )XQGXV] 3UDF\ 3DĔVWZRZ\ )XQ
GXV] 5HKDELOLWDFML 2VyE 1LHSHáQRVSUDZQ\FK RĞURGNL SRPRF\ VSRáHF]QHM
)XQNFMH]DEH]SLHF]HQLDVSRáHF]QHJRUHDOL]RZDQHVą]DSRPRFąWU]HFKQDVWĊSX
MąF\FKWHFKQLNXEH]SLHF]HQLRZHM]DRSDWU]HQLRZHMLRSLHNXĔF]HMNWyUH]RVWDá\
Z\RGUĊEQLRQH SU]HGH ZV]\VWNLP QD SRGVWDZLH PHWRG ILQDVRZDQLD RUD] SUDZ L
RERZLą]NyZSRGPLRWyZXSUDZQLRQ\FKL]RERZLą]DQ\FKGRĞZLDGF]HĔ:OLWHUD
WXU]HSU]HGPLRWXZ\RGUĊEQLDVLĊMHV]F]HGZLHGRGDWNRZHWHFKQLNL]DRSDWU]HQLD
VSRáHF]QHJRRV]F]ĊGQRĞFLRZąLNDSLWDáRZą /HQDUW3U]\E\WQLNRZVNL
: PHWRG]LH XEH]SLHF]HQLRZHM GR QDE\FLD XSUDZQLHĔ Z\PDJDQH MHVW
RSáDFDQLH VNáDGHN GRVWRVRZDQ\FK GR UR]PLDUX U\]\ND L Z\VRNRĞFL GRFKRGyZ
DSRZVWDá\ZWHQVSRVyEIXQGXV]MHVWĨUyGáHPSRNU\FLDZ\GDWNyZQDĞZLDGF]H
QLD:\VRNRĞüLZDUXQNLSU]\]QDZDQLDĞZLDGF]HĔVąRNUHĞORQHXVWDZRZRSU]\
XĪ\FLX ]RELHNW\ZL]RZDQ\FK NU\WHULyZ D VDPH ĞZLDGF]HQLD Vą ]UyĪQLFRZDQH L
]DOHĪQH RG Z\VRNRĞFL RSáDFDQ\FK VNáDGHN RVLąJDQ\FK GRFKRGyZ 1DE\FLH
SUDZDGRĞZLDGF]HQLDQDVWĊSXMHZPRPHQFLHVSHáQLHQLDVLĊZDUXQNyZSU]HZL
G]LDQ\FKZXVWDZLH
=DVWRVRZDQLH XEH]SLHF]HQLD VSRáHF]QHJR SR]ZDOD QD UR]SURV]HQLH VNXW
NyZ RNUHĞORQHJR U\]\ND R FKDUDNWHU]H VSRáHF]Q\P QD FDáą SRSXODFMĊ
L G]LĊNL WHPX XVWDELOL]RZDQLH SR]LRPX NRQVXPSFML JRVSRGDUVWZ GRPRZ\FK
'RVWĊS GR SURGXNWyZ ILQDQVRZ\FK Z W\P XEH]SLHF]HĔ MHVW X]QDZDQ\ SU]H]
.RPLVMĊ (XURSHMVNą MDNR ZDĪQ\ HOHPHQW QRUPDOQHJR IXQNFMRQRZDQLD ZVSyá
F]HVQHJR VSRáHF]HĔVWZD (XURHSHDQ &RPPLVVLRQ (ZHQWXDOQ\ EUDN OXE
XWUXGQLHQLH GRVWĊSX GR XEH]SLHF]HĔ PRĪH ]DNáyFLü QRUPDOQH IXQNFMRQRZDQLH
JRVSRGDUVWZDGRPRZHJR:\QLNDWR]H]ZLĊNV]DMąFHJRVLĊ]DSRWU]HERZDQLDQD
UDFMRQDOQH ]DU]ąG]DQLH UyĪQ\PL U\]\NDPL Z W\P U\]\NDPL VSRáHF]Q\PL 3R
ZV]HFKQ\ GRVWĊS GR SURGXNWyZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK MHVW MHGQ\P ] Z\]QDF]QL
NyZUR]ZRMXVSRáHF]QRJRVSRGDUF]HJR
1DOHĪ\ UyZQLHĪ Z\UDĨQLH SRGNUHĞOLü ĪH XEH]SLHF]HQLD Vą ZDĪQ\P HOH
PHQWHPILQDQVyZ]DUyZQRSRMHG\QF]\FKJRVSRGDUVWZGRPRZ\FKMDNUyZQLHĪ
FDáHMJRVSRGDUNL3URGXNW\Ī\FLRZHSU]\F]\QLDMąVLĊGR]ZLĊNV]HQLDRV]F]ĊGQR
ĞFL]ZáDV]F]D W\FK GáXJRRNUHVRZ\FK :UD] ] IXQGXV]DPL HPHU\WDOQ\PL VWDQR
ZLą RQH XG]LDáX GáXJRWHUPLQRZ\FK RV]F]ĊGQRĞFL (XURSHMF]\NyZ %0(
&RQVXOWLQJ
$QDOL]DXEH]SLHF]HĔVSRáHF]Q\FKZ3ROVFHZVND]XMHQDUyZQROHJOHIXQN
FMRQRZDQLHGZyFKQLH]DOHĪQ\FKV\VWHPyZXEH]SLHF]HQLRZ\FK
V\VWHP NLHURZDQ\ GR VHNWRUD SUDFRZQLF]HJR DGPLQLVWURZDQ\ SU]H] =86
RUD]

V\VWHPGHG\NRZDQ\UROQLNRPDGPLQLVWURZDQ\SU]H].586
2ERZLą]XMąF\REHFQLHV\VWHPXEH]SLHF]HĔVSRáHF]Q\FKUROQLNyZUHJXOX
MHXVWDZD]JUXGQLDURXEH]SLHF]HQLXVSRáHF]Q\PUROQLNyZNWyUDZH
V]áDZĪ\FLH]GQLHPVW\F]QLDU ']8]UQUSR]]H]P
:3ROVFHOXGQRĞüUROQLF]D±SRGREQLHMDNZLQQ\FKNUDMDFKHXURSHMVNLFK±E\áD
RVWDWQLąJUXSąVSRáHF]QR]DZRGRZąREMĊWąXEH]SLHF]HQLHPVSRáHF]Q\P3URFHV
WZRU]HQLD VLĊ V\VWHPX XEH]SLHF]HQLD VSRáHF]QHJR UROQLNyZ WUZDá ZLHOH ODW L
PRĪQDZ\RGUĊEQLüZQLPWU]\HWDS\ :DZU]\QLDN:RMWDVLN
± SLHUZV]\ HWDS SRSU]HG]DMąF\ SRZVWDQLH ZáDĞFLZHJR V\VWHPX XEH]SLHF]HQLD
REHMPRZDá ODWD ± Z NWyU\P UHQWD SU]\VáXJLZDáD UROQLNRP Z ]DPLDQ
]D]LHPLĊSU]HND]DQąQDZáDVQRĞüSDĔVWZD ']8QUSR]
± GUXJLHWDS Z ODWDFK ± Z NWyU\P IXQNFMRQRZDáV\VWHP XEH]SLHF]H
QLRZ\RSDUW\QD]DVDG]LHSU]\]QDZDQLDHPHU\WXUZSU]\SDGNXVSU]HGDĪ\SDĔ
VWZXRNUHĞORQHJRZROXPHQXWRZDUyZ ']8QUSR]
±WU]HFLHWDS]DSRF]ąWNRZDQ\ZUZNWyU\PSUDZRGRĞZLDGF]HĔ]RVWDáR
X]DOHĪQLRQHRGRSáDFDQLDVNáDGHN
'RNRQDQDQDSRF]ąWNXODWUHIRUPDV\VWHPX]DEH]SLHF]HQLDVSRáHF]QH
JR Z\áąF]\áD UROQLNyZ ] SRZV]HFKQHJR XEH]SLHF]HQLD VSRáHF]QHJR
DRGUĊEQRĞüV\VWHPXSRGNUHĞOLáRSRZRáDQLHZ\VSHFMDOL]RZDQHMLQVW\WXFML±.DV\
5ROQLF]HJR 8EH]SLHF]HQLD 6SRáHF]QHJR .586 ± RGSRZLHG]LDOQHM ]D UHDOL]D
FMĊ]DGDĔW\ONR]]DNUHVXXEH]SLHF]HQLDUROQLNyZ
6\VWHP SRZVWDá Z SRF]ąWNRZ\P RNUHVLH WUDQVIRUPDFML XVWURMRZHM
Z Z\QLNX UHDOL]DFML SRVWXODWyZ ĞURGRZLVN ZLHMVNLFK RUD] SU]\ Z\NRU]\VWDQLX
Z]RUyZ]XEH]SLHF]HQLDVSRáHF]QHJRGODUROQLNyZZNUDMDFK8QLL(XURSHMVNLHM
1DGDQR PX FKDUDNWHU ]DRSDWU]HQLRZRVRFMDOQ\ FKDUDNWHU\VW\F]Q\ GOD HXURSHM
VNLFKV\VWHPyZXEH]SLHF]HQLDVSRáHF]QHJRGODUROQLNyZ
3DWU]ąF SU]H] SU\]PDW IXQNFML V\VWHPyZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK MDNLPL Vą
PLQ ]DEH]SLHF]DQLH VNXWNyZ U\]\ND VSRáHF]QHJR GRNRQDQR SU]HJOąGX V\VWHPX
.586SRGNąWHPáDJRG]HQLDU\]\NVSRáHF]Q\FK]DSRPRFąUyĪQRURGQ\FKĞZLDG
F]HĔSU]\]DFKRZDQLXXEH]SLHF]HQLRZ\FK]DVDGRUJDQL]DFMLZVSyOQRWU\]\ND
8VWDZD ]GQLD JUXGQLD URNX RXEH]SLHF]HQLXVSRáHF]Q\P UROQL
NyZZ\RGUĊEQLDGZDURG]DMHXEH]SLHF]HQLDVSRáHF]QHJR XEH]SLHF]HQLHHPHU\
WDOQRUHQWRZH RUD] XEH]SLHF]HQLH Z\SDGNRZH FKRURERZH L PDFLHU]\ĔVNLH
NWyUHVąILQDQVRZDQHQDRGUĊEQ\FK]DVDGDFKLUHDOL]XMąUyĪQHĞZLDGF]HQLD
8EH]SLHF]HQLHHPHU\WDOQRUHQWRZH MHVW ILQDQVRZDQH ] )XQGXV]X (PHU\
WDOQR5HQWRZHJR )(5 NWyU\MHVWSDĔVWZRZ\PIXQGXV]HPFHORZ\P3U]\FKR
GDPLWHJRIXQGXV]XVąVNáDGNLQDXEH]SLHF]HQLHHPHU\WDOQRUHQWRZHRSáDFDQH
SU]H]XEH]SLHF]RQ\FKUROQLNyZLGRPRZQLNyZGRWDFMHX]XSHáQLDMąFH]EXGĪHWX
SDĔVWZD QD ĞZLDGF]HQLD HPHU\WDOQRUHQWRZH Z\QLNDMąFH ] XVWDZ\

RXEH]SLHF]HQLDFKVSRáHF]Q\FKUROQLNyZGRWDFMDFHORZDQDVNáDGNLQDXEH]SLH
F]HQLH]GURZRWQHRVyEXEH]SLHF]RQ\FKZJRVSRGDUVWZDFKSRQLĪHMKDSU]HOL
F]HQLRZ\FKUHIXQGDFMD]HĞURGNyZ)XQGXV]X8EH]SLHF]HĔ6SRáHF]Q\FKQDSR
NU\FLH Z\GDWNyZ QD ĞZLDGF]HQLD ] LQQHJR XEH]SLHF]HQLD VSRáHF]QHJR ZUD] ]
GRGDWNDPL
8EH]SLHF]HQLH Z\SDGNRZH FKRURERZH L PDFLHU]\ĔVNLH MHVW V\VWHPHP
SR]DEXGĪHWRZ\P VDPRILQDQVXMąF\P VLĊ ]H ĞURGNyZ )XQGXV]X 6NáDGNRZHJR
8EH]SLHF]HQLD6SRáHF]QHJR5ROQLNyZ3U]\FKRG\)6SRFKRG]ą]HVNáDGHNURO
QLNyZ L G]LDáDOQRĞFL NDSLWDáRZHM WHJR IXQGXV]X 8EH]SLHF]HQLH Z\SDGNRZH
FKRURERZHLPDFLHU]\ĔVNLHMHVWGRVWRVRZDQHGRPRĪOLZRĞFLVDPRILQDQVRZDQLD
VLĊ IXQGXV]X VNáDGNRZHJR-HJR ]DGDQLHP MHVW ]DSHZQLHQLH Sá\QQRĞFL ILQDQVR
ZHM L ]DJZDUDQWRZDQLH UROQLNRP Z\SáDFDQLD QDOHĪQ\FK LP MHGQRUD]RZ\FK L
NUyWNRWHUPLQRZ\FK ĞZLDGF]HĔ ] XEH]SLHF]HQLD Z\SDGNRZHJR FKRURERZHJR L
PDFLHU]\ĔVNLHJR
=XEH]SLHF]HQLDHPHU\WDOQRUHQWRZHJRZ\SáDFDQHVąĞZLDGF]HQLDGáXJR
RNUHVRZHDZLĊFHPHU\WXU\UROQLF]HUHQW\]W\WXáXQLH]GROQRĞFLGRSUDF\ZJR
VSRGDUVWZLH UROQ\P UHQW\ URG]LQQH 5HQW\ ] W\WXáX QLH]GROQRĞFL GR SUDF\ Z\
SDGNRZHLUHQW\URG]LQQHZ\SDGNRZHUyZQLHĪVąZ\SáDFDQH]WHJRXEH]SLHF]H
QLDFKRFLDĪVąW\SRZ\PLĞZLDGF]HQLDPL]XEH]SLHF]HQLDZ\SDGNRZHJR8EH]
SLHF]HQLH HPHU\WDOQH XSUDZQLD WDNĪH GR ]DVLáNXSRJU]HERZHJR GRGDWNX SLHOĊ
JQDF\MQHJRGR HPHU\WXU L UHQW ] W\WXáX QLH]GROQRĞFL GR SUDF\ RUD] GRGDWNX GR
UHQW\URG]LQQHMGODVLHURW\]XSHáQHM7DEHODSU]HGVWDZLDVSRVRE\áDJRG]HQLD
U\]\NVSRáHF]Q\FKSRSU]H]IXQGXV]H.586

7DEHODàDJRG]HQLHU\]\NVSRáHF]Q\FKZV\VWHPLH.586
Funduszu Rodzaj
Rodzaj ryzyka Warunki wypłaty świadczenia
KRUS świadczenia
)XQGXV] =DVLáHN FKRURER U\]\NRFKRURE\ x FKRUREDSRZRGXMąFDQLH]GROQRĞüGRSUDF\QLH
6NáDGNRZ\ Z\ SU]HUZDQLHFRQDMPQLHMSU]H]GQLQLHGáXĪHM
MHGQDNQLĪSU]H]GQL-HĪHOLSRZ\F]HUSDQLX
GQLRZHJRRNUHVX]DVLáNRZHJRXEH]SLHF]RQ\
MHVWQDGDOQLH]GROQ\GRSUDF\DZZ\QLNXGDO
V]HJROHF]HQLDLUHKDELOLWDFMLURNXMHRG]\VNDQLH
]GROQRĞFLGRSUDF\RNUHV]DVLáNRZ\SU]HGáXĪD
VLĊQDF]DVQLH]EĊGQ\GRMHMSU]\ZUyFHQLDQLH
GáXĪHMQLĪRGDOV]HGQL
)XQGXV] =DVLáHN PDFLH U\]\NR PDFLH x E\FLHPDWNąDOERRMFHPG]LHFNDRGGQLDSRURGX

6NáDGNRZ\ U]\ĔVNL U]\ĔVWZD x SU]\VSRVRELHQLHG]LHFNDZSU]\SDGNXREMĊFLD
RSLHNąG]LHFNDZZLHNXGRXNRĔF]HQLDURNX
Ī\FLDDZSU]\SDGNXG]LHFNDZREHFNWyUHJR
SRGMĊWRGHF\]MĊRRGURF]HQLXRERZLą]NXV]NRO
QHJR±GRXNRĔF]HQLDURNXĪ\FLD
x SU]\MĊFLHG]LHFNDZZLHNXGRURNXĪ\FLDQD
Z\FKRZDQLHDZSU]\SDGNXG]LHFNDZREHFNWy
UHJRSRGMĊWRGHF\]MĊRRGURF]HQLXRERZLą]NX
V]NROQHJR±GRURNXĪ\FLDMHĪHOLZW\PF]DVLH
]RVWDá]áRĪRQ\ZQLRVHNRSU]\VSRVRELHQLH
x SU]\MĊFLHG]LHFNDZZLHNXGRURNXĪ\FLDQDZ\FKR
ZDQLHZUDPDFKURG]LQ\]DVWĊSF]HM
]Z\MąWNLHPURG]LQ\]DVWĊSF]HM]DZRGRZHM
DZSU]\SDGNXG]LHFNDZREHFNWyUHJRSRGMĊWRGHF\]MĊ
RRGURF]HQLXRERZLą]NXV]NROQHJR±GRURNXĪ\FLD
)XQGXV] -HGQRUD]RZH U\]\NRZ\SDGNX x VWDá\OXEGáXJRWUZDá\XV]F]HUEHN]GURZLDZVNX
VNáDGNRZ\ RGV]NRGRZDQLD]D SU]\ SUDF\ WHNZ\SDGNXSU]\SUDF\UROQLF]HMOXEUROQLF]HM
Z\SDGNL SU]\ L FKRURE\ ]DZR FKRURE\]DZRGRZHM
SUDF\UROQLF]HM GRZHM x ĞPLHUüZVNXWHNZ\SDGNXSU]\SUDF\UROQLF]HMOXE
UROQLF]HMFKRURE\]DZRGRZHM
)XQGXV] 5HQWDURG]LQQD U\]\NR ĞPLHUFL x ĞPLHUüĪ\ZLFLHODURG]LQ\NWyU\E\áXEH]SLHF]DQ\Z
(PHU\WDOQR Ī\ZLFLHOD .586HPHU\WDOXEUHQFLVW\]XVWDORQ\PSUDZHPGR
5HQWRZ\ 'RGDWHNGODVLHUR HPHU\WXU\5HQWĊRWU]\PXMąG]LHFLZáDVQHG]LHFL
W\]XSHáQHM GUXJLHJRPDáĪRQNDRUD]G]LHFLSU]\VSRVRELRQHSU]\
MĊWHQDZ\FKRZDQLHLXWU]\PDQLHSU]HGRVLąJQLĊFLHP
SHáQROHWQRĞFLZQXNLURG]HĔVWZRLLQQHG]LHFLPDá
ĪRQHN ZGRZDZGRZLHF URG]LFHZW\PUyZQLHĪ
RMF]\PLPDFRFKDRUD]RVRE\SU]\VSRVDELDMąFH

FGWDEHOL
)XQGXV] 5HQWDUROQLF]D U\]\NR LQZD x WUZDáDOXERNUHVRZDFDáNRZLWDQLH]GROQRĞüGR
(PHU\WDOQR OLG]WZD SUDF\ZJRVSRGDUVWZLHUROQ\P
5HQWRZ\ 5HQWD UROQLF]D x FDáNRZLWDQLH]GROQRĞüGRSUDF\ZJRVSRGDUVWZLH
V]NROHQLRZD UROQ\PSRZVWDáDZRNUHVLHSRGOHJDQLDXEH]SLH
F]HQLXHPHU\WDOQRUHQWRZHPXOXEQLHSyĨQLHMQLĪ
ZFLąJXPLHVLĊF\RGXVWDQLDW\FKRNUHVyZ
x QLH]GROQRĞFLGRSUDF\SRZRGXMąFDFHORZRĞü
SU]HNZDOLILNRZDQLD]DZRGRZHJR]HZ]JOĊGXQD
WUZDáąFDáNRZLWąQLH]GROQRĞüGRSUDF\
ZJRVSRGDUVWZLHUROQ\P

)XQGXV] (PHU\WXUDUROQL U\]\NRVWDURĞFL x RVLąJQLHFLHZLHNXHPHU\WDOQHJRNWyU\RG
(PHU\WDOQR F]D SDĨG]LHUQLNDUZ\QRVLODWGODNRELHW\
5HQWRZ\ LODWGODPĊĪF]\]Q\
ĝZLDGF]HQLD x SRGOHJDQLHXEH]SLHF]HQLXHPHU\WDOQRUHQWRZHPX
URG]LFLHOVNLH SU]H]RNUHVFRQDMPQLHMODW
X]XSHáQLDMąFH RG x ]DSU]HVWDQLHSURZDG]HQLDG]LDáDOQRĞFLUROQLF]HM
U ZSU]\SDGNXHPHU\WXU\UROQLF]HMW]ZZF]H
ĞQLHMV]HM
x E\FLHPDWNąNWyUDXNRĔF]\áDODWXURG]LáD
LZ\FKRZDáDOXEZ\FKRZDáDFRQDMPQLHMF]ZRUR
G]LHFLLQLHSRVLDGDGRFKRGX]DSHZQLDMąFHJRQLH
]EĊGQHĞURGNLXWU]\PDQLD
x E\FLHRMFHPNWyU\XNRĔF]\áODWZ\FKRZDáFR
QDMPQLHMF]ZRURG]LHFLZSU]\SDGNXĞPLHUFL
PDWNLG]LHFLDOERSRU]XFHQLDG]LHFLSU]H]PDWNĊ
OXEZSU]\SDGNXGáXJRWUZDáHJR]DSU]HVWDQLDZ\
FKRZ\ZDQLDG]LHFLSU]H]PDWNĊLQLHSRVLDGDGR
FKRGX]DSHZQLDMąFHJRQLH]EĊGQHĞURGNLXWU]\
PDQLD
=DVLáHN SRJU]H U\]\NR QDJá\FK x UHNRPSHQVDWDNRV]WyZSRJU]HEXSRĞPLHUFL

ERZ\ Z\GDWNyZ XEH]SLHF]RQHJRXSUDZQLRQHJRGRHPHU\WXU\OXE
UHQW\]XEH]SLHF]HQLDF]áRQNDURG]LQ\RVRE\
RVRE\NWyUDZGQLXĞPLHUFLQLHPLDáDXVWDORQHJR
SUDZDGRHPHU\WXU\OXEUHQW\]XEH]SLHF]HQLD
OHF]VSHáQLDáDZDUXQNLGRMHMSU]\]QDQLD
LSRELHUDQLD

1DOHĪ\ ]DXZDĪ\ü ĪH ZV]\VF\ F]áRQNRZLH ZVSyOQRW\ U\]\ND Z V\VWHPLH
.586 NRU]\VWDMą ] W\FK VDP\FK ĞZLDGF]HĔ L SRGOHJDMą W\P VDP\P RERZLą]
NRPQD PRF\RERZLą]XMąF\FKSU]HSLVyZMDNSR]RVWDOLRE\ZDWHOH QDOHĪąF\GR
V\VWHPX SRZV]HFKQHJR 7DNLH UR]ZLą]DQLH QLH QDUXV]D ]DVDG VSRáHF]QHM VROL
GDUQRĞFL L ZSLVXMH VLĊ Z ]DNUHV XEH]SLHF]HQLRZ\FK ]DVDG ZVSyOQRW\ U\]\ND
1DOHĪ\UyZQLHĪ]DXZDĪ\üĪHZHZVSyOQRFLHU\]\NDQLHPD]ZLą]NXSRPLĊG]\
ZNáDGHP D ]UHDOL]RZDQą NRU]\ĞFLą FR Z\QLND ]H ]UyĪQLFRZDQHM ]GROQRĞFL
GĨZLJDQLDFLĊĪDUXU\]\NDLUyĪQHJRVWRSQLDSRGDWQRĞFLF]áRQNyZZVSyOQRW\QD

U\]\NR L MHJR VNXWNL : V\VWHPLH .586 Z\VRNRĞü VNáDGHN QD XEH]SLHF]HQLH
HPHU\WDOQRUHQWRZHMHVW]UyĪQLFRZDQDL]DOHĪQDRGZLHONRĞFLJRVSRGDUVWZDURO
QHJR3RGVWDZRZDPLHVLĊF]QDZ\VRNRĞüVNáDGNLQDXEH]SLHF]HQLHHPHU\WDOQR
UHQWRZH]DNDĪGHJRXEH]SLHF]RQHJRZ\QRVLHPHU\WXU\SRGVWDZRZHM5RO
QLNNWyUHJRJRVSRGDUVWZUROQHREHMPXMHREV]DUXĪ\WNyZUROQ\FKKDSU]HOL
F]HQLRZ\FKLZLĊFHMRSáDFD]DVLHELHLZVSyáPDáĪRQNDGRGDWNRZąVNáDGNĊPLH
VLĊF]QąZZ\VRNRĞFL
x HPHU\WXU\SRGVWDZRZHMZSU]\SDGNXJG\JRVSRGDUVWZRUROQHREHM
PXMHREV]DUXĪ\WNyZUROQ\FKGRKDSU]HOLF]HQLRZ\FK
PXMHREV]DUXĪ\WNyZUROQ\FKSRZ\ĪHMKDSU]HOLF]HQLRZ\FKGRKD
SU]HOLF]HQLRZ\FK
PXMHREV]DUXĪ\WNyZUROQ\FKSRZ\ĪHMKDSU]HOLF]HQLRZ\FKGRKD
SU]HOLF]HQLRZ\FK
PXMHREV]DUXĪ\WNyZUROQ\FKSRZ\ĪHMKDSU]HOLF]HQLRZ\FK
=D RVRE\ SRGOHJDMąFH XEH]SLHF]HQLX VSRáHF]QHPX UROQLNyZ ] PRF\ XVWDZ\ L
MHGQRF]HĞQLHSURZDG]ąFHSR]DUROQLF]ąG]LDáDOQRĞüJRVSRGDUF]ąOXEZVSyáSUDFX
MąFH SU]\ SURZDG]HQLX WHM G]LDáDOQRĞFL VNáDGND QD XEH]SLHF]HQLH HPHU\WDOQR
UHQWRZHQDOLF]DQDMHVWZSRGZyMQ\PZ\PLDU]HVNáDGNLSRGVWDZRZHM
0LHVLĊF]QD VNáDGND QD XEH]SLHF]HQLH Z\SDGNRZH FKRURERZH
LPDFLHU]\ĔVNLH]DNDĪGąRVREĊ ZW\PWDNĪH]DRVREĊSURZDG]ąFąSR]DUROQL
F]ąG]LDáDOQRĞüJRVSRGDUF]ąOXEJRVSRGDUVWZRUROQHSRZ\ĪHMKHNWDUyZSU]H
OLF]HQLRZ\FK SRGOHJDMąFąWHPXXEH]SLHF]HQLXZSHáQ\P]DNUHVLHQDOLF]DQDMHVW
ZSRGVWDZRZHMZ\VRNRĞFL
3RZ\ĪV]HUR]ZLą]DQLDZVND]XMąĪHZV\VWHPLHXEH]SLHF]HĔVSRáHF]Q\FK
UROQLNyZ Z\PLDU VNáDGHN MHVW ]UyĪQLFRZDQ\ L Z\QLND ] UyĪQ\FK PRĪOLZRĞFL
GĨZLJDQLDFLĊĪDUXU\]\NDUROQLNyZQDOHĪąF\FKGRWHJRV\VWHPX:\VRNRĞüPLH
VLĊF]Q\FKVNáDGHNZ]DOHĪQRĞFLRGZLHONRĞFLJRVSRGDUVWZDRUD]VWRSQLD]UyĪQL
FRZDQLDSURZDG]RQHMG]LDáDOQRĞFLSU]HGVWDZLDWDEHOD

7DEHOD:\VRNRĞüVNáDGHNQDXEH]SLHF]HQLHVSRáHF]QHUROQLNyZZ,,L,,,NZDUWDOHU
Z]á
:\VRNRĞüVNáDGNLQDXEH]SLHF]HQLHZ]á
Z\SDGNRZHFKRURERZH
HPHU\WDOQRUHQWRZH
6WDWXVXEH]SLHF]RQHJRL PDFLHU]\ĔVNLH
Składki łącznie od
ZLHONRĞüJRVSRGDUVWZD UD]HP
SRGVWDZRZD GRGDWNRZD jednego ubezpie-
UROQHJR VNáDGND VNáDGND
VNáDGND VNáDGND NZDUWDOQLH NZDUWDOQLH czonego kwartalnie
PLHVLĊF]QD PLHVLĊF]QD
PLHVLĊF]QD PLHVLĊF]QD

I. Rolnik/małżonka (-ek) rolnika prowadzący działalność rolniczą w gospodarstwie rolnym o pow. w ha przelicz.:
GRKD
SRZ\ĪHMKDGRKD
SRZ\ĪHMKDGRKD
SRZ\ĪHMKDGRKD
SRZ\ĪHMKD
Domownikrolnika Z
NDĪGHMNDWHJRULLREV]DUR
ZHM
II. Rolnik/małżonka (-ek) rolnika prowadzący pozarolniczą działalność gospodarczą i działalność rolniczą
w gospodarstwie rolnym o pow. w ha przelicz.:
GRKD
SRZ\ĪHMKDGRKD
SRZ\ĪHMKDGRKD
SRZ\ĪHMKDGRKD
SRZ\ĪHMKD
Domownik rolnika pro-
wadzący pozarolniczą
działalność gospodarczą
ZNDĪGHMNDWHJRULLREV]D
URZHM
Źródło: Opracowanie na podstawie danych KRUS.

3.2.6. Wnioski
:\VWĊSRZDQLDU\]\NDZJRVSRGDUVWZLHUROQ\PRUD]MHJRZLHORNLHUXQNR
ZHJRZSá\ZXQDUyĪQHDVSHNW\Ī\FLDURG]LQ\UROQLNDZUD]]OLF]Q\PSRZLą]D
QLDPL MDNLH SRMDZLą VLĊ SRPLĊG]\ UyĪQ\PL URG]DMDPL U\]\ND ZVND]XMą QD SR
WU]HEĊKROLVW\F]QHJRSRGHMĞFLDGR]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZUROQLFWZLH3RGHMĞFLH
WR SRZLQQR REMąü GZD REV]DU\ Z\VWĊSRZDQLD U\]\ND JRVSRGDUF]\ MDN L VSR
áHF]Q\NWyUHQLHPRJąE\üWUDNWRZDQHUR]áąF]QLH
'OD ZáDĞFLZHJRSRPLDUX U\]\ND Z UROQLFWZLH QDOHĪ\ Z\UyĪQLü MHJR WU]\
URG]DMHU\]\NRLQG\ZLGXDOQHU\]\NRJUXSRZHLU\]\NRVSRáHF]QH5\]\NRLQ
G\ZLGXDOQH MHVW Z\NRU]\VW\ZDQH GR LGHQW\ILNDFML U\]\N NWyUH VWZDU]DMą GXĪH
WUXGQRĞFL Z EH]SLHF]Q\P Z\NRQ\ZDQLX UXW\QRZ\FK SUDF Z JRVSRGDUVWZLH
=QDMRPRĞü WHJR U\]\ND RUD] MHJR VNXWNyZ XPRĪOLZLD HOLPLQRZDQLH ]DJURĪHĔ
SRSU]H] XVXZDQLH OXE RJUDQLF]DQLH LFK ĨUyGHá D SU]HGH ZV]\VWNLP GR SURZD
G]HQLDG]LDáDĔLQIRUPDF\MQ\FKQDWHPDWZ\VWĊSRZDQLDQDMEDUG]LHMQLHEH]SLHF]
Q\FK]DJURĪHĔZJRVSRGDUVWZLHNWyUHPRJąSURZDG]LüGRSRMDZLHQLDVLĊU\]\
NDLQZDOLG]WZDZ\SDGNyZSU]\SUDF\LFKRURE\]DZRGRZHMĞPLHUFLĪ\ZLFLHOD
URG]LQ\ LWS 5\]\NR VSRáHF]QH MHVW WRVWUDWD OLF]ED ]JRQyZ F]ĊVWRWOLZRĞü Z\
VWĊSRZDQLD FKRUyE OLF]ED RVyE Z ZLHNX SRSURGXNF\MQ\P D WDNĪH ZLHONRĞü

NRV]WyZSRQLHVLRQ\FK QD XWU]\PDQLH V\VWHPyZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK Z SU]\MĊ
W\PRNUHVLHF]DVXLRGQRV]ąF\PVLĊGRGDQHJRVHNWRUD5\]\NRVSRáHF]QHGDMH
SRGVWDZ\GHF\GHQWRPSROLW\F]Q\PRUD]LQQ\PLQVW\WXFMRP]DU]ąG]DMąF\PEH]
SLHF]HĔVWZHPVRFMDOQ\PGRSRGHMPRZDQLDGHF\]MLZ]DNUHVLHRUJDQL]DFMLV\V
WHPyZ]DEH]SLHF]HQLDVSRáHF]QHJR
2UJDQL]DFMD V\VWHPX XEH]SLHF]HĔ VSRáHF]Q\FK UROQLNyZ ZVND]XMH ĪH
Z\PLDU VNáDGHN MHVW ]UyĪQLFRZDQ\ L Z\QLND ] UyĪQ\FK PRĪOLZRĞFL GĨZLJDQLD
FLĊĪDUX U\]\ND UROQLNyZ QDOHĪąF\FK GR WHJR V\VWHPX -HGQRF]HĞQLH ZV]\VF\
F]áRQNRZLH ZVSyOQRW\ U\]\ND Z V\VWHPLH .586 NRU]\VWDMą ] W\FK VDP\FK
ĞZLDGF]HĔLSRGOHJDMąW\PVDP\PRERZLą]NRPQDPRF\RERZLą]XMąF\FKSU]H
SLVyZMDNSR]RVWDOLRE\ZDWHOHQDOHĪąF\GRV\VWHPXSRZV]HFKQHJR7DNLHUR]
ZLą]DQLHQLHQDUXV]D]DVDGVSRáHF]QHMVROLGDUQRĞFLLZSLVXMHVLĊZ]DNUHVXEH]
SLHF]HQLRZ\FK]DVDGZVSyOQRW\U\]\ND

Bibliografia
$GDPVND$ Ryzyko w działalności przedsiębiorstw – podstawowe zagadnienia
>Z@$)LHUOD UHG Ryzyko w działalności przedsiębiorstw. Wybrane zagadnienia2IL
F\QD:\GDZQLF]D6*+:DUV]DZD
$JUDUUHOHYDQWH ([WUHPZHWWHUODJHQ XQG 0|JOLFKNHLWHQ YRQ 5LVLNRPDQDJHPHQWV\VWHP
7KQHQ5HSRUW%UDXQVFKZHLJ
%DOGZLQ.$QWyQ- 1RYHPEHU *XLGHOLQHVIRUWKH'HVLJQRI$JULFXOWXUDO5LVN
0DQDJHPHQW3ROLF\7RROV6FRSLQJSDSHU2(&'3DULV
%DOGZLQ.*UD\( 6WUHQJWKHQLQJDJULFXOWXUDOUHVLOLHQFHLQWKHIDFHRIPXOWLSOH
ULVNV2(&'3DULV
%DQHUMHH$9 7KHWZRSRYHUWLHVLQ'HUFRQ6 HG ,QVXUDQFHDJDLQVW3RYHUW\
2[IRUG8QLYHUVLW\3UHVV1HZ<RUN/RQGRQ
%HFN 8 Risikogesellschaft, Auf dem Weg in eine andere Moderne 6XKUNDPS
)UDQFIRUW 7UDGXFWLRQ IUDQoDLVH La société du risque : Sur la voie d’une autre
modernité$XELHU)ODPPDULRQ3DULV
%RJDFND.LVLHO ( Finanse osobiste. Zachowania – Produkty – Strategie
:\GDZQLFWZR1DXNRZH3:1:DUV]DZD
%RJRGLVWRY<:RKOJHPXWK9 (QWHUSULVHULVNPDQDJHPDQWDFDSDELOLW\EDVHG
SHUVSHFWLYHThe Journal of Risk FinanceYROQR
%URPLOH\30F6KDQH01DLU$5XVWDPEHNRY( (QWHUSULVHULVNPDQDJHPDQW
UHYLHZFULWLTXHDQGUHVHDUFKGLUHFWLRQVLong Range PlaningYROQR
&DUWHU0 /LWWOH3' 0RJXHV71HJDWX : 7KHORQJWHUPLPSDFWV RIVKRUW
WHUPVKRFNV3RYHUW\WUDSVDQGHQYLURQPHQWDOGLVDVWHUVLQ(WKLRSLDDQG+RQGXUDV%$6,6
&563&ROODERUDWLYH5HVHDUFK6XSSRUW3URJUDPPH1R
&HUYDQWHV*RGR\'.LPXUD6$QWyQ- 6PDOOKROGHU5LVN0DQDJHPDQWLQ'H
YHORSLQJ&RXQWULHV2(&'3DULV

&REOH +. 'LVPXNHV 5 7KRPDV 6 3ROLF\ ,PSOLFDWLRQV RI &URS <LHOG DQG
5HYHQXH9DULDELOLW\DW'LIIHULQJ/HYHOVRI'LVDJJUHJDWLRQ6HOHFWHG3DSHUIRUSUHVHQWD
WLRQDWWKH$PHULFDQ$JULFXOWXUDO(RQRPLFV$VVRFLDWLRQV$QQXDO0HHWLQJ3RUWODQG2U
HJRQ-XO\$XJXVW
&RUGLHU- 'HFHPEHU &RPSDUDWLYH$QDO\VLVRI5LVN0DQDJHPHQW7RROV6XSSRUW
HGE\7KH)DUP%LOODQG7KH&$3(XURSHDQ3DUOLDPHQW
'LDEDW$*RYLQGDQ.3DQLFNHU99 6XSSO\FKDLQ ULVNPDQDJHPHQWLQ IRRG
LQGXVWU\International Journal of Production ResearchYROQR
Financial services provision and prevention of financial exclusion (XURSHDQ &RPPLV
VLRQ%UXVVHOV0DUFK
)LQDQVH DJUREL]QHVX UHGDNFMD QDXNRZD 6áDZRPLU -XV]F]\N :\GDZQLFWZR 1DXNRZH
3:1:DUV]DZD
)RXQGDWLRQIRU$PHULFDQ&RPPXQLFDWLRQHW1DWLRQDO6HD*UDQW&ROOHJH3URJUDP
Reporting on Risk: A Handbook for Journalists and Citizens0LFKLJDQ6HD*UDQW$QQ
$UERU
)UDVHU 56- 6LPNLQV -% 7KH &KDOOHQJHV RI DQG VROXWLRQV IRU LPSOHPHQWLQJ
HQWHUSULVHULVNPDQDJHPHQWBusiness HorizonsYRO
+DLOX*3RRQ. 'R)DUP6XSSRUW3URJUDPV5HZDUG3URGXFWLRQ,QHIILFLHQF\
Canadian Journal of Agricultural EconomicsYROQR
+DUZRRG - Managing Risk in Farming: Concepts, Research, and Analysis
$JULFXOWXUDO(FRQRPLFV5HSRUW
+HVV8+D]HOO3 -XO\ ,QQRYDWLRQVDQG(PHUJLQJ7UHQGVLQ$JULFXOWXUDO,QVXU
DQFH*,=(VFKERUQ
+LHEO05: 5LVNDYHUVLRQLQIDPLO\ILUPV:KDWGRZHUHDOO\ NQRZThe Jo-
urnal of Risk FinanceYROQR
+LHEO05: 5LVNDYHUVLRQLQIDPLO\EXVLQHVVWKHGDUNVLGHRIFDXWLRQJournal
Business StrategyYROQR
+LHEO 05: 'XOOHU &K 1HXEDXHU + (QWHUSULVH ULVN PDQDJHPDQW LQ IDPLO\
ILUPVHYLGHQFHIURP$XVWULDDQG*HUPDQ\The Journal of Risk FinanceYROQR
+RKO05 $JULFXOWXUDO5LVN7UDQVIHU)URP,QVXUDQFHWR5HLQVXUDQFHWR&DSLWDO
0DUNHWV:LOH\&KLFKHVWHU
+RO]PDQQ5-RUJHQVHQ6 6RFLDOULVNPDQDJHPHQW$QHZFRQFHSWXDOIUDPHZRUN
IRUVRFLDOSURWHFWLRQDQGEH\RQGInternational Tax and Public FinanceYRO
+XQ]LNHU6 (QWHUSULVH5LVN0DQDJHPHQW6SULQJHU+HLGHOEHUJ
,QFRPH5LVN0DQDJHPDQWLQ$JULFXOWXUH2(&'3DULV
-DIIHH66LHJHO3$QGUHZV& 5DSLG$JULFXOWXUDO6XSSO\&KDLQ5LVN0DQDJH
PDQW$&RQFHSWXDO)UDPHZRUN:RUOG%DQN'LVFXVVLRQ3DSHU:DVKLQJWRQ'&
-DQRZLF]/RPRWW0 8EH]SLHF]HQLDZ]DMHPQHZILQDQVRZDQLXVNXWNyZUHDOL]D
FMLU\]\NDZUROQLFWZLH'RĞZLDGF]HQLDXQLMQH±ZQLRVNLGOD3ROVNL2ILF\QD:\GDZQL
F]D6*+:DUV]DZD
-HIIUH\567UDXWPDQQ('8QWHUVFKXOW]5- &DQDGLDQ$JULFXOWXUDO%XVLQHVV
5LVN0DQDJHPDQW3URJUDPV,PSOLFDWLRQVIRU)DUP:HDOWKDQG(QYLURQPHQWDO6WHZDUG
VKLSCanadian Journal of Agricultural EconomicsYROQR
-RĔF]\N- Ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, bezrobocie i pomoc społeczna
.DQWRU:\GDZQLF]\=DNDP\F]H=DNDP\F]H

.DF]PDUHN 77 Ryzyko i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie interdyscyplinarne 'L
ILQ:DUV]DZD
.DZXOD 6 Kształt rodziny współczesnej: szkice familiologiczne. :\GDZQLFWZR
$GDP0DUV]DáHN7RUXĔ
.HLO5 %HWULHEVXQWHUEUHFKXQJVYHUVLFKHUXQJ8UVDFKHQ:LUNXQJHQXQG/|VXQJ
HQ99:.DUOVUXKH
.HOOHU.- (UQWHYHUVLFKHUXQJHQDOV5LVLNRPDQDJHPHQWLQVWUXPHQW(LQH$QDO\VH
YRQ9HUVLFKHUXQJVW\SHQXQG7DULILHUXQJVPRGHOOHQ-XVWXV/LHELJ8QLYHUVLWlW*LHVHQ
.HU3$%DUQHWW%-DFTXHV'7ROKXUVW7 &DQDGLDQ%XVLQHVV5LVN 0DQDJH
PHQW 3ULYDWH )LUPV &URZQ &RUSRUDWLRQV DQG3XEOLF ,QVWLWXWLRQV Canadian Journal of
Agricultural EconomicsYROQR
.LPXUD 6 $QWyQ - )DUP ,QFRPH 6WDELOL]DWLRQ DQG 5LVN 0DQDJHPHQW 6RPH
/HVVRQV IURP $JUL6WDELOLW\ 3URJUDP LQ &DQDGD 3DSHU SUHSDUHG IRU SUHVHQWDWLRQ DW WKH
($$( &RQJUHVV &KDQJH DQG 8QFHUWDLQW\FKDOOHQJHV IRU $JULFXOWXUH )RRG DQG
1DWXUDO5HVRXUFHV$XJXVWWR6HSWHPEHU=XULFK
.RGHNVF\ZLOQ\']8SR]
.XODZLN - :\EUDQH SUREOHP\ ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z áDĔFXFKDFK GRVWDZ L
áDĔFXFKDFKĪ\ZQRĞFLRZ\FK,(5L*ĩ3,%:DUV]DZD
/HNSULFKDNXO7 ([DQWHDQGH[SRVWULVNFRSLQJVWUDWHJLHV+RZGRVXEVLVWHQFH
IDUPHUVLQVRXWKHUQDQGHDVWHUQSURYLQFHRI=DPELDFRSH"5HVHDUFK,QVWLWXWHIRU+XPDQL
W\DQG1DWXUH.\RWR
/HQDUW733U]\E\WQLRZVNL-: Metoda ubezpieczeniowa na tle innych metod
zabezpieczenia społecznego, >Z@ 3U]\E\WQLRZVNL -: UHG 3RVWDZ\ XEH]SLHF]HĔ JR
VSRGDUF]\FK:\ĪV]D6]NRáD+DQGORZDZ.LHOFDFK.LHOFH
/HSSlOl- 6\VWHPDWLF5LVN0DQDJHPDQWRQ)DUPV$DOWR8QLYHUVLW\SXEOLFDWLRQ
VHULHV'RFWRUDO'LVVHUWDWLRQV+HOVLQNL
Les risque emergents au XXIe siecle. Vers un programme d’action. 2&'(3DULV
0DFKXO 26WXWOH\-&K *RYHUQPHQW 6XSSRUW WR $JULFXOWXUDO ,QVXUDQFH&KDO
OHQJHVDQG2SWLRQVIRU'HYHORSLQJ&RXQWULHVThe World Bank:DVKLQJWRQ'&
0DP]HU+ Poczucie bezpieczeństwa ontologicznego8ZDUXQNRZDQLDVSRáHF]
QRNXOWXURZH3R]QDĔ
0DQDJLQJ5LVNLQ$JULFXOWXUH$+ROLVWLF$SSURDFK2(&'3DULV
0DQDJLQJ5LVNLQ$JULFXOWXUH3ROLF\$VVHVVPHQWDQG'HVLJQ2(&'3DULV
0F6KDQH0 (QWHUSULVHULVNPDQDJHPDQWKLVWRU\DQGDGHVLJQVFLHQFHSURSRVDO
The Journal of Risk FinanceYROQR
0LFKDODN - Refleksje nad pojęciem ryzyka 5XFK SUDZQLF]\ (NRQRPLF]Q\ L
6RFMRORJLF]Q\]:DUV]DZD
0XȕKRII 2 +LUVFKDXHU 1 0RGHUQHV $JUDUPDQDJHPHQW %HWULHEVZLUWVFKDIW
OLFKH$QDO\VH±XQG3ODQXQJVYHUIDKUHQ$XIODJH9DKOHQ0QFKHQ
1RZDF]\N 7 Wybór strategii zarządzania ryzykiem rynkowym w przedsiębior-
stwie>Z@36]F]HSDQNRZVNL UHG Problemy zarządzania finansami we współczesnych
przedsiębiorstwach9L]MD3UHVV ,WVS]RR:DUV]DZD
1RZRWDUVND5RPDQLDN% Zachowania klientów indywidualnych w procesie za-
kupu usługi ubezpieczeniowej:ROWHUV.OXZHU3ROVND:DUV]DZD

2IIHUPDQQ ) $XVJHZlKOWH ,QVWUXPHQWH ]XP 5LVLNRPDQDJHPHQW LQ GHU /DQG
ZLUWVFKDIW 6\VWHPDWLVFKH =XVDPPHQVWHOOXQJ XQG %HZHUWXQJ 7KQHQ :RUNLQJ 3DSHU
1R%UDXQVFKZHLJ
2OVRQ /' :X '' (QWHUSULVH 5LVN 0DQDJHPHQW PRGHOV 6HFRQG (GLWRQ
6SULQJHU+HLGHOEHUJ
2SRUD5 Nieletni niedostosowani społecznie, lecz odporni psychicznie>Z@:
-XQLN UHG Resilience. Teoria-badania-praktyka:DUV]DZD:\GDZQLFWZR3$53$
3ODWIRUPIRU$JULFXOWXUDO5LVN0DQDJHPHQW0DQDJLQJULVNVWRLPSURYHIDUPHUV¶OLYHOL
KRRGV:RUNLQJ3DSHU$KROLVWLFDSSURDFKWRDJULFXOWXUDOULVNPDQDJHPHQWIRULPSURY
LQJUHVLOLHQFHZULWWHQE\,7HGHVFR5RPH$XJXVW
3ULWFKDUG &/ Zarządzanie ryzykiem w projektach. Teoria i praktyka :,*±
3UHVV:DUV]DZD
5HFRPPHQGDWLRQ1R Recomendation Concerning Income Security>Z@ Convention
and Recommendation Adopted by the International Labour Conference 1919-1966
.RQZHQFMD QU 0LĊG]\QDURGRZHM 2UJDQL]DFML 3UDF\ GRW\F]ąFD PLQLPDOQ\FK QRUP
]DEH]SLHF]HQLDVSRáHF]QHJR]URNX
5RPHU/¡YHQGDO&.QRZOHV0 7RPRUURZ¶VKXQJHU$IUDPHZRUNIRUDQDO\]
LQJ YXOQHUDELOLW\ WR IRRG LQVHFXULW\ (6$ :RUNLQJ 3DSHU QR 2FWREHU )$2
5RPH
5XGH-:HHUVLQN$ 7KH3RWHQWLDOIRU&URVV&RPSOLDQFHLQ&DQDGLDQ$JULFXO
WXUDO 3ROLF\ /LQNLQJ (QYLURQPHQWDO *RDOV ZLWK %XVLQHVV 5LVN 0DQDJHPDQW 3URJUDPV
Canadian Journal of Agricultural EconomicsYROQR
6FKOLHSHU 3 (UWUDJVDXVIDOOYHUVLFKHUXQJ XQG ,QWHQVLWlW SIODQ]OLFKHU 3URGXNWLRQ
'896SULQJHU)DFKPHGLHQ:LHVEDGHQ
6ORYLF3 Perceived Risk, Trust, and DemocracyRisk AnalysisYRO
6WDUU&K 6RFLDO%HQHILWYHUVXV7HFKQRORJLFDO5LVN6FLHQFHYRO,VVXH
6XOHZVNL3 (NRQRPLF]Q\Z\PLDUU\]\NDSURGXNF\MQHJRZUROQLFWZLH:\GDZ
QLFWZR6**::DUV]DZD
6ZHHWLQJ 3 )LQDQFLDO (QWHUSULVH 5LVN 0DQDJHPHQW &DPEULGJH 8QLYHULVW\
3UHVV&DPEULGJH1HZ<RUN
6]XPOLF]7 Szkoła ubezpieczenia społecznego – założenia teoretyczne i konse-
kwencje praktyczne6*+.DWHGUD8EH]SLHF]HQLD6SRáHF]QHJR:DUV]DZD
6]XPOLF]7 Ubezpieczenia społeczne: teoria dla praktyki2ILF\QD:\GDZQLF]D
%UDQWD%\GJRV]F]:DUV]DZD
6]XPOLF]7 O niedostatecznej ochronie prawnej jako ryzyku społecznym:LD
GRPRĞFL8EH]SLHF]HQLRZHQU
6]XPOLF]7 Świadomość ryzyka społecznego jako podstawowa wiedza o syste-
mie ubezpieczeń społecznych, 8EH]SLHF]HQLD VSRáHF]QH 7HRULD L SUDNW\ND QU
:DUV]DZD
6]XPOLF] 7 UHG Przezorność ubezpieczeniowa w zmianie systemu zabezpie-
czenia społecznego)XQGDFMD,QVW\WXW=DU]ąG]DQLD5\]\NLHP6SRáHF]Q\P:DUV]DZD
The EU market for consumer long-term retail savings vehicles. Comparative analysis of
products, market structure, costs, distribution systems and consumer saving patterns
%0(&RQVXOWLQJ1RYHPEHU

8EH]SLHF]HQLD QRQOLIH (ZD :LHU]ELFND UHG &H'H:X :\GZQLFWZR )DNWR
ZH:DUV]DZD
8VWDZD ] SDĨG]LHUQLND U R ]DRSDWU]HQLX HPHU\WDOQ\P L LQQ\FK ĞZLDGF]HQLDFK
GODUROQLNyZLLFKURG]LQ']8QUSR]XVWDZD]JUXGQLDURXEH]SLH
F]HQLX VSRáHF]Q\P UROQLNyZ ']8 QU SR] 1RZHOL]DFMD XVWDZ\ ] U ]OL
NZLGRZDáD]DVDGĊÄHPHU\WXUD]DWRZDU´
8VWDZD]F]HUZFDURSU]HMPRZDQLXQLHNWyU\FKQLHUXFKRPRĞFLUROQ\FKZ]DJR
VSRGDURZDQLHOXEQDZáDVQRĞüSDĔVWZDRUD]R]DRSDWU]HQLXHPHU\WDOQ\PZáDĞFLFLHOLW\FK
QLHUXFKRPRĞFL']8QUSR]XVWDZD]DVW\F]QLDURUHQWDFKLLQQ\FK
ĞZLDGF]HQLDFK GOD UROQLNyZ SU]HND]XMąF\FK QLHUXFKRPRĞFL UROQH QD ZáDVQRĞü 3DĔVWZD
']8QUSR]XVWDZD]PDMDURSU]HND]\ZDQLXJRVSRGDUVWZUROQ\FK QD
ZáDVQRĞü3DĔVWZD]DUHQWĊ']8QUSR]
9DXJKDQ(-9DXJKDQ70 Esentials of insurance: A Risk Management Per-
spective-RKQ9LOH\ 6RQV1HZ<RUN
:DZU]\QLDN %0 :RMWDVLN % Ewolucja systemu ubezpieczeń społecznych w rolnic-
twieÄ:LHĞL5ROQLFWZR´QU
<RH&K Principles of Risk Analysis: Decision Making Under Uncertainty&5&
3UHVV%RFD5DWRQ

Monika Kaczała, Krzysztof Łyskawa, Rafał Matuła, Jacek Lisowski, Paweł Ro-
zumek
4. Monitoring krajowych, unijnych i międzynarodowych regulacji

i rekomendacji dotyczących ubezpieczeń rolnych oraz warunków
udzielania pomocy publicznej w tym sektorze
4.1. Wprowadzenie
*RVSRGDUVWZD UROQHQDĞZLHFLHD ZRVWDWQLFKODWDFKWDNĪHZ3ROVFHMDN

NDĪG\LQQ\SURGXFHQWVWDá\VLĊSRGPLRWDPLEL]QHVRZ\PL-DNZVND]XMH*RUODFK
V ÄFHOHPSUDF\UROQLNDSU]HVWDMHE\üEH]SRĞUHGQLH]DVSRNRMHQLHSR
WU]HEĪ\ZQRĞFLRZ\FKMHJRRUD]MHJRURG]LQ\&HOHPVWDMHVLĊWHUD]VSU]HGDĪMDN
QDMZLĊNV]HMLORĞFLZ\SURGXNRZDQHJRDUW\NXáXSRMDNQDMEDUG]LHMNRU]\VWQHMFH
QLH´.RQFHSFMDWDSR]RVWDMHZ]JRG]LH]W\PFRRSURGXNFMLUROQLF]HMLPRW\
ZDFMDFK SURGXFHQWyZ UROQ\FK SLV]H ]GHF\GRZDQD ZLĊNV]RĞü HNRQRPLVWyZ Z
3ROVFHLQDĞZLHFLHFRSRGVXPRZDá.OLPNRZVNL -HGQRF]HĞQLHREVHUZXMH
VLĊ LQJHUHQFMĊ SDĔVWZD Z JRVSRGDUNĊ UROQą =D LQWHUZHQFMRQL]PHP Z UROQLF
WZLH SU]HPDZLDMą OLF]QH SU]HVáDQNL NZHVWLD DJUDUQD HIHNW\ ]HZQĊWU]QH SU]H
VáDQNLSROLW\F]QHRUD]LQQHQSGXĪH]UyĪQLFRZDQLHVWUXNWXU\SURGXFHQWyZURO
Q\FK JG]LH RERN SU]HGVLĊELRUVWZ DJUREL]QHVX IXQNFMRQXMą PDáH JRVSRGDUVWZD
URG]LQQHOXENZHVWLDZáDVQRĞFLF]\QQLNyZSURGXNFMLZV]F]HJyOQRĞFL]LHPL
-HGQ\P]JáyZQ\FKSRZRGyZ]DDQJDĪRZDQLDU]ąGXZILQDQVRZDQLHVHN
WRUDUROQHJRMHVWZLHORIXQNF\MQRĞüUROQLFWZDNWyUH]DSHZQLDGRVWDZ\Ī\ZQRĞFL
SR UR]VąGQ\FK FHQDFK GED R ]DFKRZDQLH RNUHĞORQHJR NV]WDáWX NUDMREUD]X D
SU]HGH ZV]\VWNLP SRZRGXMH XQLH]DOHĪQLHQLH VLĊ RG JOREDOQ\FK SURGXFHQWyZ
UROQ\FK F]\ WHĪ NUDMyZ ]HZQĊWU]Q\FK 'ODWHJR Z ZLHOX SDĔVWZDFK QS 86$
.DQDGD ,QGLH L RUJDQL]DFMDFK SROLW\F]QRJRVSRGDUF]\FK 8QLD (XURSHMVND
SRZVWDMąUR]ZLą]DQLDNWyUHZ\NRU]\VWXMąFPHWRG\XEH]SLHF]HQLRZHPDMąFH]D
]DGDQLH ZVSLHUDü ]DFKRZDQLH ZDUWRĞFL OXE ]DEH]SLHF]\ü VWDELOQRĞü IXQNFMRQR
ZDQLDSURGXFHQWyZUROQ\FK&HOHPQLQLHMV]HJRRSUDFRZDQLDMHVWSU]HGVWDZLHQLH
HZROXFMLXEH]SLHF]HĔUROQ\FKRUD]Z\]ZDĔSU]HGQLPLVWRMąF\FKQDWOH]PLHQLD
MąF\FKVLĊXMĊüU\]\NDL]DU]ąG]DQLDQLP'ODWHJRWHĪZSLHUZV]\PU]ĊG]LHUR]
SR]QDQR L SRGGDQR NU\W\F]QHM DQDOL]LH ZV]HONLH UR]ZLą]DQLD RGQRV]ąFH VLĊ GR
XEH]SLHF]HĔZVHNWRU]HUROQ\PNWyUH]RVWDá\]DZDUWHZGHF\]MDFKGHNODUDFMDFK

'\VNXVMD QD WHPDW ]DVDGQRĞFL LQJHUHQFML SDĔVWZD Z VHNWRU UROQ\ WRF]\ VLĊ QLHMDNR QD WOH
REHFQHJR Z WHRULL HNRQRPLL G\VNXUVX R FKDUDNWHU]H RJyOQLHMV]\P R LQWHUZHQFML SDĔVWZD Z
JRVSRGDUNĊ MDNR FDáRĞü -HGQRF]HQLH ZDUWR ]D]QDF]\ü ĪH Z SU]\SDGNX X]DVDGQLDQLD ZSUR
ZDG]DQLDEąGĨPRGHUQL]DFMLSROLW\NLUROQHMRSHUXMHVLĊJáyZQLHDUJXPHQWDPLSRĞUHGQLRRGQR
V]ąF\PLVLĊGRWHRULLHNRQRPLL:LVWRFLH]DSU]HVáDQNLGRLQWHUZHQFMLXZDĪDVLĊMXĪNRQNUHW
QHNRQVHNZHQFMHJRVSRGDUF]HSU]HVáDQHNF]\VWRWHRUHW\F]Q\FK

lub aktach stanowionych na poziomie UE czy rekomendacji organizacji mię-
dzynarodowych. Ponadto w opracowaniu uwzględniono analizę regulacji w za-
kresie funkcjonowania rynku ubezpieczeń w Polsce w odniesieniu do wymagań
finansowych, stawianych zakładom ubezpieczeń oraz dystrybucji produktów
ubezpieczeniowych.
4.2. Regulacje i rekomendacje organizacji międzynarodowych
4.2.1. Regulacje i rekomendacje WTO

Unia Europejska (UE) jest członkiem Światowej Organizacji Handlu
(WTO) i reprezentuje – jako pojedyncza jednostka – wszystkie kraje należące do
UE. Regulacje UE muszą zatem uwzględniać Porozumienie ustanawiające
Światową Organizację Handlu (WTO), sporządzone w Marakeszu w dniu 15
kwietnia 1994 r., w tym w zakresie rolnictwa. Te ostatnie zostały zawarte w za-
łączniku Porozumienie w zakresie rolnictwa, który wszedł w życie na początku
1995 r. i od tego czasu był modyfikowany przez decyzje podjęte w ramach kon-
ferencji ministerialnej WTO na Bali (2013 r.) oraz w Nairobi (2015 r.). Regula-
cje zawarte w Porozumieniu mają charakter nadrzędny względem pozostałych
regulacji WTO w zakresie handlu, które co do zasady odnoszą się także do rol-
nictwa (por. art. 21 pkt. 1 Porozumienia).
Podstawowe elementy Porozumienia w zakresie rolnictwa prezentuje ry-
sunek 1. Wszystkie z nich dotyczą obszarów istotnych dla gospodarstwa rolnego
(poziom mikro), jak i całego sektora. Zasadniczym założeniem wspomnianego
Porozumienia jest to, aby wsparcie rolnictwa dokonywane było przy wykorzy-
staniu instrumentów, które nie zakłócają handlu i produkcji lub czynią to w jak
najmniejszym stopniu.
Idea ta jest wdrażana w ramach wsparcia wewnętrznego prowadzonego w
UE. Struktura pomocy udzielanej rolnikom UE w ostatnich kilkunastu latach
uległa istotnej zmianie – od wyraźnej przewagi instrumentów z zakresu amber
box w latach 1999-2000 (początkowy okres funkcjonowania Porozumienia) po
wyraźną przewagę instrumentów z obszaru green box obecnie (por. rysunek 2).
247
5\VXQHN6FKHPDW3RUR]XPLHQLD:72Z]DNUHVLHUROQLFWZD

Źródło: (WTO, 2015, p. 11).

5\VXQHN=PLDQ\Z]DNUHVLHZVSDUFLDZHZQĊWU]QHJRUROQLFWZDZ8(ZODWDFK±
MILIARDY EUR
GREEN BOX- CAŁKO- BLUE BOX

DE MINIMIS AMBER BOX - BIEŻĄCA
AMBER BOX - CAŁKOWITY

Źródło: (EU, 2020).
,QVWUXPHQW\ ZVSDUFLD :72 Z ]DNUHVLH UROQLFWZD Vą SRG]LHORQH ]DVDGQL

F]RQDGZLHNDWHJRULH ]DNáyFDMąFHSURGXNFMĊLKDQGHORUD] QLH]DNáyFDMą
FHOXE]DNáyFDMąFHZVWRSQLXPLQLPDOQ\P'RSLHUZV]HMNDWHJRULLQDOHĪąamber
box blue box RUD] GRGDWNRZR Z RGQLHVLHQLX GR QLHNWyU\FK NUDMyZ deve-
lopment box.3LHUZV]DJUXSDREHMPXMHWHĞURGNLZVSDUFLDZHZQĊWU]QHJR]GHIL
QLRZDQH Z DUW Porozumienia NWyUH XZDĪD VLĊ ]D ]DNáyFDMąFH SURGXNFMĊ OXE
KDQGHO ] SHZQ\PL Z\MąWNDPL L NWyUH QLH QDOHĪą GR blue box RUD] green box
1DOHĪą GR WHM JUXS\ ZVSDUFLH FHQ RUD] ZVSDUFLH SRZLą]DQH ] SURGXNFMą NWyUH
PRJą ]DFKĊFDü GR QDGSURGXNFML :DUWRĞü ZVSDUFLD Z UDPDFK amber box QLH
PRĪHSU]HNUDF]DüRNUHĞORQHMZLHONRĞFLSURGXNFML GHPLQLPLV GODNUDMyZ

UR]ZLQLĊW\FK L GOD NUDMyZ UR]ZLMDMąF\FK VLĊ Blue box WR ZVSDUFLH ZH
ZQĊWU]QHNWyUHQLHQDOHĪ\GR amber boxSRQLHZDĪZLąĪHVLĊ]RJUDQLF]HQLHP
SURGXNFML UROQHM ]DOHĪ\ RG ZLHONRĞFLJRVSRGDUVWZD OXE SRJáRZLD D QLH EH]SR
ĞUHGQLRRGZLHONRĞFLRVLąJQLĊWHMSURGXNFML -HVWRQR]GHILQLRZDQHZDUWXVW
Porozumienia$NWXDOQLHEUDNMHVWRJUDQLF]HĔQDZ\GDWNLZ]DNUHVLHLQVWUXPHQ
WyZblue box2VWDWQLDJUXSDLQVWUXPHQWyZ±development box –VNLHURZDQDMHVW
GRNUDMyZUR]ZLMDMąF\FKVLĊ2EHMPXMHSRPRFU]ąGRZą]DUyZQREH]SRĞUHGQLą
MDNLSRĞUHGQLąSU]H]QDF]RQąQDUR]ZyM UROQLFWZDLĞURGRZLVNDZLHMVNLHJRVWD
QRZLąFą LQWHJUDOQą F]ĊĞü SURJUDPyZ UR]ZRMRZ\FK NUDMyZ UR]ZLMDMąF\FK VLĊ
VXEV\GLD LQZHVW\F\MQH NWyUH Vą SRZV]HFKQLH GRVWĊSQH Z UROQLFWZLH NUDMyZ
UR]ZLMDMąF\FK VLĊ RUD] VXEV\GLD QD U]HF] F]\QQLNyZ SURGXNFML UROQHM RJyOQLH
GRVWĊSQH Z W\FK NUDMDFK GOD SURGXFHQWyZ XERJLFK SRG Z]JOĊGHP GRFKRGyZ L
]DVREyZ 1DOHĪą WX WDNĪH ĞURGNL ZVSDUFLD ZHZQĊWU]QHJR XG]LHODQH Z FHOX ]D
FKĊW\ GRG\ZHUV\ILNDFMLSURGXNFML ZNLHUXQNX ]DQLHFKDQLD QLHOHJDOQ\FK XSUDZ
QDUNRW\F]Q\FKDevelopment box MHVWUHJXORZDQHZDUWXVWPorozumienia
ĝURGNLZVSDUFLDZHZQĊWU]QHJR]]DNUHVXgreen boxQLHPRJąZSá\ZDüZ
RJyOH OXE FR QDMZ\ĪHM Z PLQLPDOQ\P VWRSQLX QD SURGXNFMĊ L KDQGHO -HVW WR
ZDUXQHNNRQLHF]Q\GRZ\áąF]HQLD]H]RERZLą]DĔUHGXNF\MQ\FK=JRGQLH]]D
áąF]QLNLHPGRPorozumieniaR]QDF]DWRVSHáQLHQLHV]HUHJXNU\WHULyZ3RGVWD
ZRZ\P]QLFKMHVWWRĪHZVSDUFLHEĊG]LHXG]LHODQHZUDPDFKSURJUDPyZU]ą
GRZ\FKILQDQVRZDQ\FK]HĞURGNyZSXEOLF]Q\FK áąF]QLH]]DQLHFKDQ\PLQDOHĪ
QRĞFLDPLILQDQVyZSXEOLF]Q\FK 1LHPRĪHRQRREHMPRZDüWUDQVIHUyZRGNRQ
VXPHQWyZ F]\OLVNXWNRZDüGODQLFKZ\ĪV]\PLFHQDPL RUD]SRGWU]\P\ZDüFHQ
SURGXFHQWyZ:\GDWNLQDĞURGNLZVSDUFLDgreen box QLHVąREHFQLHOLPLWRZDQH
FKRüSRGQRV]RQHVąG\VNXVMHZW\PREV]DU]H

=RERZLą]DQLDUHGXNF\MQHWHMZLHONRĞFLVąZ\UDĪDQH]DSRPRFą]DJUHJRZDQHJRZVNDĨQLND
ZVSDUFLD $JJUHJDWH 0HDVXUHPHQW RI 6XSSRUW ± VNUyW $06 2]QDF]D RQ ]JRGQLH ] DUW
3RUR]XPLHQLD SR]LRPZVSDUFLD Z RNUHVLH URF]Q\P Z\UDĪRQ\ Z NDWHJRULDFK SLHQLĊĪQ\FK
XG]LHORQ\SURGXNWRZLUROQHPXLĞZLDGF]RQ\QDU]HF]SURGXFHQWyZSRGVWDZRZ\FKSURGXNWyZ
UROQ\FKDOERWHĪZVSDUFLHQLH]ZLą]DQH]NRQNUHWQ\PWRZDUHPĞZLDGF]RQHQDU]HF]RJyáX
SURGXFHQWyZUROQ\FKLQQHQLĪZVSDUFLHXG]LHORQHZUDPDFKSURJUDPyZNZDOLILNXMąF\FKVLĊ
GRZ\áąF]HQLD]]RERZLą]DĔUHGXNF\MQ\FK]JRGQLH]]DáąF]QLNLHPGR3RUR]XPLHQLDDNWy
UHZRGQLHVLHQLXGRZVSDUFLDXG]LHORQHJRZRNUHVLHED]RZ\PMHVWZ\V]F]HJyOQLRQHZWDEH
ODFKSRPRFQLF]\FKGRF]ĊĞFL ,9OLVW\NRQFHV\MQHM&]áRQNDRUD]ZRGQLHVLHQLXGRZVSDUFLD
XG]LHORQHJRZMDNLPNROZLHNURNXRNUHVXUHDOL]DF\MQHJRLSRW\PRNUHVLHMHVWOLF]RQH]JRG
QLH ] SRVWDQRZLHQLDPL ]DáąF]QLND 3RUR]XPLHQLD L SU]\ XZ]JOĊGQLHQLX ]DZDUW\FK WDP GD
Q\FK RUD] ZVND]yZHN PHWRGRORJLF]Q\FK VWRVRZDQ\FK Z WDEOLFDFK SRPRFQLF]\FK GR F]ĊĞFL
,9OLVW\NRQFHV\MQHM&]áRQND

ĝURGNL ZVSDUFLD green box Vą GRVWĊSQH ]DUyZQR GOD NUDMyZ UR]ZLQLĊW\FK MDN L
UR]ZLMDMąF\FK VLĊ 7H RVWDWQLH WUDNWRZDQH Vą SU]\ Z\EUDQ\FK IRUPDFK ZVSDUFLD Z VSRVyE
V]F]HJyOQ\

:RGQLHVLHQLXGRXEH]SLHF]HĔ]DVWRVRZDQLHPRJąPLHüSURJUDP\XVáXJSX
EOLF]Q\FKRNUHĞORQHZXVWOXE]DáąF]QLNDPorozumienia3LHUZV]\GRW\F]\
ILQDQVRZHJRXG]LDáXU]ąGXZSURJUDPDFKXEH]SLHF]DQLDSR]LRPXGRFKRGyZLLQ
Q\FKSURJUDPyZ]DEH]SLHF]HQLDGRFKRGyZGUXJLQDWRPLDVWSáDWQRĞFLZ]ZLą]NX]
SRPRFą ] W\WXáX NOĊVN Ī\ZLRáRZ\FK GRNRQ\ZDQ\FK EH]SRĞUHGQLR DOER SRSU]H]
XG]LDáĞURGNyZU]ąGRZ\FKZXEH]SLHF]DQLXXSUDZ .U\WHULDNWyUHPXV]ą]RVWDü
VSHáQLRQHDE\GDQ\LQVWUXPHQWXEH]SLHF]HQLRZ\PyJá]RVWDü]DOLF]RQ\GR green
box,]RVWDá\SU]HGVWDZLRQHZWDEHOD:DUXQNLWHVąNOXF]RZHGODNV]WDáWRZDQLD
LQVWUXPHQWyZ ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP QD SR]LRPLH JRVSRGDUVWZD : .RQNOX]MDFK
5DG\(XURSHMVNLHM]JUXGQLDUZ]DNUHVLH]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZUROQLF
WZLH Council Conclucions of 17 December 2003 on Risk Management in
Agriculture ZVND]XMHVLĊERZLHPĪHLQVWUXPHQW\]]DNUHVX]DU]ąG]DQLDU\
]\NLHPZUROQLFWZLHSRZLQQ\VSHáQLDüZ\PDJDQLDVWDZLDQHGODgreen box
7DEHOD:VSDUFLHNUDMRZHZ]DNUHVLHUROQLFWZD±SRGVWDZDZ\áąF]HĔ]]RERZLą]DĔUHGXN
F\MQ\FK]JRGQLH]Z\W\F]Q\PL:72ZRGQLHVLHQLXGRXEH]SLHF]HĔ
Podstawa prawna -
załącznik 2 do Poro-
Lp. Opis
zumienia w zakresie
rolnictwa
:VSDUFLHMHVWXG]LHODQHZUDPDFKSURJUDPyZU]ąGRZ\FK XVW
3URJUDP\U]ąGRZHVąILQDQVRZDQH]HĞURGNyZSXEOLF]Q\FK áąF]QLH]
]DQLHFKDQ\PLQDOHĪQRĞFLDPLILQDQVyZSXEOLF]Q\FK
ĝURGNLSXEOLF]QHQLHREHMPXMąWUDQVIHUyZRGNRQVXPHQWyZ
:VSDUFLHQLHVSRZRGXMHSRGWU]\P\ZDQLDFHQSURGXFHQWyZ
:VSDUFLHVSHáQLDV]F]HJyáRZHZDUXQNLLNU\WHULDGRW\F]ąFHSROLW\NL
Z\PLHQLRQHSRQLĪHM
$ Finansowy udział rządu w programach ubezpieczania poziomu XVW
dochodów i innych programów zabezpieczenia dochodów
x XSUDZQLHQLDGRX]\VNLZDQLDSáDWQRĞFLVąRNUHĞODQHSU]H]VWRSLHĔXWUD
W\GRFKRGX]XZ]JOĊGQLHQLHPW\ONRGRFKRGXRVLąJDQHJR]UROQLFWZD
x XWUDWDSU]HNUDF]DĞUHGQLHJRGRFKRGXEUXWWROXEMHJRUyZQRZDUWRĞFL
ZZ\UDĪHQLXQHWWR ]Z\áąF]HQLHPSáDWQRĞFLX]\VNDQ\FK]W\WXáXW\FKVD
P\FKOXESRGREQ\FKSURJUDPyZZVSDUFLD ZRNUHVLHRVWDWQLFKWU]HFKODW
OXEWHĪZ]JOĊGHPĞUHGQLHM]WU]HFKODWOLF]RQHM]DRNUHVRVWDWQLFKSLĊFLXODW
SRRGOLF]HQLXQDMZ\ĪV]HMLQDMQLĪV]HMZDUWRĞFL
x NDĪG\ SURGXFHQW VSHáQLDMąF\ WHQ ZDUXQHN EĊG]LH XSUDZQLRQ\ GR
RWU]\P\ZDQLDSáDWQRĞFL
x NZRWD SáDWQRĞFLEĊG]LH UHNRPSHQVRZDáD PQLHM QLĪ XWUDW\ GRFKRGX
SRQLHVLRQHMSU]H]SURGXFHQWDZURNXZNWyU\PWHQSURGXFHQWX]\VNXMH
XSUDZQLHQLDGRRWU]\P\ZDQLDWHMSRPRF\
x NZRWDSáDWQRĞFLEĊG]LH]DOHĪQDW\ONRRGGRFKRGXEĊG]LHRQDQLH
]DOHĪQD RG URG]DMX OXE UR]PLDUyZ SURGXNFML Z W\P RG ZLHONRĞFL
SRJáRZLD LQZHQWDU]D Ī\ZHJR SURZDG]RQHM SU]H] SURGXFHQWD FHQ
NUDMRZ\FK DOER PLĊG]\QDURGRZ\FK GRW\F]ąF\FK WDNLHM SURGXNFML
DQLRG]DDQJDĪRZDQ\FKF]\QQLNyZZ\WZyUF]\FK
x MHĪHOL SURGXFHQW RWU]\PXMH Z W\P VDP\P URNX SáDWQRĞFL ] W\WXáX
XEH]SLHF]DQLD SR]LRPX GRFKRGyZ L LQQ\FK SURJUDPyZ ]DEH]SLH
F]HQLDGRFKRGyZ XVW RUD] SRPRF] W\WXáXNOĊVNĪ\ZLRáRZ\FK

XVW áąF]QDVXPDWDNLFKSáDWQRĞFLPDE\üQLĪV]DQLĪFDáHM
XWUDW\GRFKRGXSRQLHVLRQHMSU]H]SURGXFHQWD
% Płatności w związku z pomocą z tytułu klęsk żywiołowych (do- XVW
konywane bezpośrednio albo poprzez udział środków rządo-
wych w ubezpieczaniu upraw)
x XSUDZQLHQLD GR WDNLHM SRPRF\ SRZVWDQą W\ONR ZyZF]DV JG\ ZáDG]H
U]ąGRZHRILFMDOQLHX]QDMąĪHNOĊVNDĪ\ZLRáRZDOXESRGREQDZVNXWNDFK
ZáąF]DMąFZWRHSLGHPLĊFKRUyE]DNDĨQ\FKSODJĊV]NRGQLNyZVNDĪH
QLHUDGLRDNW\ZQHLZRMQĊQDWHU\WRULXP]DLQWHUHVRZDQHJRF]áRQND PLD
áDOXEPDPLHMVFH
x VWUDW\ Z SURGXNFML GDQHJR SURGXFHQWD SU]HNURF]ą ĞUHGQLHM SUR
GXNFMLZRNUHVLHWU]HFKRVWDWQLFKODWOXEWHĪĞUHGQLąZLHONRĞüSURGXNFML
]WU]HFKODW ZRNUHVLHRVWDWQLFKSLĊFLXODWSRRGOLF]HQLXQDMZ\ĪV]HML
QDMQLĪV]HMZDUWRĞFLURF]QHM
x SáDWQRĞFL GRW\F]ą W\ONR VWUDW RGQRV]ąF\FK VLĊ GR GRFKRGX SRJáRZLD
LQZHQWDU]D Ī\ZHJR áąF]QLH ] SáDWQRĞFLDPL ]ZLą]DQ\PL ] XVáXJDPL
ZHWHU\QDU\MQ\PL ]LHPL OXE LQQ\FK F]\QQLNyZ SURGXNFML VSRZRGR
ZDQ\FKNOĊVNąĪ\ZLRáRZą
x SáDWQRĞFL QLH EĊGą UHNRPSHQVRZDá\ ZLĊFHM QLĪ FDáNRZLW\ NRV]W
Z\UyZQDQLDW\FKVWUDWLQLHEĊGąXZDUXQNRZDQHZ\PRJLHPSU]\
V]áHMSURGXNFMLMHMURG]DMHPLZLHONRĞFLą
x SáDWQRĞFLGRNRQ\ZDQHZF]DVLHWUZDQLDNOĊVNLĪ\ZLRáRZHMQLHEĊGą
Z\ĪV]H RG SR]LRPX Z\PDJDQHJR GOD XQLNQLĊFLD OXE ]áDJRG]HQLD
GDOV]\FK VWUDW GRFKRGX SRJáRZLD LQZHQWDU]D Ī\ZHJR ]LHPL OXE
LQQ\FKF]\QQLNyZSURGXNFMLVSRZRGRZDQ\FKNOĊVNąĪ\ZLRáRZą
x MHĪHOL SURGXFHQW RWU]\PXMH Z W\P VDP\P URNX SáDWQRĞFL ] W\WXáX
XEH]SLHF]DQLD SR]LRPX GRFKRGyZ L LQQ\FK SURJUDPyZ ]DEH]SLH
F]HQLDGRFKRGyZ XVW RUD] SRPRF ]W\WXáXNOĊVNĪ\ZLRáRZ\FK
XVW áąF]QD VXPD WDNLFK SáDWQRĞFL PD E\ü QLĪV]D QLĪ
áąF]QHMXWUDW\GRFKRGXSRQLHVLRQHMSU]H]SURGXFHQWD
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Porozumienie Ustanawiające Światową
Organizację Handlu (WTO-GATT 1994). Marakesz.1994.04.15.

=SRZ\ĪV]\FKZ\W\F]Q\FKZ\QLNDMąQDVWĊSXMąFHZQLRVNL
3RPRFZ]DNUHVLHXEH]SLHF]HĔPXVLSU]\MąüSRVWDüSURJUDPXU]ąGRZHJR
)RUPDILQDQVRZDQLDEąGĨZVSyáILQDQVRZDQLDQLHMHVWRNUHĞORQDPRĪHPLHü
SRVWDü GRSáDW\ GR VNáDGHN GOD XEH]SLHF]DMąFHJR XPQLHMV]HQLD QDOHĪQRĞFL
SRGDWNX XEH]SLHF]DMąFHJR R Z\VRNRĞü ]DSáDFRQHM VNáDGNL OXE MHM F]ĊĞFL
PRĪOLZH MHVW WDNĪH GRILQDQVRZ\ZDQLH ]DNáDGX XEH]SLHF]HĔ QD SU]\NáDG Z
UDPDFKUHDVHNXUDFML SRNU\FLDQDGZ\ĪNLáąF]QHMVXP\RGV]NRGRZDĔSRZ\
ĪHM RNUHĞORQHJR OLPLWX F]\ GRILQDQVRZDQLH GR VNáDGHN UHDVHNXUDF\MQ\FK
F]\]ZROQLHQLD]F]ĊĞFLQDOHĪQRĞFLSRGDWNRZ\FK
ĝURGNLQDGRILQDQVRZDQLHPXV]ąSRFKRG]Lü]HĞURGNyZSXEOLF]Q\FKDOHQLH
W\FKNWyUHSRZVWDá\]EH]SRĞUHGQLFKZSáDWNRQVXPHQWyZ
3URJUDP QLH PRĪH ZVSLHUDü GąĪHĔ SURGXFHQWyZ GR XWU]\PDQLD RGSRZLHG
QLHJRSR]LRPXFHQQDVZRMHSURGXNW\-HVWWRV]F]HJyOQLHLVWRWQHZV\WXDFML

JG\SRZVWDMąSRGHMU]HQLDĪHFHQ\]DXEH]SLHF]HQLHSU]\U]ąGRZ\PZVSDU
FLXVWDMąVLĊZ\ĪV]HDQLĪHOLFHQ\U\QNRZHNWyUHE\á\E\EH]ZVSDUFLD
1LHMHVWRNUHĞORQDNRQVWUXNFMDXEH]SLHF]HQLDFRR]QDF]DĪHGRSXV]F]DVLĊ
]DUyZQRXEH]SLHF]HQLDWUDG\F\MQH MHGQRLZLHORU\]\NRZH MDNLXEH]SLH
F]HQLDLQGHNVRZH
8EH]SLHF]HQLHXE\WNXZGRFKRGDFK
D :\PDJD ZSURZDG]HQLD IUDQV]\]\ LQWHJUDOQHM QD SR]LRPLH ĞUHGQLFK
GRFKRGyZ ] RVWDWQLFK WU]HFK ODW OXE ĞUHGQLHM WU]\OHWQLHM ] RVWDWQLFK SLĊFLX
ODW ] Z\áąF]HQLHP ZDUWRĞFL QDMQLĪV]HM RUD] QDMZ\ĪV]HM : SU]\SDGNX
XEH]SLHF]HĔ LQGHNVRZ\FK Z\PDJD WR XVWDZLHQLD QD RGSRZLHGQLP SR]LR
PLHSLHUZV]HJRtrigger’D W]Zthreshold NWyU\PXVLDáE\E\ü ]DOHĪQ\RG
ZVSRPQLDQHMĞUHGQLHM]GRFKRGyZ
E :]ZLą]NX]W\PSUREOHPDW\F]QHVąWU]\NZHVWLHLGHQW\ILNDFMLLZHU\ILND
FMLSR]LRPXGRFKRGyZ EUXWWROXEQHWWR GDQHJRSURGXFHQWD]UROQLFWZD]D
RVWDWQLHOXEODWGHF\]MDZ]DNUHVLHZ\ERUXURG]DMXĞUHGQLHMRUD]GHF\
]MDZRGQLHVLHQLXGRVSRVREXRNUHĞOHQLDWULJJHUDZXEH]SLHF]HQLDFKLQGHN
VRZ\FK : SU]\SDGNX W\FK RVWDWQLFK S\WDQLHP RWZDUW\P SR]RVWDMH F]\
PXVLDáDE\WRE\üĞUHGQLDLQG\ZLGXDOQD GODGDQHJRJRVSRGDUVWZD F]\WHĪ
PRJáDE\ E\ü WR MDNDĞ SU]HFLĊWQD ZDUWRĞü REOLF]RQD GOD SHZQHM JUXS\ JR
VSRGDUVWZ :\NOXF]RQH E\áRE\ QDWRPLDVW VWRVRZDQLH MHGQHJR VWDáHJR tri-
gger¶D Z\UDĪRQHJR Z ZDUWRĞFL EH]Z]JOĊGQHM ] XZDJL QD ]UyĪQLFRZDQLH
GRFKRGyZJRVSRGDUVWZ
F :\SáDWD ĞZLDGF]HQLD QLH PRĪH ]DOHĪHü RG VSHáQLHQLD LQQ\FK ZDUXQNyZ
DQLĪHOLXWUDWDGRFKRGyZ
G 3U]HGPLRWHPXEH]SLHF]HQLDPRĪHE\üW\ONRGRFKyG EUXWWROXEQHWWR DQLH
ZLHONRĞü SURGXNFML]PLDQ\ FHQGRW\F]ąF\FK WHM SURGXNFML F]\ SRQLHVLRQH
QDNáDG\
H .RQLHF]QHMHVWZSURZDG]HQLHGRGDWNRZ\FK±RSUyF]IUDQV]\]\LQWHJUDOQHM
RJUDQLF]HĔRGSRZLHG]LDOQRĞFLXEH]SLHF]\FLHODWMIUDQV]\]\UHGXNF\MQHM
OXEXG]LDáXZáDVQHJR,FKZLHONRĞüPXVLJZDUDQWRZDüĪHSR]LRPSRNU\FLD
V]NRG\EĊG]LHZ\QRVLáFRQDMZ\ĪHM
8EH]SLHF]HQLH]ELRUyZ
D 8SUDZQLHQLH GR Z\SáDW\ ĞZLDGF]HQLD SRZVWDMH W\ONR SR RILFMDOQ\P RJáR
V]HQLXSU]H]ZáDG]HSDĔVWZRZHVWDQXNOĊVNLĪ\ZLRáRZHMEąGĨSRGREQHMZ
VNXWNDFK
E :\PDJD ZSURZDG]HQLD IUDQV]\]\ LQWHJUDOQHM QD SR]LRPLH ĞUHGQLHM
SURGXNFML]RVWDWQLFKWU]HFKODWOXEĞUHGQLHMWU]\OHWQLHM]RVWDWQLFKSLĊFLXODW
] Z\áąF]HQLHP ZDUWRĞFL QDMQLĪV]HM RUD] QDMZ\ĪV]HM $NWXDOQH Vą ]DWHP

NZHVWLHZVND]DQHZSXQNFLHEW\OHĪHZRGQLHVLHQLXGRZLHONRĞFLSUR
GXNFMLDQLHGRFKRGX
F 3U]HGPLRWHPXEH]SLHF]HQLDPRĪHE\üW\ONRGRFKyGSRJáRZLHLQZHQWDU]D
Ī\ZHJR áąF]QLH]SáDWQRĞFLDPL]ZLą]DQ\PL]XVáXJDPLZHWHU\QDU\MQ\PL
]LHPLDOXELQQHF]\QQLNLSURGXNFML
G 0RĪOLZHMHVWFDáNRZLWHSRNU\FLHV]NRG\WMQLHPDNRQLHF]QRĞFLZSURZD
G]HQLDLQQ\FKRJUDQLF]HĔRGSRZLHG]LDOQRĞFL]DNáDGXXEH]SLHF]HĔ
H :\SáDWD ĞZLDGF]HQLD OXE RGV]NRGRZDQLD QLH PRĪH QDNáDGDü RERZLą]NX
UHVW\WXFMLV]NRG\LSRGMĊFLDMDNLHMNROZLHNSURGXNFML
I 0RĪOLZH MHVW GRNRQ\ZDQLH SáDWQRĞFL MHV]F]H Z WUDNFLH WUZDQLD NOĊVNL Ī\
ZLRáRZHM SU]\ F]\P W\ONR Z Z\VRNRĞFL NRQLHF]QHM GR XQLNQLĊFLD OXE
]PQLHMV]HQLDHZHQWXDOQ\FKV]NyGZSU]HGPLRFLHXEH]SLHF]HQLDVSRZRGR
ZDQ\FKNOĊVNąĪ\ZLRáRZą
0RĪOLZHMHVWáąF]HQLHUyĪQ\FKIRUPZVSDUFLDZHZQĊWU]QHJRWMXEH]SLHF]H
QLD GRFKRGX ] LQQ\PL SURJUDPDPL ]DEH]SLHF]HQLD GRFKRGX RUD] XEH]SLH
F]HQLDPLXSUDZ]W\WXáXNOĊVNĪ\ZLRáRZ\FK.RQLHF]QHZWDNLPSU]\SDGNX
MHVW MHGQDN ZEXGRZDQLH PHFKDQL]PX NRQWUROQHJR NWyU\ XQLHPRĪOLZL SR
NU\FLHV]NRG\ZGRFKRGDFKQDSR]LRPLHOXEZ\ĪV]\P
4.2.2. Regulacje i rekomendacje Banku Światowego
.RQFHSFMĊ %DQNX ĝZLDWRZHJR %ĝ GRW\F]ąFą ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z
UROQLFWZLH $50 agricultural risk management FHFKXMH ]LQWHJURZDQHVSRM
U]HQLH QD U\]\NR ]ZLą]DQH ] UROQLFWZHP 8MĊFLH KROLVW\F]QH SU]HMDZLD VLĊ Z
:RUOG%DQN ]DDQJDĪRZDQLXZSURFHV]DU]ąG]DQLDZV]\VWNLFKLQWHUHVD
ULXV]\ NWyU\FK VNXWNL U\]\ND GRW\NDMą RUD] NWyU]\ SRGHMPXMą G]LDáDQLD Z UD
PDFK ]DU]ąG]DQLD Z ZDUXQNDFK WHJR U\]\ND XZ]JOĊGQLHQLX FDáHJR VSHNWUXP
]DJURĪHĔ DQDOL]\ UyĪQ\FK VWUDWHJLL ]DU]ąG]DQLD RUD] ]UR]XPLHQLX UyĪQ\FK HOH
PHQWyZZSURFHVLH]DU]ąG]DQLDZZDUXQNDFKU\]\ND SRUU\VXQHN

3RSUDZQH RNUHĞOHQLH WR ]DU]ąG]DQLH Z UROQLFWZLH Z ZDUXQNDFK U\]\ND : GDOV]HM F]ĊĞFL
RSUDFRZDQLD VWRVRZDQH EĊG]LH NUyWV]H L XSRZV]HFKQLRQH VIRUPXáRZDQLH Ä]DU]ąG]DQLHP U\
]\NLHPZUROQLFWZLH´

5\VXQHN6FKHPDWNRQFHSFML]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZUROQLFWZLHZHGáXJ%DQNX
ĝZLDWRZHJR

Źródło: (World Bank, 2016, p. 8).
:NRQFHSFML%ĝZ\UDĨQLHUR]UyĪQLDVLĊU\]\NR risk RGRJUDQLF]HĔ con-

strains RUD] WUHQGyZ 5\]\NR Z WHM NRQFHSFML MHVW UR]XPLDQH MDNR ÄQLHSHZQH
]GDU]HQLHNWyUHJRZ\VWąSLHQLHPRĪHVSRZRGRZDüV]NRG\´ :RUOG%DQN
V 2JUDQLF]HQLDWRZDUXQNLNWyUHSURZDG]ąGRVXERSW\PDOQ\FKZ\QLNyZ
performance :RUOG%DQNV 3U]\NáDGRZRQLĪV]HSORQ\PRJąZ\
QLNDü ]H VáDEHM MDNRĞFL JOHE\ RJUDQLF]HĔ Z GRVWĊSLH GR F]\QQLNyZ SURGXNFML
VáDEHMWHFKQRORJLLLWS&HFKąFKDUDNWHU\VW\F]QąRJUDQLF]HĔ±ZSU]HFLZLHĔVWZLH
GR U\]\N ± MHVW HOHPHQW SHZQRĞFL 7UHQG\ Vą UR]XPLDQH MDNR GáXJRWHUPLQRZH
Z]RUFH RGZUDFDOQHOXEQLHRGZUDFDOQH WZRU]ąFH ZVSRVyERJyOQ\SHZQH]D
OHĪQRĞFL NRQWHNVW ,WDNREQLĪHQLHSORQyZPRĪHZ\QLNDü]H]PLDQVWUXNWXUDO
Q\FK Z UROQLFWZLH OXE ]PLDQ NOLPDW\F]Q\FK SRZRGXMąF\FK SU]\NáDGRZR SX
VW\QQLHQLHSHZQ\FKWHUHQyZ :RUOG%DQNV
5\]\NDG]LHOLVLĊQDWU]\NDWHJRULHWMSURGXNF\MQHU\QNRZHRUD]Z\ZRáD
QH]PLDQDPLZRWRF]HQLXÄGDOV]\P´%ĝ]DNáDGDĪHU\]\NDZ\VWĊSXMąFHZURO
QLFWZLHVąJáyZQąSU]\F]\Qą]DNáyFHĔZáDĔFXFKXĪ\ZQRĞFLRZ\P'RPLQRZDü

:]ZLą]NX]W\PF]ĊVWRXĪ\ZDVLĊWHJRRNUHĞOHQLDZOLF]ELHPQRJLHM risks QLHVWRVRZDQHM
ZMSROVNLP3RPLPRWHJRZW\PSRGSXQNFLHXĪ\ZDQHEĊG]LHRNUHĞOHQLHÄU\]\ND´DE\]D
FKRZDüVSyMQRĞü]QRPHQNODWXUą%ĝ

PRĪH NWyUDĞ ] W\FK NDWHJRULLSHZQH NDWHJRULH PRJą QLH Z\VWĊSRZDü ZFDOH OXE
Z\VWĊSRZDüW\ONRQDRNUHĞORQ\PHWDSLHáDĔFXFKD ]REV]HU]HM-DIIHHHWDO
5\]\ND SURGXNF\MQH Vą EDUG]R V]HURNą JUXSą NWyUD REHMPXMH ]GDU]HQLD
SRJRGRZH ]DUyZQRNDWDVWURILF]QHMDNLF]ĊĞFLHMZ\VWĊSXMąFHDOHáDJRGQLHMV]H
FKRURE\ L V]NRGQLNL ]QLV]F]HQLD VSRZRGRZDQH SU]H] ]ZLHU]ĊWD RUD] Z\ZRáDQH
SU]H] F]áRZLHND SRGSDOHQLD NUDG]LHĪH RV]XVWZD 5HDOL]XMą VLĊ ]D]Z\F]DM QD
SR]LRPLHJRVSRGDUVWZDSURZDG]ąFGRLORĞFLRZ\FKOXEMDNRĞFLRZ\FKXE\WNyZZ
SORQDFKOXELQQHJRURG]DMXSURGXNFMLUROQHM5\]\NDU\QNRZHGRW\F]ąW\FKHOH
PHQWyZ NWyUH ZSá\ZDMą QD FHQ\ MDNRĞü GRVWĊS L G\VSR]\F\MQRĞü Z ]DNUHVLH
QLH]EĊGQ\FK SURGXNWyZ L XVáXJ 2EHMPXMą ZDKDQLD FHQ QDNáDGyZ L SURGXNWyZ
VWRS\ SURFHQWRZH NXUV\ ZDOXWRZH U\]\NR ]ZLą]DQH ] NRQWUDKHQWHP L QLHXLV]
F]HQLHPQDOHĪQRĞFL5HDOL]XMąVLĊQDSR]LRPLHPDNURDOHZWyUQLHSU]HNáDGDMąVLĊ
QD SR]LRP PLNUR 5\]\ND ]ZLą]DQH ]H ]PLDQą RWRF]HQLD ÄGDOV]HJR´ REHMPXMą
QDJáH]PLDQ\OHJLVODF\MQH PDNURHNRQRPLF]QHSROLW\F]QHNRQIOLNW\RJUDQLF]H
QLDZ]DNUHVLHKDQGOXF]\ORJLVW\NLRUD]NRUXSFMĊ,FKUHDOL]DFMDSRZRGXMH]PLD
Q\ZDUXQNyZIXQNFMRQRZDQLDQDSR]LRPLHáDĔFXFKDGRVWDZ PLNUR ,GHQW\ILND
FMDLDQDOL]DU\]\ND DWDNĪHDQDOL]D]GROQRĞFLSRV]F]HJyOQ\FKLQWHUHVDULXV]\GR
]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPRUD]Z\FKRG]HQLD]V\WXDFMLVSRZRGRZDQ\FKSU]H]UHDOL
]DFMĊU\]\NDSRSU]HG]DZ\EyUVWUDWHJLL]DU]ąG]DQLD%ĝ]ZUDFDV]F]HJyOQąXZDJĊ
QD]PLDQ\NOLPDW\F]QHNWyUHZSá\ZDMąQDZV]\VWNLHWU]\NDWHJRULHU\]\N :RUOG
%DQN ,WDNSU]\NáDGRZRZUDPDFKU\]\NSURGXNF\MQ\FKZ]UDVWD]PLHQ
QRĞüWHPSHUDWXU\LSR]LRPĞUHGQLHMWHPSHUDWXU\]ZLĊNV]DVLĊF]ĊVWRWOLZRĞü]GD
U]HĔHNVWUHPDOQ\FK VXV]GHV]F]\QDZDOQ\FKSRZRG]L F\NORQyZEXU] URĞQLH
SRGDWQRĞüQDFKRURE\LV]NRGQLNL3U]HNáDGDVLĊWRQDZ]URVWSR]LRPX]PLHQQRĞFL
FHQL±]HZ]JOĊGXQDJOREDOL]DFMĊ±QDGHVWDELOL]DFMĊáDĔFXFKyZĪ\ZQRĞFLRZ\FK
5\]\NDSURGXNF\MQHLU\QNRZHSU]HNáDGDMąVLĊ]NROHLQDSROLW\NĊKDQGORZąSUR
ZDG]RQąSU]H]SRV]F]HJyOQHSDĔVWZDRUD]LFKSROLW\NĊZVSDUFLDZHZQĊWU]QHJR
RJUDQLF]HQLDZGRVWĊSLHGR]DVREyZLPRJąZ]PyFQDSLĊFLDSU]HPRFLNRQIOLN
W\%ĝSXEOLNXMHV]F]HJyáRZHDQDOL]\]]DNUHVXU\]\NQLHW\SRZ\FKNWyU\FKUHD
OL]DFMDGRW\NDVHNWRUUROQ\DOHWDNĪHNWyU\FKĨUyGáHPMHVWWHQVHNWRU3U]\NáDGHP
PRĪH E\ü SUREOHPDW\ND ]DQLHF]\V]F]HĔ F]\ HPLVML &2 &DVVRX HW DO
:RUOG%DQN
6WUDWHJLH]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP%ĝG]LHOLZVSRVyEXSURV]F]RQ\QDWU]\
JUXS\PLW\JDFMĊWUDQVIHURUD]PHFKDQL]P\H[SRVW SRUU\VXQHN 0LW\JDFMD
U\]\NDMHVWUR]XPLDQDMDNRG]LDáDQLDSRGHMPRZDQHH[DQWHNWyUHPDMąQDFHOX
]PQLHMV]HQLH SUDZGRSRGRELHĔVWZD UHDOL]DFML OXE ZLHONRĞFLVNXWNyZ U\]\ND 6ą
V]F]HJyOQLHSU]\GDWQHZRGQLHVLHQLXGRU\]\NRUHODW\ZQLHZ\VRNLPSUDZGRSR

:SROVNLHMOLWHUDWXU]HF]ĊVWRQD]\ZDQHLQVWUXPHQWDPLNRQWUROLIL]\F]QHMU\]\ND

GRELHĔVWZLHDOHVWRVXQNRZRQLVNLFKVNXWNDFK1DOHĪąGRQLFKG]LDáDQLD]]DNUH
VXDJURWHFKQLNLRGSRZLHGQLGREyUJDWXQNyZURĞOLQLQZHVW\FMHZLQIUDVWUXNWXUĊ
RFKURQQą QSSRZRG]LRZą ]PLDQ\VWUXNWXU\]DVLHZyZL VWDQRZLVNG]LDáDQLD
PDMąFHQDFHOXRFKURQĊJOHE\LZRG\G\ZHUV\ILNDFMDXSUDZLGRFKRGyZNRU]\
VWDQLH]V\VWHPyZZF]HVQHJRRVWU]HJDQLDLQQ\FKLQIRUPDF\MQ\FKRUD]ZVSLHUD
MąF\FK SU]\ SRGHMPRZDQLX GHF\]ML 7UDQVIHU REHMPXMH WH LQVWUXPHQW\ H[ DQWH
NWyUHSR]ZDODMąQDSU]HVXQLĊFLHVNXWNyZILQDQVRZ\FKUHDOL]DFMLU\]\NDQDLQQH
SRGPLRW\ WU]HFLH ]D LFK ]JRGą L QDMF]ĊĞFLHM RSáDWą 1DOHĪą GR QLFK SU]HGH
ZV]\VWNLP XEH]SLHF]HQLD RUD] KHGJLQJRZH LQVWUXPHQW\ ILQDQVRZH DOH ]QDOHĨü
WXPRĪQDWDNĪHLQVWUXPHQW\NWyUHPDMąFKDUDNWHUQLHIRUPDOQHJRWUDQVIHUXVNXW
NyZQDLQQ\FKF]áRQNyZURG]LQ\OXE]ELRURZRĞFL0HFKDQL]P\H[SRVWGRW\F]ą
W\FK U\]\N Z]JOĊGHP NWyU\FK QLH PRĪQD ]DVWRVRZDü PHFKDQL]PyZ PLW\JDFML
OXEWUDQVIHUX,QVWUXPHQW\WHPDMąSURZDG]LüGR]ZLĊNV]HQLD]GROQRĞFL]DJURĪR
Q\FKSRSXODFMLGRSU]HWUZDQLDUHVW\WXFMLRUD]UHRUJDQL]DFMLZREOLF]XNU\]\VX
WDNE\ZV]\VF\MHMF]áRQNRZLH]DFKRZDOLOXEUR]ZLQĊOL]GROQRĞüUR]ZRMX0DMą
RQH QDMF]ĊĞFLHM FKDUDNWHU ILQDQVRZ\ L XPRĪOLZLDMą V]\ENą UHDNFMĊ QD U\]\NR
NWyUDSR]ZDODQD]PQLHMV]HQLHVWUDW1DOHĪąWXUyĪQHJRURG]DMXNRPSHQVDFMH Z
QDWXU]HEąGĨSLHQLąG]X VLHFL]DEH]SLHF]HQLDVSRáHF]QHJR IXQGXV]HRFKURQQH
RV]F]ĊGQRĞFLUH]HUZ\VWUDWHJLF]QHSURJUDP\SRPRFRZHZSRVWDFLQDSU]\NáDG
ZVSDUFLDU]ąGRZHJRGODUROQLNyZUHVWUXNWXU\]DFML]DGáXĪHQLDF]\ZDUXQNRZHJR
ILQDQVRZDQLD
5\VXQHN:DUVWZ\]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZHGáXJ%DQNXĝZLDWRZHJR

Źródło: (World Bank, 2016, p. 11).
,QVWUXPHQW\GRVWĊSQHZUDPDFK$50 EDQNĞZLDWRZ\SU]\SRU]ąGNRZXMH
GR WU]HFK JUXS -HGQą ] QLFK Vą UHIRUP\ Z ]DNUHVLH SURZDG]RQHM SROLW\NL QD
SU]\NáDG Z RGQLHVLHQLX GR GRVWĊSX GR F]\QQLNyZ SURGXNFML GRVWĊSX GR

LQIRUPDFML NV]WDáWRZDQLD FHQ ]DPyZLHĔ SXEOLF]Q\FK F]\ NV]WDáWRZDQLD
VWUDWHJLF]Q\FK UH]HUZ ]EyĪ 'UXJą JUXSĊ VWDQRZLą LQZHVW\FMH UROQLF]H 1DOHĪą
WX SU]\NáDGRZR LQZHVW\FMH Z LQIUDVWUXNWXUĊ SU]HFLZVXV]RZą
SU]HFLZSRZRG]LRZą SURZDG]HQLH EDGDĔ Z ]DNUHVLH RGPLDQ RGSRUQ\FK QD
VXV]ĊFKRURE\F]\V]NRGQLNLRFKURQDJOHE\LZRG\LQIUDVWUXNWXUDSRJRGRZD
XSRZV]VHFKQLDQLH ZLHG]\ UROQLF]HM GRUDG]WZD UROQLF]HJR F]\ SURZDG]HQLH
QDG]RUX QDG FKRUREDPL 7U]HFLD JUXSD ± ZVSDUFLH WHFKQLF]QH ± REHMPXMH
QDU]ąG]LDNWyU\FKFHOHPMHVWZVSDUFLHORNDOQ\FKLQWHUVDULXV]\L]ZLĊNV]HQLHLFK
]GROQRĞFL GR UDG]HQLD VRELH ] U\]\NLHP 1DOHĪą WX QD SU]\NáDG V]NROHQLD ]
]DNUHVX ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP FHQRZ\P VWXGLD Z\NRQDOQRĞFL Z UDPDFK
SRV]F]HJyOQ\FKLQVWUXPHQWyZUR]ZLQLĊFLHV\VWHPXZF]HVQHJRRVWU]HJDQLD
,QWHUHVDULXV]\VWRMąF\FKZ FHQWUXPFDáHJRSURFHVX]DU]G]DQLDU\]\NLHP
Z UROQLFWZLH %ĝ G]LHOL QD WU]\ NDWHJRULH SURGXFHQWyZ VHNWRU SU\ZDWQ\ RUD]
SXEOLF]Q\.RQVXPHQFLQLHVąNDWHJRULąSRGPLRWyZNWyUDMHVWXZ]JOĊGQLDQDZ
W\PSURFHVLHFKRüQLHZąWSOLZLHVNXWNLUHDOL]DFMLU\]\NZUROQLFWZLHUyZQLHĪLFK
GRW\F]ą6WUXNWXUDSURGXFHQWyZMHVWUyĪQDZUyĪQ\FKNUDMDFK3U]\MPXMHVLĊĪH
GX]L SURGXFHQFL PDMą ZLĊNV]H ]DVRE\ L OHSLHM UDG]ą VRELH ] U\]\NDPL
NDWDVWURILF]Q\PL Vą MHGQDN Z ZLĊNV]\P VWRSQLX DQLĪHOL SR]RVWDOL SURGXFHQFL
QDUDĪHQL QD U\]\ND U\QNRZH ,QWHUHVDULXV]H NRPHUF\MQL WR JUXSD GR NWyUHM
QDOHĪ\SU]HP\VáUROQ\KDQGORZF\KXUWRZQLF\LGHWDOLĞFLLQVW\WXFMHILQDQVRZH
RUD] GRVWDZF\ F]\QQLNyZ SURGXNFML 6ą RQL QDUDĪHQL QD VNXWNL U\]\N
UHDOL]XMąF\FK VLĊ Z UyĪQ\FK RJQLZDFK áDĔFXFKD GRVWDZ PRJą MHGQDNĪH ]H
Z]JOĊGXQDSHáQLRQąUROĊ ZZLĊNV]\PVWRSQLXFKURQLüVZRMHLQWHUHV\LSR]\FMĊ
6HNWRU SXEOLF]Q\ REHMPXMH LQVW\WXFMH SXEOLF]QH SRGPLRW\ FDáNRZLFLH OXE
F]ĊĞFLRZR]DU]ąG]DQHSU]H]SDĔVWZRU]ąGRUD]GDUF]\ĔFyZ7DJUXSDILVNDOQLH
RGF]XZD UHDOL]DFMĊ U\]\N Z UROQLFWZLH -HGQRF]HĞQLH GHF\]MH SRGHMPRZDQH
SU]H] MHM F]áRQNyZ MDNR GHF\]MH SROLW\F]QH VDPH PRJą VWDQRZLü U\]\NR GOD
SR]RVWDá\FK LQWHUHVDULXV]\ %ĝ SRGNUHĞOD ĪH $50 Z\PDJD ZVSyáSUDF\
ZV]\VWNLFK LQWHUHVDULXV]\ 1LH QDOHĪ\ ERZLHP ]DNáDGDü ĪH ZDUWRĞFL L ± Z
NRQVHNZHFML SRVWDZLRQH FHOH Vą MHGQDNRZH GOD NDĪGHM JUXS\ 3U]HFLZQLH ±
F]ĊVWR Vą ]UyĪQLFRZDQH D Z\SUDFRZDQLH NRQVHQVXVX Z W\P ]DNUHVLH MHVW
ZDUXQNLHPNRQLHF]Q\PGODSRZRG]HQLDSURFHVX$50=DFKRZDQLHUyZQRZDJL
SRPLĊG]\ LQWHUHVDPL PRĪOLZRĞFLDPL ]DU]ąG]DQLD Z ZDUXQNDFK U\]\ND
SRVLDGDQ\PL ]DVREDPL RUD] SR]LRPHP ]DDQJDĪRZDQLD Z UHDOL]DFMĊ SU]\MĊWHM
VWUDWHJLL MHVW NOXF]RZH GOD FDáHJR SURFHVX 1DFLVN QD ZVSyáSUDFĊ SRPLĊG]\
LQWHUHVDULXV]DPL MHVW FHFKą FKDUDNWHU\VW\F]Qą GOD SRGHMĞFLD %ĝ Z UDPDFK

5R]XPLDQLMDNRNRĔFRZLRGELRUF\

procesów zarządzania ryzykiem (zob. np. w odniesieniu do systemu
environmental and social management systems (ESMS) WB, 2014).
Wieloletnie doświadczenia, szczególnie w krajach rozwijających się,
umożliwiły BŚ wypracowanie narzędzia mającego na celu wsparcie decydentów
w zakresie ARS. Narzędzie to nazwano oceną ryzyka w sektorze rolnym (ASRA
- agricultural sector risk assessment). Jest to „uporządkowany proces do anali-
zy, identyfikacji i hierarchizacji ryzyka, który ma stanowić bazę do sporządzenia
strategii zarządzania ryzykiem” (World Bank, 2016, p. 2). Narzędzie to jest za-
tem kierowane do decydentów. Oznacza to, że ASRA jest prowadzona przy ja-
sno wskazanych liderach, którzy nie tylko uczestniczą w całym procesie, ale
także są zainteresowani realizacją strategii, która na podstawie ASRA powsta-
nie. Typowymi liderami jest ministerstwo ds. rolnictwa lub finansów oraz inne
organizacje związane z sektorem rolnym. BŚ traktuje ARM jako rodzaj dobra
publicznego (World Bank, 2016, p. 11), co uzasadnia zaangażowanie państwa.
Ponadto to właśnie rząd dokonuje najczęściej największych wydatków w postaci
inwestycji i bieżących wypłat, co wzmacnia jego pozycję lidera.
Zasadniczym celem ASRA jest (World Bank, 2016): bardzo dobre zro-
zumienie kontekstu instytucjonalnego i socjoekonomicznego każdej grupy inte-
resariuszy (oraz wewnątrz tych grup), identyfikacja i ocena bieżących praktyk
zarządzania ryzykiem (także nieformalnych), ich mocnych stron i ograniczeń,
ocena możliwości sektora publicznego i prywatnego w zakresie zarządzania ry-
zykiem oraz maksymalizację konsensusu interesariuszy w zakresie rekomenda-
cji stworzonych w ramach ASRA. Wynikiem przeprowadzenia ASRA jest krót-
ka lista uszeregowanych względem ważności ryzyk i odpowiadających im roz-
wiązań. Jest podstawą do tworzenia strategii zwieńczonej planem wdrożenio-
wym. Przykładem zastosowania ASRA jest ponad 20 raportów stworzonych
przez BŚ w odniesieniu do różnych krajów rozwijających się (zob. np. Arce et
al., 2015; Broka et al., 2016; Giertz et al., 2015).
4.2.3. Platforma do zarządzania ryzykiem w rolnictwie (PARM)
Platform for Agricultural Risk Management (PARM) jest platformą, której
celem jest wzmocnienie holistycznego zarządzania ryzykiem w rolnictwie
(ARM - agricultural risk management) w krajach rozwijających oraz uczynienie
go instytucjonalnym elementem polityki rolnej. Partnerami współpracującymi z
PARM są m.in. FAO, Bank Światowy, MunichRe. Komitet wykonawczy tworzy
Komisja Europejska, Agence Française de Développement (AFD), Italian Deve-
lopment Cooperation, International Fund for Agricultural Development (IFAD)
oraz New Partnership for Africa's Development (NEPAD). W rozumieniu ARM
259
koncepcja ARM jest zbliżona do propozycji OECD oraz Banku Światowego
(PARM, 2014; Tedesco, 2018).
Poszczególne warstwy zarządzania ryzykiem (rysunek 4) powiązane są ze

strategiami realizowanymi przez różne podmioty. W warstwie pierwszej głów-
nymi interesariuszami podejmującymi działania są rolnicy, gospodarstwa do-
mowe oraz wspólnoty. Podmioty te podejmują działania kontrolne, natomiast
część skutków (warstwa druga) transferują na podmioty będące chętne do ich
przyjęcia za opłatą. Pozostałe ryzyka, zwłaszcza te o charakterze systemowym,
które nie zostały zatrzymane w warstwie pierwszej lub drugiej, powinny być
zarządzane w warstwie trzeciej, gdzie kluczowe znaczenie odgrywa rząd
(Tedesco, 2018, p. 3). Doświadczenia różnych organizacji w zakresie ARM po-
zwoliły na wypracowanie głównych wytycznych PARM w odniesieniu do jego
realizacji. Podzielone one zostały na pięć kluczowych obszarów (rysunek 5).
Warto tu wskazać, że pominięto definiowanie samego ryzyka (czego i kto się
boi w powiązaniu z tym, jakie wartości są dla niego istotne), co może być kon-
sekwencją przyjętej definicji ryzyka (PARM, 2014, p. 4). W ramach każdego z
obszarów PARM sugeruje tzw. dobre praktyki, zwiększające szansę na sukces
ARM (tabela 2). PARM w sposób szczególny (podobnie jak FAO) zwraca uwa-
gę na wykorzystanie ARM jako narzędzia realizacji celów zrównoważonego
rozwoju (Perrin, 2018).
Rysunek 5. Pięć kluczowych obszarów w zakresie zarządzania ryzykiem w rolnictwie wg

PARM
ARM – kluczowe filary sukcesu
Dostęp do Współpraca
informacji i różnych
Oszacowanie Znalezienie i budowanie partnerów oraz
Monitorowanie i
ryzyka i jego wdrożenie zasobów integracja w
ewaluacja
hierarchii narzędzi pozwalających naa ramach
wprowadzenie prowadzonej
działań polityki
Źródło: opracowanie własne na podstawie (Tedesco, 2018, p. 5).
260
Tabela 2. Dobre praktyki ARM wg PARM
Dobre praktyki Kwestie do rozważenia
Oszacowanie ryzyka i jego hierarchii
Identyfikacja wszystkich ryzyk, choć poddane dokładnej analizie będą Źródła, ilość, jakość i dokładność danych
tylko te znajdujące się wysoko w hierarchii Poziom agregacji ryzyka - lokalny, regionalny, na
Identyfikacja możliwości zarządzania w warunkach ryzyka przez poziomie państwa – prowadzi do innych wyników;
poszczególnych interesariuszy, których skutki jego realizacji dotykają. agregacja na wyższym poziomie maskuje ryzyko
Uwzględnienie różnych cech interesariuszy (np. wieku, płci) na poziomie niższym
Ocena częstotliwości i dotkliwości poszczególnych ryzyk na różnych Rozróżnienie pomiędzy ryzykami, trendami i
poziomach (gospodarstwa, łańcucha dostaw, obszaru geograficznego, ograniczeniami, opracowanie strategii dotyczy
sektora) ryzka.
Wykorzystanie danych historycznych z długiego okresu lub – jeśli są Różnice pomiędzy płciami w odniesieniu do skut-
niedostępne – zgromadzenie danych jakościowych ków i reakcji na nie
Ocena potencjalnego ekonomicznych wpływu realizacji ryzyk w ra- Czynniki, które mogą zmniejszyć bądź zaostrzyć
mach różnych scenariuszy (przeciętny oraz najgorszy scenariusz) skutki realizacji ryzyka
Zaangażowanie lokalnych interesariuszy w oszacowanie i hierarchizo- Przyczyny realizacji ryzyk, interakcje i korelacje
wanie ryzyka w celu zapewnienia ich zaangażowania w proces ARM między ryzykami.
Określenie jasnych ról i zakresu odpowiedzialności w zakresie kontroli
ryzyka na poziomie mikro, mezo i makro
Znalezienie i wdrożenie narzędzi
Uwzględnienie kontekstu (warunków) Zapewnienie warunków do powtarzalności wyko-
Wzmocnienie narzędzi, które już funkcjonują i sprawdziły się w prze- rzystania instrumentu
szłości Jeśli możliwe stworzenie jasnych wskaźników do
Sprawdzenie możliwości zastosowania nowych narzędzi w danych mierzenia skutków każdego z narzędzi i lepszego
warunkach tak, aby zapewnić ich wykorzystywanie przez interesariu- zrozumienia skutków łączenia wdrożonych narzę-
szy i zagwarantować zrównoważony rozwój dzi
Akceptacja przez interesariuszy danego narzędzia jako skutecznego, Uwzględnienie planowanych i nieplanowanych
możliwego do zastosowania i praktycznego rozwiązania kosztów wdrożenia narzędzi
Przeprowadzenie analizy kosztów/korzyści potencjalnych narzędzi
Monitorowanie wprowadzania i funkcjonowania każdego z narzędzi
Dostęp do informacji i budowanie zasobów pozwalających na wprowadzenie działań

Identyfikacja istniejących systemów informacyjnych i obszarów do Wiedza dotycząca tego, jakie dane i przez kogo są
możliwej współpracy lub integracji i mogą być zbierane
Ocena jakości i dostępności danych – identyfikacja potrzeb w tym Ustalenie ceny, którą interesariusze są gotowi
zakresie i trudności w dostępie do nich u poszczególnych interesariu- zapłacić za informację – porównanie ich z koszta-
szy mi zbudowania lub wzmocnienia systemu infor-
Identyfikacja kluczowych interesariuszy w zakresie budowania zaso- macyjnego
bów (wiedzy, umiejętności zarządzania ryzykiem) Uwzględnienie, że informacja ma znaczenie strate-
Ocena potrzeb poszczególnych grup interesariuszy w tym zakresie giczne – mogą istnieć szczególne powody, dla któ-
Dostosowanie zakresu materiału do specyficznych potrzeb i roli peł- rych informacja nie jest udostępniana przez rolników,
nionej przez poszczególnych interesariuszy rząd czy interesariuszy z obszaru sektora prywatnego
Połączenie wiedzy teoretycznej z doświadczeniem praktycznym i Włączenie w jak najwyższym stopniu rządu i organi-
know-how zacji międzynarodowych w obszarze tworzenia
strategii budowania zasobów-
Ocena spójności i możliwych efektów synergii z
innymi szkoleniami dostępnymi w danym obszarze w
celu upewnienia się, że grupa docelowa posiada
motywację do uczestniczenia i że czas jest wykorzy-
stywany w sposób efektywny
Planowanie kolejnych kroków i sposobów zastoso-
wania przedstawionych podczas szkoleń koncepcji
261
cd. tabeli 2
Współpraca różnych partnerów oraz integracja w ramach prowadzonej polityki
Identyfikacja interesariuszy lokalnych już zaangażowanych w ARM Jasne zdefiniowanie ról i odpowiedzialności po-
oraz ich potrzeb i możliwych działań komplementarnych między partnerami
Budowanie współpracy pomiędzy różnymi rodzajami interesariuszy w Zapewnienie spójności na różnych szczeblach i
celu zwiększenia efektywności i zrównoważonego rozwoju pomiędzy działaniami różnych interesariuszy
Praca w różnych ministerstwach lub z ciałem międzyministerialnym – (rządu, partnerów)
ARM jako zadanie wspólne Próba zsynchronizowania propozycji w ramach
Znalezienie osoby o charakterze kluczowego zasobu, która ma do- ARM z planowaniem budżetowym rządu
świadczenia w zakresie zakończonego sukcesem wdrożenia ARM w
celu promowania ARM uwzględniającą specyfikę danego kraju
Monitorowanie i ewaluacja
Zbudowanie systemu monitoringu i ewaluacji od początku funkcjono- Rozwinięcie podejścia jakościowego dla tych
wania systemu (zidentyfikowanie punktu startowego): zdefiniowanie aktywności, które trudno jest monitorować ilo-
jasnych wskaźników, terminów i odpowiedzialności za zbieranie da- ściowo (np. budowanie zasobów)
nych
Zbieranie danych w podziale na wiek i płeć, aby umożliwić ocenę
efektywności poszczególnych narzędzi dla różnych grup
Podwyższenie świadomości interesariuszy w zakresie tego, jak ważne
jest prowadzenie dokumentacji i monitorowanie
Uwzględnienie czynników zewnętrznych w celu rozpatrywania skut-
ków w szerszym zakresie
Źródło: Proceedings of the workshop “Agricultural Risk Management: practices and lessons
learned for development”, 25 October 2017, International Fund for Agricultural Develop-
ment (IFAD) za (Tedesco, 2018, pp. 5–10).
4.3. Regulacje UE
4.3.1. Wprowadzenie
W Unii Europejskiej w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) szczególne
znaczenie przypisuje się kwestii zarządzania ryzykiem. Od 2001 r., kiedy to
podjęto w sposób intencjonalny dyskusję w tym zakresie, ostatecznie skonklu-
dowaną wydaniem w 2006 r. pierwszego stosownego rozporządzenia
(Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1857/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. w
sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu w odniesieniu do pomocy państwa dla
małych i średnich przedsiębiorstw prowadzących działalność związaną z
wytwarzaniem produktów rolnych oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr
70/2001 )8 wskazuje się na instrumenty zabezpieczające fluktuację dochodu oraz
produkcji roślinnej i zwierzęcej.
8
Zostało ono później uzupełnione przez Rozporządzenie Rady (WE) 73/2009
(Rozporzązdzenie Rady (WE) nr 73/2009 z dnia 19 Stycznia 2009 r. ustanawiające wspólne
asady dla systemów wsparcia bezpośredniego dla rolników w ramach wspólnej polityki rolnej
i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rolników, zmieniające rozporządzenia (WE) nr
1290/2005, (WE) nr 247/2006, (WE) nr 378/2007 oraz uchylające rozporządzenie (WE) nr 1782/2003 ).
262
2GFKZLOLSU]\VWąSLHQLD3ROVNLGR:VSyOQRW(XURSHMVNLFKUHDOL]RZDQHVą
]DGDQLD]ZLą]DQH]H:VSyOQą3ROLW\Ną5ROQą :35 3U]H]ZLHOHODWPLDáDRQD
QDFHOXZSá\ZDQLHQDFHQ\SURGXNWyZUROQ\FKSRSU]H]V]HUHJĞURGNyZVWDELOL
]DFMLU\QNXLFHQ GRSáDW\GRSURGXNFMLRNUHĞORQ\FKJDWXQNyZURĞOLQL]ZLHU]ąW
FHQ\ JZDUDQWRZDQH QD RNUHĞORQH SURGXNW\ UROQH PHFKDQL]P\ RFKURQQH SU]HG
LPSRUWRZDQLHP WDĔV]\FK SURGXNWyZ ] ]DJUDQLF\ F]\ VXEV\GLRZDQLH HNVSRUWX
QDGZ\ĪHNGURĪV]\FKSURGXNWyZHXURSHMVNLFKQDU\QNL]HZQĊWU]QH :VW\F]QLX
U .RPLVDU] GV 5ROQLFWZD 5D\ 0DF6KDUU\ ]DSURSRQRZDá ]PLDQ\ NWyUH
SR]ZROLá\ QD ZáąF]HQLH Z REV]DU G\VNXVML LQG\ZLGXDOQ\FK L UHJLRQDOQ\FK SR
WU]HE UROQLNyZ 5HIRUPD 0DF6KDUU\¶HJR Z NRQVHNZHQFML ]DPLHQLáD ZVSDUFLH
SURGXNFML SRV]F]HJyOQ\FK SURGXNWyZ QD U]HF] ZVSDUFLD SURGXFHQWD UROQHJR D
QDVWĊSQLHUyZQLHĪZVSDUFLDUR]ZRMXREV]DUyZZLHMVNLFK2GG]LHOHQLHSáDWQRĞFL
RGSURGXNFMLPLDáRVSUDZLüĪHUROQLF\EĊGąXSUDZLDüQDSRWU]HE\U\QNXDQLH
ZFHOXX]\VNDQLDGRWDFMLÄ$JHQGD´]DDSURERZDQDSU]H]5DGĊ(XURS\Z
PDUFX U MDNR SU]\JRWRZDQLH :35 GR UR]V]HU]HQLD 8QLL VSRZRGRZDáD
RJUDQLF]HQLH LQWHUZHQFML QD U\QNDFK SURGXNWyZ L VWRSQLRZH SU]\]Z\F]DMDQLH
UROQLNyZGRFHQMDNLHVąUHDOQLHGRRVLąJQLĊFLDQDĞZLDWRZ\FKU\QNDFK
: HIHNFLH ZVSRPQLDQHM UHIRUP\ RUD] NROHMQ\FK ]PLDQ ILQDQVRZDQLH
:35]RVWDáRRSDUWHRW]ZGZDILODU\)LODUWRZVSLHUDQLHU\QNXLGRFKRGyZL
REHMPXMH SáDWQRĞFL EH]SRĞUHGQLH GOD UROQLNyZ RUD] MHVW NRQW\QXDFMą SRZLą]D
Q\FK]U\QNLHPVXEV\GLyZZUDPDFKU\QNRZ\FKRUJDQL]DFMLZVSyOQRW\ &02
WDNLFKMDN]DNXS\QD]DSDV\SXEOLF]QHVFKHPDW\]GHMPRZDQLDQDGZ\ĪHNLGR
SáDW\ GR HNVSRUWX )LODU GRW\F]\ UR]ZRMX ZVL 5RVQąFH ]QDF]HQLH QDU]ĊG]L
UR]ZRMXZVLPD]PLHU]DüGRUR]V]HU]HQLDXVáXJQDU]HF]ĞURGRZLVNDZSURZD
G]HQLD SRPRF\ GOD JRVSRGDUVWZ SRáRĪRQ\FK QD REV]DUDFK R WUXGQ\FK ZDUXQ
NDFKSURPRFMLMDNRĞFLĪ\ZQRĞFLRVLąJDQLDZ\ĪV]\FKVWDQGDUGyZLGREURVWDQX
]ZLHU]ąW:Z\QLNXNROHMQ\FKG]LDáDĔZSURZDG]RQRW]ZPHFKDQL]PPRGXOD
FML NWyU\ SRSU]H] UHGXNFMĊ SR]LRPX GRSáDW EH]SRĞUHGQLFK GR JUXQWyZ PD GR
SURZDG]LüGREDUG]LHMHIHNW\ZQHJRZ\NRU]\VW\ZDQLDĞURGNyZNLHURZDQ\FKGR
GDQHJRSDĔVWZDF]áRQNRZVNLHJR=DRV]F]ĊG]RQHĞURGNLPDMąE\üSU]H]QDF]RQH
QDUR]ZyMREV]DUyZZLHMVNLFK
:8QLL(XURSHMVNLHMZUDPDFK:35QLHXVWDQQLHWUZDMąSUDFH]ZLą]DQH
]]DU]ąG]DQLHPU\]\NLHP3DUODPHQW(XURSHMVNLZURSUDFRZDáUH]ROXFMH
Z VSUDZLH ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP L SRVWĊSRZDQLD Z V\WXDFMDFK NU\]\VRZ\FK Z
UROQLFWZLH ,1, 'RNXPHQW ZVND]\ZDá QD NRQLHF]QRĞü UHDOL]DFML
ĞZLDGRPHJR]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPSU]H]SURGXFHQWyZUROQ\FKSU]\F]\PG]LD
i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rolników, zmieniające rozporządzenia (WE) nr

1290/2005, (WE) nr 247/2006, (WE) nr 378/2007 oraz uchylające rozporządzenie (WE) nr 1782/2003

áDQLDZVSLHUDMąFHWR]DU]ąG]DQLHPDMą]JRGQLH]:35VáXĪ\üSU]HGHZV]\VWNLP
SRĪ\WNRZL RJyáX JZDUDQWXMąF ]DRSDWU]HQLH OXGQRĞFL Z ]GURZą Ī\ZQRĞü L VX
URZFHUROQLF]HRUD]RFKURQĊĞURGRZLVNDQDWXUDOQHJR-HGQRF]HĞQLHZRSDUFLXR
V]HUHJREVHUZDFMLZVND]DQRĪHU\]\NR]ZLą]DQH]G]LDáDOQRĞFLąUROQLF]ąEĊG]LH
URVáRSRGZ]JOĊGHPUyĪQRURGQRĞFLUR]PLDUyZRUD]F]ĊVWRWOLZRĞFL
.ROHMQ\PZDĪQ\PGRNXPHQWHPVWDáRVLĊ5R]SRU]ąG]HQLH.RPLVML :( QU
8VWDQRZLáRRQRPRĪOLZRĞüSRPRF\SXEOLF]QHMGODPDá\FKLĞUHGQLFK
SU]HGVLĊELRUVWZUROQ\FK-HGQDNGRGDWNRZDSRPRFGODJRVSRGDUVWZUROQ\FKZ\
QLNDMąFD]WHJRUR]SRU]ąG]HQLDPRĪHE\üUHDOL]RZDQDW\ONRZSU]\SDGNX]DLVW
QLHQLD QLHNRU]\VWQHJR ]MDZLVND NOLPDW\F]QHJR NWyUH PRĪH E\ü SRUyZQDQH GR
NOĊVNL Ī\ZLRáRZHM =JRGQLH ] GHILQLFMDPL ]DZDUW\PL Z SU]\ZRáDQ\P UR]SRU]ą
G]HQLXQLHNRU]\VWQH]MDZLVNRNOLPDW\F]QHNWyUHPRĪHE\üSRUyZQDQHGRNOĊVNL
Ī\ZLRáRZHM R]QDF]D ZDUXQNL SRJRGRZH WDNLH MDN PUy] JUDG OyG GHV]F] OXE
VXV]DNWyUHQLV]F]ąSRQDGĞUHGQLHMURF]QHMSURGXNFMLGDQHJRUROQLND]XELH
Já\FKWU]HFKODWOXEĞUHGQLHM]WU]HFKODWRSDUWHMQDRNUHVLHSLĊFLXXELHJá\FKODW]
Z\áąF]HQLHPZDUWRĞFLQDMZ\ĪV]HMLQDMQLĪV]HM'RGDWNRZRQLHNRU]\VWQH]MDZLVNR
NOLPDW\F]QH NWyUH PRĪQD RNUHĞOLü MDNR NOĊVNĊ Ī\ZLRáRZą PXVL E\ü IRUPDOQLH
X]QDQH ]D NOĊVNĊ Ī\ZLRáRZą SU]H] RUJDQ\ SXEOLF]QH : SU]\SDGNX ]DLVWQLHQLD
WDNLHM V\WXDFML SDĔVWZR F]áRQNRZVNLH PRĪH ]DRIHURZDü SRPRF SRNU\ZDMąFą GR
VWUDWOXEGODSURGXFHQWyZUROQ\FKVSHáQLDMąF\FKNU\WHULXPPDáHJRLĞUHGQLH
JRSU]HGVLĊELRUVWZD]DVWRVRZDüGRSáDW\GRVNáDGHNXEH]SLHF]HQLRZ\FKQDZHWGR
NRV]WyZVNáDGHNXEH]SLHF]HQLRZ\FK GODNOĊVNĪ\ZLRáRZ\FK LPDNV\PDO
QLHNRV]WyZVNáDGHNXEH]SLHF]HQLRZ\FKZSU]\SDGNXREHMPRZDQLDRFKURQą
PQLHMV]\FK VWUDW R FKDUDNWHU]H NOLPDW\F]Q\P L ]GDU]HĔ VSRZRGRZDQ\FK FKRUR
EDPL]ZLHU]ąWOXEURĞOLQOXEHSLGHPLDPLV]NRGQLNyZ
$QDOL]D Z\QLNyZ Z\NRU]\VWDQLD ĞURGNyZ QD ILQDQVRZDQLH 3URJUDPyZ
5R]ZRMX2EV]DUyZ:LHMVNLFK 352: ZUZ\ND]DáDĪHIXQGXV]HWHVą
]E\W QLVNLH L PRĪOLZRĞFL ILQDQVRZH SDĔVWZ ZVSyOQRW\ QLH ]DVSRNDMDMą SRWU]HE
EXGĪHWyZQDUHDOL]DFMĊXVWDORQ\FK]DGDĔ6WRVRZQ\GRNXPHQWRGQRĞQLHSRG]LD
áXĞURGNyZ]PRGXODFMLSRZVWDáQDSRF]ąWNXU:HZVWĊSLHGRGRNXPHQWX
SRGNUHĞORQRLĪ]HZ]JOĊGXQDURVQąFH]QDF]HQLHVNXWHF]QHJR]DU]ąG]DQLDU\]\
NLHPSDĔVWZDF]áRQNRZVNLHSRZLQQ\PLHüPRĪOLZRĞüZVSyáILQDQVRZDQLDVNáD
GHNXEH]SLHF]HQLRZ\FKMDNLHUROQLF\SáDFąZ]ZLą]NX]XEH]SLHF]HQLHPXSUDZ
]ZLHU]ąWLURĞOLQMDNUyZQLHĪZVSyáILQDQVRZDQLDUHNRPSHQVDW]DQLHNWyUHVWUDW\
JRVSRGDUF]HSRQLHVLRQHZSU]\SDGNXFKRUyE]ZLHU]ąWOXEURĞOLQRUD]LQF\GHQ
WyZĞURGRZLVNRZ\FK:DQDOL]RZDQ\P]DNUHVLHF]\OLĨUyGáDILQDQVRZDQLDVWUDW
ZUROQLFWZLHNOXF]RZHVąDUW\NXá\Ä8EH]SLHF]HQLHXSUDZ]ZLHU]ąWLURĞOLQ´

LÄ)XQGXV]HZVSyOQHJRLQZHVWRZDQLDGRW\F]ąFHFKRUyE]ZLHU]ąWLURĞOLQRUD]
LQF\GHQWyZĞURGRZLVNRZ\FK´ -DQRZLF]/RPRWWà\VNDZD
:8(UROQLFWZR]DOHĪQHZ\áąF]QLHRGPHFKDQL]PyZILQDQVRZDQLD:35
Z\VWĊSRZDáR L F]ĊĞFLRZR Z\VWĊSXMH QDGDO MDNR SDUDG\JPDW SROLW\NL DOH VWRS
QLRZRHZROXXMHZLQQ\FKNLHUXQNDFK:\áDQLDVLĊFRUD]Z\UDĨQLHMSDUDG\JPDW
UROQLFWZD NRQNXUHQF\MQHJR ZVSLHUDQ\ V]F]HJyOQLH SU]H] 'DQLĊ 6]ZHFMĊ +R
ODQGLĊF]\:LHONą%U\WDQLĊ :UHJXODFMDFKXQLMQ\FKLSRGHMPRZDQ\FKG]LDáD
QLDFKFRUD]ZLĊNV]ąXZDJĊSU]\ZLą]XMHVLĊGRUR]ZLą]DĔZ]DNUHVLH]DU]ąG]D
QLDU\]\NLHPZJRVSRGDUVWZDFKUROQ\FK:VNUDMQ\FKLQWHUSUHWDFMDFKFRUD]F]Ċ
ĞFLHMZVSRPLQDVLĊZ]RUHPLQQ\FKNUDMyZMDNQS86$L.DQDG\R]DVWąSLHQLX
MHGQROLWHJRV\VWHPXGRSáDWGRUROQLFWZDNRPSOHNVRZ\PLV\VWHPDPLILQDQVRZD
QLDVWUDWZUROQLFWZLH
3U]HSURZDG]RQHDQDOL]\LSRUyZQDQLD ] LQQ\PLNUDMDPL8( MHGQR]QDF]
QLHZVND]XMąQDNRQLHF]QRĞüLQG\ZLGXDOL]DFMLUR]ZLą]DĔNUDMRZ\FKZWDNLVSR
VyEDE\MDNQDMOHSLHMSRNU\ZDá\]GDU]HQLDNOLPDW\F]QHZ\VWĊSXMąFHQDGDQ\P
REV]DU]HRUD]UHDOL]RZDá\SROLW\NĊSDĔVWZDZ]JOĊGHPUR]ZRMXWHJRVHNWRUDJR
VSRGDUNL -DQRZLF]/RPRWW à\VNDZD 7DNLH SRGHMĞFLH GR SUREOHPX
R]QDF]DEDUG]RNRQNUHWQHUR]ZLą]DQLDWHFKQLF]QH]DUyZQRZREV]DU]HUyĪQHJR
W\SX XEH]SLHF]HĔ MDN L IXQGXV]X VWDELOL]DFML GRFKRGX 6ROLZRGD 3DZáRZVND
7\V]NR*RU]HODN :QLHNWyU\FKNUDMDFKDSU]\NáDGHPPRJąE\üWX:Ċ
JU\LG]LHVLĊRNURNGDOHMLZSURZDG]DW]ZILODUÄ]HUR´6ąWRUyĪQHJRURG]DMX
LQZHVW\FMHZLQIUDVWUXNWXUĊNWyUHPDMąQLZHORZDü]DJURĪHQLDGODUROQLNyZ,Q
ZHVW\FMH Vą SU]HSURZDG]DQH ]DUyZQR QD SR]LRPLH EXGĪHWX NUDMRZHJR MDN L
UR]ZLą]DĔORNDOQ\FK
4.3.2. Regulacje WPR na lata 2014-2020
:UDPDFKQRZHMSHUVSHNW\Z\:35QDODWDMHV]F]HVLOQLHM]D
DNFHQWRZDQR]QDF]QLH]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZUROQLFWZLHUR]V]HU]DMąFGRSXV]
F]RQH ZF]HĞQLHM QDU]ĊG]LD ZVSDUFLD RUD] ]PLHQLDMąF ]DVDG\ LFK ILQDQVRZDQLD
6\QWHW\F]QH ]HVWDZLHQLH PRĪOLZ\FK GR Z\NRU]\VWDQLD QDU]ĊG]L ZVSDUFLD SUH
]HQWXMHWDEHOD

:HIHNFLHUR]ZRMX:35EDUG]RFRUD]Z\UDĨQLHMPRĪQDUyZQLHĪ]DREVHUZRZDüP\ĞOHQLH
RUROQLFWZLHZLHORIXQNF\MQ\P 1LHPF\)UDQFMD

7DEHOD0RĪOLZHLQVWUXPHQW\]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZUROQLFWZLH]JRGQH
]H:VSyOQą3ROLW\Ną5ROQą
8EH]SLHF]H 8EH]SLHF]HQLH 0XWXDO 3áDWQRĞFL 5DFKXQNL 1DU]ĊG]LD
QLHXSUDZ SU]\FKRGyZ )XQGV DGKRF RV]F]Ċ ILVNDOQH
IXQGXV]H GQRĞFLRZH ZW\P
Z]DMHPQH SRGDWNL
'RWDFMH
'ODUROQLND 3RĞUHGQLR 3RĞUHGQLR 7DN 7DN 7DN 7DN
'ODSRĞUHGQLND 7DN 7DN 7DN 1LH 1LH 1LH
5RODU]ąGyZNUDMR
Z\FK
'RVWDZFDLQVWUXPHQWyZ &]ĊĞFLRZR &]ĊĞFLRZR 1LH 7DN 1LH 7DN
5HDVHNXUDFMD 7DN 7DN 1LH 1LH 1LH 1LH
5HJXODFMD 7DN 7DN 7DN 7DN 7DN 7DN
5HDVHNXUDWRURVWDWQLHMV]DQV\ 7DN 7DN 1LH 7DN 1LH 1LH
5ROD.RPLVML(XUR
SHMVNLHM
$NW\ZQ\GRVWDZFD 1LH 1LH 1LH 1LH 1LH 1LH
5HDVHNXUDFMD 1LH 1LH 1LH 1LH 1LH 1LH
5HJXODFMD 7DN 7DN 7DN 7DN 1LH 1LH
5HDVHNXUDWRURVWDWQLHMV]DQV\ 0RĪOLZH 0RĪOLZH 0RĪOLZH 7DN 1LH 1LH
V]NRG\
NDWDVWUR
ILF]QH
5RODVHNWRUDSU\ZDW
QHJR
7ZyUFDLQVWUXPHQWyZ 7DN 7DN 7DN 1LH 7DN 1LH
'RVWDZFDLQVWUXPHQWyZ 7DN 7DN 7DN 1LH 7DN 1LH
7UDQVIHURZDQLHU\]\ND 7DN 7DN 6áDER 1LH 1LH 1LH
7UXGQRĞFLZLPSOH 6LOQH %DUG]RVLOQH 8PLDU 6áDEH 6áDEH 6áDEH
PHQWDFML NRZDQH
3RNU\ZDQLHV]NyG 3RWHQFMDOQLH 3RWHQFMDOQLH :ąWSOLZH 1LH 1LH
HNVWUHPDOQ\FK PDáR
SUDZGRSR
GREQH
=QLHNV]WDáFDQLHU\QNX 6áDEH 6áDEH 1LH 1LH 1LH
=JRGQRĞü] 5DFKXQNL 3RGDWNL 8EH]SLHF 8EH]SLH 8EH]SLH
RV]F]ĊGQR ,QVWUXPHQW\ ]HQLH F]HQLH F]HQLH
ĞFLRZH SRFKRGQH
0XWXDO
)XQGV
3RGDWNL
,QVWUXPHQ
W\SRFKRGQH
0RĪOLZRĞüKDUPRQL 7DN 3RWHQFMDOQD 3RWHQFMDO 3RWHQ 7UXGQD 7UXGQD
]DFMLZ8( QD FMDOQD
.RPSDW\ELOQRĞü] 7DN]RJUD 7DN]RJUDQL 7DN] 7DN] 7DN 7DN
:72 QLF]HQLDPL F]HQLDPL RJUDQL RJUDQL
F]HQLDPL F]HQLDPL
6SHF\ILF]Q\GODVHNWRUD 7DN 7DN 0RĪOLZH 1LH 1LH 1LH
6SHF\ILF]Q\GODUH 7DN 7DN 7DN 1LH 1LH 1LH
JLRQX
6SHF\ILF]Q\GODW\SX 7DN 7DN 7DN 1LH 1LH 7DN
UROQLF]HJR
=UR]XPLHQLHSU]H] 6LOQH 6áDEH 6áDEH 6LOQH %DUG]RVLOQH 6LOQH
UROQLNyZ
$V\PHWULDLQIRUPDFML 6LOQD 6LOQD 8PLDU 8PLDUNR %UDN 8PLDU
NRZDQD ZDQD NRZDQD
Źródło: (Bardají et al., 2016, p. 28).

3RPRFSXEOLF]QDZUROQLFWZLHZODWDFKZ]DNUHVLHNOĊVNĪ\
ZLRáRZ\FKPXVLE\üGRVWRVRZDQDGR]DVDGXG]LHODQLDSRPRF\SXEOLF]QHM
RNUHĞORQHMZV]HUHJXUHJXODFMDFKWM
Z\W\F]Q\FK 8QLL (XURSHMVNLHM Z VSUDZLH SRPRF\ SDĔVWZD Z VHNWRUDFK
UROQ\P L OHĞQ\P RUD] QD REV]DUDFK ZLHMVNLFK Z ODWDFK
Wytyczne Unii Europejskiej w sprawie pomocy państwa w sektorach
rolnym i leśnym oraz na obszarach wiejskich w latach 2014-2020 (2014/C
204/01)
UR]SRU]ąG]HQLX.RPLVML 8( QU]GQLDF]HUZFDUX]QD
MąF\PQLHNWyUHNDWHJRULHSRPRF\ZVHNWRUDFKUROQ\PLOHĞQ\PRUD]QDRE
V]DUDFKZLHMVNLFK]D]JRGQH]U\QNLHPZHZQĊWU]Q\PZ]DVWRVRZDQLXDUW
L 7UDNWDWX R IXQNFMRQRZDQLX 8QLL (XURSHMVNLHM Rozporządzenie
Komisji (UE) Nr 702/2014 z dnia 25 czerwca 2014 r. uznające niektóre
kategorie pomocy w sektorach rolnym i leśnym oraz na obszarach
wiejskich za zgodne z rynkiem wewnętrznym w zastosowaniuaArt. 107 i 108
Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europ
UR]SRU]ąG]HQLX 3DUODPHQWX (XURSHMVNLHJR L 5DG\ 8( QU ]
GQLD JUXGQLD U Z VSUDZLH ZVSDUFLD UR]ZRMX REV]DUyZ ZLHMVNLFK
SU]H] (XURSHMVNL )XQGXV] 5ROQ\ QD U]HF] 5R]ZRMX 2EV]DUyZ :LHMVNLFK
()552: L XFK\ODMąFH UR]SRU]ąG]HQLH 5DG\ :( QU
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1305/2013 z
dnia 17 grudnia 2013 r.w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich
przez europejski fundusz rolny na rzecz rozwoju obszarów wiejskich
(EFRROW) i uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 16
UR]SRU]ąG]HQLX.RPLVML 8( QU]GQLDF]HUZFDUX]QD
MąFHJRQLHNWyUHURG]DMHSRPRF\]D]JRGQH]U\QNLHPZHZQĊWU]Q\PZ]D
VWRVRZDQLX DUW L 7UDNWDWX Rozporządzenie Komisji (UE) nr
651/2014 z dnia 17 czerwca 2014 r. uznające niektóre rodzaje pomocy za
zgodne z rynkiem wewnętrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 Traktatu
UR]SRU]ąG]HQLX .RPLVML 8( QU ] GQLD JUXGQLD U Z
VSUDZLHVWRVRZDQLDDUWL7UDNWDWXRIXQNFMRQRZDQLX8QLL(XURSHM
VNLHM GR SRPRF\ GH PLQLPLV Z VHNWRU]H UROQ\P Rozporządzenie Komisji
(UE) nr 1408/2013 z dnia 18 grudnia 2013 r. w sprawie stosowania art.

5R]SRU]ąG]HQLD WH ]RVWDá\ XFKZDORQH Z JUXGQLX U VWąG ]DF]Ċá\ RERZLą]\ZDü
GRSLHURRGU

107 i 108 traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do pomocy de
minimis w sektorze rolnym
=XZDJLQD]DNUHVRSUDFRZDQLDLGDOV]\FKG]LDáDĔZSRV]XNLZDQLDMHGQR
OLWHJRV\VWHPXZ\NRU]\VWDQLDXEH]SLHF]HĔZV\VWHPLH]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZ
UROQLFWZLH Z 3ROVFH 8%52/ V]F]HJyOQLH ZDĪQH Vą UHJXODFMH XMĊWH Z 5R]SR
U]ąG]HQLX3DUODPHQWX(XURSHMVNLHJRL5DG\ 8( QU]GQLDJUXG
QLD:\PLHQLRQH]RVWDá\ZQLPF]WHU\QDU]ĊG]LDZVSDUFLDZ]DNUHVLH]D
U]ąG]DQLDU\]\NLHPZUROQLFWZLH DUWXVW WM
D ZNáDGILQDQVRZ\QDU]HF]VNáDGHN]W\WXáXXEH]SLHF]HQLDXSUDZ]ZLHU]ąWL
URĞOLQRGSRQRV]RQ\FKSU]H]UROQLNyZVWUDWJRVSRGDUF]\FKVSRZRGRZDQ\FK
QLHNRU]\VWQ\PL ]MDZLVNDPL NOLPDW\F]Q\PL FKRUREDPL ]ZLHU]ąW OXE URĞOLQ
LQZD]MąV]NRGQLNyZOXELQF\GHQWHPĞURGRZLVNRZ\P
E ZNáDGILQDQVRZ\QDU]HF] IXQGXV]\ZVSyOQHJRLQZHVWRZDQLD ZFHOXZ\
SáDFDQLDUROQLNRPUHNRPSHQVDWILQDQVRZ\FK]W\WXáXVWUDWJRVSRGDUF]\FK
VSRZRGRZDQ\FK QLHNRU]\VWQ\PL ]MDZLVNDPL NOLPDW\F]Q\PL OXE Z\VWąSLH
QLHP FKRURE\ ]ZLHU]ąW OXE URĞOLQ OXE LQZD]Mą V]NRGQLNyZ OXE LQF\GHQWHP
ĞURGRZLVNRZ\P
F QDU]ĊG]LH VWDELOL]DFML GRFKRGyZ Z SRVWDFL ZNáDGX ILQDQVRZHJR QD U]HF]
IXQGXV]\ ZVSyOQHJR LQZHVWRZDQLD ]DSHZQLDMąFH UHNRPSHQVDWĊ GOD UROQL
NyZ]HZV]\VWNLFKVHNWRUyZ]W\WXáXSRZDĪQHJRVSDGNXGRFKRGyZ
G VHNWRURZH QDU]ĊG]LH VWDELOL]DFML GRFKRGyZ Z SRVWDFL ZNáDGX ILQDQVRZHJR
QDU]HF]IXQGXV]\ZVSyOQHJRLQZHVWRZDQLD]DSHZQLDMąFHUHNRPSHQVDWĊGOD
UROQLNyZ]RNUHĞORQHJRVHNWRUD]W\WXáXSRZDĪQHJRVSDGNXGRFKRGyZ

3RPRF XG]LHODQD Z W\P ]DNUHVLH PRĪH E\ü XG]LHODQD QD SRGVWDZLH SU]HSLVyZ SUDZD
NUDMRZHJR L QLH PXVL X]\VNDü QRW\ILNDFML OXE ]DWZLHUG]HQLD SURJUDPyZ SU]H] .RPLVMĊ
(XURSHMVNą

)XQGXV] ZVSyOQHJR LQZHVWRZDQLD ]JRGQLH ] DUW XVW R]QDF]D V\VWHP DNUHG\WRZDQ\
SU]H] SDĔVWZR F]áRQNRZVNLH ]JRGQLH ] MHJR SUDZHP NUDMRZ\P NWyU\ XPRĪOLZLD
VWRZDU]\V]RQ\PUROQLNRPXEH]SLHF]DQLHVLĊL]DSRPRFąNWyUHJRZ\SáDFDQHVąW\PUROQLNRP
UHNRPSHQVDW\ ] W\WXáX VWUDW JRVSRGDUF]\FK VSRZRGRZDQ\FK Z\VWąSLHQLHP QLHNRU]\VWQ\FK
]MDZLVNNOLPDW\F]Q\FKOXEFKRURE\]ZLHU]ąWOXEURĞOLQOXELQZD]MLV]NRGQLNyZOXELQF\GHQWX
ĞURGRZLVNRZHJR OXE ] W\WXáX SRZDĪQHJR VSDGNX GRFKRGyZ 1DOHĪ\ GRGDü ĪH QD]ZD
ÄIXQGXV] Z]DMHPQHJR LQZHVWRZDQLD´ SU]\MĊWD Z QRPHQNODWXU]H Z 3ROVFH QLH MHVW WUDIQD
=ZUDFDQDWRXZDJĊ-DQRZLF]/RPRWWLà\VNDZDSURSRQXMąF]QDF]QLHWUDIQLHMV]HRNUHĞOHQLH
ÍXQGXV]Z]DMHPQHJRZVSDUFLD´ -DQRZLF]/RPRWWS

6WUDW\ JRVSRGDUF]H ]JRGQLH ] DUW XVW OLW J UR]SRU]ąG]HQLD R]QDF]DMą
ZV]HONLHGRGDWNRZHNRV]W\SRQRV]RQHSU]H]UROQLNDNWyUHVąUH]XOWDWHPSRGMĊFLDSU]H]QLHJR
ĞURGNyZ QDG]Z\F]DMQ\FK Z FHOX ]PQLHMV]HQLD SRGDĪ\ QD GDQ\P U\QNX OXE ZV]HONLHM
]QDF]QHMXWUDW\SURGXNFML

=PLHQLRQHRGVW\F]QLDU

:SURZDG]RQHRGVW\F]QLDU

: DUW XVW UR]SRU]ąG]HQLD QDáRĪRQR QD SDĔVWZD F]áRQ
NRZVNLHRERZLą]HNGRSLOQRZDQLDDE\QLHZ\VWąSLáDQDGZ\ĪNDUHNRPSHQVDW\Z
Z\QLNX SRáąF]HQLD SU]HZLG]LDQ\FK Z DUW LQVWUXPHQWyZ ]DU]ąG]DQLD U\]\
NLHPLQQ\FKNUDMRZ\FKOXEXQLMQ\FKLQVWUXPHQWyZZVSDUFLDEąGĨSU\ZDWQ\FK
V\VWHPyZ XEH]SLHF]HĔ FR Z\QLND EH]SRĞUHGQLR ]H ZVSRPQLDQ\FK Z\ĪHM Z\
PRJyZ:72
3RV]F]HJyOQH Z\PLHQLRQH LQVWUXPHQW\ PXV]ą VSHáQLü RNUHĞORQH Z\PRJL
SRUDUWUR]SRU]ąG]HQLDZ]DNUHVLHXEH]SLHF]HQLDXSUDZDUW
ZRGQLHVLHQLXGRIXQGXV]yZZVSyOQHJRLQZHVWRZDQLDGRW\F]ąF\FKQLHNRU]\VW
Q\FK]MDZLVNNOLPDW\F]Q\FKFKRUyE]ZLHU]ąWLURĞOLQLQZD]MLV]NRGQLNyZLLQ
F\GHQWyZ ĞURGRZLVNRZ\FK DUW Z ]DNUHVLH QDU]ĊG]LD VWDELOL]DFML GRFKRGyZ
ZHZV]\VWNLFKVHNWRUDFKRUD]DUWDZ]DNUHVLHQDU]ĊG]LVWDELOL]DFMLGRFKRGyZ
GODUROQLNyZ]RNUHĞORQHJRVHNWRUD :UDPDFKXEH]SLHF]HĔXSUDZGRSXV]F]R
QR VWRVRZDQLH LQGHNVyZ QDWRPLDVW SR]LRP PLQLPDOQ\FK VWUDW RNUHĞORQR QD
ZLĊFHMQLĪĞUHGQLHMURF]QHMSURGXNFMLUROQLND]SRSU]HGQLFKWU]HFKODWOXE
ĞUHGQLHM]WU]HFKODWREOLF]RQHMQDSRGVWDZLHSRSU]HG]DMąFHJRRNUHVXSLĊFLXODW
]Z\áąF]HQLHPZDUWRĞFLQDMZ\ĪV]HMLQDMQLĪV]HM:RGQLHVLHQLXGRIXQGXV]yZ
ZVSyOQHJR LQZHVWRZDQLD GRW\F]ąF\FK QLHNRU]\VWQ\FK ]MDZLVN NOLPDW\F]Q\FK
FKRUyE]ZLHU]ąWLURĞOLQLQZD]MLV]NRGQLNyZLLQF\GHQWyZĞURGRZLVNRZ\FKSR
]LRPPLQLPDOQHMVWUDW\Z\QRVLSRZ\ĪHMĞUHGQLHMURF]QHMSURGXNFMLUROQLND
]SRSU]HGQLFKWU]HFKODWOXEĞUHGQLHM]WU]HFKODWREOLF]RQHMQDSRGVWDZLHSLĊFLX
ZF]HĞQLHMV]\FK ODW ] Z\áąF]HQLHP ZDUWRĞFL QDMZ\ĪV]HM L QDMQLĪV]HM : SU]\
SDGNXQDU]ĊG]LDVWDELOL]DFMLGRFKRGyZZHZV]\VWNLFKVHNWRUDFKVSDGHNGRFKR
GXPXVLSU]HNURF]\üĞUHGQLHJRURF]QHJRGRFKRGXLQG\ZLGXDOQHJRUROQLND
] SRSU]HGQLFK WU]HFK ODW OXE ĞUHGQLHM ] WU]HFK ODW REOLF]RQHM QD SRGVWDZLH SR
SU]HG]DMąFHJRRNUHVXSLĊFLXODW]Z\áąF]HQLHPZDUWRĞFLQDMZ\ĪV]HMLQDMQLĪV]HM
QDWRPLDVWZRGQLHVLHQLXGRQDU]ĊG]LVWDELOL]DFMLGRFKRGyZGODUROQLNyZ]RNUH
ĞORQHJR VHNWRUD 0DNV\PDOQ\ SR]LRP ZVSDUFLD Z\QRVL QDOHĪQHM
VNáDGNL ] W\WXáX XEH]SLHF]HQLD RUD] NRV]WyZ NZDOLILNRZDQ\FK Z RGQLH
VLHQLX GR IXQGXV]yZ ZVSyOQHJR LQZHVWRZDQLD 1DOHĪ\ GRGDü ĪH Z\PLHQLRQH
Z\ĪHMLQVWUXPHQW\]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPVąILQDQVRZDQH]W]Z,, ILODUD :35
WM3URJUDPX5R]ZRMX2EV]DUyZ:LHMVNLFK
1LHNRU]\VWQH]MDZLVNRNOLPDW\F]QH]JRGQLH]DUWXVWOLWKUR]SRU]ą
G]HQLDR]QDF]DZDUXQNLSRJRGRZHWDNLHMDNPUy]EXU]HJUDGOyG

'RVW\F]QLDUE\áRWR

=PLDQDRGVW\F]QLDU:F]HĞQLHMSR]LRPGRILQDQVRZDQLDZ\QRVLá

XOHZQHGHV]F]HOXESRZDĪQDVXV]DSRUyZQ\ZDOQHGRNOĊVNLĪ\ZLRáRZHM1LH
NRU]\VWQH ]MDZLVNR NOLPDW\F]QH SRUyZQ\ZDOQH ] NOĊVNą Ī\ZLRáRZą R]QDF]D ]
NROHL ]JRGQLH ] Z\W\F]Q\PL 8QLL (XURSHMVNLHM Z VSUDZLH SRPRF\ SDĔVWZD Z
VHNWRUDFK UROQ\P L OHĞQ\P RUD] QD REV]DUDFK ZLHMVNLFK Z ODWDFK
QLHNRU]\VWQHZDUXQNLSRJRGRZHWDNLHMDNPUy]EXU]DLJUDGOyGXOHZQ\OXE
GáXJRWUZDá\GHV]F]OXEGRWNOLZDVXV]DNWyUHQLV]F]ąSRQDGĞUHGQLHMURF]
QHMSURGXNFMLGDQHJRUROQLNDZ\OLF]RQHMQDSRGVWDZLHSURGXNFML]SRSU]HGQLFK
WU]HFKODWOXEĞUHGQLHM]WU]HFKODWZ\OLF]RQHMQDSRGVWDZLHSLĊFLXXELHJá\FKODW
] Z\áąF]HQLHP ZDUWRĞFL QDMZ\ĪV]HM L QDMQLĪV]HM 2]QDF]D WR ĪH SU]HZLG]LDQH
QDU]ĊG]LD ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP NWyUH PRJą E\ü GRILQDQVRZ\ZDQH SU]H]
352:REHMPXMąV]NRG\VXV]RZH
0RĪOLZHVąWDNĪHLQQHGRUDĨQHIRUP\SRPRF\ 3U]\NáDGRZRZU
DE\SRSUDZLüSá\QQRĞüILQDQVRZąUROQLNyZSRZ\VWąSLHQLXVXV]\PRĪOLZHE\áR
X]\VNDQLHZF]HĞQLHMV]HMZ\SáDW\GRSáDWQRĞFLEH]SRĞUHGQLFKLSáDWQR
ĞFLQDU]HF]UR]ZRMXREV]DUyZZLHMVNLFK2GVWąSLRQRWDNĪHRGSHZQ\FKZ\PR
JyZGRW\F]ąF\FK]D]LHOHQLHQLD SU]HSLVyZGRW\F]ąF\FKG\ZHUV\ILNDFMLXSUDZL
REV]DUyZSURHNRORJLF]Q\FKZSU]\SDGNXJUXQWyZXJRURZDQ\FKWDNDE\WDNLH
JUXQW\ PRĪQD E\áR Z\NRU]\VWDü GR SURGXNFML SDV]\ (XURSHDQ &RPLVVLRQ
D -DNGRWąGĪDGHQ]SRZ\ĪV]\FKLQVWUXPHQWyZQLH]RVWDá]DVWRVRZDQ\Z
3ROVFHFKRüZLHORNURWQLHSRGHMPRZDQRG\VNXVMHZW\PNLHUXQNX
1DOHĪ\GRGDüĪHILQDQVRZDQLHG]LDáDĔLQDU]ĊG]L]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPMHVW
WDNĪH GRSXV]F]DOQH ]H ĞURGNyZ NUDMRZ\FK SRU Rozporządzenie Rady
Ministrów z dnia 27 stycznia 2015 r. w sprawie szczegółowego zakresu i
sposobów realizacji niektórych zadań Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji
Rolnictwa :W\P]DNUHVLHZ3ROVFHILQDQVRZDQHVą
D GRSáDW\ GR VNáDGHN XEH]SLHF]HQLD XSUDZ L ]ZLHU]ąW JRVSRGDUVNLFK NWyUH
PRJąREHMPRZDüVNXWNLVXV]\
E NUHG\W\ SUHIHUHQF\MQH ]DUyZQR REURWRZH QD Z]QRZLHQLH SURGXNFML Z JR
VSRGDUVWZDFKUROQ\FKLG]LDáDFKVSHFMDOQ\FKSURGXNFMLUROQHMMDNLQDRG
WZRU]HQLHĞURGNyZWUZDá\FK ZUDPDFKZVSDUFLDGHPLQLPLV
F XG]LHODQLHSU]H]3UH]HVD.DV\5ROQLF]HJR8EH]SLHF]HQLD6SRáHF]QHJRQD
LQG\ZLGXDOQ\ ZQLRVHN UROQLND NWyU\ SRQLyVá V]NRG\ VSRZRGRZDQH SU]H]
QLHNRU]\VWQH]MDZLVNDDWPRVIHU\F]QHSRPRF\ZRSáDFHQLXELHĪąF\FKVNáD
GHNQDXEH]SLHF]HQLHVSRáHF]QHRUD] UHJXORZDQLX]DOHJáRĞFL]WHJRW\WXáX

.OĊVNDĪ\ZLRáRZD]NROHL]JRGQLH]]DUWXVWOLWNUR]SRU]ąG]HQLDR]QDF]D
QDWXUDOQLHZ\VWĊSXMąFH]GDU]HQLHRFKDUDNWHU]HELRW\F]Q\POXEDELRW\F]Q\PNWyUHSURZDG]L
GR SRZDĪQ\FK ]DNáyFHĔ Z V\VWHPDFK SURGXNFML UROQHM OXE VWUXNWXUDFK OHĞQ\FK SRZRGXMąF
RVWDWHF]QLHSRZDĪQHV]NRG\JRVSRGDUF]HZVHNWRUDFKUROQLFWZDOXEOHĞQLFWZD

ZIRUPLHRGURF]HQLDWHUPLQXSáDWQRĞFLVNáDGHNLUR]áRĪHQLDLFKQDGRJRGQH
UDW\ D WDNĪH XPRU]HQLH Z FDáRĞFL OXE Z F]ĊĞFL ELHĪąF\FK VNáDGHN Z UD
PDFKZVSDUFLDGHPLQLPLV
G ]DVWRVRZDQLH SU]H] .UDMRZ\ 2ĞURGHN :VSDUFLD 5ROQLFWZD RGURF]HQLD L
UR]áRĪHQLD QD UDW\ SáDWQRĞFL ] W\WXáX XPyZ VSU]HGDĪ\ L G]LHUĪDZ\ QLHUX
FKRPRĞFL =DVREX :áDVQRĞFL 5ROQHM 6NDUEX 3DĔVWZD RUD] XOJ Z RSáDWDFK
F]\QV]XDWDNĪHXPRU]HQLDUDW\SáDWQRĞFLF]\QV]X]W\WXáXXPyZG]LHUĪD
Z\ QD LQG\ZLGXDOQ\ ZQLRVHN SURGXFHQWD UROQHJR Z NWyUHJR JRVSRGDU
VWZLH UROQ\P OXE G]LDOH VSHFMDOQ\P SURGXNFML UROQHM SRZVWDá\ V]NRG\ Z
UDPDFKZVSDUFLDGHPLQLPLV
H XG]LHOHQLHSU]H]ZyMWyZEXUPLVWU]yZOXESUH]\GHQWyZPLDVWXOJZSRGDW
NX UROQ\P QD LQG\ZLGXDOQ\ ZQLRVHN SURGXFHQWD UROQHJR Z UDPDFK
ZVSDUFLDGHPLQLPLV
I XG]LHODQLH SRPRF\ GOD SURGXFHQWyZ UROQ\FK Z NWyU\FK JRVSRGDUVWZDFK
UROQ\FKOXEG]LDáDFKVSHFMDOQ\FKSURGXNFMLUROQHMSRZVWDá\V]NRG\ZZ\
VRNRĞFL FR QDMPQLHM GDQHM XSUDZ\ QD SRZLHU]FKQL Z\VWĊSRZDQLD WHM
XSUDZ\3RPRFQDMHGQRJRVSRGDUVWZRQLHPRĪHE\üZLĊNV]DQLĪUyZQR
ZDUWRĞüZ]áRW\FKW\VHXURSU]\F]\PMHĪHOLVWUDW\SRZRGXMą]PQLHM
V]HQLHĞUHGQLHMURF]QHMSURGXNFMLUROQHMZJRVSRGDUVWZLHUROQ\POXEĞUHG
QLHM URF]QHM SURGXNFML URĞOLQQHM ] FDáHJR JRVSRGDUVWZD UROQHJR SRZ\ĪHM
WRMHVWWRSRPRFSXEOLF]QDXG]LHODQDQDSRGVWDZLH]JáRV]HQLDGR.R
PLVML(XURSHMVNLHMDMHĪHOLVWUDW\ZFDá\PJRVSRGDUVWZLHQLHSU]HNUDF]DMą
MHVWWRSRPRFXG]LHODQDZIRUPLHGHPLQLPLVVWDZNĊSRPRF\RNUHĞOD
PLQLVWHUZáDĞFLZ\GRVSUDZUROQLFWZD

=JRGQLH]LQIRUPDFMą0LQLVWHUVWZD5ROQLFWZDL5R]ZRMX:VLLVWQLDáDPRĪOLZRĞüEDUG]LHM
NRU]\VWQHJRXVWDOHQLDVWRSQLDXWUDW\URF]QHMSURGXNFMLUROQHMQDZQLRVHNUROQLNDPRJáDE\ü
RQD REOLF]DQD Z RSDUFLX R GDQH SRFKRG]ąFH Z\áąF]QLH ] SURGXNFML URĞOLQQHM FR E\áR
V]F]HJyOQLHZDĪQDGODJRVSRGDUVWZSURZDG]ąF\FKRSUyF]SURGXNFMLURĞOLQQHMWDNĪHSURGXNFMĊ
]ZLHU]ĊFą 0LQLVWHUVWZR5ROQLFWZDL5R]ZRMX:VL

5R]SRU]ąG]HQLH5DG\0LQLVWUyZ]GQLDVW\F]QLDUZVSUDZLHV]F]HJyáRZHJR]D
NUHVXLVSRVREyZUHDOL]DFMLQLHNWyU\FK]DGDĔ$JHQFML5HVWUXNWXU\]DFMLL0RGHUQL]DFML5ROQLF
WZDZSURZDG]DNLONDRJUDQLF]HĔZ\VRNRĞFLSRPRF\WM QLHPRĪHE\üRQDZ\ĪV]DQLĪ
NZRW\REQLĪHQLDGRFKRGX]SURGXNFMLUROQHM OXE URĞOLQQHMOXE REQLĪHQLDGRFKRGXMHĞOL
Z\VWąSLáRRQRQDREV]DUDFK]RJUDQLF]HQLDPL QDWXUDOQ\PLOXE LQQ\PLV]F]HJyOQ\PLRJUDQL
F]HQLDPL 21: JG\E\NZRWDSRPRF\LX]\VNDQ\FKRGV]NRGRZDĔ]W\WXáXXEH]SLHF]HĔ
SU]HNURF]\áDZVND]DQHSRZ\ĪHMSURJL±Z\VRNRĞüSRPRF\EĊG]LHXVWDODQDMDNRUyĪQLFDPLĊ
G]\Z\OLF]RQ\PSURJLHPOXEREQLĪHQLDGRFKRGXLZ\VRNRĞFLąRGV]NRGRZDQLD GR
Z\VRNRĞFL SRPRF\ XG]LHODQHM GR OLPLWX OXE REQLĪHQLD GRFKRGX ZOLF]D VLĊ UyZQLHĪ
GRSáDW\ GR RSURFHQWRZDQLD NUHG\WyZ ÄNOĊVNRZ\FK´ SRPRF EĊG]LH SRPQLHMV]DQD R
MHĞOLZGQLXZ\VWąSLHQLDV]NyGZXSUDZDFKUROQ\FKFRQDMPQLHMSRZLHU]FKQLXSUDZZ
JRVSRGDUVWZLHUROQ\P]Z\áąF]HQLHPáąNLSDVWZLVNQLHE\áRXEH]SLHF]RQ\FKRGFRQDMPQLHM
MHGQHJR ]H ]GDU]HĔ Z\PLHQLDQ\FK Z XVWDZLH R XEH]SLHF]HQLDFK XSUDZ UROQ\FK L ]ZLHU]ąW

J XG]LHODQLH SRPRF\ GOD SURGXFHQWyZ UROQ\FK Z NWyU\FK JRVSRGDUVWZDFK
UROQ\FKOXEG]LDáDFKVSHFMDOQ\FKSURGXNFMLUROQHMSRZVWDá\V]NRG\ZZ\VR
NRĞFLFRQDMPQLHMGDQHMXSUDZ\LPQLHMQLĪGDQHMXSUDZ\ ZUD
PDFKOXESR]DSRPRFąGHPLQLPLVZJZDUXQNyZRNUHĞORQ\FKZSNWI
3RZ\ĪV]H UHJXODFMH VWDQRZLą ED]Ċ GR UR]VWU]\JQLĊü V]F]HJyáRZ\FK Z UD
PDFKSU]HZLG\ZDQ\FKSURGXNWyZXEH]SLHF]HQLRZ\FKF]\VWDELOL]DFMLGRFKRGyZ
4.3.3. Nowa perspektywa WPR na lata 2021-2027
3URSR]\FMH.RPLVML(XURSHMVNLHMQDQRZąSHUVSHNW\ZĊILQDVRZDQLDPDMą
QD FHOX ]ZLĊNV]HQLH HODVW\F]QRĞFL V\VWHPX XSURV]F]HQLH L PRGHUQL]DFMĊ IXQN
FMRQRZDQLD:35,VWRWQDPDE\üSU]HGHZV]\VWNLPUHDOL]DFMDFHOyZRUD]HIHN
W\ZQRĞü WHM UHDOL]DFML : ]DNUHVLH UHDOL]DFML ]DVWRVRZDQLD SRV]F]HJyOQ\FK LQ
VWUXPHQWyZ SU]HZLGXMH VLĊ SR]RVWDZLHQLH GXĪHM VZRERG\ SRV]F]HJyOQ\P SDĔ
VWZRP NWyUD PD XPRĪOLZLü LFK GRVWRVRZDQLH GR ZDUXQNyZ ORNDOQ\FK : WHQ
VSRVyEQDVWąSLSRG]LDáRGSRZLHG]LDOQRĞFLSRPLĊG]\8(DSDĔVWZDPLF]áRQNRZ
VNLPL ]D UHDOL]DFMĊ SRV]F]HJyOQ\FK FHOyZ (XURSHDQ &RPLVVLRQ E S
3U]HZLGXMH VLĊ MHGQRF]HĞQLH ]PQLHMV]HQLH R ĞURGNyZ QD :35 A Modern
Budget for a Union that Protects, Empowers and Defends, the Multiannual
Financial Framework for 2021-2027. Communication from the Commission to
the European Parliament, the Council, the European Economic and Social
Committee and the Committee of
'R FHOyZ SU]\V]áHM :35 NWyUH Vą RGSRZLHG]Lą QD ]LGHQW\ILNRZDQH
JáyZQHZ\]ZDQLD (XURSHDQ&RPLVVLRQFS ]DOLF]DQHVą
]DSHZQLHQLHUROQLNRPJRG]LZ\FKGRFKRGyZ
]ZLĊNV]HQLHNRQNXUHQF\MQRĞFL
SU]\ZUyFHQLHUyZQRZDJLZáDĔFXFKXĪ\ZQRĞFLRZ\P
SU]HFLZG]LDáDQLH]PLDQLHNOLPDWX
GEDQLHRĞURGRZLVNR
]DFKRZDQLHNUDMREUD]yZLUyĪQRURGQRĞFLELRORJLF]QHM
ZVSDUFLHZ\PLDQ\SRNROHĔ
G\QDPLF]Q\UR]ZyMREV]DUyZZLHMVNLFK
RFKURQDMDNRĞFLĪ\ZQRĞFLL]GURZLD
$QDOL]XMąF QLVNL SR]LRP Z\NRU]\VW\ZDQLD SU]H] UROQLNyZ LQVWUXPHQWyZ
]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZVND]DQRQDNLONDJáyZQ\FKSU]\F]\QWDNLHJRVWDQXU]H
F]\WMZ\PDJDQLD:72Z]DNUHVLHgreen-box ZW\P]E\WZ\VRNLHSR]LRP\
IUDQV]\]NWyUHSRWHP±ZU±ZUHJXODFMDFKXQLMQ\FKREQLĪRQR QLHSU]H
JRVSRGDUVNLFK VXV]\ JUDGX GHV]F]X QDZDOQHJR XMHPQ\FK VNXWNyZ SU]H]LPRZDQLD SU]\

PUR]NyZZLRVHQQ\FKSRZRG]LKXUDJDQXSLRUXQDREVXQLĊFLDVLĊ]LHPLOXEODZLQ\

ZLG\ZDOQRĞü EXGĪHWX EUDN GDQ\FK QD SR]LRPLH SRMHG\QF]\FK JRVSRGDUVWZ
QLH]QDMRPRĞüLQVWUXPHQWyZSUDZGRSRGRELHĔVWZRX]\VNDQLDZVSDUFLDSXEOLF]
QHJR ex post UHGXNXMąFH ]DLQWHUHVRZDQLH LQVWUXPHQWDPL ex ante (XURSHDQ
&RPLVVLRQES :]ZLą]NX]W\P]DáRĪRQRĪHZUDPDFKQRZHMSHU
VSHNW\Z\ :35 NRQLHF]QH MHVW VWZRU]HQLH WDNLFK ZDUXQNyZ NWyUH XPRĪOLZLą
IXQNFMRQRZDQLH U\QNX ILQDQVRZHJR WUDQVDNFML WHUPLQRZ\FK DE\ UR]ZLQąü U\
QHNXEH]SLHF]HĔ ]ZLĊNV]HQLHWUDQVSDUHQWQRĞFLL]PQLHMV]HQLHOXNLLQIRUPDF\M
QHM Z ]DNUHVLH ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP QD SR]LRPLH JRVSRGDUVWZ -HGQRF]HĞQLH
SU]\MĊWR ĪH QLH PD MHGQHJR PRGHOX ]DU]ąG]DQLD NWyU\ MHVW RGSRZLHGQL GOD
ZV]\VWNLFK SDĔVWZ F]áRQNRZVNLFK L ĪH NRQLHF]QH MHVW WDNLH XUHJXORZDQLH WHM
NZHVWLL NWyUD XPRĪOLZLD HODVW\F]QRĞü GRERUX LQVWUXPHQWyZ QD SR]LRPLH SDĔ
VWZDLUROQLNyZ (XURSHDQ&RPLVVLRQFS :UDPDFKILODUX,,SR]R
VWDZLRQRZĞUyGV]HĞFLXLQQ\FKHOHPHQWyZQDU]ĊG]LD]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP
:ĞUyGUR]ZDĪDQ\FKSLĊFLXRSFMLZ]DNUHVLHSU]\V]áHJRNV]WDáWX:35 D
EDE MHGQD]QLFKZVSRVyEV]F]HJyOQ\NáDG]LHQDFLVNQDQDU]ĊG]LD]D
U]ąG]DQLDU\]\NLHP ]REU\V SU]HVXZDMąFQDWHQFHOĞURGNL]SáDWQRĞFLEH]
SRĞUHGQLFK NWyUHWDNĪHRERNXEH]SLHF]HĔVąLQVWUXPHQWHPVWDELOL]DFMLGRFKR
GyZUROQLF]\FK :RSFMLDMHVWWR],ILODUXZRSFMLERUD]±QD
WRPLDVW Z RSFML QLH PD SU]HVXQLĊü 3U]\MPXMH VLĊ ĪH ]PQLHMV]HQLH SáDWQRĞFL
EH]SRĞUHGQLFKPRĪHGRSURZDG]LüGR]ZLĊNV]HQLD]DLQWHUHVRZDQLDUROQLNyZLQ
VWUXPHQWDPL]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPNWyUHREHFQLHMHVWQLHZLHONLH
:GURĪHQLH NWyUHMNROZLHN ] RSFML SRZRGXMH MHGQDN REQLĪHQLH GRFKRGyZ
UROQLNyZ WDEHOD -HĞOLGRFKRG\UROQLNyZVąVWDELOQHOHSV]\PLQVWUXPHQWHP
LFK Z\UyZQDQLD Vą SáDWQRĞFL EH]SRĞUHGQLH : SU]\SDGNX JG\ SRGOHJDMą RQH
]QDF]Q\FK ZDKDQLRP NRQLHF]QH MHVW ZSURZDG]HQLH LQQ\FK LQVWUXPHQWyZ
(ZHQWXDOQH]DVWRVRZDQLHLQVWUXPHQWyZSRGREQ\FKGRSURJUDPX86)DUP%LOO
WM XEH]SLHF]HQLD GRFKRGX acreage risk coverage $5& RUD] XEH]SLH
F]HQLDRGVSDGNXFHQ\ price loss coverage 3/& DEVROXWQLHSU]HNUDF]DPRĪ
OLZRĞFL EXGĪHWX RUD] VNXWNXMH Z\VRNLP SR]LRPHP QLHSHZQRĞFL Z RGQLHVLHQLX
GRHZHQWXDOQ\FKZ\SáDWURF]Q\FK (XURSHDQ&RPPLVVLRQS
-DN ZVND]XMą REOLF]HQLD VWDELOL]DFMD GRFKRGyZ SU]\ Z\NRU]\VWDQLX GR
VWĊSQHJRMXĪZUDPDFKREHFQHJR:35QDU]ĊG]LDVWDELOL]DFMLGRFKRGyZ income
stabilisation tools ,67 MHVWWDNĪHEDUG]RNRV]WRZQDLSRZLQQDE\üNLHURZDQD
W\ONRGRSRGPLRWyZV]F]HJyOQLHQDUDĪRQ\FKQDZDKDQLDGRFKRGyZNWyUHPDMą
RJUDQLF]RQH PRĪOLZRĞFLZ]DNUHVLHGRVWĊSXGRLQQ\FKLQVWUXPHQWyZ XEH]SLH
F]HĔNRQWUDNWyZWHUPLQRZ\FKLWG (XURSHDQ&RPPLVVLRQSLQ
: ODWDFK ĞUHGQLR UROQLNyZ URF]QLH RGQRWRZ\ZDáR VSDGHN GR
FKRGyZQDSR]LRPLHFRQDMPQLHMZSRUyZQDQLXGRWU]HFKZF]HĞQLHMV]\FK
ODW RUD] QD SR]LRPLH GRFKRGyZ EUXWWR :\UyZQ\ZDQLH W\FK GRFKR

GyZ Z\PDJD EXGĪHWX NLONXNURWQLH ZLĊNV]HJR QLĪ Z RSFML L WDEHOD =H
Z]JOĊGX QD WR ĪH RIHURZDQLH ,67 Z\PDJD XWZRU]HQLD IXQGXV]X Z]DMHPQHJR
LQZHVWRZDQLD mutual fund SU]\SXV]F]DVLĊĪHW\ONRGX]LUROQLF\]GHF\GRZD
OLE\ VLĊ QD VNRU]\VWDQLH ] WHM RSFML :yZF]DV NRV]W ,67 XOHJáE\ GZXNURWQHPX
]PQLHMV]HQLXMHGQDNĪHZFLąĪSU]HNUDF]DáE\EXGĪHW0RĪOLZHMHVWW\ONRVILQDQ
VRZDQLH,67ZSU]\SDGNXJG\E\LQVWUXPHQWWHQRJUDQLF]\üGREUDQĪJG]LHGR
VWĊSGRLQQ\FKQDU]ĊG]LILQDQVRZDQLDU\]\NDMHVWQLHZLHONL
:VND]XMHVLĊSRQDGWRĪHGXĪH]UyĪQLFRZDQLHLQVWUXPHQWyZZ]ZLą]NX]
U\]\NLHPFHQRZ\PGRFKRGXF]\NOLPDW\F]Q\PPRĪHSURZDG]LüGRZLHORNURW
Q\FKĞZLDGF]HĔLZWHQVSRVyEXWUXGQLDüRFHQĊVSHáQLHQLDZDUXQNyZZ]DNUHVLH
XSUDZQLHĔZRGQLHVLHQLXGRNDĪGHJR]QLFKRVREQR
5\VXQHN3RGVXPRZDQLHJáyZQ\FK]DáRĪHĔZ]DNUHVLHRFHQ\VNXWNyZZRGQLHVLHQLXGR
SRV]F]HJyOQ\FKRSFML impact assessment options

Źródło(European Comission, 2018b, p. 30).

7DEHOD:Sá\ZUyĪQ\FKRSFMLQDĞUHGQLSR]LRPGRFKRGyZUROQLNyZZ8(
W porównaniu
do scenariusza
W porównaniu do scenariusza bazowego po Brexicie
bazowego sprzed
Brexit-u
Po Brexicie 3a 3b 4a 4b 5
Płatności
bezpośrednie
Pomoc cał-
kowita
Dochód

Źródło: (European Comission, 2018b, p. 32).
7DEHOD6]DFXQHNZ\VRNRĞFLURF]Q\FKNRV]WyZNRPSHQVDFML,67Z(8
Wartość finansowania w mln

Działanie Obszar
EUR
Koperta dostępna dla instrumen- 2SFMDD
tów zarządzania ryzykiem 2SFMDE
EU wymagania kompensacji jeśli 'RFKyGUROQLNyZ
zastosowanie IST dla wszystkich VSDGHN
rolników 'RFKyGZVHNWRUDFK
VSDGHNR
Wymóg kompensacji jeśli zasto- 6SDGHN]\VNXRZLĊFHM
sowano IST dla dużych gospo- QLĪ
darstw (> 50 000 EUR przycho-
dów)
Kompensata wymagana dla IST 0OHNR
w poszczególnych sektorach (do- :35
chód w ramach określonego sek- %XUDNFXNURZ\
tora, spadek o co najmniej 20% 2OLZD
7U]RGDLGUyE
ħUyGáR(European Commission, 2018, p. 25).
3U]HZLGXMH VLĊ SRQDGWR XWZRU]HQLH Z UDPDFK (XURSHMVNLHJR )XQGXV]X

5ROQLF]\FK*ZDUDQFML (XURSHDQ$JULFXOWXUDO*XDUDQWHH)XQG QRZHMUH]HUZ\
NU\]\VRZHM crisis reserve ZFHOXZVSDUFLDVHNWRUDUROQLF]HJRZ]DNUHVLHQD
U]ĊG]L ]DU]ąG]DQLD U\QNLHP OXE VWDELOL]DFML GRFKRGX DOER Z SU]\SDGNX NU\]\
VyZGRW\NDMąF\FKSURGXNFMĊUROQąOXEG\VWU\EXFMĊ'RVWĊSGRWHMUH]HUZ\EĊG]LH
MHGQDNZDUXQNRZ\LEĊG]LH]DOHĪDáRGXVWDQRZLHQLD QDSR]LRPLHNUDMX QLHQD
SR]LRPLHJRVSRGDUVWZD VWUDWHJLL]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP

: UDPDFK QRZHM :35 Z\PDJDQH EĊG]LH Z\NRU]\VWDQLH QRZRF]HVQ\FK
QDU]ĊG]L WHFKQRORJLF]Q\FK Z W\P DSOLNDFML JHRSU]HVWU]HQQ\FK 0RĪQD MH VWR
VRZDüGR]ELHUDQLDGDQ\FKPRQLWRULQJXVWDQXXSUDZ\RUD]OLNZLGDFMLV]NyGZ
UDPDFKSURGXNWyZXEH]SLHF]HQLRZ\FK Z]DOHĪQRĞFLRGURG]DMXLMDNRĞFL]ELH
UDQ\FKGDQ\FK
:VSDUFLH GOD PáRG\FK UROQLNyZ Z UDPDFK :35 SU]HZLGXMH
RERZLą]HNV]NROHĔZW\PV]NROHĔ]]DNUHVX]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZ\NRU]\VWD
QLDXEH]SLHF]HĔLRPyZLHQLD]DVDGLFKG]LDáDQLD
1DOHĪ\SRGNUHĞOLüSRQDGWRĪHZRVWDWQLPF]DVLHG\VNXWRZDQHVąUHJXOD
FMH GRW\F]ąFH IXQGXV]\ ZVSyOQHJR LQZHVWRZDQLD .( Z\GDáD Z U QRZH
]DOHFHQLD Z W\P ]DNUHVLH NWyUH RGQRV]ą VLĊ ZSUDZG]LH GR MHGQHM EUDQĪ\ DOH
PRJą VWDü VLĊ Z\]QDF]QLNLHP NLHUXQNX ]PLDQ =DOHFHQLH .RPLVML 8(
]GQLDZU]HĞQLDUZVSUDZLHĞURGNyZ]DSRELHJDQLDV\WXD
FMRP NU\]\VRZ\P L ]DU]ąG]DQLD NU\]\VRZHJR ]JRGQLH ] DUW XVW DNDSLW
SLHUZV]\ OLW G UR]SRU]ąG]HQLD 3DUODPHQWX (XURSHMVNLHJR L 5DG\ 8( QU
± IXQGXV]HZVSyOQHJRLQZHVWRZDQLD :]DSLVDFKV]F]HJyáRZ\FK
SU]\ZRáDQH =DOHFHQLH ZVND]XMą ĪH SURGXFHQFL Z VHNWRU]H RZRFyZ L ZDU]\Z
PDMą PRĪOLZRĞü X]XSHáQLHQLD ĞURGNyZ IXQGXV]\ ZVSyOQHJR LQZHVWRZDQLD DOH
Z ]ZLą]NX ] UHNRPSHQVDWDPL Z\SáDFDQ\PL EĊGąF\P SURGXFHQWDPL F]áRQNRP
WDNLFKRUJDQL]DFMLSURGXFHQWyZNWyU]\GRĞZLDGF]DMąSRZDĪQHJRVSDGNXGRFKR
GyZ Z Z\QLNX QLHNRU]\VWQ\FK ZDUXQNyZ U\QNRZ\FK 8]XSHáQLDQLH ĞURGNyZ
QDOHĪ\SU]HSURZDG]Dü]DSRĞUHGQLFWZHPIXQGXV]XRSHUDF\MQHJR:NáDG\ILQDQ
VRZH VáXĪąFH X]XSHáQLHQLX IXQGXV]\ ZVSyOQHJR LQZHVWRZDQLD VWDá\E\ VLĊ RG
UĊEQąF]ĊĞFLąIXQGXV]XRSHUDF\MQHJR2]QDF]DWRLVWRWQą]PLDQĊ]DNUHVXIXQN
FMRQRZDQLDmutual fundLZHMĞFLHZREV]DUU\]\NDU\QNRZHJR3U]HSLV\UHJXOX
MąFHIXQGXV]HZVSyOQHJRLQZHVWRZDQLDXVWDQRZLRQHZUR]SRU]ąG]HQLX 8( QU
QLHVąZLąĪąFHZRGQLHVLHQLXGRIXQGXV]\ZVSyOQHJRLQZHVWRZDQLD
]JRGQLH]UR]SRU]ąG]HQLHPRZVSyOQHMRUJDQL]DFMLU\QNyZSURGXNWyZUROQ\FK
6WDQRZLą RQH SU]\GDWQą SRGVWDZĊ Z RSDUFLX R NWyUą SDĔVWZD F]áRQNRZVNLH
PRJąRSUDFRZDüSU]HSLV\UHJXOXMąFHIXQGXV]HZVSyOQHJRLQZHVWRZDQLDZNRQ
WHNĞFLHUR]SRU]ąG]HQLDRZVSyOQHMRUJDQL]DFMLU\QNyZSURGXNWyZUROQ\FK 5R]
SRU]ąG]HQLH 3DUODPHQWX (XURSHMVNLHJR L 5DG\ 8( QU ] GQLD
JUXGQLDUXVWDQDZLDMąFHZVSyOQąRUJDQL]DFMĊU\QNyZSURGXNWyZUROQ\FK
RUD] XFK\ODMąFH UR]SRU]ąG]HQLD 5DG\ (:* QU (:* QU
:( QUL :( QU RLOHSU]HSLV\WHEĊGą]JRGQH]W\P
UR]SRU]ąG]HQLHP
3RGNUHĞODVLĊMHGQDNZSU]HGPLRWRZ\P]DOHFHQLXĪH3DĔVWZDF]áRQNRZ
VNLHSRZLQQ\RNUHĞOLüF]\PVąIXQGXV]HZVSyOQHJRLQZHVWRZDQLDRUD]VSUHF\
]RZDü QLHNWyUH LQQH ZDUXQNL RNUHĞORQH Z DUW XVW DNDSLW SLHUZV]\ OLW G

UR]SRU]ąG]HQLDRZVSyOQHMRUJDQL]DFMLU\QNyZSURGXNWyZUROQ\FK:\QLNDWR]
IDNWXLĪZSU]HFLZLHĔVWZLHGRSU]HSLVyZGRW\F]ąF\FKIXQGXV]\ZVSyOQHJRLQ
ZHVWRZDQLDXVWDQRZLRQ\FKZUR]SRU]ąG]HQLX 8( QUZSU]HSLVDFK
UR]SRU]ąG]HQLDRZVSyOQHMRUJDQL]DFMLU\QNyZSURGXNWyZUROQ\FKQLHZ\PDJD
VLĊ DNUHG\WDFML IXQGXV]\ ZVSyOQHJR LQZHVWRZDQLD $NUHG\WDFMD PRĪH E\ü NR
U]\VWQD UyZQLHĪ GOD IXQGXV]\ ZVSyOQHJR LQZHVWRZDQLD NWyU\FK SRGVWDZą
SUDZQąMHVWUR]SRU]ąG]HQLHRZVSyOQHMRUJDQL]DFMLU\QNyZSURGXNWyZUROQ\FK
SRQLHZDĪPRĪHVLĊRQDPLĊG]\LQQ\PLSU]\F]\QLü GRRJUDQLF]HQLD U\]\ND SR
GZyMQHJRILQDQVRZDQLD
: W\P FHOX SU]HGPLRWRZ\ GRNXPHQW ZVND]XMH QD UHJXá\ ]ZLą]DQH ]
NZDOLILNRZDQLHPNRV]WyZ ]GHILQLRZDQLHURG]DMyZZ\GDWNyZSRNU\ZDQ\FKZ
UDPDFK ĞURGND GRW\F]ąFHJR IXQGXV]\ ZVSyOQHJR LQZHVWRZDQLD $E\ NZDOLIL
NRZDüVLĊGRSRPRF\ILQDQVRZHM8QLL]DOHFDVLĊDE\GDQ\IXQGXV]ZVSyOQHJR
LQZHVWRZDQLDD SRVLDGDáSU]HMU]\VWąSROLW\NĊGRW\F]ąFąZSáDWQDU]HF]IXQGX
V]X ZVSyOQHJR LQZHVWRZDQLD L UHNRPSHQVDW ] QLHJR Z\SáDFDQ\FK E SRVLDGDá
SU]HMU]\VWH ]DVDG\ SRG]LDáX RGSRZLHG]LDOQRĞFL ]D GáXJL F E\á DNUHG\WRZDQ\
SU]H]ZáDĞFLZ\RUJDQ]JRGQLH]SUDZHPNUDMRZ\P
3DĔVWZD F]áRQNRZVNLH SRZLQQ\ ]DSHZQLü DE\ QLH GRFKRG]LáR GR QDG
Z\ĪNL UHNRPSHQVDW\ Z\QLNDMąFHM ] SRáąF]HQLD ĞURGND GRW\F]ąFHJR IXQGXV]\
ZVSyOQHJR LQZHVWRZDQLD ] LQQ\PL NUDMRZ\PL OXE XQLMQ\PL LQVWUXPHQWDPL
ZVSDUFLD OXE SU\ZDWQ\PL V\VWHPDPL XEH]SLHF]HĔ SRSU]H] SU]HSURZDG]DQLH
NRQWUROLLVWRVRZDQLHĞURGNyZRNWyU\FKPRZDZDUWUR]SRU]ąG]HQLDZ\NR
QDZF]HJR.RPLVML 8( 5R]SRU]ąG]HQLHZ\NRQDZF]H.RPLVML 8(
] GQLD PDUFD U XVWDQDZLDMąFH ]DVDG\ VWRVRZDQLD UR]SRU]ą
G]HQLD 3DUODPHQWX (XURSHMVNLHJRL 5DG\ 8( QU Z RGQLHVLHQLXGR
VHNWRUDRZRFyZLZDU]\ZRUD]VHNWRUDSU]HWZRU]RQ\FKRZRFyZLZDU]\Z 5H
DVHNXUDFMDIXQGXV]\ZVSyOQHJRLQZHVWRZDQLDQLHNZDOLILNXMHVLĊGRZVSDUFLDZ
UDPDFK(XURSHMVNLHJR)XQGXV]X5ROQLF]HJR*ZDUDQFML
1DOHĪ\ UyZQLHĪ ]ZUyFLü XZDJĊ QD SRF]ąWNRZą ID]Ċ G]LDáDOQRĞFL IXQGX
V]\ :VND]DQRLĪSRF]ąWNRZ\NDSLWDáSRGVWDZRZ\IXQGXV]X ZVSyOQHJRLQZH
VWRZDQLDNWyU\EĊG]LHĨUyGáHPĞURGNyZQDUHNRPSHQVDW\ZSU]\SDGNXVSHáQLH
QLDRGSRZLHGQLFKZDUXQNyZPRĪHE\üILQDQVRZDQ\ZUDPDFKSURJUDPXUR]
ZRMXREV]DUyZZLHMVNLFK DUWUR]SRU]ąG]HQLD 8( QU :WDNLFK
SU]\SDGNDFK SDĔVWZD F]áRQNRZVNLH SRZLQQ\ ]DSHZQLü E\ QLH GRV]áR GR SR
GZyMQHJRILQDQVRZDQLD=GUXJLHMVWURQ\ZVND]XMHVLĊQDPRĪOLZRĞüZ\UDĪHQLD
]JRG\ QD ZQRV]HQLH ZNáDGyZ QD NDSLWDá SRGVWDZRZ\ IXQGXV]X ZVSyOQHJR LQ
ZHVWRZDQLDSU]H]SRGPLRW\SU\ZDWQHLQQHQLĪF]áRQNRZLHEĊGąF\SURGXFHQWDPL
QSSU]H] F]áRQNyZRUJDQL]DFML SURGXFHQWyZQLHEĊGąF\FK SURGXFHQWDPL SRG

PLRW\ZáDĔFXFKXGRVWDZLWS 1LHEĊGąF\SURGXFHQWDPLF]áRQNRZLHRUJDQL]DFML
SURGXFHQWyZ QLH EĊGą MHGQDN XSUDZQLHQL GR RWU]\PDQLD MDNLHMNROZLHN UHNRP
SHQVDW\ DQL MDNLHJRNROZLHN ]ZURWX ] IXQGXV]X ZVSyOQHJR LQZHVWRZDQLD PLPR
ZQRV]HQLDZNáDGyZ:NDĪG\PSU]\SDGNXUHNRPSHQVDWD]HĞURGNyZIXQGXV]X
ZVSyOQHJRLQZHVWRZDQLDPRĪH]RVWDüZ\SáDFRQDZ\áąF]QLHEĊGąF\PSURGXFHQ
WDPL F]áRQNRP NWyU]\ Vą EHQHILFMHQWDPL RVWDWHF]Q\PL XQLMQHJR SURJUDPX SR
PRF\ZVHNWRU]HRZRFyZLZDU]\ZMHĪHOLĪDGQHRJUDQLF]HQLDGRW\F]ąFHZNáDGX
ZNDSLWDáSRGVWDZRZ\QLHZ\GDMąVLĊNRQLHF]QH:VND]XMHWRMHGQDNQDPRĪOL
ZRĞü ]DDQJDĪRZDQLD LQQ\FK SRGPLRWyZ Z IXQNFMRQRZDQLH QDU]ĊG]L ]DU]ąG]D
QLDU\]NLHPZJRVSRGDUVWZDUROQ\FK

4.4. Regulacje krajowe
4.4.1. Regulacje w zakresie wypłacalności zakładów ubezpieczeń i zarzą-

dzania ryzykiem w tych podmiotach
=DNáDG\XEH]SLHF]HĔ]HZ]JOĊGXQDSU]\MPRZDQLHZNáDGyZSLHQLĊĪQ\FK
Z]DPLDQ]D]DSHZQLHQLHRFKURQ\XEH]SLHF]HQLRZHMQDRNUHĞORQ\F]DV]DOLF]D
VLĊGRLQVW\WXFML]DXIDQLDSXEOLF]QHJR6ąRQH]REOLJRZDQHGRUHDOL]DFML]DVDG\
UHDOQRĞFLRFKURQ\XEH]SLHF]HQLRZHM.RQVXPHQFLXVáXJXEH]SLHF]HQLRZ\FKSR
]DZDUFLXXPRZ\]]DNáDGHPXEH]SLHF]HĔVWDMąVLĊMHJRZLHU]\FLHODPL1LHPDMą
RQLMHGQDN]D]Z\F]DMZ\VWDUF]DMąFHMZLHG]\LGRĞZLDGF]HQLDNWyUHSR]ZROLá\E\
LPRFHQLüV\WXDFMĊILQDQVRZąLZLDU\JRGQRĞüGDQHJRSRGPLRWX%UDNQDOHĪ\FLH
Z\NRQDQHMXVáXJLXEH]SLHF]HQLRZHMSU]H]MHGHQ]DNáDGXEH]SLHF]HĔPRĪHVNXW
NRZDüQHJDW\ZQąRFHQąVSRáHF]QąFDáHJRV\VWHPXXEH]SLHF]HĔDZSU]\SDGNX
UHDOL]DFMLXPyZZ]DNUHVLHSDUWQHUVWZDSU\ZDWQRSXEOLF]QHJR 333 PRJąGR
SURZDG]Lü GR EUDNX ]DXIDQLD GOD FDáHJR V\VWHPX XEH]SLHF]HĔ GRWRZDQ\FK Z
UROQLFWZLHF]\ZUĊF]]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP:HIHNFLHUROQLF\PRJąVNLHURZDü
VZRMH URV]F]HQLD Z V\WXDFML ]DLVWQLHQLD ]MDZLVN NDWDVWURILF]Q\FK EH]SRĞUHGQLR
GR 5]ąGX FR SU]HNUHĞOD FHO VWRVRZDQLD XEH]SLHF]HĔ GRWRZDQ\FK L PHFKDQL
]PyZ]DU]ąG]DQLU\]\NLHP:LDU\JRGQRĞüV\VWHPXXEH]SLHF]HĔMHVWX]DOHĪQLR
QDRGZáDĞFLZHJRV\VWHPXQDG]RUXQDGU\QNLHPXEH]SLHF]HĔRUD]V\VWHPXJZD
UDQFMLZ\NRQDQLDXVáXJLXEH]SLHF]HQLRZHM:FHOXZ]PRFQLHQLD]DXIDQLDNRQ
VXPHQWyZ XVáXJXEH]SLHF]HQLRZ\FK GR ]DNáDGyZ XEH]SLHF]HĔ NRQLHF]QH VWDáR
VLĊXUHJXORZDQLHSUDZLRERZLą]NyZVWURQXPRZ\XEH]SLHF]HQLD7RZVSRVyE
LVWRWQ\ ZSá\ZD QD EH]SLHF]HĔVWZR DOH WHĪ QD WHFKQLF]QH D SU]HGH ZV]\VWNLP
ILQDQVRZHZ\PDJDQLDZ]JOĊGHP]DNáDGyZXEH]SLHF]HĔ
:NRQVHNZHQFML]GHILQLRZDQRNLONDSRGVWDZRZ\FK]DVDGIXQNFMRQRZD
QLDXEH]SLHF]HĔJRVSRGDUF]\FK ZNWyU\PWRREV]DU]HPLHV]F]ąVLĊXEH]SLHF]H

QLDGRWRZDQHXSUDZDLLQQHLQVWUXPHQW\NWyUHVąPRĪOLZHGRZGURĪHQLDZUD
PDFKPHFKDQL]PyZ:35
FHORZ\FKDUDNWHUIXQGXV]XXEH]SLHF]HQLRZHJRNWyU\SRZVWDáZZ\QLNXJUR
PDG]HQLD ]QDF]QHM LORĞFL QLHZLHONLFK L UR]SURV]RQ\FK ZSáDW Z IRUPLH VNáDGHN
XEH]SLHF]HQLRZ\FK
FDáRNV]WDáW VSHF\ILF]Q\FK PHWRG WZRU]HQLD L UR]G]LDáX WHJR IXQGXV]X RSDUW\
QDVSHFMDOQ\FKSU]HVáDQNDFK]ZLą]DQ\FK]U\]\NLHPLMHJRZ\FHQą
SURZDG]HQLH L ]DU]ąG]DQLH G]LDáDOQRĞFLą XEH]SLHF]HQLRZą SU]H] Z\VSHFMDOL
]RZDQHSRGPLRW\JRVSRGDUF]H±]DNáDG\XEH]SLHF]HĔNWyUHVą]GROQHGRSRQLH
VLHQLD HNRQRPLF]QHJR FLĊĪDUX Z\SáDW ĞURGNyZ ]JURPDG]RQ\FK Z UDPDFK IXQ
GXV]XXEH]SLHF]HQLRZHJR
MHGQRURGQ\URG]DMSURZDG]RQHMG]LDáDOQRĞFL ±Z\áąF]QLH]ZLą]DQHM]G]LDáDO
QRĞFLąXEH]SLHF]HQLRZą
RGUĊEQHUHJXODFMHSUDZQHV\VWHPXILQDQVRZHJRLJRVSRGDUNLILQDQVRZHMXEH]
SLHF]\FLHOD
-HGQDN JáyZQ\P DNWHP SUDZQ\P Z ]DNUHVLH GEDáRĞFL R RGSRZLHGQL VWDQ
GDUGILQDQVRZ\]DNáDGyZXEH]SLHF]HĔMHVW'\UHNW\ZD3DUODPHQWX(XURSHMVNLHJRL
5DG\:(]GQLDOLVWRSDGDUZVSUDZLHSRGHMPRZDQLDLSURZD
G]HQLD G]LDáDOQRĞFL XEH]SLHF]HQLRZHM L UHDVHNXUDF\MQHM :\SáDFDOQRĞü ,, 7HNVW
PDMąF\]QDF]HQLHGOD(2* GDOHMUyZQLHĪMDNRÄ'\UHNW\ZD6ROYHQF\,,´
*áyZQ\P]DGDQLHPV\VWHPX6ROYHQF\,,MHVWUR]V]HU]HQLH]DNUHVXQDG]R
UXLZ\PRJyZZ\SáDFDOQRĞFLUyZQLHĪQDSURFHV]DU]ąG]DQLD]DNáDGHPXEH]SLH
F]HĔZV]F]HJyOQRĞFLZ]DNUHVLH]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPLNRQWUROLZHZQĊWU]QHM
%LMDNV '\UHNW\ZD6ROYHQF\,,]DVWąSLáDWU]\QDĞFLHRGUĊEQLHIXQN
FMRQXMąF\FK G\UHNW\Z XEH]SLHF]HQLRZ\FK L UHDVHNXUDF\MQ\FK *U]HV]F]DN
V 1DMZDĪQLHMV]\P ]DJDGQLHQLHP XUHJXORZDQ\P Z G\UHNW\ZQLH MHVW
KDUPRQL]DFMD V\VWHPyZ Z\SáDFDOQRĞFL ]DNáDGyZ XEH]SLHF]HĔ L UHDVHNXUDFML
SURZDG]ąF\FKG]LDáDOQRĞüQDWHU\WRULXP8QLL(XURSHMVNLHM:W\PFHOXXVWDZR
GDZFD RNUHĞOLá Z G\UHNW\ZLH PLĊG]\ LQQ\PL QRZH VWDQGDUG\ SURZDG]HQLD JR
VSRGDUNL ILQDQVRZHM ]DNáDGyZ XEH]SLHF]HĔ RUD] ]DVDG\ VSUDZRZDQLD QDG]RUX
QDG U\QNLHP XEH]SLHF]HQLRZ\P ']LDáDQLD WH PDMą QD FHOX ]DRVWU]HQLH GR WHM
SRU\ RERZLą]XMąF\FK VWDQGDUGyZ RVWURĪQRĞFLRZ\FK 3U]HáRPRZą UHIRUPą Z
V\VWHPLHZ\SáDFDOQRĞFL]DNáDGyZXEH]SLHF]HĔMHVWSRZLą]DQLHZ\PRJyZNDSL
WDáRZ\FK ] IDNW\F]QLH Z\VWĊSXMąF\P FDáNRZLW\P U\]\NLHP G]LDáDOQRĞFL 6]D
FRZDQLH FDáNRZLWHJR U\]\ND G]LDáDOQRĞFL REHMPXMH SDUDPHWU\ MDNRĞFLRZH LOR
ĞFLRZH RUD] SU]HMU]\VWRĞü SURZDG]RQHM G]LDáDOQRĞFL '\UHNW\ZD 6ROYHQF\ ,,
VNáDQLD]DNáDG\XEH]SLHF]HĔGRSURZDG]HQLDHIHNW\ZQHMLVNXWHF]QHMRFHQ\RUD]
SRPLDUXU\]\ND]ZLą]DQHJR]Z\NRQ\ZDQąG]LDáDOQRĞFLąDWDNĪHGRMDNQDMEDU
G]LHM HIHNW\ZQHJR ]DU]ąG]DQLD W\P U\]\NLHP 1DOHĪ\ MHGQDN SRGNUHĞOLü LĪ Z

]DNUHVLH U\]\N Z NWyU\FK PRĪH GRMĞü GR UHDOL]DFML ]MDZLVN NDWDVWURILF]Q\FK
F]\OL NXPXODFML ZLHOX ]GDU]HĔ OXE ]DLVWQLHQLD SRMHG\QF]\FK EDUG]R GXĪ\FK
V]NyG Z\PDJDQLD ILQDQVRZH PDMą V]F]HJyOQH ]QDF]HQLH =DLVWQLHQLH ]MDZLVND
Z\PDU]QLĊFLD Z ]DNUHVLH XEH]SLHF]HQLD XSUDZ PRĪH SURZDG]Lü GR ]QDF]QHJR
SRJRUV]HQLDV\WXDFMLILQDQVRZHM]DNáDGXXEH]SLHF]HĔ6WąGGODWUZDáRĞFLV\VWH
PXWDNZDĪQHMHVWSRVLDGDQLHRGSRZLHGQLHMZLHONRĞFLNDSLWDáyZ
*RVSRGDUND ILQDQVRZD XEH]SLHF]\FLHOD VSHáQLD WU]\ IXQNFMH /LVRZVNL
V
LQIRUPDF\MQą SR]ZDOD]DLQWHUHVRZDQ\PSRGPLRWRPSR]QDüVWDQ ILQDQVRZ\
]DNáDGXXEH]SLHF]HĔ
NRQWUROQą SR]ZDOD RNUHĞOLü ]DJURĪHQLD GOD GDOV]HJR UR]ZRMX ]DNáDGX XEH]
SLHF]HĔ
VW\PXODF\MQą ]ZLą]DQą ] SRGHMPRZDQLHP GHF\]ML ]DUyZQR R KRU\]RQFLH
NUyWNRRNUHVRZ\PMDNLGHF\]MLVWUDWHJLF]Q\FK
6SHF\ILF]QLH SU]HSá\Z\ SLHQLĊĪQH Z\VWĊSXMąFH Z G]LDáDOQRĞFL XEH]SLH
F]HQLRZHM SRZRGXMą NRQLHF]QRĞü Z\NV]WDáFHQLD LVWRWQLH UyĪQHJR PRGHOX JR
VSRGDUNL ILQDQVRZHM FKDUDNWHU\VW\F]QHJR W\ONR GOD XEH]SLHF]\FLHOL 'R VSHF\
ILF]Q\FK FHFK G]LDáDOQRĞFL XEH]SLHF]HQLRZHM GHWHUPLQXMąF\FK JRVSRGDUNĊ IL
QDQVRZą]DNáDGyZXEH]SLHF]HĔQDOHĪ\]DOLF]\üQLĪHMZ\PLHQLRQHZáDĞFLZRĞFL
2GZUyFRQ\ SURFHV SURGXNFML Z F]DVLH NWyUHJR ]DNáDG XEH]SLHF]HĔ QDMSLHUZ
RVLąJD SU]\FKyG Z SRVWDFL SU]\SLVDQHM VNáDGNL XEH]SLHF]HQLRZHM D GRSLHUR
SyĨQLHMSRQRVLNRV]W\VZRMHMG]LDáDOQRĞFLGRNWyU\FK]DOLF]DVLĊSU]HGHZV]\VW
NLPZ\SáDFRQHRGV]NRGRZDQLDLĞZLDGF]HQLD
1LHPDWHULDOQ\ FKDUDNWHU SURGXNWX NWyU\ R]QDF]D EUDN PRĪOLZRĞFL SR]QDQLD
SURGXNWX ]D SRPRFą HIHNWyZ IL]\F]Q\FK L ZL]XDOQ\FK QD HWDSLH ]DZLHUDQLD
XPRZ\XEH]SLHF]HQLD.RQVXPHQWQLHPDWHĪSHZQRĞFLF]\GRMG]LHGRPDWHULD
OL]DFML SURGXNWX SRSU]H] Z\SáDWĊ SU]H] ]DNáDG XEH]SLHF]HĔ QDOHĪQHJR RGV]NR
GRZDQLDOXEĞZLDGF]HQLD
:\VWĊSRZDQLH MHGQRF]HVQHM ID]\ SURGXNFML L NRQVXPSFML :UD] ] ]DZDUFLHP
XPRZ\XEH]SLHF]HQLDLSRRSáDFHQLXVNáDGNL]DNáDGXEH]SLHF]HĔREHMPXMHNRQ
VXPHQWD RFKURQą XEH]SLHF]HQLRZą -HVW RQ ZWHG\ ]RERZLą]DQ\ GR JRWRZRĞFL
Z\SáDW\QDOHĪQ\FKĞZLDGF]HĔLRGV]NRGRZDĔ]ZLą]DQ\FK]UHDOL]DFMąZ\SDGNX
XEH]SLHF]HQLRZHJR
2IHURZDQLHXVáXJMHG\QLHSU]H]Z\VRFHZ\VSHFMDOL]RZDQąLQVW\WXFMĊMDNąMHVW
]DNáDGXEH]SLHF]HĔ
:\SáDFDOQRĞü]DNáDGyZXEH]SLHF]HĔMHVW]ZLą]DQD]H]GROQRĞFLą]DNáDGX
XEH]SLHF]HĔGRUHJXORZDQLD]RERZLą]DĔZV]F]HJyOQRĞFL]RERZLą]DĔ]W\WXáX
QDOHĪQ\FK ĞZLDGF]HĔ L RGV]NRGRZDĔ 8WUDWD Z\SáDFDOQRĞFL SU]H] ]DNáDG XEH]

SLHF]HĔSRZRGXMHĪHQLHMHVWRQ]GROQ\GRUHDOL]DFMLSRGVWDZRZHM]DVDG\XEH]
SLHF]HĔ JRVSRGDUF]\FK ± ]DVDG\ UHDOQRĞFL RFKURQ\ XEH]SLHF]HQLRZHM *G\E\
WRZDU]\VWZR XEH]SLHF]HQLRZH VWDáR VLĊ QLHZ\SáDFDOQH SURGXFHQFL UROQL SRSD
GOLE\ZQLHSHZQRĞüILQDQVRZąLSRFLąJQĊáRE\WR]DVREąSHZQHNRV]W\VSRáHF]
QHLHNRQRPLF]QH$OHQDMZDĪQLHMV]HMHVWWRĪHXEH]SLHF]HQLHXSUDZLRZRFyZ
D WDNĪH LQQH XEH]SLHF]HQLD ] SRZRGX QLHPRĪQRĞFL Z\SáDW\ RGV]NRGRZDQLD
XWUDFLáRE\ VHQV LVWQLHQLD D ] SXQNWX ZLG]HQLD SURGXFHQWyZ UROQ\FK VWDQRZLą
ZFLąĪLVWRWQąRFKURQĊU\]\NDSURGXNF\MQHJR
$UFKLWHNWXUDV\VWHPX6ROYHQF\,,ZVND]XMHĪH]DSHZQLHQLHEH]SLHF]HĔVWZD
IXQNFMRQRZDQLD]DNáDGXXEH]SLHF]HĔMHVW]ZLą]DQH]SRVLDGDQLHPQDGZ\ĪNLZDU
WRĞFL GRSXV]F]RQ\FK ĞURGNyZ ZáDVQ\FK QDG RNUHĞORQ\PL Z\PRJDPL NDSLWDáR
Z\PL6\VWHPWHQFKDUDNWHU\]XMHVLĊGZRPDSURJDPLRVWURĪQRĞFLRZ\PLUHJXOX
MąF\PLDGHNZDWQRĞüNDSLWDáRZą]DNáDGyZXEH]SLHF]HĔ'ROQ\SUyJWRPLQLPDOQ\
Z\PyJNDSLWDáRZ\ 0&5PLQLPDOFDSLWDOUHTXLUHPHQW NWyU\VWDQRZLQLH]EĊGQ\
NDSLWDáGRSURZDG]HQLD G]LDáDOQRĞFLSU]H]]DNáDG XEH]SLHF]HĔ'UXJLP SURJLHP
RVWURĪQRĞFLRZ\PMHVWNDSLWDáRZ\Z\PyJZ\SáDFDOQRĞFL 6&5±VROYHQF\FDSLDO
UHTXLUHPHQW NWyUHJR JáyZQ\P ]DGDQLHP MHVW SRNU\FLH UyĪQHJR URG]DMX SU]\
V]á\FKSUDZGRSRGREQ\FKVWUDW]ZLą]DQ\FK]SURZDG]RQąG]LDáDOQRĞFLąXEH]SLH
F]HQLRZą'ZDSURJLRVWURĪQRĞFLRZHSHáQLąEDUG]RZDĪQąIXQNFMĊZNRQWHNĞFLH
VSUDZRZDQLDQDG]RUXQDG]DNáDGDPLXEH]SLHF]HĔ-HĪHOLNDSLWDáRZ\Z\PyJZ\
SáDFDOQRĞFLEĊG]LHXWU]\P\ZDQ\ZZDUWRĞFLQLĪV]HMRGZDUWRĞFLSRĪąGDQHMSU]H]
XVWDZRGDZFĊRUJDQQDG]RUXEĊG]LHPyJáSRGMąüG]LDáDQLDPDMąFHQDFHOXSU]\
ZUyFHQLHDGHNZDWQRĞFLNDSLWDáRZHM]DQLPNDSLWDá\ZáDVQH]DNáDGXXEH]SLHF]HĔ
REQLĪąVLĊGRSR]LRPXPLQLPDOQHJRZ\PRJXNDSLWDáRZHJR:\PRJLNDSLWDáRZH
Vą SRNU\ZDQH SU]H] GRSXV]F]RQH ĞURGNL ZáDVQH GR WHM NDWHJRULL ]DOLF]DMą VLĊ
ĞURGNLZáDVQHVWDQRZLąFHSRNU\FLHZ\PRJyZNDSLWDáRZ\FKSU]\XZ]JOĊGQLHQLX
RJUDQLF]HĔLORĞFLRZ\FKLMDNRĞFLRZ\FKRGSRZLHGQLRGOD0&5L6&5 '\UHN
W\ZD6ROYHQF\,,ZDQDOL]LHSRNU\FLDZ\PRJyZNDSLWDáRZ\FKDNW\ZDPLZVND]X
MH QD LVWRWĊ U\]\ND GDQ\FK NODV DNW\ZyZ 3RNU\FLH SURJyZ RVWURĪQRĞFLRZ\FK
SU]H]ĞURGNLZáDVQHMHVWZDUXQNLHPNRQLHF]Q\PGR]DSHZQLHQLDEH]SLHF]HĔVWZD
SURZDG]HQLDG]LDáDOQRĞFLXEH]SLHF]HQLRZHM
6\VWHP XUHJXORZDQ\ '\UHNW\Zą 6ROYHQF\ ,, ]DSHZQLD MHGQROLWH UR]ZLą
]DQLDZ]DNUHVLHSURZDG]HQLDL]DSHZQLHQLDEH]SLHF]HĔVWZDG]LDáDOQRĞFL]DNáD
GyZXEH]SLHF]HĔQDWHU\WRULXP8QLL(XURSHMVNLHM+DUPRQL]DFMLSRGOHJDMąPLĊ
G]\ LQQ\PL ]DVDG\ Z\FHQ\ DNW\ZyZ L SDV\ZyZ ]DVDG\ REOLF]DQLD Z\PRJyZ
NDSLWDáRZ\FKLGRSXV]F]RQ\FKĞURGNyZZáDVQ\FKQDLFKSRNU\FLH]DVDG\NDO
NXODFML UH]HUZ WHFKQLF]QRXEH]SLHF]HQLRZ\FK L ]DVDG\ SURZDG]HQLD SROLW\NL
ORNDF\MQHM .DUPDĔVNDV .RPSOHWQąDUFKLWHNWXUĊV\VWHPX6ROYHQF\
,,SUH]HQWXMHU\VXQHN

5\VXQHN$UFKLWHNWXUDV\VWHPX6ROYHQF\,,

Źródło: opracowanie własne na podstawie [ustawa z 11 września 2015 art. 223-276]
.DSLWDáRZ\ Z\PyJ Z\SáDFDOQRĞFL RG]ZLHUFLHGOD Z\VRNRĞü GRSXV]F]DO

Q\FKĞURGNyZZáDVQ\FKNWyUDXPRĪOLZL]DNáDGRPXEH]SLHF]HĔSRNU\FLH]QDF]
Q\FK VWUDW DXEH]SLHF]DMąF\P L EHQHILFMHQWRP GDMH Z\VWDUF]DMąFą SHZQRĞü ĪH

SáDWQRĞFL]RVWDQą]UHDOL]RZDQHJG\VWDQąVLĊZ\PDJDOQH>'\UHNW\ZD6ROYHQF\
,,SUHDPEXáD@'\UHNW\ZD6ROYHQF\,,RNUHĞOLáDPLĊG]\LQQ\PL]DVDG\REOLF]D
QLD NDSLWDáRZHJR Z\PRJX Z\SáDFDOQRĞFL VSUDZRZDQLD QDG]RUX QDG DGHNZDW
QRĞFLąNDSLWDáRZHJRZ\PRJXZ\SáDFDOQRĞFLRUD]ZVND]DáDFHOGODNWyUHJRND
SLWDáRZ\Z\PyJZ\SáDFDOQRĞFLMHVWXWU]\P\ZDQ\ =DNáDGXEH]SLHF]HĔREOLF]D
NDSLWDáRZ\Z\PyJZ\SáDFDOQRĞFLFRQDMPQLHMUD]ZURNXDWDNĪHGRNRQXMHFLą
JáHJRPRQLWRURZDQLDDGHNZDWQRĞFLSRNU\FLDWHJRNDSLWDáXRGSRZLHGQLPLDNW\
ZDPL 2EOLF]DMąF NDSLWDáRZ\ Z\PyJ Z\SáDFDOQRĞFL ]DNáDG XEH]SLHF]HĔ SU]\M
PXMH]DVDGĊNRQW\QXDFMLG]LDáDOQRĞFL
.DSLWDáRZ\Z\PyJZ\SáDFDOQRĞFLZSU]HFLZLHĔVWZLHGRNDSLWDáXJZDUDQ
F\MQHJRXZ]JOĊGQLDZV]\VWNLHPLHU]DOQHURG]DMHU\]\NDQDMDNLHEĊG]LHQDUDĪR
Q\]DNáDGXEH]SLHF]HĔZWUDNFLHVZRMHMG]LDáDOQRĞFL=MHGQHMVWURQ\VąWRU\]\ND
DNWXDULDOQH]ZLą]DQH]SURZDG]HQLHPXEH]SLHF]HĔPDMąWNRZ\FK UHDOL]DFMLXEH]
SLHF]HĔ XSUDZ DOH ] GUXJLHM VWURQ\ U\]\ND U\QNRZH NUHG\WRZH L RSHUDF\MQH
8VWDZD]ZU]HĞQLDDUW 6]DFRZDQLHZLHONRĞFLNDSLWDáRZHJRZ\
PRJXZ\SáDFDOQRĞFL]DNáDGXXEH]SLHF]HĔRSDUWHMHVWRNRQFHSFMĊZDUWRĞFL]DJUR
ĪRQHM-HVWWRREHFQLHMHGQD]QDMSRSXODUQLHMV]\FKPLDUVWRVRZDQDGRZ\]QDF]D
QLDEH]SLHF]HĔVWZDGDQHMLQZHVW\FMLLQVWUXPHQWXOXELQVW\WXFMLILQDQVRZHM:DU
WRĞü ]DJURĪRQD R]QDF]D ZDUWRĞü VWUDW\ NWyUD PRĪH ]RVWDü ]UHDOL]RZDQD SU]\
F]\PSUDZGRSRGRELHĔVWZRSU]HNURF]HQLDWHMVWUDW\MHVWQLHZLHONLH
:DUWRĞü ]DJURĪRQą PRĪQD Z\]QDF]\ü ]D SRPRFą Z]RUX -DMXJD
V
3 99í9D5 ĮJG]LH
9±ZDUWRĞüLQZHVW\FMLLQVWUXPHQWXOXELQVW\WXFMLILQDQVRZHMQDNRQLHFRNUHVX
9 ± ZDUWRĞü LQZHVW\FML LQVWUXPHQWX OXE LQVW\WXFML ILQDQVRZHM QD SRF]ąWNX
RNUHVX
9D5±ZDUWRĞü]DJURĪRQD 9DOXHDW5LVN
Į±SR]LRPLVWRWQRĞFL
: SU]\SDGNX ]DNáDGyZ XEH]SLHF]HĔ ZDUWRĞü ]DJURĪRQą VWDQRZL ZDUWRĞü
QDUDĪRQąQDU\]\NR]PLDQ\SRGVWDZRZ\FKĞURGNyZZáDVQ\FK]DNáDGXXEH]SLH
F]HĔ -HVW RQD REOLF]DQD SU]\ SR]LRPLH LVWRWQRĞFL UyZQ\P 7DNL SR]LRP
LVWRWQRĞFL]RVWDáRNUHĞORQ\ZXVWDZLHRG]LDáDOQRĞFLXEH]SLHF]HQLRZHMLUHDVHNX
UDF\MQHMLVSUDZLDĪH]SUDZGRSRGRELHĔVWZHPUyZQ\P]DNáDGXEH]SLH
F]HĔEĊG]LHZVWDQLHUHJXORZDü VZRMH]RERZLą]DQLD]W\WXáX]DZDUW\FKXPyZ
XEH]SLHF]HQLD2]QDF]DWRĪHW\ONRZMHGQ\PQDGZLHĞFLHPRĪOLZ\FKSU]\SDG
NyZGRMG]LHGRXSDGáRĞFL]DNáDGXXEH]SLHF]HĔNWyU\SU]HVWU]HJDáQDU]XFRQ\FK
QRUP NDSLWDáRZ\FK :DMGD L 6]F]HSDĔVND V .DSLWDáRZ\ Z\PyJ
Z\SáDFDOQRĞFLNDONXORZDQ\MHVWZWDNLVSRVyEDE\XZ]JOĊGQLDáU\]\NDQDMDNLH
QDUDĪRQ\ MHVW ]DNáDG XEH]SLHF]HĔ Z ]ZLą]NX ] ]DZDUW\PL XPRZDPL XEH]SLH

F]HĔNWyU\FKUR]SRF]ĊFLHQDVWąSLSU]\SXV]F]DOQLHZWHUPLQLHNROHMQ\FKPLH
VLĊF\ 8VWDZD]ZU]HĞQLDDUW 7DSHUVSHNW\ZDF]DVRZDMHVWEDU
G]R LVWRWQD Z ]DNUHVLH ZHMĞFLD ]DNáDGyZ XEH]SLHF]HĔ Z REV]DU XEH]SLHF]HQLD
XSUDZOXEV]HU]HĔ]DJURĪHĔ]ZLą]DQ\FK]G]LDáDOQRĞFLąUROQLF]ą'HF\]MDR]D
DQJDĪRZDQLXVLĊZVSU]HGDĪWHJRURG]DMXXEH]SLHF]HĔPXVL]RVWDüSRSU]HG]RQD
RGSRZLHGQLPSU]HNDONXORZDQLHPSRVLDGDQ\FKĞURGNyZRUD]HZHQWXDOQąGRSáD
Wą]HVWURQ\XG]LDáRZFyZ
8VWDZDRG]LDáDOQRĞFLXEH]SLHF]HQLRZHMLUHDVHNXUDF\MQHM]JRGQLH]SUD
ZRGDZVWZHP8QLL(XURSHMVNLHMZSURZDG]LáDWU]\PRĪOLZRĞFLREOLF]DQLDNDSLWD
áRZHJRZ\PRJXZ\SáDFDOQRĞFLSU]\]DVWRVRZDQLX IbidemDUW
IRUPXá\VWDQGDUGRZHM
IRUPXá\VWDQGDUGRZHM]F]ĊĞFLRZ\PPRGHOHPZHZQĊWU]Q\P
SHáQHJRPRGHOXZHZQĊWU]QHJR
)RUPXáD VWDQGDUGRZD MHVW QDMF]ĊĞFLHM VWRVRZDQD SU]H] ]DNáDG\ XEH]SLHF]HĔ
:\QLNDWR]IDNWXĪHSU]\JRWRZDQLHLQQ\FKPRGHOLWRNRQLHF]QRĞFLSRVLDGDQLD
RGSRZLHGQLFK V]HUHJyZ GDQ\FK : SU]\SDGNX XEH]SLHF]HĔ UROQ\FK D V]F]H
JyOQLHSODQRZDQ\FKQRZ\FKUR]ZLą]DĔ QLHSRVLDGDP\WDNLFKFLąJyZ]PLHQQ\
NWyUHSR]ZROLá\E\QDVWRVRZDQLHLQQ\FKIRUPXáWZRU]HQLDPRGHOL
2EOLF]HQLHNDSLWDáXPRĪQDZ\UD]Lü]DSRPRFąQDVWĊSXMąFHJRZ]RUX

*G]LH SCR - kapitałowy wymóg wypłacalności, BSCR - podstawowy kapitał,
SCRop- wymóg kapitałowy na ryzyko operacyjne i korekta Adj na pokrycie
ewentualnych strat, które mogą pojawić się w wyniku jednoczesnego zmniejsze-
nia rezerw techniczno-ubezpieczeniowych lub odroczonych podatków lub ich
połączenia . W podanym wzorze podstawowy kapitał rozpuszczalnikowy oblicza
się jako:

%65&±SRGVWDZRZ\NDSLWDáRZ\Z\PyJZ\SáDFDOQRĞFL
6&5L6&5M±PRGXá\U\]\ND DNWXDULDOQHU\QNRZHQLHZ\NRQDQLD]RERZLą
]DĔSU]H]NRQWUDKHQWD
&RUULM ± ZVSyáF]\QQLNL NRUHODFML GOD SRV]F]HJyOQ\FK PRGXáyZ U\]\ND RNUH
ĞORQHQRPLQDOQLHZ5R]SRU]ąG]HQLH0)]GQLDJUXGQLDU
1DOHĪ\ ]DXZDĪ\ü ĪH V\VWHP 6ROYHQF\ ,, JHQHUXMH WDNĪH ]DJURĪHQLD GOD
VDPHJRVHNWRUDXEH]SLHF]HQLRZHJR3RPLPR]ZLĊNV]HQLDEH]SLHF]HĔVWZDG]LD
áDOQRĞFLXEH]SLHF]HQLRZHMSRGNUHĞODVLĊĪHZGURĪHQLHQRZHJRV\VWHPXZ\SáD
FDOQRĞFL PRĪH SU]\F]\QLü VLĊ GR RJUDQLF]HQLD ]DDQJDĪRZDQLD ]DNáDGyZ XEH]

SLHF]HĔ Z G]LDáDOQRĞü NDSLWDáRFKáRQQą =DNáDG\ XEH]SLHF]HĔ GąĪąF GR ]ZLĊN
V]HQLD UHQWRZQRĞFLNDSLWDáX ZáDVQHJR PRJąXQLNDü SURGXNWyZ XEH]SLHF]HQLR
Z\FK QDGPLHUQLH HNVSRQXMąF\FK QD U\]\NR 'R WDNLFK SURGXNWyZ QDOHĪ\ ]DOL
F]\üZV]F]HJyOQRĞFLXEH]SLHF]HQLDNDWDVWURILF]QHLĞURGRZLVNRZHRUD]GáXJR
WHUPLQRZH XEH]SLHF]HQLD QD Ī\FLH L QLHNWyUH XEH]SLHF]HQLD RGSRZLHG]LDOQRĞFL
F\ZLOQHM = SHZQRĞFLą SURGXNW\ ]ZLą]DQH ] UROQLFWZHP ]DUyZQR ] SURGXNFMą
URĞOLQQąL]ZLHU]ĊFąQDOHĪ\]DOLF]\üGRWHJR REV]DUX :GURĪHQLHQRZHJRV\V
WHPXZ\SáDFDOQRĞFLVWDQRZLWHĪZ\]ZDQLHGOD]DU]ąG]DQLDSRUWIHOHPORNDWRUD]
UH]HUZWHFKQLF]QRXEH]SLHF]HQLRZ\FK
4.4.2. Regulacje w zakresie dystrybucji produktów ubezpieczeniowych
5HDOL]RZDQHZ3ROVFHXEH]SLHF]HQLDPDMąWNRZHZW\PUyZQLHĪXEH]SLH
F]HQLDZVHNWRU]HUROQ\PPDMąFKDUDNWHUXEH]SLHF]HĔXPRZQ\FK2]QDF]DWR
ĪHGRVNXWHF]QHJR]DZDUFLDWDNLHMXPRZ\NRQLHF]Q\MHVWNRQWDNW]DLQWHUHVRZD
QHJRRFKURQąXEH]SLHF]HQLRZą]SRĞUHGQLDNLHPXEH]SLHF]HQLRZ\POXEEH]SR
ĞUHGQLR ] ]DNáDGHP XEH]SLHF]HĔ =H Z]JOĊGX QD GXĪą ]áRĪRQRĞü SURGXNWyZ
FKURQLąF\FK LQWHUHV XEH]SLHF]HQLRZ\P UROQLNyZ Z ]DNUHVLH SURZDG]RQ\FK
XSUDZOXERFKURQ\LFKGRFKRGXOXESU]\FKRGXNRQLHF]QHEĊG]LHZSU]HGPLRWR
Z\P]DNUHVLHNRU]\VWDQLH]SURIHVMRQDOQ\FKSRĞUHGQLNyZXEH]SLHF]HQLRZ\FK
3RĞUHGQLFWZR XEH]SLHF]HQLRZH QLHVLH ]D VREą ZLHOH DVSHNWyZ WHFKQLF]
Q\FK MDN UyZQLHĪ HGXNDF\MQ\FK 1D SRĞUHGQLNX XEH]SLHF]HQLRZ\P SRZLQQR
VSRF]\ZDü QLH W\ONR VDPR SRĞUHGQLF]HQLH Z ]DZDUFLX XPRZ\ XEH]SLHF]HQLD
DOH UyZQLHĪ ]GHILQLRZDQLH SRWU]HE XEH]SLHF]RQHJR WHFKQLF]QD REVáXJD F]\
XF]HVWQLF]HQLHZSURFHVLHOLNZLGDFMLV]NyG.DĪG\SRĞUHGQLNQDU\QNXILQDQVR
Z\PSRZLQLHQ]MDNQDMZLĊNV]ąVWDUDQQRĞFLąLERJDW\PSRGáRĪHPWHRUHW\F]Q\P
SRPDJDüZGRVWDUF]HQLXGDQHJRSURGXNWXGRILQDOQHJRRGELRUF\ NRQVXPHQWD
:NRQVHNZHQFMLSRMDZLDVLĊSRMĊFLHG\VWU\EXFMLXEH]SLHF]HĔLNDQDáXG\VWU\EX
FML:XMĊFLXSRGPLRWRZ\PPDP]DWHPGRF]\QLHQLD]H Ä]ELyUZ]DMHPQLH]D
OHĪQ\FK RG VLHELH RUJDQL]DFML ZVSyáXF]HVWQLF]ąF\FK Z SURFHVLH GRVWDUF]DQLD
SURGXNWX OXE XVáXJL GR XĪ\WNRZQLND OXE NRQVXPHQWD´ &]XEDáD $OH ]
SXQNWX ZLG]HQLD ZGUDĪDQLD QRZ\FK UR]ZLą]DĔ XEH]SLHF]HQLRZ\FK GXĪR ZDĪ
QLHMV]\MHVWZ\PLDUIXQNFMRQDOQ\F]\OLUROLMDNąRGJU\ZDGDQ\SRĞUHGQLNXEH]
SLHF]HQLRZ\ZNV]WDáWRZDQLXSRVWDZ\XEH]SLHF]DMąFHJR ZQDV]\PSU]\SDGNX
SURGXFHQWDUROQHJR Z]JOĊGHPĞZLDGF]RQHMRFKURQ\XEH]SLHF]HQLRZHM
: WUDG\F\MQ\P SRGHMĞFLX GR XMĊFLD SRĞUHGQLND XEH]SLHF]HQLRZHJR QD
SROVNLPU\QNXXEH]SLHF]HĔPRĪHWRE\üDJHQWOXEEURNHUXEH]SLHF]HQLRZ\1D
OHĪ\MHGQDNSRGNUHĞOLüLĪ]PLDQ\RUJDQL]DF\MQHLSUDNW\NDU\QNXGRSURZDG]Lá\
GR SRZVWDQLD QRZ\FK URG]DMyZ SRĞUHGQLNyZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK GR NWyU\FK
PRĪQD ]DOLF]\ü QS EDQNL GHDOHUyZ VDPRFKRGRZ\FK F]\ ELXUD SRGUyĪ\ :LH

F]RUHN.RVPDOD L 6WDV]HO D Z NRQVHNZHQFML GR Z\WZRU]HQLD SRMĊFLD
G\VWU\EXWRUD XEH]SLHF]HĔ SRGPLRWyZ ]DMPXMąF\FK VLĊ RIHURZDQLH SURGXNWyZ
XEH]SLHF]HQLRZ\FK =GUXJLHM VWURQ\ UyĪQRURGQRĞü DJHQWyZ XEH]SLHF]HQLR
Z\FK VSRZRGRZDáD IRUPDOQH Z\G]LHOHQLH SRGPLRWX MDNLP MHVW RVRED IL]\F]QD
Z\NRQXMąFDF]\QQRĞFLDJHQF\MQH 2):&$ F]\OLSRGPLRW\]DWUXGQLRQHSU]H]
PXOWLDJHQWyZGRZ\NRQ\ZDQLDF]\QQRĞFLDJHQF\MQ\FK 3RNU]\ZQLDN =
GUXJLHM VWURQ\ PDP\ REUD] DJUHJDWyZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK F]\OL RJURPQ\FK
ILUPPXOWLDJHQF\MQ\FKNWyUHZ\NRU]\VWXMąVNDOHSURZDG]RQHMSU]H]VLHELHG]LD
áDOQRĞFLGRVNXWHF]QHJRQHJRFMRZDQLDZ\ĪV]\FKSURZL]ML]]DNáDGDPLXEH]SLH
F]HĔ F]\ RIHURZDQLD LQG\ZLGXDOQ\FK UR]ZLą]DĔ LQIRUPDW\F]Q\FK L SURGXNWR
Z\FK 5\FKOLNLLQQL &]ĊVWRWDNDRIHUWDMHVWNLHURZDQDGRDJHQWyZEH]
SRĞUHGQLFKOXELQQ\FKPXOWLDJHQWyZLZyZF]DVZ\VWĊSXMąRQLZWDNLHMXPRZLH
XEH]SLHF]HQLD MDNR 2):&$ %H]SRĞUHGQLP NDQDáHP Z WUDG\F\MQ\P XMĊFLX
MHVW FDá\ F]DV RGG]LDá ]DNáDGX XEH]SLHF]HĔ NWyU\ Z RGQLHVLHQLX GR RIHUW\ GOD
VHNWRUD UROQHJR MHVW FRUD] PQLHM Z\NRU]\VW\ZDQ\ 5R]ZyM WHFKQRORJLL L LQIRU
PDW\]DFML]DFLHUDWHNODV\F]QHSRG]LDá\LSR]ZDODQDG\VWU\EXRZDQLHSURGXNWX
]DSRPRFą,QWHUQHWXF]\FDOOFHQWHUNWyUHWZRU]ąEH]SRĞUHGQLQLHNODV\F]Q\ND
QDáG\VWU\EXFML /LVRZVNLL=LHQLHZLF]
: FHOX RNUHĞOHQLD ]DGDĔ SRV]F]HJyOQ\FK JáyZQ\FK W\SyZ SRĞUHGQLNyZ
XEH]SLHF]HQLRZ\FKQDOHĪ\ZVND]DüQDLFKXMĊFLHIXQNFMRQDOQH$JHQWXEH]SLH
F]HQLRZ\ WR ÄSU]HGVLĊELRUFD Z\NRQXMąF\ G]LDáDOQRĞü DJHQF\MQą QD SRGVWDZLH
XPRZ\DJHQF\MQHM]DZDUWHM]]DNáDGHPXEH]SLHF]HĔLZSLVDQ\GRUHMHVWUXDJHQ
WyZXEH]SLHF]HQLRZ\FK´ XVWDZD]GQLDJUXGQLDURG\VWU\EXFMLXEH]
SLHF]HĔ 'RRNUHĞOHQLD ]DZDUWH Z XVWDZLH R G\VWU\EXFML ZVND]XMą QD IXQNFMH
MDNLHVSHáQLDG\VWU\EXWRU ZW\PDJHQWXEH]SLHF]HQLRZ\
x SR]\VNLZDQLXNOLHQWyZ
x Z\NRQ\ZDQLXF]\QQRĞFLSU]\JRWRZDZF]\FK]PLHU]DMąF\FKGR]DZLHUDQLD
XPyZXEH]SLHF]HQLD
x ]DZLHUDQLXXPyZXEH]SLHF]HQLD
x XF]HVWQLF]HQLXZDGPLQLVWURZDQLXLZ\NRQ\ZDQLXXPyZXEH]SLHF]HQLD
x ZVSyáG]LDáDQLHZ]DNUHVLHVSUDZDRRGV]NRGRZDQLH
=DNáDG XEH]SLHF]HĔ XG]LHOD DJHQWRZL G]LDáDMąFHPX Z MHJR LPLHQLX SHá
QRPRFQLFWZD GR Z\NRQ\ZDQL F]\QQRĞFL DJHQF\MQ\FK L RF]HNXMH RNUHĞORQ\FK
HIHNWyZ Z SRVWDFL ]DZDUFLD XPyZ L UHDOL]RZDQLD SU]\SLVX VNáDGNL -HGQDN
XVWDZRGDZFDGRRNUHĞODGRGDWNRZHZ\PDJDQLDZ]JOĊGHPG\VWU\EXWRUyZ DJHQ
WyZ 3RGPLRWWDNLQDSRGVWDZLHX]\VNDQ\FKRGNOLHQWDLQIRUPDFMLRNUHĞODMHJR
Z\PDJDQLDLSRWU]HE\RUD]SRGDMHZ]UR]XPLDáHMIRUPLHRELHNW\ZQHLQIRUPDFMH
RSURGXNFLHXEH]SLHF]HQLRZ\PZFHOXXPRĪOLZLHQLDNOLHQWRZLSRGMĊFLDĞZLD
GRPHMGHF\]ML /LVRZVNL

: OLWHUDWXU]H PRĪHP\ ]QDOHĨü ZVND]DQLH LĪ EURNHU XEH]SLHF]HQLRZ\
PDNOHU WR ÄQLH]DOHĪQ\ SRĞUHGQLN NWyU\ SRGHMPXMH VLĊ ]DZRGRZR L ]D Z\QD
JURG]HQLHP ]DZDUFLD OXE SRĞUHGQLF]HQLD Z ]DZDUFLX XPRZ\ XEH]SLHF]HQLD QD
NDĪGRUD]RZH ]OHFHQLD VZRMHJR NOLHQWD G]LDáD RQ QD UDFKXQHN Z LQWHUHVLH L Z
LPLHQLXQLHXEH]SLHF]\FLHODW\ONRXEH]SLHF]DMąFHJR´ .RZDOHZVNL %UR
NHU WR SRGPLRW NWyU\ ] ]DáRĪHQLD GED R LQWHUHV\ XEH]SLHF]DMąFHJR VáXĪ\ PX
VZRMąIDFKRZąUDGąFRGRWHJRQDMDNLFKZDUXQNDFKPRĪQDQDMNRU]\VWQLHM]D
ZU]HüXEH]SLHF]HQLHF]HJRQDOHĪ\SU]HVWU]HJDüDF]HJRVLĊGRPDJDüFR]URELü
ZUD]LHQDVWĊSVWZDZ\SDGNXXEH]SLHF]HQLRZHJR%URNHUPDMąFGRVNRQDáHUR]H
]QDQLH U\QNX XEH]SLHF]HQLRZHJR Z\V]XNXMH RGSRZLHGQLFK XEH]SLHF]\FLHOL L
SU]HSURZDG]D ] QLPL URNRZDQLD VWDUDMąF VLĊ X]\VNDü ZDUXQNL XPRZ\ QDMEDU
G]LHMNRU]\VWQHGODVZRLFKNOLHQWyZ -DQRZLF]/RPRWWà\VNDZDL:RMWNRZLDN
:DĪQą UyĪQLFą Z]JOĊGHP DJHQWyZ MHVW WR ĪH ]DGDQLH EURNHUD XEH]SLH
F]HQLRZHJRVSURZDG]DVLĊGRSHáQLREVáXJLXEH]SLHF]HQLRZHMQDU]HF]]OHFHQLR
GDZF\'RW\F]\WRXVWDODQLDV]F]HJyáyZGRW\F]ąF\FK RFHQDU\]\ND LVNáDGNL
SU]HGVWDZLHQLDW\FKGDQ\FKXEH]SLHF]\FLHORZLLX]\VNDQLDSROLV\F]\OL]DZDU
FLDXPRZ\XEH]SLHF]HQLDQDQDMOHSV]\FKPRĪOLZ\FKZDUXQNDFKLZUHV]FLHX]\
VNDQLD RGV]NRGRZDQLD QDOHĪQHJR Z SU]\SDGNX V]NRG\ 7HQ RVWDWQL DVSHNW MHVW
V]F]HJyOQLHLVWRWQ\ZRGQLHVLHQLXGRUROQLFWZDJG]LHNRQLHF]QHMHVWSRVLDGDQLD
VSHFMDOLVW\F]QHM ZLHG]\ Z ]DNUHVLH RFHQ\ VNXWNyZ ]GDU]HĔ ORVRZ\FK QS Z
XSUDZDFKSRORZ\FK -DQRZLF]/RPRWWLà\VNDZD
$E\ RIHURZDü Z\MąWNRZH XVáXJL GRUDGF]H NRQLHF]QH MHVW SU]HMĞFLH RG
XVáXJL]RULHQWRZDQHMQDSURGXNWXEH]SLHF]HQLRZ\ WRFRU\QHNGDMH GRXVáXJL
]RULHQWRZDQHM QD NOLHQWD ']LDáDOQRĞü DJHQWD F]\ EURNHUD L ĞZLDGF]RQH SU]H]
QLFKXVáXJLPXV]ąZ\QLNDü]SRWU]HE]OHFHQLRGDZF\LNRQNUHWQ\FKLQG\ZLGXDO
Q\FKSUREOHPyZDQLH]NRQLHF]QRĞFL]DZLHUDQLDXPyZXEH]SLHF]HQLD$OHWR
R]QDF]DNRQLHF]QRĞüSRVLDGDQLDGXĪHMZLHG]\RVDPHMG]LHG]LQLHIXQNFMRQRZD
QLDWDNLHJRSU]HGVLĊELRUVWZDZáDĞFLZRĞFLDFKSRVWU]HJDQLDU\]\NDRUD]]GROQRĞü
GRNUHRZDQLDQRZ\FKUR]ZLą]DĔXEH]SLHF]HQLRZ\FK
3RĞUHGQLFWZRXEH]SLHF]HQLRZHZ3ROVFHWRZRVWDWQLFKODWDFKZLHOH]MD
ZLVNF]ĊVWRVSU]HF]Q\FKZVZRLPFKDUDNWHU]HDOHZVSRVyELVWRWQ\NV]WDáWXMą
F\FK U\QHN GRVWDZFyZ L RGELRUFyZ = MHGQHM VWURQ\ REVHUZRZDQH G]LDáDQLD
]ZLą]DQH]XUXFKDPLDQLHPZáDVQ\FKNDQDáyZdirectSU]H]]DNáDG\XEH]SLHF]HĔ
UDF]HMGODXEH]SLHF]HĔSURVW\FKLOXERERZLą]NRZ\FK LSRV]XNLZDQLHUHGXNFML
NRV]WyZ SU]H] XEH]SLHF]\FLHOL = GUXJLHM VWURQ\ REVHUZXMHP\ EDUG]R G\QD
PLF]Q\ UR]ZyM NDQDáyZ PXOWLDJHQF\MQHJR NWyU\ Z WHFKQLF]QHM IRUPLH VZRMH
G]LDáDOQRĞFLVWDUDVLĊZV]\VWNRXSURĞFLüF]\OLGRVWDUF]\üNOLHQWRZLSURGXNW]H
VWDQGDU\]RZDQ\ NWyU\ MHGQRF]HĞQLH ZSURVW UHDOL]XMH RNUHĞORQH SRWU]HE\ Z ]D
NUHVLHRFKURQ\XEH]SLHF]HQLRZHM&]ĊVWRPXOWLDJHQFLZ\NRU]\VWXMąEH]SRĞUHGQL

VSRVyEGRFLHUDQLDGRNOLHQWD ] Z\NRU]\VWDQLHP ,QWHUQHWX LLQQ\FK PRĪOLZRĞFL
WHFKQRORJLF]Q\FK : WHQ VSRVyE EXGXMą VZRMą SU]HZDJĊ ZREHF LQQ\FK NDQD
áyZ DJHQWyZEH]SRĞUHGQLFKF]\EURNHUyZ
(IHNWHPWHJRMHVW]PLDQDVWUXNWXU\]DDQJDĪRZDQLDSRV]F]HJyOQ\FKNDQD
áyZ PLHU]RQD LORĞFLą SRGPLRWyZ L ZDUWRĞFLą UHDOL]RZDQHJR SU]\SLVX U\VXQHN
:NRQWHNĞFLHLORĞFLSRGPLRWyZQDU\QNXREVHUZXMHP\Z]URVWLORĞFLPXOWLD
JHQWyZNRV]WHPDJHQWyZ 1DNRQLHFUOLF]ED PXOWLDJHQWyZSU]HNURF]\áD
W\VSRGPLRWyZDDJHQWyZZ\áąF]Q\FKVSDGDáDGRW\V
5\VXQHN,ORĞFLSRGPLRWyZZSRV]F]HJyOQ\FKNDQDáyZG\VWU\EXFML
30000
25000
20000
15000
10000
5000
0
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Agenci wyłączni Multiagenci Brokerzy

Źródło: opracowanie własne na bazie danych KNF
$OHMHGQRF]HĞQLHNDQDáDJHQF\MQ\ DJHQFLEH]SRĞUHGQLLPXOWLDJHQFL JH

QHUXMHFRUD]Z\ĪV]ąZDUWRĞüVNáDGNLSU]\QRV]RQąGR]DNáDGyZXEH]SLHF]HĔ:
U SU]\SLV ]UHDOL]RZDQ\ SU]H]NDQDáDJHQF\MQ\ Z G]LDOHXEH]SLHF]HĔ QRQ
OLIHRVLąJQąáZDUWRĞüSRQDGPOG]á:W\PVDP\PF]DVLHEURNHU]\GRVWDU
F]\OLGR]DNáDGyZXEH]SLHF]HĔQLHVSHáQDPOG]áVNáDGNL
%DGDQLDVHNWRUDUROQHJR &]XEDL2QLV]F]XN-DVWU]ąEHN Z]DNUHVLH
VSRVREX ]DNXSX XEH]SLHF]HĔ ZVND]XMą LĪ WHFKQRORJLD Z EDGDQ\P VHJPHQFLH
QLHMHVWEDULHUąZZ\ERU]HNDQDáXG\VWU\EXFMLXEH]SLHF]HĔLQQHJRQLĪWUDG\F\M
Q\-HGQRF]HĞQLHSRQDGSURFDQNLHWRZDQ\FKUROQLNyZZVND]\ZDáRQDÄSROL
VĊXDJHQWD´MDNRGRJRGQ\VSRVyEVSU]HGDĪ\XEH]SLHF]HĔZVHNWRU]HUROQ\P

5\VXQHN:DUWRĞüVNáDGNLSU]\SLVDQHMZSRV]F]HJyOQ\FKNDQDáDFKG\VWU\EXFMLZXEH]SLH
F]HQLDFKQRQOLIH W\V]á
30000
25000 Sprzedaż bezpośrednia Agent Broker
20000
15000
10000
5000
0
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Źródło: opracowanie własne na bazie danych KNF
:\GDMHVLĊĪHZNRQVHNZHQFMLZQLNOLZHJRREVHUZRZDQLDU\QNXPRĪQD
]LGHQW\ILNRZDü G]LDáDQLD ]DNáDGyZ XEH]SLHF]HĔ NWyUH Z SHZLHQ VSRVyE ÄSUR
PXMą´ NDQDá PXOWLDJHQF\MQ\ 3U]\NáDGHP PRJą E\ü SRMDZLDMąFH VLĊ QD U\QNX
GHG\NRZDQH SURJUDP\ QS GOD SU]HZRĨQLNyZ F]\ ]DPLHV]DQLH ]ZLą]DQH ]H
VSU]HGDĪą XEH]SLHF]HĔ UROQ\FK Z VH]RQLH MHVLHQQ\P U ]H Z]JOĊGX QD
RJUDQLF]RQąLORĞüĞURGNyZQDGRSáDW\WRPXOWLDJHQFLGHF\GRZDOLVLĊQDZ\VWD
ZLDQLHSROLV±EH]ZHU\ILNDFMLIDNW\F]QHJR]DSRWU]HERZDQLDVZRLFKNOLHQWyZQD
RFKURQĊXEH]SLHF]HQLRZą %UDNNRQLHF]QRĞüGHNODURZDQLDV]F]HJyáRZHJRRSL
VXSU]HGPLRWXXEH]SLHF]HQLDUHDOL]DFMLRJOĊG]LQF]\SRPLQLĊFLH DQDOL]\V]NR
GRZRĞFL]SHZQRĞFLąXáDWZLDMąIXQNFMRQRZDQLHPXOWLDJHQWRP=SHZQRĞFLąLFK
DWXWHPMHVWáDWZRĞüGRVWDUF]DQLDRNUHĞORQ\FKUR]ZLą]DĔXEH]SLHF]HQLRZ\FKGR
SRWHQFMDOQ\FKNOLHQWyZLV]\ENRĞü]DP\NDQLDVSU]HGDĪ\ QSEUDNZ\PRJXUHD
OL]DFMLUHNRPHQGDFML±MDNMHVWWRZSU]\SDGNXEURNHUyZ :áDĞFLZRĞFLSURGXN
WyZ GOD SURGXNFML UROQHM Z\PDJDMą MHGQDN V]HUV]HJR Z\MDĞQLDQLD ]DJDGQLHĔ
WHFKQLF]Q\FK : VSRVyE V]F]HJyOQ\ QDOHĪ\ RF]HNLZDü DQDOL]\ SRWU]HE SURGX
FHQWyZ UROQ\FK SU]\ ]DZLHUDQLX XEH]SLHF]HĔ LQGHNVRZ\FK OXE SRNU\ZDMąF\FK
VSDGHNLFKSU]\FKRGyZOXEGRFKRGyZ
: NRQVHNZHQFML QDOHĪ\ ]DVWDQRZLü VLĊ F]\ SRVWDZLHQLH Z\ĪV]\FK Z\
PDJDĔ Z]JOĊGHP SRV]F]HJyOQ\FK W\SyZ SRĞUHGQLNyZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK Z
REV]DU]H RIHURZDQLD XEH]SLHF]HĔ Z VHNWRU]H UROQ\P MHVW F]ĊĞFLą SRZRG]HQLD
FDáHJRSU]HGVLĊZ]LĊFLD]ZLą]DQHJR]ZGUDĪDQLHPQRZ\FKSURGXNWyZ2GELRUFą
NRĔFRZ\P UHDOL]RZDQHM RFKURQ\ XEH]SLHF]HQLRZHM EĊGą UROQLF\ NWyU]\ DQJD
ĪXMą Z SURGXNFMĊ NDSLWDá VZyM RUD] URG]LQQ\ %áąG Z Z\ERU]H SURGXNWX XEH]
SLHF]HQLRZHJROXEQLHZáDĞFLZHREOLF]HQLHVXPXEH]SLHF]HQLDPRĪH]QLZHF]\ü
GRUREHN SUDF\ ZLHOX ODW 2IHURZDQH REHFQLH GRWRZDQH XEH]SLHF]HQLD XSUDZ L
]ZLHU]ąW JRVSRGDUVNLFK WR UHDOL]DFMD LGHL SDUWQHUVWZD SU\ZDWQRSXEOLF]QHJR

JG]LHF]ĊĞü]DGDĔSDĔVWZDSU]HNáDGDVLĊQDIXQNFMRQRZDQLHU\QNXXEH]SLHF]HĔ
D Z V]F]HJyOQRĞFL SRĞUHGQLNyZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK 1DOHĪ\ ]DWHP SDWU]Hü QD
SRĞUHGQLFWZRSU]H]SU\]PDWEXGRZDQLDZLDU\JRGQRĞFLGRU\QNX3U]HGNDĪG\P
]NDQDáyZG\VWU\EXFMLVWRLWRZ\]ZDQLHLRGSRZLHG]LDOQRĞü:\GDMHVLĊĪHG]LĞ
VDPHGRVWDUF]HQLHSURGXNWXSROLV\QLHZ\VWDUF]\$Z\]ZDQLHMHVWGRĞü]QDF]
QH JG\Ī Z ĞZLHWOH EDGDQLD Global consumer insurance survey 2014 SU]HSUR
ZDG]RQHJRSU]H](UQVW <RXQJZLDU\JRGQRĞüILUPXEH]SLHF]HQLRZ\FK ZW\P
SRĞUHGQLNyZ MHVWQDSR]LRPLH]EOLĪRQ\PGRILUPIDUPDFHXW\F]Q\FKLQLĪHMRG
EDQNyZF]\VNOHSyZLQWHUQHWRZ\FK
5\VXQHN3R]LRP]DXIDQLDGRUyĪQ\FKVHNWRUyZ GHNODURZDQ\MDNRZ\VRNLOXEĞUHGQL
90 84 80 84 82
80 71 75 75
68 69 69
70 62 61
60
50
40
30
20
10
0
EMEIA Polska

(0(,$(XURSD7XUFMD$UDELD6DXG\MVND,QGLH53$
Źródło: https://www.ey.com/Publication/vwLUAssets/ey-2014-global-customer-insurance-
survey/$FILE/ey-global-customer-insurance-survey.pdf [dostęp: 15.04.2019]
1DOHĪ\]ZUyFLüXZDJĊĪHVSU]HGDĪXEH]SLHF]HĔLSURGXNWyZ GODUROQLF
WZDUyZQLHĪW\FKUR]ZLą]DĔRSDUW\FKQDLQGHNVDFKZ\PDJD]JRGQRĞFL]XVWD
Zą R G\VWU\EXFML XEH]SLHF]HĔ 8VWDZD ] GQLD JUXGQLD U 3RGPLRW\
VSU]HGDMąFH XEH]SLHF]HQLD UROQLF]H EURNHU]\ XEH]SLHF]HQLRZL DJHQFL PXOWLD
JHQFLEDQNLF]\EH]SRĞUHGQLR ]DNáDGXXEH]SLHF]HĔ PDMą V]HUHJRERZLą]NyZ
NWyUH ]ZLą]DQH Vą ]DUyZQR ] SUDZQ\P FKDUDNWHUHP XPyZ XEH]SLHF]HQLD MDN
UyZQLHĪDQDOL]ąSRWU]HENDĪGHJR]SRWHQFMDOQ\FKNOLHQWyZ
: SLHUZV]\P ]DNUHVLH PyZLP\ R ZáDĞFLZRĞFLDFK XPRZ\ XEH]SLHF]HĔ
=DJDGQLHQLD Z W\P ]DNUHVLH Vą ]QDQH ]DNáDGRP XEH]SLHF]HĔ D MDNLHNROZLHN
]PLDQ\ UHJXODFML Z W\P ]DNUHVLH QLH SRZLQQ\ VWDQRZLü SUREOHPX GOD ]DNáDGyZ
XEH]SLHF]HĔ 'XĪR WUXGQLHMV]H Z NRQWHNĞFLH SU]\JRWRZ\ZDQ\FK UR]ZLą]DĔ Vą
Z\PDJDQLD]ZLą]DQH]DQDOL]ąSRWU]HEUROQLNyZNWyU]\FKFą]DZU]HüVWRVRZQH

XPRZ\XEH]SLHF]HQLD2]QDF]DWRZNRQVHNZHQFMLĪHNDĪG\SRGPLRWSRZLQLHQ
PLHüGRVWRVRZDQąRFKURQĊXEH]SLHF]HQLRZąGRVZRLFKLQG\ZLGXDOQ\FKSRWU]HE
$QDOL]D Z\PDJDĔ L SRWU]HE NOLHQWD WR ]DGDQLH SU]\MĊFLD GR ZLDGRPRĞFL
SU]H] ]DNáDG XEH]SLHF]HĔ GHNODUDFML R U\]\NX SU]HGPLRFLH XEH]SLHF]HQLD Z
FHOXSU]\JRWRZDQLDLGRVWDUF]HQLD±ZRSDUFLXRSRVLDGDQHGRĞZLDGF]HQLDXEH]
SLHF]\FLHOD ± DGHNZDWQ\FK XVáXJ : DUW\NXOH XVW XVWDZ\ R G\VWU\EXFML D
WDNĪHZUHJXODFMDFKXQLMQ\FK]ZUDFDVLĊXZDJĊQD]ZLą]HNDQDOL]\]RIHURZDQą
RFKURQąproponowana umowa ubezpieczenia lub umowa gwarancji ubezpiecze-
niowej powinna być zgodna z wymaganiami i potrzebami klienta w zakresie
ochrony ubezpieczeniowej ZFXG]\VáRZLH"
:GRW\FKF]DVRZ\FKGRĞZLDGF]HQLDFK]DNáDGyZXEH]SLHF]HĔZVND]XMHVLĊ
LĪRNU\WHULXPIRUPXáRZDQ\FKS\WDĔGHF\GXMHPLĊG]\LQQ\PLURG]DMXEH]SLHF]H
QLDĞZLDGRPRĞüNOLHQWDFKDUDNWHUWHJRXEH]SLHF]HQLDF]\OLF]\MHVWRERZLą]NR
Z\F]\GREURZROQ\$OHZ\GDMHVLĊĪHQDMZDĪQLHMV]DZ]DNUHVLHXEH]SLHF]HĔL
UROQLFWZDEĊG]LHNZHVWLDURG]DMXXEH]SLHF]HQLDF]\OLURG]DMHU\]\NDXEH]SLHF]H
QLRZHJR NWyUH EĊG]LH SRNU\ZDQH SU]H] GDQ\ SURGXNW ,P EDUG]LHM VSHF\ILF]QH
U\]\NRW\PEDUG]LHMDQDOL]DSRZLQQDE\üV]F]HJyáRZDLRGGDZDüLQG\ZLGXDOQH
ZáDĞFLZRĞFL GDQHJR UROQLND 0DMąF QD XZDG]H ]UyĪQLFRZDQLH RUJDQL]DF\MQH
JHRJUDILF]QHRUD]UyĪQHĨUyGáDGRFKRGyZZJRVSRGDUVWZLHUROQ\PQDOHĪ\GRáR
Ī\ü EDUG]R GXĪHM XZDJL GR GRNXPHQWyZ VWRVRZDQ\FK SU]\ ]DZLHUDQLX XPyZ
XEH]SLHF]HQLD :\GDMH VLĊ Z W\P ]DNUHVLH NRQLHF]QD RGSRZLHGQLD LQWHUZHQFMD
0LQLVWHUVWZD 5ROQLFWZD L 5R]ZRMX :VL 'RNXPHQW DQDOL]\ SRWU]HE NOLHQWD
$3. ZNDĪG\PSURGXNFLHSRZLQLHQE\üF]ĊĞFLąGRNXPHQWDFMLVNáDGDQHMSU]H]
]DNáDG\ XEH]SLHF]HĔ SU]\ ]DZLHUDQLX XPyZ QD NROHMQ\ URN 'RNXPHQWDFMD WD
SRZLQQD ]RVWDü SRGDQD RFHQLH RGSRZLHGQLFK VSHFMDOLVWyZ DOH VNRQVXOWRZDQD
UyZQLHĪQS]VDPRU]ąGHPUROQLF]\P .UDMRZD5DGD,]E5ROQLF]\FK
.RQVHNZHQFMąUR]SR]QDQLDSRWU]HELWUDQVSDUHQWQRĞFLVSU]HGDĪ\XEH]SLH
F]HĔ MHVW NRQLHF]QRĞü RSUDFRZDQLD NDUW\ SURGXNWX 2ERZLą]HN WDNL FLąĪ\ QD
NDĪG\PWZyUF\SURGXNWXXEH]SLHF]HQLRZHJRF]\OLFRGR]DVDG\QD]DNáDG]LH
XEH]SLHF]HĔ :\MąWNRZR Z V\WXDFML JG\ ]DNUHV RFKURQ\ XEH]SLHF]HQLRZHM
NV]WDáWRZDQ\MHVWSU]H]SRĞUHGQLNDXEH]SLHF]HQLRZHJRRERZLą]HNRSUDFRZDQLD
NDUW\PRĪHVSDĞüQDQLHJRRLOHX]QDQ\]RVWDQLH]DWZyUFĊSURGXNWX
8G]LHODMąFLQIRUPDFMLRSURGXNFLHXEH]SLHF]HQLRZ\PG\VWU\EXWRU]\SR
ZLQQLNLHURZDüVLĊRJyOQ\PLNU\WHULDPLGRNWyU\FK]DOLF]DVLĊRELHNW\ZL]P DU
W\NXá XVW MDVQRĞü $UW\NXá XVW U]HWHOQRĞü $UW\NXá XVW QLH
ZSURZDG]DQLH Z EáąG $UW\NXáXVWRUD] XVW GRNáDGQRĞü $UW\NXáX
XVW L]ZLĊ]áRĞü $UW\NXáXVWSNW

=DVWU]HJDVLĊĪHG\VWU\EXWRURSUDFRZXMąFNDUWĊSURGXNWXSRZLQLHQPLHü
UyZQLHĪ QD XZDG]H ]áRĪRQRĞü SURGXNWX L URG]DM NOLHQWD GR NWyUHJR EĊG]LH RQ
NLHURZDQ\1DOHĪ\RF]HNLZDüĪHZSU]\SDGNXSURSRQRZDQ\FKQRZ\FKUR]ZLą
]DĔSURGXNWRZ\FKZ3ROVFH ZUDPDFKSURMHNWX8%52/ QSUR]ZLą]DĔRSDU
W\FK QDLQGHNVDFKOXE WHĪ ZSU]\FKRGDFK LGRFKRGDFK UROQLNyZ ]áRĪRQRĞü WD
NLFK SURGXNWyZ EĊG]LH EDUG]R GXĪD L Z NRQVHNZHQFML SU]HND] SRZLQLHQ E\ü
EDUG]RV]HURNL:NDUFLHSURGXNWX]DZLHUDQHVąQDVWĊSXMąFHLQIRUPDFMH
D FRMHVWSU]HGPLRWHPXEH]SLHF]HQLD
E JG]LHRERZLą]XMHXEH]SLHF]HQLH
F F]HJRQLHREHMPXMHXEH]SLHF]HQLH
G MDNLHVąRJUDQLF]HQLDRFKURQ\XEH]SLHF]HQLRZHM
:DĪQHMHVWUyZQLHĪDE\]RVWDáR]D]QDF]RQHLĪWUHĞüSRVWDQRZLHĔXPRZ\
PRĪH RGELHJDü RG WUHĞFL NDUW\ SURGXNWX -HVW WR V]F]HJyOQLH LVWRWQH Z V\WXDFML
NLHG\ EĊG]LHP\ UyĪQLFRZDü UR]ZLą]DQLD Z ]DOHĪQRĞFL RG ZLHONRĞFL JRVSRGDU
VWZDUROQHJROXEWHĪMDNRĞFLLGáXJRĞFLRNUHVXSURZDG]RQHMUDFKXQNRZRĞFLSU]H]
SRV]F]HJyOQ\FKUROQLNyZ
4.4.3. Inne regulacje planowane do wdrożenia
$ 5HJXODFMHZ]DNUHVLHZ\NRU]\VW\ZDQLD]DSLVyZ]XU]ąG]HĔNRĔFRZ\FK WH
OHGHWHNFMD DUHJXODFMH52'2
3URMHNW UR]SRU]ąG]HQLD R ÄSU\ZDWQRĞFL L áąF]QRĞFL HOHNWURQLF]QHM´ ]RVWDá
]DSURSRQRZDQ\ Z VW\F]QLX U :FLąĪ SR]RVWDMH Z SRU]ąGNX REUDG 5DG\
8(&KRFLDĪ5DGD]DVWDQDZLDáDVLĊMDNSRSUDZLüWHNVW]E\WZLHOHZDĪQ\FKS\
WDĔ SR]RVWDMH QLHUR]ZLą]DQ\FK D SRSUDZNL QDGDO ZSURZDG]DMą ZLĊFHM ]DPLH
V]DQLDQLĪSU]HMU]\VWRĞFL7RPRĪHXWUXGQLüXEH]SLHF]\FLHORPRIHURZDQLHLQQR
ZDF\MQ\FK SURGXNWyZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK -HVW WR VSRZRGRZDQH QLHMDVQRĞFLą
]DNUHVX UR]SRU]ąG]HQLD FR SRZRGXMH QLHSHZQRĞü SUDZQą 2EHFQD SURSR]\FMD
GRW\F]ąFDSU\ZDWQRĞFLLáąF]QRĞFLHOHNWURQLF]QHMZ\ZRáDáDGXĪąQLHSHZQRĞüZH
ZV]\VWNLFK W\FK EUDQĪDFK NWyU\FK Z\VLáNL QD U]HF] SU]HVWU]HJDQLD RJyOQHJR
UR]SRU]ąG]HQLD R RFKURQLH GDQ\FK 52'2 PRJą ]RVWDü ]DJURĪRQH SU]H] QLH
VSyMQ\WHNVWRSU\ZDWQRĞFLLáąF]QRĞFLHOHNWURQLF]QHM
3URMHNWUR]SRU]ąG]HQLD]DND]XMHSU]HWZDU]DQLDLSU]HFKRZ\ZDQLDGDQ\FK
]D SRPRFą XU]ąG]HĔ NRĔFRZ\FK 1LH ]ZLHUD SU]\ W\P Z\UDĨQHJR ]ZROQLHQLD
XPRĪOLZLDMąFHJRXEH]SLHF]\FLHORPSU]HWZDU]DQLHGDQ\FKZFHOX]DRIHURZDQLD
XPRZ\XEH]SLHF]HQLDNRPXQLNDF\MQHJRF]\UROQLF]HJRRSDUWHJRQDWHOHPDW\FH
-DN ]D]QDF]D VWRZDU]\V]HQLH XEH]SLHF]\FLHOL Z 8QLL (XURSHMVNLHM ,QVXUDQFH
(XURSH EH]WDNLHJR]ZROQLHQLDXEH]SLHF]\FLHOHVWDQĊOLE\ZREOLF]XQLHSHZQR

ĞFL SUDZQHM L PRJOLE\ Z\FRIDü SURGXNW\ NWyUH XPRĪOLZLą UROQLNRP GRVWĊS GR
MDNQDMEDUG]LHMGRSDVRZDQHMRIHUW\ ,QVXUDQH (XURSH :NRQVHNZHQFML
ĞURGRZLVND XEH]SLHF]\FLHOL RF]HNXMą RG .RPLVML (XURSHMVNLHM WDNLFK G]LDáDĔ
NWyUHSR]ZROąQD]DSHZQLHQLHQLH]EĊGQHMSHZQRĞFLSUDZDXPRĪOLZLDMąFHMUR]
ZyMUR]ZLą]DĔXEH]SLHF]HQLRZ\FKRSDUW\FKQDQRZ\FKWHFKQRORJLDFK-HGQDN]
GUXJLHMVWURQ\EDUG]RJURĨQHGODWHJRREV]DUXNV]WDáWRZDQLDQRZ\FKSURGXNWyZ
PRJą RND]Dü VLĊ ELHĪąFH RU]HF]HQLD VąGyZ 3U]\NáDGHP Z W\P ]DNUHVLH MHVW
:\URN7U\EXQDáX6SUDZLHGOLZRĞFL]GQLDOLSFDU&ZVSUDZLH
SU]HND]\ZDQLDGDQ\FKRE\ZDWHOLSDĔVWZF]áRQNRZVNLFKSU]H]SU]HGVLĊELRUFĊGR
86$QLHZDĪQRĞüGHF\]ML.RPLVMLZVSUDZLHDGHNZDWQRĞFLRFKURQ\]DSHZQLD
QHMSU]H]7DUF]Ċ3U\ZDWQRĞFL1DOHĪ\SRGNUHĞOLüLĪ 7U\EXQDá8(QLHRGURF]\á
Z W\P SU]\SDGNXVNXWHF]QRĞFLVZHJRRU]HF]HQLD ZF]DVLH : HIHNFLHMXĪG]LĞ
SRMDZLá\ VLĊ URV]F]HQLD GR NRQNUHWQ\FK SRGPLRWyZ R SU]HND]\ZDQLH GDQ\FK
QLH]JRGQLH]RERZLą]XMąF\PLSU]HSLVDPLGRDPHU\NDĔVNLFKRSHUDWRUyZ =D
NáDG\XEH]SLHF]HĔSRGOHJDMąZWDNLHMV\WXDFMLNDU]HDGPLQLVWUDF\MQHMQDNáDGDQHM
SU]H]RUJDQQDG]RUF]\RUD]QDUDĪDMąVLĊQDURV]F]HQLDRGV]NRGRZDZF]H]HVWUR
Q\RVyENWyU\FKGDQHSRGOHJDá\WUDQVIHURZL
: XMĊFLX V]F]HJyáRZ\P SRMDZLD VLĊ Z SURMHNFLH UR]SRU]ąG]HQLD Z\áą
F]HQLHXVáXJVSRáHF]HĔVWZDLQIRUPDF\MQHJRDUWXVWOLWF 2EHFQLHQLHPD
MHGQDNZ\UDĨQHJR]DVWU]HĪHQLDGRWHJRĪHĞZLDGF]HQLHXVáXJRSDUW\FKQDWHOH
PDW\FH VWDQRZL ÄXVáXJĊ VSRáHF]HĔVWZD LQIRUPDF\MQHJR´ F]\OL UR]ZLą]DQLH
]ZROQLRQH ] NRQLHF]QRĞFL VWRVRZDQLD UR]EXGRZDQ\FK V\VWHPyZ RFKURQ\ GD
Q\FKLX]\VNLZDQLDRVREQ\FK]JyG8EH]SLHF]\FLHOHQLHPRJOLE\]DWHPSRZR
á\ZDüVLĊQDZ\MąWHNÄXVáXJLVSRáHF]HĔVWZDLQIRUPDF\MQHJR´QDSRGVWDZLHDUW
F 1LH MHVW MDVQH F]\ 5DGD ]DPLHU]D UR]V]HU]\ü GHILQLFMĊ ÄXVáXJL VSRáH
F]HĔVWZDLQIRUPDF\MQHJR´JG\ZVSRPLQDĪHÄRĞZLDGF]HQLHXVáXJVSRáHF]HĔ
VWZD LQIRUPDF\MQHJR WDNLFK MDN WH Z\NRU]\VW\ZDQH SU]H] ,QWHUQHW U]HF]\ QD
SU]\NáDGSRGáąF]RQ\FKXU]ąG]HĔWDNLFKMDNSRGáąF]RQHWHUPRVWDW\ XĪ\WNRZD
QHJRSU]H]XĪ\WNRZQLNDNRĔFRZHJR´3RWDNLPUR]V]HU]HQLXQLHZ\PDJDQDE\
áDE\RVREQD]JRG\ 5HF]SDĨG]LHUQLND&RXQFLO
8WUXGQLDQLH UR]ZRMX L RIHURZDQLH LQQRZDF\MQ\FK SURGXNWyZ RVWDWHF]QLH
RJUDQLF]\Z\EyUNRQVXPHQWDLSUDZGRSRGREQLH]ZLĊNV]\NRV]W\XEH]SLHF]HQLD
ZSHUVSHNW\ZLHGáXJRWHUPLQRZHM1DSU]\NáDGLVWQLHMH G]LĞPRĪOLZRĞüRSDUFLD
UR]ZDĪDĔXEH]SLHF]HQLRZ\FKZRSDUFLXRUROQLFWZRSUHF\]\MQH$OHWRZ\PDJD
F]HUSDQLDLQIRUPDFML]]DSLVyZZÄF]DUQHMVNU]\QFH´FLąJQLNyZLLQQ\FKXU]ą
G]HĔUROQLF]\FK3RQDGWRXSRZV]HFKQLHQLHXU]ąG]HĔHOHNWURQLF]Q\FKZPDV]\
QDFKUROQLF]\FKLQDVWDZLHQLHQDLQQRZDFMHZEUDQĪ\UROQHMSURZDG]LGRWHJR

ĪH PRJą VNRU]\VWDü ] W\FK UR]ZLą]DĔ ZV]\VF\ SURGXFHQFL UROQL D QLH W\ONR FL
QDMZLĊNVL
% 5DFKXQNRZ\VWDQGDUGGODNRQWUDNWyZXEH]SLHF]HQLRZ\FK±,)56
:SURZDG]HQLHQRZ\FKUR]ZLą]DĔSURGXNWRZ\FKZ]DNUHVLHXEH]SLHF]H
QLD UROQLNyZ Z\PDJD UyZQLHĪ VSRMU]HQLD QD ZHZQĊWU]QH UHJXODFMH Z ]DNUHVLH
UDFKXQNRZRĞFL ]DNáDGyZ XEH]SLHF]HĔ &KRG]L R SRVWDZLHQLH S\WDQLD F]\ L Z
MDNLP]DNUHVLHQRZHSURGXNW\Z\PXV]DMąNRQLHF]QRĞüGRGDWNRZ\FKQDNáDGyZ
ILQDQVRZ\FKLRUJDQL]DF\MQ\FKSU]H]]DNáDG\XEH]SLHF]HĔ:W\P]DNUHVLHNR
QLHF]QHMHVW]ZUyFHQLHXZDJLQDQRZHVWDQGDUG\UDFKXQNRZRĞFL1RZHUR]ZLą
]DQLDPDMą]D]DGDQLHXMHGQROLFHQLH]DVDGNVLĊJRZDQLDNRQWUDNWyZXEH]SLHF]H
QLRZ\FKSU]H]ZV]\VWNLH]DNáDG\XEH]SLHF]HĔ 'HORLWWH =MHGQHMVWURQ\
Z\GDMHVLĊWRVáXV]QHLSR]ZDODQDDGHNZDWQąRFHQĊSRV]F]HJyOQ\FK]DNáDGyZ
XEH]SLHF]HĔ-HGQDN] GUXJLHMVWURQ\ PRĪH E\ü ]QDF]Q\PREFLąĪHQLHPGOD]D
NáDGyZ XEH]SLHF]HĔ NWyUHRSHUXMą Z QLHW\SRZ\FK REV]DUDFK D V]F]HJyOQLH Z
]DNUHVLH]MDZLVNNDWDVWURILF]Q\FK ]ZLą]DQ\FK]F]ĊVWRWOLZRĞFLą]MDZLVNDWPRV
IHU\F]Q\FK 1RZ\ VWDQGDUG EĊG]LH RERZLą]\ZDá GOD RNUHVyZ XEH]SLHF]HQLR
Z\FKUR]SRF]\QDMąF\FKVLĊVW\F]QLDULSyĨQLHM2]QDF]DWRNRQLHF]QRĞü
DGDSWDFML W\FK UHJXODFML GR QRZ\FK UR]ZLą]DĔ SURGXNWRZ\FK SU]\JRWRZ\ZD
Q\FKZUDPDFK8%52/1DOHĪ\SRGNUHĞOLüLĪZGRNXPHQWDFKZGURĪHQLRZ\FK
RUD] Z NRPHQWDU]DFK ]ZUDFD VLĊ XZDJĊ QD ]áRĪRQRĞü QRZ\FK UHJXODFML RUD]
RGPLHQQRĞüRGREHFQLHRERZLą]XMąF\FK ]DVDG : SHZQ\FK REV]DUDFK QD]\ZD
VLĊMHZUĊF]UHZROXFMą$OHWRZ\PDJD]DVWRVRZDQLD]XSHáQLHQRZ\FKUR]ZLą
]DĔ WHFKQLF]Q\FK NWyUH Z\QLNDMą ] SU]\ZRáDQ\FK UHJXODFML 5DMDOD
:GURĪHQLH QRZ\FK SODQRZDQ\FK XEH]SLHF]HĔ Z UROQLFWZLH VSRZRGXMH NR
QLHF]QRĞü ZGURĪHQLD RGPLHQQHJR NDONXORZDQLD Z\QLNX L NDSLWDáX UyZQLHĪ Z
W\PREV]DU]H$SRQLHZDĪ]DNáDG\XEH]SLHF]HĔQLHPDMąZ]DNUHVLHSURZDG]H
QLDWDNLFKSURGXNWyZGRĞZLDGF]HQLD QSXEH]SLHF]HQLH]\VNRZQRĞFLSURGXFHQ
WyZ UROQ\FK WR PRĪH WR VSRZRGRZDü RJUDQLF]RQH ]DLQWHUHVRZDQLD QRZ\FK
XEH]SLHF]\FLHOL D QDZHW UH]\JQDFMĊ GRW\FKF]DVRZ\FK XEH]SLHF]\FLHOL NWyU]\
NLHUXMąVZRMąRIHUWĊGRVHNWRUDUROQHJR
2SLVDQHSRZ\ĪHMUHJXODFMH6ROYHQF\,,R]QDF]DMąNRQLHF]QRĞüXWU]\PDQLD
XVWDZRZ\FKNDSLWDáyZZGáXĪV]\FKKRU\]RQWDFKF]DVRZ\FK$OHZNRQVHNZHQ
FML SRMDZLDMą VLĊ UR]ELHĪQRĞFL SRPLĊG]\ ]\VNDPL JHQHURZDQ\PL SU]H] ILUP\ D
QDGZ\ĪNDPL NDSLWDáRZ\PL 7HQ PHFKDQL]P E\á FDáNLHP RF]\ZLVW\ ± SR]\VNL
ZDQLHQRZ\FKNOLHQWyZZLą]DáRVLĊ]GXĪ\PLZ\GDWNDPLSLHQLĊĪQ\PLL]PXV]D
áR XEH]SLHF]\FLHOL GR XWU]\PDQLD Z\VRNLFK SR]LRPyZ NDSLWDáyZ ,P V]\EFLHM
ILUP\ VLĊ UR]ZLMDá\ L LP EDUG]LHM URVá\ Z\QLNL VSU]HGDĪ\ W\P WH Z\PRJL E\á\
ZLĊNV]H:HIHNFLHGRFKRG]LáRGRSDUDGRNVyZJG]LHEDUG]LHMRSáDFDáRVLĊ]OL

NZLGRZDüGDQąOLQLĊSURGXNWyZLZNRQVHNZHQFMLXZDOQLDQRQDGZ\ĪNLSLHQLĊĪ
QH6\WXDFMĊWDNąPRJOLĞP\REVHUZRZDüSRNUyWNLHMSU]\JRG]LH+',$VHNXUDFMD
6$ SU]HMĊWHQDVWĊSQLHSU]H]78,5:DUWD6$ Z]DNUHVLHXEH]SLHF]HĔGRWRZD
Q\FKXSUDZ3U]HMĊFLHWHMVSyáNLSU]H]QRZ\FKXG]LDáRZFyZ SRIDWDOQ\PV]NR
GRZR MHGQ\P URNX GRSURZDG]LáR GR ]DPNQLĊFLD OLQLL XEH]SLHF]HQLD XSUDZ L
VNRQVXPRZDQLD W\FK RV]F]ĊGQRĞFL :LFND = GUXJLHM VWURQ\ OLNZLGDFMD
OLQLLGDQHJRURG]DMXXEH]SLHF]HQLD QSXEH]SLHF]HQLDXSUDZ SURZDG]LGR RE
QLĪHQLDSU]\V]á\FKSU]\FKRGyZL QLV]F]\GáXJRWHUPLQRZąZDUWRĞüILUP\ %HU
U\6W|O]OH
:Z\PLDU]HWHFKQLF]Q\PLDQDOLW\F]Q\PVWDQGDUGPRĪH]PLHQLüSRVWU]H
JDQLHSR]\FMLSRV]F]HJyOQ\FKXEH]SLHF]\FLHOL=QLNQLHZLHOHGRW\FKF]DVRZ\FK
SRZV]HFKQLH VWRVRZDQ\FK PLDU VNáDGND SU]\SLVDQD L Z NRQVHNZHQFML OLF]RQH
QDWHMED]LHZVNDĨQLNLV]NRGRZRĞFL :\PRJLSUH]HQWDF\MQHQRZHJRVWDQGDUGX
EĊGą WHĪ QDNáDGDá\ QD XEH]SLHF]\FLHOL RERZLą]NL SUH]HQWRZDQLD GRGDWNRZ\FK
LQIRUPDFMLQSRSRUWIHODFKVWUDWQ\FK:]DNUHVLHXEH]SLHF]HĔUROQ\FKR]QDF]D
WR NRQLHF]QRĞü UHMHVWUDFMLLSRND]\ZDQLDSRV]F]HJyOQ\FK ]MDZLVNV]NRGRZ\FK
'RW\FKF]DV E\áR WR LQIRUPDFMą ZHZQĊWU]Qą WRZDU]\VWZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK
F]ĊVWRWUXGQąGRX]\VNDQLD
4.5. Wnioski dla polityki publicznej
8EH]SLHF]HQLDSRZLQQ\E\üQDU]ĊG]LHPZNRPSRQRZDQ\PZFDá\SURFHV
]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP D V]F]HJyOQLH Z RGQLHVLHQLX GR JRVSRGDUVWZ UROQ\FK
-HGQDNSRZLQQRZ\NRU]\VW\ZDüVLĊZV]HONLHGRVWĊSQH ]HZ]JOĊGXQDUHJXODFMH
SUDZQH L SRVLDGDQH GDQH UR]ZLą]DQLD : SU]\V]áRĞFL ]DDNFHSWRZDQH SU]H]
VWURQĊSRS\WRZą VHNWRUUROQ\ LSRGDĪRZą U\QNLILQDQVRZH]DNáDG\XEH]SLH
F]HĔ ,QVWUXPHQW\PRJąVWDüVLĊSU]HGPLRWHPGDOV]\FKEDGDĔWDNDE\Z]DNUH
VLHJRVSRGDUVWZUROQ\FKE\á\SRZLą]DQH]NUHG\WDPLEDQNRZ\PL ZW\PWDNĪH
R ]PLHQQ\P L ]DOHĪQ\P RG Z\VWĊSRZDQLD ]MDZLVNNDWDVWURILF]Q\FKRSURFHQWR
ZDQLX±WDNLHUR]ZLą]DQLDVWRVRZDQHVąRGGDZQDZ86$ XF]HVWQLNDPLáDĔFX
FKDĪ\ZQRĞFLRZHJRRUD] ]WUDG\F\MQ\PL XEH]SLHF]HQLDPL QS QDOHĪQRĞFLKDQ
GORZ\FK:DĪQHMHVWĪH]JáRV]RQHRVWDWQLR]PLDQ\ V]F]HJyOQLHZ]DNUHVLHIL
QDQVRZDQLD PXWXDO IXQG MHGQR]QDF]QLH ZVND]XMą QD PRĪOLZRĞü ZáąF]HQLD LQ
Q\FK SRGPLRWyZQLĪ JRVSRGDUVWZD UROQHZ WZRU]HQLH W\FK QRZ\FK UR]ZLą]DĔ
: XMĊFLX Z\QLNRZ\P QDOHĪ\ ]DXZDĪ\ü ĪH GRSLHUR ZWHG\ JG\ ĞZLDGF]HQLD ]
XEH]SLHF]HĔLLQQ\FKIRUPILQDQVRZDQLDUHDOL]DFMLU\]\NDQLHSRNU\MąVWUDW\LQLH
SR]ZROąQDUR]SRF]ĊFLHNROHMQHJRRNUHVX]DVLHZyZXUXFKDPLDQDPRJáDE\E\ü
VSHFMDOQDSRPRFSXEOLF]QD

6]F]HJyáRZ\ KDUPRQRJUDP SU]\JRWRZDQLD L ZGUDĪDQLD SRV]F]HJyOQ\FK LQVWUX
PHQWyZSRZLQLHQ]DZLHUDüSRQLĪV]HSXQNW\
, :\RGUĊEQLHQLHGDQ\FK
,, *URPDG]HQLHRGSRZLHGQLFKGDQ\FK
,,, 6SRU]ąG]HQLH VSUDZR]GDĔ ILQDQVRZ\FK ] ]DNáDGDQ\FK RSHUDFML XEH]SLH
F]HQLRZ\FK SU]\JRWRZDQLHED]\GRRNUHĞOHQLDPLDU\U\]\NDLZNRQVHNZHQFML
WDU\I\
,9 .DONXODFMDLXWZRU]HQLHWDU\I\QDSRV]F]HJyOQHUR]ZLą]DQLDLPLQLPDOQH
JRSR]LRPXUH]HUZILQDQVRZ\FK
9 &LąJáHLVNXWHF]QHPRQLWRURZDQLHURV]F]HĔILQDQVRZ\FK]HVWURQ\SURGX
FHQWyZUROQ\FK
9, 7HFKQLF]QD]GROQRĞüUHDOL]DFMLV\VWHPXXEH]SLHF]HQLRZHJR±SU]HSURZD
G]HQLHSLORWDĪXRUD]XVWDOHQLHZVNDĨQLNyZSRPLDUXWHMHIHNW\ZQRĞFL
9,, 7UDQVSDUHQWQRĞü RSHUDFML ± ]DSHZQLHQLH QDU]ĊG]L ZHU\ILNDFML V\VWHPX
SU]H]UHSUH]HQWDQWyZVHNWRUDUROQHJR
9,,, 3RSU]H]NRQFHQWUDFMĊQDSRWU]HEDFKUROQLNyZLFDáHJRVHNWRUD±ZSURZD
G]HQLHLQVWUXPHQWyZDXWRPRG\ILNDFMLLVWQLHMąF\FKUR]ZLą]DĔ
Napotkane problemy w realizacji prac i sposób ich rozwiązania
3U]HSURZDG]RQD GRW\FKF]DV DQDOL]D SU]HSLVyZ Z UyĪQ\FK REV]DUDFK JR
VSRGDUF]\FKMHGQR]QDF]QLHZVND]XMHQDEUDNMHGQROLWRĞFLVWRVRZDQLDLFKSU]H]
SRV]F]HJyOQHNUDMH=MHGQHMVWURQ\PDP\]DWHPGRF]\QLHQLD]RJUDQLF]DQLHP
LQVWUXPHQWyZOXELQWHQV\ZQRĞFLSRPRF\=GUXJLHMSRMDZLDMąVLĊSU]\NáDG\SR
V]F]HJyOQ\FK UR]ZLą]DĔ QS V\VWHP\ ZVSDUFLD ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z 86$
.DQG]LH F]\ZH :áRV]HFK NWyUH ZVSRVyEXPLHMĊWQ\Z\NRU]\VWXMą RNUHĞORQH
Z UHJXODFMDFK Z\MąWNL OXE VDPL WZRU]ą WDNLH Z\MąWNL : NRQVHNZHQFML QDOHĪ\
SU]HEDGDüQLHW\ONRHIHNW\NRĔFRZHNV]WDáWRZDQLDV\VWHPyZ]DU]ąG]DQLDU\]\
NLHPZSRV]F]HJyOQ\FKNUDMDFKDOH]ZHU\ILNRZDüUyZQLHĪÄGURJĊGRMĞFLD´GR
WDNLFKUR]ZLą]DĔ
: ]DNUHVLH NV]WDáWRZDQLD SURGXNWyZ ]DEH]SLHF]DMąF\FK GRFKRGRZRĞü
JRVSRGDUVWZUROQ\FKQDOHĪ\]ZUyFLüXZDJĊQDPDáąOLF]EĊSRGPLRWyZSURZD
G]ąF\NVLĊJRZRĞüLUHJXODUQLHVSUDZR]GDMąF\FK=IRUPDOQHJRSXQNWXZLG]HQLD
NRQLHF]QHE\áRE\XWZRU]HQLHVSUDZQHJRSU]HMU]\VWHJRLGRVWĊSQHJRGODVWURQ\
SRGDĪRZHMLSRS\WRZHMV\VWHPXSUDZQRRUJDQL]DF\MQHJRSR]ZDODMąFHJRQD]H
EUDQLHWDNLFKGDQ\FK

:VND]DQHE\áRE\SU]HSURZDG]HQLHSU]H]RGSRZLHGQLHPHU\WRU\F]QLHLQ
VW\WXFMH EDGDĔ GRW\F]ąF\FK F]\QQLNyZ GHWHUPLQXMąF\FK SR]LRP SORQRZDQLD L
SDUDPHWU\]DFMDW\FKF]\QQLNyZRUD]RFHQDNRV]WyZLPRĪOLZRĞFLLFKPRQLWRUR
ZDQLD1DG]LĞQRZHUR]ZLą]DQLDXEH]SLHF]HQLRZHREFLąĪRQHVąGXĪ\P]DJUR
ĪHQLHPDV\PHWULLLQIRUPDFML±]DNáDG\XEH]SLHF]HĔPDMąRJUDQLF]RQąZLHG]ĊR
ZDUXQNDFK JOHERZ\FK L PHWHRURORJLF]Q\FK SRV]F]HJyOQ\FK VWDQRZLVN SyO
XSUDZQ\FK
Bibliografia
$0RGHUQ%XGJHW IRUD 8QLRQWKDW3URWHFWV (PSRZHUVDQG'HIHQGVWKH0XOWLDQQXDO
)LQDQFLDO )UDPHZRUN IRU &RPPXQLFDWLRQ IURP WKH &RPPLVVLRQ WR WKH
(XURSHDQ3DUOLDPHQW WKH&RXQFLOWKH(XURSHDQ(FRQRPLFDQG6RFLDO&RPPLWWHHDQG
WKH &RPPLWWHH RI %UXVVHOV 5HWULHYHG IURP
KWWSVHFHXURSDHXFRPPLVVLRQVLWHVEHWDSROLWLFDOILOHVFRPPXQLFDWLRQPRGHUQ
EXGJHWPD\BBHQSGI
$UFH&DUORV-RUJH&DEDOOHURDQG'LHJR$ULDV Paraguay Agricultural Sector
Risk Assessment: Identification, Prioritization, Strategy, and Action Plan. World Bank
Group Report Number 939443-PY:DVKLQJWRQ'&
%DUGDMt , *DUULGR $ %ODQFR , )HOLV $ 6XPSVL - 0 *DUFtD$]FiUDWH 7 «
&DSLWDQLR) 5HVHDUFK)RU$JUL&RPPLWWHH6WDWHRI3OD\RI5LVN0DQDJHPHQW
7RROV ,PSOHPHQWHG E\ 0HPEHU 6WDWHV 'XULQJ WKH 3HULRG 1DWLRQDO DQG
(XURSHDQ )UDPHZRUNV %UXVVHOV 5HWULHYHG IURP
KWWSZZZHXURSDUOHXURSDHX5HJ'DWDHWXGHV678',32/B678
B(1SGI
%HUU\6W|O]OH75 (YDOXDWLQJOLTXLGDWLRQ VWUDWHJLHVIRULQVXUDQFHFRPSDQLHV
-RXUQDORI5LVNDQG,QVXUDQFH
%LMDN: 3UDNW\F]QHPHWRG\EDGDQLDQLHZ\SáDFDOQRĞFL]DNáDGyZXEH]SLHF]HĔ
6]NRáD*áyZQD+DQGORZDZ:DUV]DZLH±2ILF\QD:\GDZQLF]D:DUV]DZD
%URND 6DQGUD cVD *LHUW] *DUU\ &KULVWHQVHQ &KDULW\ +DQLI DQG 'HEUD 5DVPXVVHQ
Tajikistan: Agricultural Sector Risk Assessment. World Bank Group Report
Number 103077-TJ:DVKLQJWRQ'&
Council Conclucions of 17 December 2003 on risk management in agriculture
WHVWLPRQ\RI(8
&]XED 7 2QLV]F]XN-DVWU]ąEHN $ 2FHQD ]PLDQ NDQDáyZ G\VWU\EXFML
XEH]SLHF]HĔ ZĞUyG JRVSRGDUVWZ UROQ\FK 8EH]SLHF]HQLD Z 5ROQLFWZLH 0DWHULDá\ L
6WXGLD
&]XEDáD$ '\VWU\EXFMDSURGXNWyZ3:(:DUV]DZD
'HORLWWH ,QVXUHUVSUHSDUHGRU,)5(LPSOHPHQWDWLRQ*OREDO,)56,QVXUDQFH
6XUYH\
'\UHNW\ZD3DUODPHQWX(XURSHMVNLHJRL5DG\:(]GQLDOLVWRSDGDU
Z VSUDZLH SRGHMPRZDQLD L SURZDG]HQLD G]LDáDOQRĞFL XEH]SLHF]HQLRZHM L
UHDVHNXUDF\MQHM :\SáDFDOQRĞü,, 7HNVWPDMąF\]QDF]HQLHGOD(2*
(8 EU Agriculture KWWSVHFHXURSDHXLQIRIRRGIDUPLQJ
ILVKHULHVWUDGHDJULFXOWXUDOLQWHUQDWLRQDOWUDGHZWRDQGHXDJULFXOWXUHBHQ

(XURSHDQ &RPLVVLRQ &RPPLVVLRQ RIIHUV IXUWKHU VXSSRUW WR (XURSHDQ IDUPHUV
GHDOLQJ ZLWK GURXJKWV 5HWULHYHG 6HSWHPEHU IURP
KWWSVHFHXURSDHXLQIRQHZVFRPPLVVLRQRIIHUVIXUWKHUVXSSRUWHXURSHDQIDUPHUV
GHDOLQJGURXJKWVDXJBHQ
(XURSHDQ &RPLVVLRQ D &RPPLVVLRQ VWDII ZRUNLQJ GRFXPHQW ,PSDFW
DVVHVVPHQW6:' ILQDO3DUW%UXVVHOV
(XURSHDQ &RPLVVLRQ E &RPPLVVLRQ VWDII ZRUNLQJ GRFXPHQW ,PSDFW
DVVHVVPHQW3DUW6:' ILQDO3DUW%UXVVHOV
(< *OREDO FRQVXPHU LQVXUDQFH VXUYH\ GRVWĊS RQOLQH
KWWSVZZZH\FRP3XEOLFDWLRQYZ/8$VVHWVH\JOREDOFXVWRPHULQVXUDQFH
VXUYH\),/(H\JOREDOFXVWRPHULQVXUDQFHVXUYH\SGI
*LHUW] c *UD\ * 0XGDKDU 0 6 5XEDL]D 5 *DOSHULQ ' 6XLW .
Rwanda: Agricultural Sector Risk Assessment Agriculture. World Bank Group Report
Number 96290-RW. :DVKLQJWRQ'&
*RUODFK . 6RFMRORJLD REV]DUyZ ZLHMVNLFK 3UREOHP\ L SHUVSHNW\Z\
:\GDZQLFWZR1DXNRZH6FKRODU:DUV]DZD
*U]HV]F]DN* ,PSOHPHQWDFMDG\UHNW\Z\:\SáDFDOQRĞü,,±SHUVSHNW\ZDSUDZD
HXURSHMVNLHJRZ:LDGRPRĞFL8EH]SLHF]HQLRZH:\GDZQLFWZR3,8:DUV]DZD
,QVXUDQFH (XURSH $QQXDO 5HSRUW ±
KWWSVZZZLQVXUDQFHHXURSHHXDQQXDOUHSRUW GRVWĊS
-DIIHH 6 6LHJHO 3 $QGUHZV & 5DSLG DJULFXOWXUDO VXSSO\ FKDLQ ULVN
DVVHVVPHQW 5DS$J5LVN 0HWKRGRORJLFDO *XLGHOLQHV 9ROXPH :RUOG %DQN
&RPPRGLW\5LVN0DQDJHPHQW*URXS$JULFXOWXUHDQG5XUDO'HYHORSPHQW'HSDUWPHQW
-DIIHH 6 6LHJHO 3 $QGUHZV & 5DSLG DJULFXOWXUDO VXSSO\ FKDLQ ULVN
DVVHVVPHQW $ &RQFHSWXDO )UDPHZRUN ,Q Agriculture and Rual Development
Discussion Paper 9RO
-DQRZLF]/RPRWW0à\VNDZD. 7KH&XUUHQW6LWXDWLRQDQG'HYHORSPHQWVLQ
WKH'LIIHUHQW0HPEHU6WDWHVRQ5LVN0DQDJHPHQWLQ$JULFXOWXUHZ.DUDVDYYRJORX$
3RO\FKURQLGRX 3 UHG $JULFXOWXUDO 6HFWRU ,VVXHV LQ WKH (XURSHDQ 3HULSKHU\
3URGXFWLYLW\([SRUWDQG'HYHORSPHQW&KDOOHQJHV9HUQRQ3UHVV86$
-DQRZLF]/RPRWW 0 à\VNDZD . :RMWNRZLDN 0 5ROD EURNHUD Z
DUDQĪRZDQLX SURJUDPyZ XEH]SLHF]HQLRZ\FK GOD -67 Z 8EH]SLHF]HQLD QD U]HF]
JRVSRGDUNLJOREDOQHMVHNWRUyZLUHJLRQyZ UHG,-ĊGU]HMF]\N 6**::DUV]DZD
-DQRZLF]/RPRWW 0 8EH]SLHF]HQLD Z]DMHPQH Z ILQDQVRZDQLX VNXWNyZ
UHDOL]DFMLU\]\NDZUROQLFWZLH:DUV]DZD2ILF\QD:\GDZQLF]D6*+
-DQRZLF]/RPRWW0à\VNDZD . :VSLHUDQLHXEH]SLHF]HĔUROQ\FKSU]H]SDĔ
VWZRGRĞZLDGF]HQLDSROVNLHLZVND]DQLDXQLMQHÄ:LDGRPRĞFL8EH]SLHF]HQLRZH´QU
-DQRZLF]/RPRWW 0 à\VNDZD . 8EH]SLHF]HQLD XSUDZ 0LHVLĊF]QLN
8EH]SLHF]HQLRZ\QU
.DUPDĔVND $ *RVSRGDUND ILQDQVRZD ]DNáDGyZ XEH]SLHF]HĔ JRVSRGDUF]\FK
Z:LHU]ELFND( UHG 8EH]SLHF]HQLDQRQOLIH&H'H:X:DUV]DZD
.OLPNRZVNL *UXGD 0 3RG]LDá L WUDQVIHU GRFKRGyZ PLĊG]\ UROQLFWZHP D
JRVSRGDUNąQDURGRZą,(5,*ĩ3,%:DUV]DZD
.RZDOHZVNL ( 0DNOHUVWZR XEH]SLHF]HQLRZH ± LVWRWD L FKDUDNWHU SUDZQ\
:LDGRPRĞFL8EH]SLHF]HQLRZHQU:DUV]DZD
/LVRZVNL- 5RODSRĞUHGQLFWZDXEH]SLHF]HQLRZHJRDSURMHNW'\UHNW\Z\,0'
=DU]ąG]DQLHL)LQDQVH

/LVRZVNL - 6SHF\ILND JRVSRGDUNL ILQDQVRZHM XEH]SLHF]\FLHOL NUHG\WX NXSLHF
NLHJRZ3ROVFH:\GDZQLFWZR8QLZHUV\WHWX(NRQRPLF]QHJRZ3R]QDQLX3R]QDĔ
/LVRZVNL - =LHQLHZLF] 0 =PLDQ\ Z NDQDOH DJHQF\MQ\P QD U\QNX
XEH]SLHF]HQLRZ\P Z 3ROVFH $QQDOHV 8QLYHUVLWDWLV 0DULDH &XULH6NáRGRZVND VHFWLR
+±2HFRQRPLD
0LQLVWHUVWZR 5ROQLFWZD L 5R]ZRMX :VL 6XV]D ± ZDUXQNL SRPRF\ ILQDQVRZHM
KWWSVZZZDULPUJRYSODNWXDOQRVFLDUW\NXO\VXV]DZDUXQNLSRPRF\ILQDQVRZHMKWPO
3$50 Terms of Reference for Agricultural Risk Assessment Studies 1R
3$50:RUNLQJ3DSHU
3RNU]\ZQLDN- 0XOWLDJHQWZXVWDZLHRG\VWU\EXFMLXEH]SLHF]HĔ :LDGRPRĞFL
8EH]SLHF]HQLRZH
Porozumienie ustanawiające Światową Organizację Handlu (WTO-GATT 1994).
0DUDNHV]
5DMDOD0 ([SHFWHGHIIHFWVRI,)56RQWKHWUDQVSDUHQF\DQGFRPSDUDELOLW\
RILQVXUDQFHFRPSDQLHV ILQDQFLDOVWDWHPHQWV
5H]ROXFMD 3DUODPHQWX (XURSHMVNLHJR Z VSUDZLH ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP L Z V\WXDFMDFK
NU\]\VRZ\FKZUROQLFWZLH ,1, ']88(]QU&(
5R]SRU]ąG]HQLH .RPLVML 8( QU ] GQLD JUXGQLD U Z VSUDZLH
VWRVRZDQLDDUWL7UDNWDWXRIXQNFMRQRZDQLX8QLL(XURSHMVNLHMGRSRPRF\GH
PLQLPLVZVHNWRU]HUROQ\P ']88(/]GQLD]SyĨQ]P
5R]SRU]ąG]HQLH.RPLVML 8( QU]GQLDF]HUZFDUX]QDMąFHQLHNWyUH
URG]DMH SRPRF\ ]D ]JRGQH ] U\QNLHP ZHZQĊWU]Q\P Z ]DVWRVRZDQLX DUW L
7UDNWDWX 8(/]GQLD]SyĨQ]P
5R]SRU]ąG]HQLH.RPLVML 8( QU]GQLDF]HUZFDUX]QDMąFHQLHNWyUH
NDWHJRULHSRPRF\ZVHNWRUDFKUROQ\PLOHĞQ\PRUD]QDREV]DUDFKZLHMVNLFK]D]JRGQH
] U\QNLHP ZHZQĊWU]Q\P Z ]DVWRVRZDQLX DUW L 7UDNWDWX R )XQNFMRQRZDQLX
8QLL(XURSHMVNLHM 8(/]GQLD]SyĨQ]P
5R]SRU]ąG]HQLH .RPLVML :( QU ] GQLD JUXGQLD U Z VSUDZLH
VWRVRZDQLD DUW L 7UDNWDWX Z RGQLHVLHQLX GR SRPRF\ SDĔVWZD GOD PDá\FK L
ĞUHGQLFK SU]HGVLĊELRUVWZ SURZDG]ąF\FK G]LDáDOQRĞü ]ZLą]DQą ] Z\WZDU]DQLHP
SURGXNWyZ UROQ\FK RUD] ]PLHQLDMąFH UR]SRU]ąG]HQLH :( QU
']88(/]GQLD
5R]SRU]ąG]HQLH3DUODPHQWX(XURSHMVNLHJRL5DG\ 8( QU]GQLDJUXGQLD
UZ VSUDZLH ZVSDUFLD UR]ZRMX REV]DUyZ ZLHMVNLFK SU]H] (XURSHMVNL )XQGXV]
5ROQ\QDU]HF]5R]ZRMX2EV]DUyZ:LHMVNLFK ()552: LXFK\ODMąFHUR]SRU]ąG]HQLH
5DG\ :( QU ']8U]8(/]VWU]SyĨQ]P
5R]SRU]ąG]HQLH3DUODPHQWX(XURSHMVNLHJRL5DG\ 8( QU]GQLDJUXGQLD
UXVWDQDZLDMąFHZVSyOQąRUJDQL]DFMĊU\QNyZSURGXNWyZUROQ\FKRUD]XFK\ODMąFH
UR]SRU]ąG]HQLD5DG\ (:* QU (:* QU :( QUL :(
QU ']8/]V
5R]SRU]ąG]HQLH 5DG\ :( QU ] GQLD VW\F]QLD U XVWDQDZLDMąFH
ZVSyOQH ]DVDG\ GOD V\VWHPyZ ZVSDUFLD EH]SRĞUHGQLHJR GOD UROQLNyZ Z UDPDFK
ZVSyOQHM SROLW\NL UROQHM L XVWDQDZLDMąFH RNUHĞORQH V\VWHP\ ZVSDUFLD GOD UROQLNyZ
]PLHQLDMąFHUR]SRU]ąG]HQLD :( QU :( QU :( QU
RUD]XFK\ODMąFHUR]SRU]ąG]HQLH :( QU ']88(/

5R]SRU]ąG]HQLH5DG\0LQLVWUyZ]GQLDVW\F]QLDUZVSUDZLHV]F]HJyáRZHJR
]DNUHVXLVSRVREyZUHDOL]DFMLQLHNWyU\FK]DGDĔ$JHQFML5HVWUXNWXU\]DFMLL0RGHUQL]DFML
5ROQLFWZD ']8SR]]SyĨQ]P
48. 5R]SRU]ąG]HQLH Z\NRQDZF]H .RPLVML 8( ] GQLD PDUFD U
XVWDQDZLDMąFH ]DVDG\ VWRVRZDQLD UR]SRU]ąG]HQLD 3DUODPHQWX (XURSHMVNLHJR L 5DG\
8( QU Z RGQLHVLHQLX GR VHNWRUD RZRFyZ L ZDU]\Z RUD] VHNWRUD
SU]HWZRU]RQ\FKRZRFyZLZDU]\Z ']8/]V
5\FKOLN ' 'RPDĔVNL 5 2EXFKRZLF] 5 'XG\F] . ,QWHUQHWRZL
DJUHJDWRU]\0LHVLĊF]QLN8EH]SLHF]HQLRZ\QXPHU
6ROLZRGD 0 3DZáRZVND7\V]NR - *RU]HODN $ 3UHIHUHQFMH UROQLNyZ Z
]DNUHVLH LQVWUXPHQWyZ ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP D SR]LRP SU]\FKRGyZ LFK JRVSRGDUVWZ±
Z\QLNLEDGDĔDQNLHWRZ\FKÄ)LQDQVH5\QNL)LQDQVRZH8EH]SLHF]HQLD´ F]
)LQDQVHSXEOLF]QHLJRVSRGDUND V±
7HGHVFR, A holistic approach to agricultural risk management for resilience
1R3$50:RUNLQJ3DSHU
8VWDZD]GQLDJUXGQLDURG\VWU\EXFMLXEH]SLHF]HĔ ']8SR]
:DMGD 3 6]F]HSDĔVND 0 UHG 8VWDZD R G]LDáDOQRĞFL XEH]SLHF]HQLRZHM L
UHDVHNXUDF\MQHM±NRPHQWDU]:ROWHUV.OXZHU:DUV]DZD
:LFND$ Instytucje ubezpieczeniowe i czynniki wpływające na wybór ich oferty
przez rolnikówZ:LFND$*RáĊELHZVND%*RáĊELHZVNL--ĊGU]HMF]\N,.REXV
3:LFNL/ :RMFLHFKRZVND/LSND( &]\QQLNLLPRĪOLZRĞFLRJUDQLF]DQLD
U\]\NDZSURGXNFMLURĞOLQQHMSRSU]H]XEH]SLHF]HQLD:\GDZQLFWZR6**:
:LHF]RUHN.RVPDOD 0 6WDV]HO $ =QDF]HQLH QLHWUDG\F\MQ\FK NDQDáyZ
G\VWU\EXFMLXEH]SLHF]HĔZ3ROVFHZODWDFK6WXGLD(NRQRPLF]QH
:RUOG %DQN Enhancing Carbon Stocks and Reducing CO2 Emissions in
Agriculture and Natural Resource Management Projects 7KH :RUOG %DQN
KWWSVGRLRUJ
:RUOG %DQN (QYLURQPHQWDO DQG 6RFLDO 0DQDJHPHQW 6\VWHP ,PSOHPHQWDWLRQ
+DQGERRN DQLPDO SURGXFWLRQ ,Q Environmental and Social Management System
Implementation HandbookKWWSVGRLRUJ
:RUOG %DQN $JULFXOWXUDO ULVN PDQDJHPHQW LQ WKH IDFH RI FOLPDWH FKDQJH
Agriculture Global Practice Discussion PaperDiscussion
:RUOG%DQN $JULFXOWXUDO6HFWRU5LVN$VVHVVQHW0HWKRGRORJLFDO*XLGDQFHIRU
3UDFWLWLRQHUVAgriculture Gobal Practice Discussion Paper10
:72 7KH :72 $JUHHPHQWV 6HULHV $JULFXOWXUH ,Q Book WKLUG HGLW :72
KWWSVGRLRUJ
:\URN 7U\EXQDáX 6SUDZLHGOLZRĞFL ] GQLD OLSFD U & Z VSUDZLH
SU]HND]\ZDQLDGDQ\FKRE\ZDWHOLSDĔVWZF]áRQNRZVNLFKSU]H]SU]HGVLĊELRUFĊGR86$
QLHZDĪQRĞü GHF\]ML .RPLVML Z VSUDZLH DGHNZDWQRĞFL RFKURQ\ ]DSHZQLDQHM SU]H]
7DUF]Ċ3U\ZDWQRĞFL
:\W\F]QH8QLL(XURSHMVNLHMZVSUDZLHSRPRF\SDĔVWZDZVHNWRUDFKUROQ\PLOHĞQ\P
RUD]QDREV]DUDFKZLHMVNLFKZODWDFK &
ĩDF]NLHZLF]=ERUVND . 3LĊü SROVNLFK ILUP L EOLVNR LQQ\FK XQLMQ\FK
RVNDUĪRQ\FK R SU]HND]\ZDQLH GDQ\FK GR 86$ KWWSVZZZSUDZRSOSUDZR]DND]
SU]HV\ODQLDGDQ\FKGRXVDVNDUJLQDILUPZ
XHKWPO"XWPBPHGLXP HPDLO XWPBVRXUFH :.3/B06*B16/B152'2
B(0/ XWPBFDPSDLJQ :.3/B06*B16/B152'2

B27+):.&B,(0 XWPBVRXUFHBV\VWHP (ORTXD XWPBHFRQWDFWLG &
:2/7GRVWĊS
=DOHFHQLH.RPLVML 8( ]GQLDZU]HĞQLDUZVSUDZLHĞURGNyZ]D
SRELHJDQLDV\WXDFMRPNU\]\VRZ\PL]DU]ąG]DQLDNU\]\VRZHJR]JRGQLH]DUWXVW
DNDSLW SLHUZV]\ OLW G UR]SRU]ąG]HQLD 3DUODPHQWX (XURSHMVNLHJR L 5DG\ 8( QU
± IXQGXV]H ZVSyOQHJR LQZHVWRZDQLD ']8 8( ] GQLD U QU ,

Michał Soliwoda, Barbara Wieliczko, Marcin Gospodarowicz, Cezary Klimkow-
ski, Zbigniew Floriańczyk, Grzegorz Konat, Samuele Trestini, Elisa Giampietri
5. Przegląd międzynarodowy procesów i tendencji oraz prze-

mian w sektorze ubezpieczeń rolnych
5.1. Wprowadzenie
Nie ma w środowisku ekspertów – praktyków i naukowców akceptowanej
powszechnie definicji systemu ubezpieczeń rolnych. Wynika to ze złożoności
interakcji między komponentami tego systemu, tj. rządem, sektorem rolnym i
firmami ubezpieczeniowymi 1 . Iturioz (2009) dokonał klasyfikacji systemów
ubezpieczeń rolnych według zaangażowania państwa w dostarczanie produktów
ubezpieczeniowych:
1. systemy kontrolowane przez państwo (często określane jako systemy z
pełnym zaangażowaniem państwa),
2. partnerstwa publiczno-prywatne,
3. systemy „czystorynkowe”.
Ad. 1. Znamienny dla tego systemu jest wysoki poziom wsparcia rządowego i
istnieniem jednego pojedynczego produktu ubezpieczeniowego, który zwykle
jest sprzedawany przez państwowy monopol ubezpieczeniowy.
Ad. 2. Systemy partnerstwa publiczno-prywatnego są systemami najbardziej
zrównoważonymi, zarówno pod względem wsparcia rządowego, jak i dostępno-
ści produktów. Partnerstwa publiczno-prywatne są preferowanym modelem
udanego rynku ubezpieczeń rolnych. wysokie koszty administracyjne i transak-
cyjne przekładają się na wysoki poziom składki, co sprawia, że ubezpieczenie
jest niedostępne dla wielu małych dostawców. Udział sektora publicznego we
wspieraniu ubezpieczeń rolnych jest kluczem do opracowania i zwiększenia
programów ubezpieczeń rolnych, a udział sektora prywatnego wnosi know-how
marketignowy i technologiczny, umożliwiający zwiększanie innowacyjności
oferty.
1
Przydatne wydaje się podejście systemowe, wypracowane przez nauki o zarządzaniu, jed-
nakże wywodzące się już z cybernetyki. Istota tego podejścia tkwi w traktowaniu organizacji
jako systemu posiadającego system wejść i wyjść, a we wewnątrz podsystemy umożliwiające
przetwarzanie zgodnie z celami organizacji. Regulacja obejmuje strukturę organizacyjną, war-
tości i cele a także systemy zadania. Systemy ubezpieczeń rolnych są składowe systemów
zarządzania ryzykiem w rolnictwie (Agricultural Risk Management), w szerszym ujęciu – w
gospodarce żywnościowej.
302
Ad.3. Systemy czystego rynku charakteryzują się niskim lub nieistniejącym
wsparciem rządowym dla ubezpieczeń rolnych i kilkoma firmami ubezpiecze-
niowymi komercjalizującymi różne rodzaje produktów.
Bardzo zbliżoną do ujęcia Iturioza (2009) typologię systemów ubezpie-
czeń rolnych przestawili Mahul i Stutley (2010), którzy wyeksponowali jako
podstawowe kryterium podziału stopień interwencji państwa (tj. wysoki, średni
i niski). W ślad za tym ww. kryterium pojawiły się pochodne cechy „funkcjo-
nalne” systemów, np. stopień dywersyfikacji portfela (tabela 1).
Tabela 1. Typologia systemów ubezpieczeń rolnych według stopnia interwencji państwa

Kryteria Systemy I Systemy II Systemy III
Stopień interwencji Wysoki Średni Niski
państwa
Stopień penetracji rynku Wysoka (obo- Średni Niski
wiązkowy cha-
rakter ubezpie-
czeń)
Dywersyfikacja portfela Wysoka Średnia Niska dywersyfika-
cja ryzyka
Kryteria technicz- Prymat kryte- Równowaga kryteriów Kryteria efektywno-
ne/społeczne riów społecz- społecznych i technicz- ściowe (perspekty-
nych nych wa firm ubezpie-
czeniowych)
Struktura rynku Monopol pu- Oligopol/konkurencja Konkurencja niedo-
bliczny oligopolistyczna skonałą
Obciążenia dla budżetu Wysokie Średnie Bardzo ni-
centralna skie/znikome
Inne cechy Państwo jako Państwo odpowiada za
asekurator ostat- stabilność i długotermi-
niej szansy nowe zrównoważenie,
firmy ubezpieczeniowe –
know how (zaplecze
technologiczne, innowa-
cje z zakresu
Źródło: opracowanie własne na podstawie Mahul i Stutley (2010).
Zdaniem M. Soliwody, system ubezpieczeń rolnych należy zdefiniować

jako zbiór powiązanych ze sobą regulacji i instytucji je kształtują-
cych/wykonujących/kontrolujących. System ubezpieczeń rolnych należy uznać
za komponent systemu zarządzania ryzykiem w rolnictwie. Systemy ubezpie-
czeń rolnych są zdeterminowane przez zbiór determinant o charakterze przy-
rodniczym, instytucjonalnym, społecznym, demograficznym, politycznym. W
ustawodawstwie europejskim częściej używa się określenia „agricultural insu-
rance schemes”, a w przypadku krajów rozwijających się bardzo często stoso-
303
wane jest określenie „agricultural insurance programmes”. System ubezpieczeń
rolnych jest komponentem systemu zarządzania ryzykiem w rolnictwie, który
obejmuje instrumenty prywatne, publiczne i mieszane. Błędem z punktu widze-
nie polityki publicznej jest zawężenia polityki w zakresie zarządzania ryzykiem
w rolnictwie do usprawnień w zakresie systemu ubezpieczeń rolnych.
Według IFAD, systemy zarządzania ryzykiem rolnym (Agricultural

Risk Management, ARM)), mogą być innowacyjnym podejściem do poprawy
odporności „wrażliwych” gospodarstw wiejskich, wykorzystania finansowania
dłużnego i inwestycji. Przykładem inicjatywy państw G20 jest Platform for
Agricultural Risk Management (PARM)2, koordynowana przez IFAD. Koncep-
cja ARM została szczególnie rozwinięta przez World Bank. Ta organizacja mię-
dzynarodowa przypisuje sprawnemu zarządzaniu ryzykiem istotną rolę w po-
prawie dynamiki wzrostu gospodarczego, zachowaniu bezpieczeństwa żywno-
ściowego i zmniejszenia ubóstwa. Chociaż poziomy ryzyka różnią się w po-
szczególnych krajach i między nimi, kraje o niższych dochodach i kraje silnie
uzależnione od rolnictwa są bardziej narażone na zagrożenia związane z rolnic-
twem. W tych krajach istnieje pilna potrzeba lepszej oceny ryzyka, zrozumienia
powiązań między różnymi rodzajami ryzyka i udoskonalenia strategii zarządza-
nia ryzykiem w rolnictwie (World Bank, 2018).
Przykładem operacjonalizacji koncepcji Banku Światowego jest

tzw.zintegrowane zarządzanie ryzykiem w wiejskich systemach gospodarki
żywnościowej (the Integrated Risk Management in the Rural Agroindustrial
System Project. Do tej koncepcji odwołują się założenia projektu The World
Bank Board of Executive Directors, o wartości 150 mln USD, skierowanego do
próby 20 tys. producentów w Argentynie. Celem projektu jest poprawa zarzą-
dzania ryzykiem w sektorze rolnym, aby zwiększyć ich odporność na ekstre-
2
PARM można określić jako przedsięwzięcie konsorcjalne, współfinansowane przez Komisję
Europejską, krajowe agencje ds. rozwoju odpowiednio z Francji, Włoch, Niemiec (the French
Development Agency, the Italian Development Cooperation, the German Cooperation) czy
IFAD. Wartością dodaną PARM jest (PARM, 2018):
x promowanie rygorystyczną i kompleksowej metodologię oceny ryzyka rolnictwa i zarzą-
dzania nim w krajach rozwijających się.
x przedstawianie empirycznych dowodów dotyczących ryzyka w rolnictwie i udostępnia
narzędzia ARM.
x tworzenie platformy dialog między rządami i zainteresowanymi stronami w celu włącze-
nia ARM do polityk i praktyk rolniczych oraz pobudzenia inwestycji w rolnictwie.
Wprowadzony na rynek w 2013 r. PARM koncentruje się przede wszystkim na Afryce Sub-
saharyjskiej. Współpracuje z New Partnership for Africa’s Development (NEPAD) Agency w
ramach Comprehensive Africa Agriculture Development Programme (CAADP).
304
malne warunki pogodowe, takie jak susze i powodzie. Zintegrowane zarządza-
nie ryzykiem w wiejskim systemie rolno-przemysłowym obejmie poprawę do-
stępu do informacji o ryzyku, przyjęcie inteligentnych technologii w zakresie
inteligencji klimatycznej i praktyk w zakresie zarządzania ryzykiem, a także
reformę rolnego systemu awaryjnego (World Bank, 2018).
Celem rozdziału jest przedstawienie szczegółowego przeglądu międzyna-

rodowego procesów i tendencji oraz przemian w sektorze ubezpieczeń rolnych
w szerszym kontekście, tzn. jako komponentu systemu zarządzania ryzykiem w
rolnictwie. Najpierw zarysuje się założenia metodyczne badań, następnie przed-
stawi się studia przypadków systemów ubezpieczeń rolych, zarówno w krajach
UE (Włochy, Hiszpania, Francja, Niderlandy Austria i Niemcy), jak i spoza UE
(USA, Kanada, Szwajcaria). Dokonana się charakterystyki podejść organizacji
międzynarodowych (tj. FAO, OECD, Bank Światowy i WTO) do zarządzania
ryzykiem w rolnictwie. Egzemplifikację stanowić będą przykłady z rolnictwa
Australii i Nowej Zelandii. Zarysuje się przykładowe formy interwencji pu-
blicznej w ramach systemu zarządzania ryzykiem w kontekście pandemii CO-
VID-19. Całość rozdziału kończy próba syntezy (w formie zestawienia tabela-
rycznego), a także rekomendacje (tzw. lessons learnt) dla polskiego rolnictwa.
5.2. Założenia metodyczne
Studia systemów ubezpieczeń rolnych, a także podejść organizacji naro-

dowych można potraktować jako integralne studia przypadków (case studies),
które są syntezą różnych metod badawczych, jak „obserwacji (uczestniczącej i
ustrukturyzowanej), metody dokumentacyjnej i szerokiego instrumentarium
metod sondażowych, jak i innych metod (…) (Pizło, 2009, s. 250). Zdaniem Pi-
zło (2009), „metoda studium przypadku zaliczana jest do metod jakościowych
lecz wskazuje się, powinna być uzupełniona o liczne metody ilościowe”.
Jak słuszniej zauważają S. Flejterski i J.K. Solarz (2015, s. 12), „w nauce
o finansach szeroko stosuje się analizę przypadków oraz analizę zdarzeń, która
pozwala na wzbogacenie wiedzy o relacjach badanego obiektu oraz o zmien-
nych ich modelu formalnego”. Metoda komparatystyki finansowej jest bardzo
użyteczna przy prezentacji finansowych aspektów finansowania systemów spo-
łeczno-gospodarczych, jak w naszym przypadku, systemów zarządzania ryzy-
kiem, czy ubezpieczeń rolnych jako składowych. Osią są następujące pytania
badawcze:
1) jakie są różnice i podobieństwa między systemami ubezpieczeń rolnych w
analizowanych krajach?
305
2) czy pewne rozwiąznia mogą być zaadaptowane do specyfiki polskiego rol-
nictwa?
Posłużono się metodą sondażu diagnostycznego, kierowanego do eksper-
tów (administracja rządowa – pracownicy ministerstw ds. rolnictwa, środowisko
naukowe, przedstawiciele firm ubezpieczeniowych 3). Należy jednak zaznaczyć,
że część wywiadów z ekspertami przeprowadzona została online ze względu na
pandemię COVID-19. Dodakowo dane dotyczące systemów ubezpieczeń rol-
nych uzupełniono korzystając z metody desk search. Opracowano kwestiona-
riusz wywiadu eksperckiego, przyjmując jako podstawowe składowe problemy
wyeksponowane przez Stutleya i Mahula z 2010 jako część pracy eksperckiej.
W przypadku organizacji międzynarodowych zastosowano modyfikacje, odpo-
wiednio uwypuklając aspekty związane z ich funkcjami (np. WTO – klasyfika-
cja instrumentów ubezpieczeniowych do green/amber box, OECD – kierunki
badań w zakresie zarządzania ryzykiem w rolnictwie).
Zakres merytoryczny kwestionariusza wywiadu kierowanego do eksper-

tów (w wersji podstawowej) obejmował następujące problemy:
x ogólna charakterystyka systemu ubezpieczeń rolnych

x zasady subsydiowania ubezpieczeń
x ryzyko suszy
x mutual funds
x podaż i organizacja dystrybucji produktów ubezpieczeniowych
x reasekuracja
x kierunki rozwoju systemu ubezpieczeń rolnych – wnioski dla Polski
Do ogólnej charakterystyki systemu ubezpieczeń rolnych wprowadzono ma-

cierz, której wierszem były typy ubezpieczeń rolnych (poczynając od single-
risks, a kończąc na ubezpieczeniach dochodów), a kolumnami przedmiot ubez-
pieczenia (por. tabela 2).
3
Listę ekspertów zestawiono w Ramce A.1 (Załącznik).
306
Tabela 2. „Macierz dostępności” ubezpieczeń rolnych
Trwałe Budynki i in-
Typ ubezpie- Uprawy
TYP użytki zie- Zwierzęta wentarz mar- OC
czenia polowe
lone twy
Klasyfikacja NS S NS S NS S NS S NS S
Pojedyncze I
G
All risks I
G
Stabilizacja I
przychodów* G
Ubezpieczenie I
przychodów* G
Stabilizacja I
dochodów* G
Ubezpieczenie I
dochodów*
Objaśnienie: I – indywidualne, G – grupowe, S – subsydiowane, NS – niesubsydiowane.
Zastosowano pytania zamknięte (dotyczące m.in. oceny danych rozwią-

zań) i otwarte, szczególnie istotne z punktu widzenia transferu rozwiązań do na-
szego kraju). Bardziej szczegółowej odpowiedzi wymagano w przypadku nastę-
pujących kwestii:
x wskazanie 3 kluczowych obszarów/wyzwań dotyczące rozwoju ubezpieczeń
rolnych w danym kraju i przedstawienia najbardziej istotnego obszaru;
x identyfikacja głównej bariery w rozwoju systemu ubezpieczeń rolnych w da-
nym kraju;
x przedstawienie zmian w zakresie systemu ubezpieczeń rolnych dla krajów,
których rolnictwo jest zdominowane przez drobnotowarowe rodzinne gospo-
darstwa rolnicze, nie mające obowiązku ewidencji księgowej (np. Polska) i
szczegółowe omówienie najbardziej istotnej zmiany.
5.3. Systemy ubezpieczeń rolnych – studia przypadków
5.3.1. Kraje UE
Włochy
Rolnictwo odpowiada za 2,1% wartości dodanej brutto generowanej we
Włoszech. Wartość produkcji rolnej Włoch wyniosła w 2018 roku ponad 51,9
307
mld euro (European Commision, 2019, tab. 1). Największy udział w produkcji
miały:
x wino – 20%;
x warzywa i produkty ogrodnicze – 18,8%;
x mleko – 10,3%;
x owoce – 9,8%;
x zboża – 7,8% (European Commission, 2019, tab. 4.1).
W 2016 roku we Włoszech funkcjonowało 1 145 710 gospodarstw rol-
nych, czyli o prawie 0,5 mln mniej niż w roku 2010. Jednocześnie przeciętna
powierzchnia gospodarstwa zwiększyła się w tym okresie z 7,9 ha UR do 11 ha
UR. Należy również dodać, że w jednocześnie odsetek gospodarstw o wielkości
ekonomicznej poniżej 4 tys. euro spadł z 48,3% do 34,1%4 (European Commis-
sion, 2019, tab. 6.1).
Ponad 60% włoskich gospodarstw rolnych to gospodarstwa o powierzchni
mniejszej niż 5 ha UR, zaś gospodarstwa większe niż 50 ha UR stanowią jedy-
nie 4,1% (tab. 3). W 2010 roku odsetek gospodarstw poniżej 5 ha UR był
znacznie większy i wynosił 72,9%, zaś tych większych niż 50 ha UR sięgał je-
dynie 2,8%.
Tabela 3. Struktura włoskich gospodarstw rolnych według wielkości UR

Wielkość UR Liczba Struktura
< 5 ha 709 560 61,9
5-10 ha 179 960 15,7
10-20 ha 119 540 10,4
20-30 ha 47 180 4,1
30-50 ha 42 670 3,7
50-100 ha 29 960 2,6
> 100 ha 16 840 1,5
Źródło: European Commission (2019), tab. 6.1.
Ponad 1/3 gospodarstw rolnych stanowią te, których wielkość ekono-

miczna nie przekracza 4 tys. euro (tab. 4). Łącznie ponad połowa gospodarstw
rolnych to te o wielkości ekonomicznej nieprzekraczającej 8 tys. euro.
4
Dla porównania w Polsce gospodarstwa te stanowią 48% gospodarstw.
308
Tabela 4. Struktura włoskich gospodarstw rolnych według wielkości UR
Wielkość ekonomiczna (euro) Liczba Struktura
< 4000 390 870 34,1
4000-8000 188 500 16,5
8000-15000 152 830 13,3
150000-25000 108 430 9,5
25000-50000 117 560 10,3
50000-100000 89 890 7,8
1000000-250000 65 800 5,7
250000-500000 18 790 1,6
> 5000000 13 040 1,1
W przypadku struktury wieku właścicieli gospodarstw rolnych we Wło-

szech, podobnie jak w innych państwach UE, występuje problem starzenia się
rolników. Ponad 2/5 właścicieli gospodarstw to osoby, które ukończyły 64. rok
życia (tab. 5).
Tabela 5. Struktura wieku właścicieli gospodarstw rolnych we Włoszech

Wiek Liczba Struktura
< 35 46 510 4,1
35-44 113 680 9,9
45-54 241 280 21,1
55-64 275 390 24
> 64 468 850 40,9
Rolnictwo we Włoszech boryka się z coraz większymi problemami zwią-

zanymi ze zmianami klimatyczni dotyczy to zarówno występowania susz, jak i
rozprzestrzenianiem się chorób roślin i zwierząt. W związku z tym kwestia za-
rządzania ryzykiem nabiera coraz większego znaczenia.
System zarządzania ryzykiem we włoskim rolnictwie obejmuje cztery
elementy:
x ubezpieczenia – zarówno tradycyjne, jak i indeksowane;
x działanie „Zarządzanie ryzykiem” wdrażane w ramach programu rozwoju
obszarów wiejskich 2014-2020;
x monitorowanie – bazy danych i systemy wczesnego ostrzegania;
x pomoc techniczna dla rolników służąca ograniczaniu ryzyka oraz zarządzaniu
nim.
We Włoszech większość rolników, którzy się ubezpieczają, robi to za po-
średnictwem dobrowolnych stowarzyszeń rolników zwanych Condifesa. Są to
309
stowarzyszenia wzajemne. Należy wyraźnie podkreślić, iż nie są to towarzystwa
ubezpieczeń wzajemnych. Stowarzyszenia te nie prowadzą działalności ubez-
pieczeniowej. Pełnią jedynie rolę grupowego klienta wobec firm ubezpiecze-
niowych, dzięki czemu mogą łatwiej negocjować korzystniejsze warunki ubez-
pieczenia niż pojedynczy rolnik. Stowarzyszenia te mają formę podmiotów
prywatnych nienastawionych na zysk lub spółdzielni. Obecnie ponad 80 tys.
rolników należy do takich stowarzyszeń.
Poza negocjowanie warunków ubezpieczenia stowarzyszenia Condifesa oferują
stowarzyszonym rolnikom również wsparcie przy szacowaniu poniesionych strat.
Umowy ubezpieczeniowe negocjowane przez te stowarzyszenia zawierają procedurę
podważania szacunku wielkości strat dokonanej przez firmę ubezpieczeniową.
Co więcej, stowarzyszenia wypłacają rolnikom pomoc publiczną z wy-
przedzeniem dzięki korzystaniu z kredytów lub ze środków własnych stowarzy-
szeń. Zmniejszają też ciężar administracyjny związany z ubieganiem się o
wsparcie publiczne do ubezpieczeń, które dostępne jest we Włoszech od lat 70.
XX wieku, gdy na mocy ustawy z 1970 roku powołano Fondo di Solidarietà Na-
zionale, czyli narodowy fundusz solidarności.
Ponadto podmioty te tworzą sieć współpracy – Asnacodi, do której obec-
nie należy 50 podmiotów. Ciało to powstało w 1982 roku i zajmuje się poszuki-
waniem nowych rozwiązań ubezpieczeniowych w oparciu o potrzeby rolników.
Pozwoliło to na rozszerzenie zakresu ryzyk, w odniesieniu do których oferowa-
ne są ubezpieczenia. Obecnie prowadzone są prace nad wprowadzeniem ubez-
pieczeń dotyczących chorób roślin oraz ubezpieczenia przychodów brutto.
Od 2009 roku Asnacodi zarządza funduszami inwestycyjnymi. Służą one
przede wszystkim pokryciu strat ponoszonych przez rolników, które nie przekraczają
określonego przez instrumentów ze wsparciem UE minimalnego poziomu strat wy-
noszącego 30% oraz strat wywołanych przez dzikie zwierzęta lub ograniczenie sto-
sowania pestycydów. Ponadto sieć stowarzyszeń w ostatnich latach prowadziła prace
nad wdrożeniem instrumentu stabilizacji dochodów producentów mleka.
Obecnie istotnym przedmiotem działalności stowarzyszeń są kwestie
związane ze zmianami klimatycznymi oraz ze zwiększeniem odporności rolnic-
twa na skutki tych zmian. Przykładem podjętych w tym zakresie działań jest
rozszerzenie integrowanej ochrony roślin o dwa priorytety: 1) zwiększenie
zrównoważenia produkcji rolnej poprzez ograniczenie stosowania pestycydów;
2) wsparcie rolników odnotowujących spadek dochodów w związku z ograni-
czeniem stosowania pestycydów.
Sieć stowarzyszeń Condifesa rozwinęła również nowe formy szacowania
strat w produkcji roślinnej z użyciem tak innowacyjnych narzędzi, jak drony,
satelity (w tym satelity Copernicus) i modele matematyczne. Asnacodi i niektóre
310
stowarzyszenia Condifesa biorą udział w realizacji wdrażanego w ramach pro-
gramu rozwoju obszarów wiejskich 2014-2020 działania „Współpraca” w celu
rozwijania nowych metod szacowania strat, ryzyka i instrumentów ubezpiecze-
niowych oraz ograniczania kosztów ochrony ubezpieczeniowej.
Warto zaznaczyć, iż ważnym elementem działania sieci stowarzyszeń jest
gromadzenie danych na temat produkcji i ponoszonych strat przez rolników
zrzeszonych w stowarzyszeniach. Oznacza to, znaczne ograniczenie asymetrii
informacji między nabywcami polis ubezpieczeniowych i firmami ubezpiecze-
niowymi, co ułatwia proces negocjowania warunków ubezpieczenia. Ponadto,
stanowi to ułatwienie dla obsługi wsparcia ubezpieczeń ze środków publicz-
nych. Dane gromadzone są przez lokalne stowarzyszenia Condifesa, które prze-
kazują dane do centrów wsparcia odpowiadających za zarządzanie dokumentami
związanymi ze wsparciem rolnictwa ze środków UE.
Asnacodi współpracuje również z instytucjami publicznymi zaangażowa-
nymi w określanie warunków wsparcia zarządzania ryzykiem ze środków pu-
blicznych. Współpraca na umożliwia ograniczanie wąskich gardeł i nadmiernie
zbiurokratyzowanych procedur, co zwiększa efektywność wsparcia. Asnacodi
przekazuje również dane ze stowarzyszeń Condifesa i przekazuje je do odpo-
wiednich instytucji publicznych, co przyspiesza proces wypłaty świadczeń i po-
zwala na monitorowanie procesu ich transferu.
Według przedstawicieli Asnacodi misją system stowarzyszeń Condifesa
jest solidarność i innowacyjność w zarządzaniu ryzykiem w rolnictwie (Asnaco-
di, 2020), co sprzyja wszystkim interesariuszom.
Ważnym elementem systemu zarządzania ryzykiem w sektorze rolnym
jest prowadzona od 2003 baza danych SicurAgro dotycząca ryzyk w rolnictwie.
Budowaniem tej bazy zajmuje się Istituto di Servizi per il Mercato Agricolo
Alimentare (ISMEA). Baza służy do analizy zmian w skali i strukturze ryzyka
oraz do tworzenia nowych instrumentów zarządzania ryzykiem. Baza zawiera
wszelkie dane statystyczne, ubezpieczeniowe, ekonomiczne i regulacyjne doty-
czące ryzyka w rolnictwie i metod zarządzania nim.
Należy dodać, iż ISMEA zaangażowana jest również w działania z zakresu
reasekuracji i zarządza specjalnym funduszem reasekuracyjnym. Ponadto jest człon-
kiem konsorcjum publiczno-prywatnego Italiano di Coriassicurazione contro le Ca-
lamità Naturali in Agricoltura, które zajmuje się kwestią katastrof naturalnych w rol-
nictwie Włoch. Pozostałymi członkami konsorcjum są firmy ubezpieczeniowe.
We Włoszech co roku przyjmowany jest plan zarządzania ryzykiem
w rolnictwie. W jego przygotowaniu udział biorą różne podmioty, w tym Ana-
codi. Określa on zakres możliwego ubezpieczania w rolnictwie oraz zakres
ubezpieczeń subsydiowanych, jak i wyznacza podstawowe zasady funkcjono-
311
wania ubezpieczeń rolniczych w danym roku. Plan wymienia zarówno gatunki
roślin i zwierząt, które mogą być ubezpieczane, jak i rodzaje zdarzeń, których
dotyczy ubezpieczenie. W dokumencie wskazuje się również na rodzaje polis,
które mogą być oferowane. Chodzi tu o kombinacje zdarzeń, które powinny
wchodzić w zakres ochrony ubezpieczeniowej poszczególnych rodzajów polis.
We włoskim systemie zarządzania ryzykiem w rolnictwie podstawo-
wym narzędziem są ubezpieczenia (tab. 6). System ubezpieczeń rolniczych
zaczął się rozwijać we Włoszech w latach 70. XX wieku i początkowo obejmo-
wał jedynie ubezpieczenia od gradu. W latach 80. ubiegłego stulecia pojawiły
się ubezpieczenia bydła w związku z chorobą BSE.
Tabela 6. Instrumenty zarządzania ryzykiem we włoskim rolnictwie

Trwałe Budynki
Typ Uprawy
TYP użytki Zwierzęta i inwentarz OC
ubezpieczenia polowe
zielone martwy
Pojedyncze I X
G X
Wszystkie I X X X X X
Ryzyka G X X X X X
Stabilizacja I
przychodów G
Ubezpieczenie I
przychodów G
Stabilizacja I
dochodów G
Ubezpieczenie I X
dochodów G X
Źródło: badania ankietowe (skierowane do ekspertów).
Wsparcie ze środków publicznych jest kluczowe dla systemu zarządzania

ryzykiem we włoskim rolnictwie. W pierwszych dekadach funkcjonowania
wsparcia publicznego w tym zakresie podstawą było wypłacanie odszkodowań
po wystąpieniu zdarzenia objętego wsparciem. Obecnie kluczowym elementem
jest wkład finansowy do składem ubezpieczeniowych. Ważnym elementem jest
wykorzystanie środków UE (tab. 7).
312
Tabela 7. Instrumenty wsparcia zarządzania ryzykiem w rolnictwie we Włoszech (2019)
Instrument Minimalny poziom strat Źródło finansowa- Wkład
nia
Składki z tytułu ubezpie- >20% EFRROW (PROW Max.
czenia upraw, zwierząt i - produkcja warzywnicza 2014-2020) 70%
roślin - produkcja zwierzęca Narodowy Fundusz
(utrata dochodu, wymuszona Solidarności
eliminacja zwierząt itd.)
> 20% EFRROW (PROW Max.
- produkcja warzywnicza 2014-2020) 65%
Bez limitu strat: Narodowy Fundusz Max.
- utylizacja padłych zwierząt Solidarności 50%
- zniszczona infrastruktura pro-
dukcyjna
Składki na ubezpieczenia >30% Narodowy Fundusz Max.
indeksowane (zboża, Solidarności 65%
pasze, rośliny oleiste)
Składki na ubezpieczenia > 20% Narodowy Fundusz Max.
przychodów (pszenica Solidarności 65%
zwykła i durum)
Fundusze wzajemne – >30% EFRROW (PROW Max.
zła pogoda, choroby ro- 2014-2020) 70%
ślin i zwierząt
Fundusze wzajemne – > 20% EFRROW (PROW Max.
spadek dochodów w 2014-2020) 70%
sektorze
Źródło: De Ruvo et al., 2019, tab. 1.1.
Włochy zdecydowały się na wdrażanie instrumentu „Zarządzanie ryzy-

kiem”, którego stosowanie w ramach programów rozwoju obszarów wiejskich
2014-2020 umożliwia rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr
1305/2013. Instrument ten wdrażany jest w ramach krajowego PROW, a nie w
ramach programów regionalnych we Włoszech, gdyż uznano, iż kwestia zarzą-
dzania ryzykiem jest wspólna dla rolnictwa całych Włoch.
Na instrument ten przeznaczono znaczną kwotę środków – ponad 1,5 mld
euro (tab. 8). Jednakże większość środków przeznaczono na składki ubezpie-
czeniowe. Jedynie niespełna 13% środków ma służyć wsparciu tworzenia fun-
duszy wzajemnych oraz być wykorzystane na narzędzie stabilizacji dochodów
(Income Stabilisation Tool, IST). Podziałania te w związku z tym mają charak-
ter pilotażowy 5 . Dodatkowo, w przypadku narzędzia wsparcia dochodów in-
strument ten jest przeznaczony jedynie dla producentów mleka. Trudno wskazać
5
Por. ramka A.2 – Załączniki, materiał autorstwa S. Trestini’ego i E. Giampietri.
313
na wpływ tego instrumentu, gdyż został uruchomiony fundusze wzajemne i na-
rzędzie stabilizacji dochodów zostały uruchomione dopiero w 2019 roku. Jedno-
cześnie należy podkreślić, iż w kolejnym okresie programowania planowana jest
kontynuacja wdrażania tych instrumentów zarządzania ryzykiem6.
Tabela 8. Wydatki publiczne przeznaczone na realizację działania „Zarządzanie ryzykiem” w

ramach włoskiego Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020
Podział
Wydatki Środki Środki
Poddziałanie środków
publiczne EFRROW krajowe
(%)
17.1. Wkład finansowy na rzecz 1 341 534 479 603 690 516 737 843 963 87,4
składek z tytułu ubezpieczenia
upraw, zwierząt i roślin
17.2. Wkład finansowy na rzecz 97 000 000 43 650 000 53 350 000 6,3
funduszy wspólnego inwestowania
w celu wypłacania rolnikom rekom-
pensat finansowych z tytułu strat
spowodowanych niekorzystnymi
zjawiskami klimatycznymi lub wy-
stąpieniem choroby zwierząt lub
roślin lub inwazją szkodników
17.3 Narzędzie stabilizacji 97 000 000 43 650 000 53 350 000 6,3
dochodów
Łącznie 1 535 534 479 690 990 516 844 543 963 100,0
Należy zaznaczyć, iż plan zarządzania ryzykiem w rolnictwie przewiduje

polisy wykorzystujące ubezpieczenia indeksowane. Tego rodzaju instrumenty
określono mianem eksperymentalnych. W tym przypadku chodzi zarówno
o straty w ilości, jak i jakości produkcji spowodowane niekorzystnymi warunkami
pogodowymi, gdy warunki pogodowe odbiegały od poziomu wyznaczonego in-
deksu biologicznego lub meteorologicznego. Drugim rodzajem polis o charakterze
eksperymentalnym są policy dotyczące poziomu uzyskiwanych przychodów. To
ubezpieczenie odnosi się jedynie do produkcji pszenicy zwykłej oraz durum.
Choć system zarządzania ryzykiem we włoskim rolnictwie jest nieustan-
nie rozwijany nadal dotyczy jedynie nieznacznej części sektora rolnego. Ubez-
pieczenia obejmują ok. 20% wartości upraw i jedynie 10% ich powierzchni
(Spagna, 2020). Łączna suma ubezpieczeń we włoskim rolnictwie w ostatnich
latach ulegała zmianom, zaś przekroczyła w 2018 roku osiągnęła najwyższą
wartość 8,1 mld euro (tab. 9).
6
Warto dodać, iż wdrażanie tych instrumentów ułatwiło przyjęcie zmian w unijnych rozpo-
rządzeniach w tym zakresie, które zawarto rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady
nr 2017/2393, zwanego Omnibusem.
314
Tabela 9. Łączna suma ubezpieczenia w rolnictwie włoskim w latach 2010-2018 (w mln euro)
Rok Uprawy Budynki* Zwierzęta Łącznie
2010 4 805 520 541 5 866
2011 5 314 628 620 6 562
2012 5 454 696 672 6 822
2013 5 873 729 674 7 276
2014 6 422 804 698 7 924
2015 5 705 830 976 7 511
2016 5 103 804 970 6 877
2017 5 156 917 1 334 7 407
2018 5 680 851 1 323 7 854
2019* 5 779 996 1 337 8 112
2018/2017 8,7% -7,2% -0,8% 5,0%
2019/2018 1,8% 17,0% 1,1% 3,3%
*Budynki i inne element infrastruktury produkcyjnej; **Szacunek.
Źródło: De Ruvo et al., 2019, tab. 2.1 i Bonelli, 2020, p.
Liczba podmiotów korzystających z ubezpieczeń rolniczych we Włoszech

ulegała licznym zmianom w okresie 2012-2019 i przekracza obecnie 80 tys.
(tab. 10). W większości są to podmioty zajmujące się produkcją roślinną. Liczba
ubezpieczonych znacznie zmniejszyła się w ostatnich latach w odniesieniu do
produkcji roślinnej znacznie spadła w ostatnich latach (rys. 1).
Tabela 10. Wartość produkcji i wysokość odszkodowań w ramach ubezpieczeń z subsydiami

we Włoszech w latach 2012-2019 (kwoty w tys. euro)
Ubezpieczona wartość Wypłacone
Rok Gospodarstwa Składki
produkcji ubezpieczenia
2012 81 894 6 826 557 321 658 231 022
2013 92 742 7 282 590 376 892 268 254
2014 82 791 7 951 793 485 623 316 362
2015 82 695 7 064 075 384 679 216 696
2016 81 334 6 840 467 363 424 233 859
2017 78 435 7 046 370 364 788 663 081
2018 82 294 7 688 187 473 948 264 937
2019 82 000 8 243 281 516 615 452 697
Źródło: Asnacodi (2020).
315
Rysunek 1. Zmiana liczby ubezpieczonych gospodarstw rolnych specjalizujących się w pro-
dukcji roślinnej we Włoszech w latach 2010-2018
90000
85000
81994
79680 82254
80000
80790
75000
77871 73930
70000
65000 61795
63040
60000
55000 58905
50000
2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r. 2014 r. 2015 r. 2016 r. 2017 r. 2018 r.
2018 r. – prognoza
Źródło: De Ruvo et al., 2019, fig. 2.7.
W ostatnich latach najwyższa kwota wypłaconych odszkodowań była

skierowana producentów warzyw (tab. 11). W 2019 roku odszkodowania wy-
płacone producentom winogron i warzyw stanowiły ponad 98,5% łącznej kwoty
odszkodowań, które wypłacono w 2019 roku.
Tabela 11. Kwota odszkodowań wypłaconych dla wybranych typów produkcji rolnej we
Włoszech w latach 2015-2019 (w euro)
Sektor 2015 2016 2017 2018 2019
Warzywa 232 895 348 232 492 280 463 851 492 250 277 085
445 954 257
Winogrona 48 656 436 44 519 418 126 010 157 54 749 679
Zwierzęta 908 254 6 513 425 8 275 492 9 635 270 5 227 454
Szkółki leśne 2 463 589 1 512 712 2 799 088 3 003 752 1 516 054
Łącznie 284 923 627 285 037 836 600 936 229 317 665 786 452 697 765
Źródło: Asnacodi (2020).
316
Ważnym wskaźnikiem zadowolenia ze stosowania ubezpieczeń jako ele-
mentu zarządzania ryzykiem w gospodarstwie rolnym jest kontynuacja ubezpie-
czania produkcji rolnej. Jak pokazują dane mniej niż połowa ubezpieczonych
systematycznie ubezpiecza swoje gospodarstwa (tab. 12). Ponadto widać znacz-
ne różnice w zachowaniach groducentów różnych roślin. Wyraźnie widać, iż
podmioty specjalizujące się w zbożach są mniej skłonne do kontynuowania
ubezpieczenia niż inne grupy rolników.
Tabela 12. Kontynuacja ubezpieczenia dla różnych typów upraw w latach 2013-2017
Liczba gospodarstw Kontynuacja
Rezygnacja**
Uprawa ubezpieczonych ubezpieczenia*
w 2013 r. Liczba % Liczba %
Winogrona na wino 32 338 15 248 47,2 2 707 8,4
Kukurydza 13 723 3 676 26,8 3 001 21,9
Jabłka 12 396 7 416 59,8 843 6,8
Pszenica zwykła 10 853 1 761 16,2 3 069 28,3
Soja 4 995 1 301 26,0 1 034 20,7
Gruszki 4 169 2 434 58,4 359 8,6
Pszenica durum 3 557 665 18,7 1 221 34,3
Ryż 3 510 2 235 63,7 240 6,8
Pomidory przemysłowe 3 237 790 24,4 464 14,3
Aktinidia 2 627 1 273 48,5 283 10,8
Tytoń 928 549 59,2 53 5,7
Łącznie 81 994 38 815 47,3 8 800 10,7
*Podmioty ubezpieczone w każdym roku w okresie 2013-2017.
** Rezygnacja w roku 2014 i brak ubezpieczenia w każdym z kolejnych lat.
W ostatnich kilkunastu latach stawki ubezpieczeń rolnych we Włoszech

sięgały ok. 7% wartości ubezpieczonej produkcji (rys. 2). Jedynie dzięki wspar-
ciu publicznemu sięgającemu do 70% stawki rolnicy mogli zdecydować się na
skorzystanie z ubezpieczenia (Spagna, 2020).
317
Rysunek 2. Przeciętne stawki ubezpieczeń rolnych we Włoszech w latach 2005-2018 (w %)
8,5
8,2
8
7,5 7,5
7,4 7,4
7,2
7 7
6,9
6,8 6,8
6,7
6,5
6,2 6,2
6
5,8
5,7
5,5
2005 r. 2006 r. 2007 r. 2008 r. 2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r. 2014 r. 2015 r. 2016 r. 2017 r. 2018 r.
Źródło: Asnacodi, 2020.
W latach 2005-2018 poziom szkodowości oscylował w okolicach 70%.

Jedynie w roku 2017 szkodowość przekroczyła sumę składek (rys. 3).
Rysunek 3. Poziom szkodowości portfela ubezpieczeń

160
140 144
120
100
81
80 72
60 64 60 65
60 75 72
65
55 59 61
40 54
20
0
2005 r.2006 r.2007 r.2008 r.2009 r.2010 r.2011 r.2012 r.2013 r.2014 r.2015 r.2016 r.2017 r.2018 r.
Warto zwrócić uwagę, iż zarządzanie ryzykiem we włoskim rolnictwie

rozwija się bardzo dynamicznie. Poza wdrażaniem innowacyjnych instrumentów
znajdujących się w zestawie działań, które mogą być wdrażane w ramach pro-
gramów rozwoju obszarów wiejskich przy unijnym wsparciu ze środków EF-
FROW, następuje szybki rozwój zakresu możliwych ubezpieczeń, co pokazuje
318
zestawienie wartości ubezpieczonej produkcji oraz liczby ryzyk, które podlegały
ubezpieczeniu w 2010 i 2017 roku (tab. 13).
Tabela 13. Wartość ubezpieczonej produkcji rolnej i składki ubezpieczeniowe we Włoszech

w 2010 i 2017 roku
Wyszczególnienie 2010 2017
Zdarzenia losowe Tylko grad 11 różnych zdarzeń
Wartość ubezpieczonej produkcji (w mld euro) 5,6 8,1
Składki (w mln euro) 268 513
We Włoszech występuje ogromne zróżnicowanie regionalne w skali ko-

rzystania z ubezpieczeń w rolnictwie. Aż 80% ubezpieczonej produkcji znajduje
się w północnej części kraju (Spagna, 2020). To zróżnicowanie jest bezpośred-
nio związane ze strukturą produkcji rolnej i strukturą gospodarstw rolnych we
Włoszech. Na południu występuje najwięcej gospodarstw o najmniejszej wiel-
kości ekonomicznej, dlatego gospodarstwa z tego regionu najrzadziej się ubez-
pieczają (tab. 14).
Tabela 14. Struktura regionalna ubezpieczonych gospodarstw rolnych we Włoszech w latach

2010-2019
Rok Północ Centrum Południe
2010 77,6% 8,2% 14,2%
2011 78,3% 8,6% 13,0%
2012 78,4% 8,4% 13,2%
2013 78,7% 8,2% 13,1%
2014 78,1% 8,6% 13,3%
2015 80,8% 9,0% 10,1%
2016 83,8% 9,0% 7,2%
2017 83,4% 9,6% 7,0%
2018 83,2% 8,6% 8,2%
2019* 81,3% 8,3% 10,4%
Źródło: Bonelli, 2020.
Rozwój włoskiego systemu zarządzania ryzykiem w rolnictwie nabiera w

ostatnich dekadach coraz większego tempa i obejmuje stosowanie najnowszych
technologii do pomiaru skali zagrożeń oraz strat, jak i do stosowania innowacyj-
nych form ubezpieczeń, jak ubezpieczenia indeksowane. Jest to związane z po-
stępującymi zmianami klimatycznymi wpływającymi negatywnie na stabilność
skali i jakości produkcji rolnej.
319
Włochy korzystają z możliwości przewidzianych we Wspólnej Polityce
Rolnej do szerszego wsparcia zarządzania ryzykiem w sektorze rolnym, w tym
korzystają z możliwości stosowania instrumentu stabilizacji dochodów. Warto
zaznaczyć, iż wprowadzenie tego instrumentu nie było łatwe w związku z tym,
że większość gospodarstw rolnych we Włoszech nie ma obowiązku prowadze-
nia rachunkowości. Sposobem na poradzenie sobie z tym ograniczeniem było
skorzystanie z danych na temat zwrotów podatku VAT.
Należy jednak podkreślić, iż zarządzanie ryzykiem w formie ubezpiecza-
nia gospodarstw i produkcji rolnej nie jest powszechne we Włoszech. Spośród
ponad 1,1 mln gospodarstw rolnych funkcjonujących w tym kraju jedynie ponad
80 tys., co oznacza, że tylko ok. 7% gospodarstw korzysta z ubezpieczeń. Sta-
nowi to poważne ograniczenie w rozwijaniu systemu zarządzania ryzykiem.
Jednakże należy mieć na uwadze to, że ok. 1/3 włoskich gospodarstw rolnych
stanowią gospodarstwa o zbyt małej sile ekonomicznej, aby mogły stanowić
podstawę dochodu właścicieli tych podmiotów.
***
Wśród wyzwań stojących przed włoskim system zarządzania ryzykiem w
rolnictwie znajduje się również konieczność rozbudowy systemu reasekuracji.
Jest to bardzo trudne zadanie zwarzywszy na rosnące zagrożenie występowa-
niem zdarzeń objętych ubezpieczeniem. Z tego względu Włochy silnie lobbują
za zmianami w systemie dotyczącym kwalifikacji w ramach WTO różnych form
wsparcia publicznego kierowanego do rolnictwa w związku z tym, że kwestie
zarządzania ryzykiem stały się ważniejsze niż do tej pory.
Dopóki pożądane zmiany w systemie kwalifikacji nie nastąpią, w opinii
przedstawicieli Asnacodi, unijne instrumenty wsparcia zarządzania ryzykiem
powinny znajdować się w pomarańczowym, a nie zielonym koszyku, gdy
zwiększyłoby to elastyczność wsparcia, co jest niezbędne dla utrzymania konku-
rencyjności produkcji rolnej i stabilności w Unii Europejskiej.
Wydaje się, że ważnym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi zarządzania
ryzykiem we włoskim rolnictwie jest zaangażowanie rolników i ich dobrowolne
zrzeszanie się w stowarzyszeniach Condifesa, które współpracują ze sobą oraz z
innymi interesariuszami, w tym administracją publiczną, firmami ubezpiecze-
niowymi i naukowcami wspólnie wypracowując nowe rozwiązania służące wło-
skiemu rolnictwu. Niezbędne jest jednak zwiększenie środków na badania doty-
czące ubezpieczeń rolnych orz intensyfikacja zaangażowania firm ubezpiecze-
niowych w tworzenie nowych produktów służących zarządzani ryzykiem.
320
Hiszpania
Sektor rolny Hiszpanii należy do jednego z największych krajowych sek-

torów na świecie. W 2018 roku wartość wytworzonej produkcji w hiszpańskim
sektorze rolnym wynosiła ponad 41,5 miliarda dolarów (w cenach stałych z roku
2010), co czyniło go 12. największym sektorem na świecie i drugim – po Francji
– największym sektorem rolnym w Unii Europejskiej. Rolnictwo w Hiszpanii
wytwarzało w 2018 roku blisko 2,8% produktu krajowego brutto. Warto zazna-
czyć, że jest to sektor rolny o wyjątkowo wysokim poziomie wartości dodanej
brutto na zatrudnionego, który wyniósł w 2018 roku ponad 50 tysięcy dolarów.
W tej kategorii Hiszpania plasuje się w połowie drugiej dziesiątki państw o naj-
wyższym poziomie tego wskaźnika, pomiędzy Belgią a Wielką Brytanią. W sek-
torze rolnym Hiszpanii w 2018 roku pracowało około 4,2% wszystkich zatrud-
nionych, czyli mniej od średniej dla całej UE (4,5%)7.
W roku 2016 w Hiszpanii funkcjonowało 945 tysięcy gospodarstw rol-

8
nych . Średnia wielkość gospodarstwa wynosiła 24,6 ha użytków rolnych, przy
czym powierzchnia ponad 51% gospodarstw nie przekraczała 5 ha. Powierzch-
nia ponad 100 tysięcy gospodarstw (czyli blisko 11%) przekraczała zaś 50 ha.
W Hiszpanii istnieje znaczne zróżnicowanie regionalne w tym zakresie. Średnia
powierzchnia gospodarstw na Wyspach Kanaryjskich jest mniejsza niż 4 ha 9,
podczas gdy we wspólnotach autonomicznych położonych w centrum Hiszpanii
takich jak Estremadura czy Aragonia przekracza 70 ha. Na podstawie danych
gromadzonych w ramach FADN, które przedstawiają dane dla wszystkich go-
spodarstw o wielkości ekonomicznej przekraczającej 8 000 euro i są reprezenta-
tywne dla blisko połowy gospodarstw rolnych w Hiszpanii, średnia wartość pro-
dukcji ogółem wynosiła w 2018 roku ok. 83 000 euro i była minimalnie niższa
od średniej UE. Tu też zauważa się znaczne zróżnicowanie regionalne. Wartość
produkcji we wspólnotach autonomicznych Wyspy Kanaryjskie i Katalonia
przekracza 115 000 euro podczas gdy w Galicji i Wspólnocie Walenckiej wyno-
si ok. 60 000 euro (Baza danych europejskiego FADN, 2020).
7
Wszystkie prezentowane w tym akapicie dane pochodzą z bazy danych Banku Światowego
(https://data.worldbank.org/).
8
To o 45 tysięcy mniej niż w roku 2010, co oznacza spadek ilości gospodarstw o blisko 5% w
okresie 6 lat (European Commision 2020).
9
Ponad połowę powierzchni użytków rolnych na Wyspach Kanaryjskich stanowią uprawy
trwałe.
321
Pewnym wyróżnikiem rolnictwa hiszpańskiego jest duże znaczenie pro-
dukcji ogrodniczej oraz owoców i oliwek. Średnio w latach 2017-2019 produk-
cja ogrodnicza i warzywna odpowiadała za 19,4% wartości produkcji końcowej.
Produkcja owoców to 18,7% całkowitej produkcji końcowej. Pewne znaczenie
odgrywała też produkcja winiarska (3%) oraz oliwek (5,5%). Wartość produkcji
zbóż to jedynie 7,4% całej wartości produkcji. Najważniejszy kierunek produk-
cji zwierzęcej to produkcja żywca wieprzowego (15,5% całkowitej produkcji).
Istotne znaczenie odgrywa również produkcja żywca wołowego (6,3%) oraz
produkcja mleka (6,2%).
Hiszpania jest światowym potentatem w produkcji oliwek (w 2018 odpo-

wiadała za 46,6% globalnej podaży). Jest też znaczącym producentem ziaren
maku, wyki, karczochów oraz winogron (odpowiednio 16,2%, 14,5% 12,4%
oraz 8,4% światowej produkcji). Jest też kluczowym a czasami jedynym produ-
centem wielu rodzajów owoców i warzyw w Unii Europejskiej. W skali euro-
pejskiej jest również znaczącym producentem mięsa wieprzowego, drobiowego,
koziego, owczego i króliczego10.
Wspieranie ubezpieczeń produkcji rolniczej w Hiszpanii ma bardzo

długą tradycję. Już w 1919 powołano do życia Państwowy Zakład Ubezpieczeń
Wzajemnych dla Rolnictwa, którego nigdy niespełnionym celem było zapew-
nienie rolnikom ochrony ubezpieczeniowej przed wszelkimi rodzajami ryzyk. W
kolejnych latach powoływano kolejne instytucje, które miały wspierać rozwój
ubezpieczeń produkcji rolniczej także przez zapewnienie ubezpieczycielom
usług reasekuracji. Koszty wsparcia rynku ubezpieczeniowego wiązały się jed-
nak z ogromnymi kosztami, pod naporem których przeprowadzono kolejne re-
formy. Zwracanie dużej uwagi na minimalizację ryzyka produkcyjnego w Hisz-
panii jest zapewne wynikiem tego, że z uwagi na uwarunkowania klimatyczno-
pogodowe, produkcja rolnicza w tym kraju zawsze cechowała się znaczną
zmiennością. Podobnie jest obecnie. Zmienność plonów dla większości upraw
jest w przypadku Półwyspu Iberyjskiego znacznie większa niż dla pozostałych
części Europy (Study on risk… 2017). Ponadto, ocenia się, że wraz ze zmianami
klimatycznymi, ryzyko produkcyjne będzie w Hiszpanii w najbliższych deka-
dach rosnąć (JRC-EC 2012).
Obecny system powstał w roku 1978. Za datę jego powstania przyjmuje

się uchwalenie ustawy nr 87/1978 z 28 grudnia 1978 r. o mieszanych (łączo-
10
Wszystkie informacje pochodzą z bazy danych FAO.
322
nych) ubezpieczeniach rolnych. Głównym celem systemu jest zapewnienia pro-
ducentom rolnym ochrony ubezpieczeniowej. Od samego początku podkreślano
jednak, że system ma być możliwie jak najbardziej wydajny finansowo. Tym,
co wyróżnia hiszpański program wspierania ubezpieczeń produkcji rolniczej,
jest system powiązań pomiędzy sektorem prywatnym a publicznym. Współpraca
rządu z prywatnymi ubezpieczycielami od samego początku była jednym z naj-
ważniejszych założeń systemu ubezpieczeń dotowanych. Ze strony rządowej
najważniejszą instytucją jest Państwowa Agencja ds. Ubezpieczeń Rolnych
ENESA (Entidad Estatal de Seguros Agrarios). Jest to organ koordynujący
wszelkie działania strony rządowej w ramach systemu. Ustala on corocznie pla-
ny, w których wyspecyfikowane są najważniejsze elementy polis oferowanych
w ramach systemu. Dotyczy to m.in. przedmiotu ubezpieczenia (poszczególne
uprawy i gatunki zwierząt), zakresu ubezpieczanych typów ryzyka, rozpiętości
wysokości płaconych składek, poziomu dotacji czy okresu nabywania polis. To
poprzez ENESA ministerstwo rolnictwo przekazuje do systemu fundusze na do-
płaty do składek ubezpieczeniowych. Wartość dotacji w roku 2020 wyniosła
ponad 211 milionów euro.
ENESA ściśle współpracuje z poolem prywatnych ubezpieczycieli

AGROSEGURO (Agrupación Española de Entidades Aseguradoras de los Se-
guros Agrarios Combinados), zreszającym firmy zainteresowane sprzedażą do-
towanych ubezpieczeń produkcji rolniczej. AGROSEGURO, poza głosem do-
radczym, zajmuje się doprecyzowaniem regulacji określanych przez ENESA a
także różnicowaniem składki dla poszczególnych regionów zgodnie z dyspro-
porcjami w poziomie ryzyka. Firmy zrzeszone w AGROSEGURO zajmują się
przede wszystkim sprzedażą i obsługą polis, w tym również likwidacją szkód.
AGROSEGURO jest też odpowiedzialne za obowiązkowe nawiązywanie umów
reasekracyjnych z państwowym Konsorcjum Reasekuracyjnym CCS (Consorcio
de Compensación de Seguros). Do poolu Agroseguro należało w roku 2020
dwadzieścia podmiotów.
Dużą rolę odgrywają też rządy wspólnot autonomicznych. Komisje teryto-

rialne w każdej ze wspólnot (jest ich w Hiszpanii 17) oceniają działanie progra-
mu w podległym im regionie, a także stanowią ciało doradcze w zakresie wdra-
żania specjalnych linii ubezpieczeń, uwzględniających lokalną specyfikę (41
Plan… 2020). Ma to szczególnie duże znaczenie w przypadku rolnictwa na sta-
nowiących część Hiszpanii wyspach (Wyspy Kanaryjskie i Baleary), które ce-
chuje się znaczną odrębnością w stosunku do sektora rolnego na kontynencie.
323
Ponadto, rządy wspólnot autonomicznych mogą przyznawać dodatkowe środki
na subsydiowanie składek płaconych przez rolników, niezależnie od płatności
przyznanych przez ENESA.
Na funkcjonowanie systemu ubezpieczeń dotowanych wpływ mają także

stowarzyszenia branżowe, które mają swych przedstawicieli w komitecie gene-
ralnym ENESA. Poza rolą doradczą, stowarzyszenia takie mogą odgrywać rolę
ubezpieczycieli poprzez istniejące towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. Ich
rolą jest także promocja ubezpieczeń w środowisku producentów rolnych.
Filozofia systemu wspierania powszechności ubezpieczeniowej w Hisz-

panii pozostaje w pewnym stopniu zgodzie z holistycznym podejściem do ryzy-
ka. Zakłada się w ramach tej filozofii pozostawienie producentów rolnych z ra-
dzeniem sobie z niewielkimi stratami, co uzyskuje się poprzez stosowanie fran-
szyz redukcyjnych. Przy wystąpieniu większych strat, z pomocą przychodzą
ubezpieczyciele, którzy są wspierani przez państwo poprzez zasilanie dodatko-
wymi środkami kierowanymi do systemu w ramach dopłat do składek. Do za-
rządzania ryzykiem wystąpienia kumulacji roszczeń, która zazwyczaj związana
jest w przypadku produkcji rolniczej z oddziaływaniem klęsk żywiołowych,
wykorzystuje się w większym stopniu środki państwowe. Działa to na zasadzie
korzystania z usług reasekuracyjnych oferowanych przez państwową jednostkę
CCS. Dodatkowe ryzyko związane z koniecznością radzenia sobie z konse-
kwencjami strat o jeszcze większych rozmiarach jest natomiast zarządzane wy-
łącznie przy użyciu środków państwowych, to znaczy pomocy ofiarom klęsk
żywiołowych (Pro, 2014). Nie jest to oczywiście w pełni podejście holistyczne,
gdyż abstrahuje się tu od większości źródeł ryzyka dochodowego w rolnictwie.
Mowa tu o raczej o wąskim aspekcie takiego podejścia do zarządzania ryzy-
kiem, w ramach którego uwaga koncentrowana jest wyłącznie na ryzyku pro-
dukcyjnym.
Warto też zwrócić uwagę, że zarządzanie ryzykiem produkcyjnym jest w

przypadku Hiszpanii oparte praktycznie wyłącznie na działaniach rządu. Z uwa-
gi na wysoki poziom wsparcia, instrumenty krajowej polityki wobec rolnictwa
wypierają działania oparte na wolnorynkowych transakcjach pomiędzy produ-
centami rolnymi a prywatnymi ubezpieczycielami. System ten, inaczej niż ma to
miejsce w przypadku państw, takich jak USA czy Kanada, ogranicza się wy-
łącznie do minimalizowania zmienności wyników finansowych związanych z
przychodami z produkcji. Ryzyko cenowe pozostaje poza obszarem oddziały-
wania systemu hiszpańskiego.
324
Trwający od początku lat 80. XX wieku rozwój systemu ubezpieczeń do-
towanych w Hiszpanii polegał w głównej mierze na zwiększaniu skali wsparcia
poprzez oferowanie polis dla coraz szerszej grupy odbiorców. W kolejnych la-
tach ENESA wspólnie z AGROSEGURO i dodatkowymi ciałami eksperymen-
towało z kolejnymi liniami polis i wprowadzało na stałe te, które cieszyły się
dużym zainteresowaniem producentów rolnych. Na rysunku 4 przedstawiono
zmiany wartości całkowitej sumy ubezpieczenia w programie ubezpieczeń do-
towanych w Hiszpanii. Zauważyć można, jak wraz z rozwojem systemu i ofe-
rowaniem ubezpieczeń dla coraz szerszego grona producentów rolnych rosła
suma ubezpieczenia. O ile po dziesięciu latach funkcjonowania systemu wartość
ta wyniosła 2 miliardy euro, to w ciągu kolejnej dekady wartość ta wzrosła bli-
sko trzykrotnie. W roku 2010 suma ubezpieczenia przekroczyła 11 miliardów
euro. Także w drugiej dekadzie XXI wieku odnotowywano ciągły wzrost tego
miernika powszechności stosowania ochrony ubezpieczeniowej przez hiszpań-
skich producentów rolnych. W roku 2019 suma ubezpieczenia wynosiła ponad
14 miliardów euro.
Rysunek 4. Zmiana całkowitej sumy ubezpieczenia w ramach hiszpańskiego systemu ubezpieczeń
produkcji rolniczej w latach 1980-2018 [w milionach euro]
16000
14000
12000
10000
8000
6000
4000
2000
0
1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018
Źródło: Agricultura… 2020.
W roku 2020 w ramach systemu ubezpieczeń dotowanych producent

rolny może wybierać spośród 28 rodzajów polis adresowanych do rolników
prowadzących produkcję roślinną oraz 12 rodzajów polis kierowanych dla pro-
wadzących produkcję zwierzęcą. Poza tym w ramach systemu oferowane są
325
ubezpieczenia produkcji leśnej oraz trzy rodzaje polis z ochroną ubezpieczenio-
wą akwakultury.
Duża liczba rodzajów polis oferowanych rolnikom prowadzącym produk-

cję roślinną jest w dużej mierze wynikiem szerokiego spektrum polis oferowa-
nych ogrodnikom i sadownikom. Oddzielne linie polis oferowane są m.in. pro-
ducentom persymony (kaki), orzechów czy wiśni. Oprócz tego istnieją linie
ubezpieczeń w ramach których można ubezpieczyć produkcję wielu różnych
owoców. Przykładowo linia o nr 300 jest adresowana dla producentów m.in.
moreli, śliwek, jabłek deserowych i przemysłowych, brzoskwini, nektarynek,
gruszek. Ogólnie ponad połowa rodzajów polis jest bezpośrednio adresowana do
rolników podejmujących produkcję ogrodniczą i sadowniczą. Istnieją też polisy
dla właścicieli gajów oliwnych a także rolników zajmujących się produkcją wi-
niarską. Niektóre linie polis – tak jak ma to miejsce w przypadku produkcji wa-
rzywnej – obejmują ograniczony obszar geograficzny, stąd inne polisy dotyczą
produkcji na kontynencie, a inne – produkcji na Balearach czy Wyspach Kana-
ryjskich.
Ochronę ubezpieczeniową oferuje się również produkcji szkółkarskiej,

producentom kwiatów ciętych, uprawiającym rośliny pastewne, czy przemysło-
we (tak tekstylne, jak i inne). Można również ubezpieczyć uprawy energetyczne.
W przypadku polis przeznaczonych dla produkcji rolniczej ochroną ubez-

pieczeniową objęta jest zarówno produkcja bieżąca, jak również plantacja i
urządzenia służące produkcji. Zakres ryzyk, przed jakimi chroni polisa w przy-
padku strat w produkcji jest dość szeroki i obejmuje m.in. szkody spowodowane
przez szereg niekorzystnych zjawisk pogodowych taki jak grad, przymrozki,
deszcze nawalne, wiatr, ogień, nadmierne upały, śnieg, a także inne rodzaju stra-
ty jak te spowodowane przez dzikie zwierzęta, choroby wirusowe, niezawiąza-
nie się owoców itp. Duża lista ryzyk dotyczy specyficznych chorób i szkód
związanych z produkcją sadowniczą i ogrodniczą. W przypadku strat dotykają-
cych plantacje oraz urządzenia służące produkcji ryzyko obejmuje różnego ro-
dzaju zagrożenia klimatyczne oraz ogień (41 Plan…, 2020).
Dotacja na składki płacone przez producentów rolnych obejmuje kilka

elementów. Podstawą jest tu główna składka przysługująca producentom rolnym
bez względu na cechy prowadzonej produkcji. Oprócz tego elementu, rolnicy
mogą jednak liczyć na dodatkowe profity. Jeżeli o ubezpieczenie zabiega nie
pojedynczy producent rolny, ale grupa producentów zrzeszona w związku zare-
326
jestrowanym w rejestrze gromadzonym przez ENESA, to wartość dotacji zwięk-
sza się o dodatkowe 5% wartości składki.
Dodatkowe 5% wartości składki przyznawane jest także tym producen-

tom, którzy kontynuują zakup ochrony ubezpieczeniowej. Dotyczy to tych pro-
ducentów, którzy w roku poprzednim posiadali polisę zakupioną w ramach sys-
temu. Ten element przysługuje także w przypadku, gdy polisę nabywa rolnik,
którzy odziedziczył (w przypadku śmierci właściciela gospodarstwa rolnego)
lub przejął gospodarstwo i zalicza się do grupy młodych rolników11.
W określonych przypadkach możliwe jest również uzyskanie dodatkowej

dotacji w wysokości 2% składki w przypadku działań mających na celu ograni-
czania ryzyka w gospodarstwie rolnym12. W przypadku polis przeznaczonych
dla rolników zajmujących się produkcją zwierzęcą dotacja to może wynieść 5%
składki.
Istnieje poza tym szereg obostrzeń i dodatkowych przepisów szczegóło-

wych regulujących wartość dotacji w zależności od linii polis oraz wybranego
modułu ubezpieczeniowego. W ramach każdej polisy producent rolny może wy-
brać – najczęściej spośród trze głównych – moduł ochrony. Co do zasady, im
większa ochrona gwarantowana przez dany moduł, tym mniejsza dotacja ze
środków publicznych.
Przykładowo, polisy (linia 309) adresowane do producentów zbóż jarych

(m.in. kukurydza, proso, sorgo) i ozimych (m.in. pszenica, żyto, jęczmień,
owies), roślin strączkowych (m.in. bób, fasola, groch, soja) oraz oleistych (m.in.
rzepak, słonecznik, len) oferowane są w trzech wariantach (moduł 1; moduł 2,
moduł P13). W zależności od wybranego modułu maksymalny poziom dotacji
wynosi od 75% dla modułu 1 przez 48% dla modułu 2 do 28% dla modułu P.
Każdy z modułów różni się nie tylko zakresem ryzyk, w wyniku zaistnienia któ-
rych szkody są pokrywane w ramach odszkodowania, ale także poziom franszy-
zy. W przypadku modułu 1 poziom franszyzy wynosi 30%. W przypadku modu-
łu 2 oraz 3 zakres franszyzy wynosi od 10% do 20% w zależności od rodzaju
11
Dotacja za kontynuację dotyczy też sytuacji, gdy doszło do połączenia gospodarstwa lub w
przypadku szeregu innych zdarzeń związanych przykładowo z połączeniem spółek zajmują-
cych się produkcją rolniczą, co reguluje art. 6. Dekretu królewskiego 425/2016 z 11 listopada
2016 r. (Real Decreto, 2016).
12
Dotyczy to wybranych kierunków produkcji i wybranych modułów zabezpieczenia w ra-
mach zakupionej polisy.
13
Dodatkowo istnieje jeszcze moduł P wyłącznie dla producentów ryżu i fasoli.
327
uprawy, tego czy pole jest nawadniane oraz wybranych innych charakterysyk
produkcji.
Podobne rozwarstwienie w zakresie stopnia franszyzy (zarówno reduk-

cyjnej, jak i integralnej), listy ubezpieczanych ryzyk czy szczegółowych regula-
cji odnoszących się do szkód w instalacjach i urządzeniach używanych w pro-
dukcji ogrodniczej i sadowniczej dotyczy także innych polis. Co do zasady mak-
symalny poziom dotacji wynosi 75% dla najniższego zakresu ochrony. W więk-
szości pozostałych polis maksymalna dotacja dla modułu 2 wynosi 44% a dla
największego zakresu ochrony (moduł P) – 28%. Z uwagi na duże zróżnicowa-
nie w charakterystykach produkcji różnych gatunków upraw, w poszczególnych
liniach ubezpieczeń istnieją także moduły dodatkowe, uwzględniające specyfikę
ubezpieczanej produkcji.
Odrębnym rodzajem ubezpieczenia jest polisa przeznaczona dla organiza-

cji producenckich. W przypadku wystąpienia strat u ubezpieczonych członków
danej grupy, w ramach polisy ubezpieczane są koszty stałe ponoszone przez ta-
kie grupy. Ma to na celu zminimalizować straty, jakie są konsekwencją spadku
produkcji u członków grupy, które prowadzą do zmniejszenia produkcji w ra-
mach danej grupy. Niezależnie bowiem od spadku produkcji dana grupa cały
czas musi ponosić koszty stałe (koszty pracy, odsetki od zaciągniętych pożyczek
itp.) i to właśnie na pokrycie tych kosztów otrzymuje się odszkodowanie. W
przypadku tych ubezpieczeń jest jedna stawka dotacji wynosząca 48% wartości
składki.
Poza produkcją roślinną, ochronę ubezpieczeniową w ramach programu

hiszpańskiego oferuje się również producentom prowadzącym produkcję zwie-
rzęcą. W roku 2020 w ramach ubezpieczeń produkcji zwierzęcej oferowano na-
stępujące rodzaje polis:
- ubezpieczenia bydła opasowego14,

- ubezpieczenia kóz i owiec,
- ubezpieczenie koni,
- ubezpieczenie trzody chlewnej,
- ubezpieczenie drobiu,
- ubezpieczenie kur niosek,
- ubezpieczenie pozostałych zwierząt gospodarskich (obejmuje takie gatunki jak
króliki, ślimaki, kury, strusie, kuropatwy, bażanty, kaczki i gęsi)
14
W sumie są to trzy różne linie ubezpieczeń z uwagi na wyróżnienie wybranych ras bydła.
328
- ubezpieczenia pastwisk,
- ubezpieczenia pszczelarskie,
- ubezpieczenia pokrycia wydatków związanych z ubojem z konieczności.
W przypadku większości wymienionych powyżej polis maksymalny po-
ziom wsparcia wynosi 45% wartości składki. Stała część tej dotacji – czyli mi-
nimalny poziom wsparcia – wynosi 16%. Zwiększenie zakresy wsparcia zależy
już takich elementów jak fakt, czy mamy do czynienia z kontynuowaniem ubez-
pieczenia, czy ubezpieczenie zawarte jest w ramach grupy producenckiej, z
uwagi na poziom ryzyka w danym gospodarstwie rolnym itp.
W przypadku każdej polisy istnieje wybór pomiędzy zakresem ochrony,

który tak jak w przypadku polis dla produkcji roślinnej, różni się zakresem
ubezpieczanych ryzyk, jak i wielkością stosowanych franszyz. W zależności od
wybranego wariantu, zmienia się tak wartość płaconej składki, jak i stopnia jej
dotowania ze środków publicznych.
Szczególnym rodzajem ubezpieczenia jest ubezpieczenie pastwisk, gdzie

ocena stopnia poniesionych przez producenta rolnego strat przeprowadzana jest
nie w drodze tradycyjnej likwidacji szkody na polu rolnika, ale poprzez wyli-
czenie indeksu mierzącego zaawansowanie procesów wegetacji roślin przy wy-
korzystaniu systemu NDVI (Normalized Difference Vegetation System), gdzie
dane pobierane są ze zdjęć satelitarnych (Study on…, 2017). Ubezpieczenie jest
kierowane do tych producentów rolnych, którzy na skutek strat w zasobach pa-
stwiskowych zmuszeni są ponieść koszty związane z zakupem pasz. W tym
przypadku maksymalny poziom dotacji wynosi 39% wartości składki. Również
w tym przypadku producent rolny ma do wyboru różne rodzaje zakresu ochrony
ubezpieczeniowej.
Ciekawym elementem hiszpańskiego systemu jest zastosowanie w przepi-

sach mechanizmu modulacji dotacji dla największych producentów rolnych. Je-
śli na skutek zawartych w latach poprzednich umów ubezpieczeniowych jeden
producent rolny otrzyma wsparcie przekraczające 5 000 euro, wówczas, od kwo-
ty przekraczającej ten próg odliczone zostanie 5% wartości otrzymanych dotacji.
Wynika to z faktu, że środki przeznaczone na dotowanie składek ubezpieczeń
produkcji rolniczej są w każdym państwie w największym stopniu wykorzysty-
wane przez największych producentów rolnych.
329
Przegląd rodzajów ochrony ubezpieczeniowej oferowanej w ramach hisz-
pańskiego systemu warto wzbogacić o liczby przedstawiające skalę tej formy
wsparcia zarządzania ryzykiem w gospodarstwach rolnych Hiszpanii.
W 2019 roku zaplanowano przeznaczenie na wsparcie systemu ubezpie-

czeń dotowanych 216,43 mln euro, z czego 211,27 mln przeznaczono na dotacje
do składek ubezpieczeniowych. Wysoki popyt na ochronę ubezpieczeniową
sprawił, że kwotę tę trzeba było zwiększyć do poziomu 244,67 mln euro.
Największy udział w zagospodarowaniu dotacji na składki ubezpiecze-

niowe mają polisy przeznaczone dla sadowników. Drugą w kolejności kosztów
dla budżetu linią polis jest ta adresowana dla producentów zbóż, roślin oleistych
i strączkowych. Duży udział w całości dotacji na program ubezpieczeń mają
także polisy dla hodowców bydła oraz polisy chroniące przed kosztami związa-
nymi z ubojem z konieczności (Informe de… 2019).
Należy jednak pamiętać, że wsparcie hiszpańskiego programu nie polega

wyłącznie na dotowaniu składek. Drugim kanałem transferu środków publicz-
nych są usługi reasekuracyjne świadczone przez CCS, co jest szczególnie istotne
w latach zwiększonej szkodowości w sektorze rolniczym. Przykładowo, w sa-
mym tylko roku 2019 wartość wypłaconych odszkodowań wyniosła blisko 600
milionów euro. Było to mniej niż w dwóch latach poprzednich, kiedy wartość
tych świadczeń przekraczała 700 milionów euro. Ocenia się, że straty w roku
2019 dotknęły produkcji na powierzchni blisko 1,9 miliona hektarów. Najwięk-
sze straty dotknęły produkcji zbóż, owoców i warzyw. Około 75 mln euro zosta-
ło również wypłacone producentom rolnym w ramach ubezpieczenia od uboju
W roku 2019 sprzedano ponad 397 tysięcy polis, dla których suma ubez-
pieczenia przekroczyła 14 miliardów euro (czyli 26% rocznej wartości produkcji
w Hiszpanii). Nawet uwzględniając fakt, że jeden producent rolny może naby-
wać kilka polis ubezpieczeniowych w ciągu roku, to liczba ta w porównaniu do
liczby gospodarstw w Hiszpanii jest znacząca. Zgodnie z informacjami zawar-
tymi w bazie danych europejskiego FADN w Hiszpanii funkcjonuje ok. 230 ty-
sięcy gospodarstw, dla których suma produkcji przekracza 25 tysięcy euro.
Mniejsze gospodarstwa tylko sporadycznie potrzebują się ubezpieczać.
Na rysunku 5 przedstawiono udział produkcji ubezpieczanej w ramach

systemu w całości produkcji podlegającej ubezpieczeniu w podziale na wybrane
kierunki produkcji rolniczej. W przypadku bananów pokrycie ochroną ubezpie-
czeniowa jest pełne. Cała produkcja jest asekurowana. Wysoki udział – przekra-
330
czający 50% - udziału produkcji ubezpieczonej w produkcji podlegającej ubez-
pieczeniu dotyczy także zbóż, strączkowych i oleistych czy winogron. Istnieją
jednak kierunki produkcji, gdzie stosunkowo nieduży jej udział jest objęty
ochroną ubezpieczeniową. Dotyczy to między innymi warzyw szklarniowych,
orzechów czy oliwek. Także ubezpieczenie oferowane grupom producenckim
cieszy się niewielkim zainteresowaniem. Warto też zwrócić uwagę na niski po-
ziom pokrycia ochroną ubezpieczeniową produkcji zwierzęcej, przy jednocze-
snym powszechnym nabywaniu polis chroniących przed kosztami związanymi z
ubojem z konieczności (Agricultura…, 2020).
Rysunek 5. Udział produkcji ubezpieczonej w stosunku do produkcji podlegającej ubezpie-
czeniu dla wybranych kierunków produkcji rolniczej w 2019 [w %]
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Źródło: 41 Plan 2020.
***
Hiszpański program ubezpieczeń subsydiowanych należy do najbardziej

rozbudowanego systemu tego typu w Europie. W wielu rozmowach z eksperta-
mi z Polski i wielu państw europejskich podawany jest jako przykład tego, jak
należy efektywnie minimalizować ryzyko produkcyjne w sektorze rolniczym.
331
Wynika to w głównej mierze z wysokiego poziomu zaangażowania finansowego
ze strony rządowej. Sam system nie należy do specjalnie skomplikowanych od
strony technicznej. W jego ramach główny nacisk położony jest na klasyczną
asekurację strat w procesie produkcji. Zdecydowana większość polis chroni wy-
łącznie przed stratami produkcyjnymi, co oznacza, że nie ma tu – tak powszech-
nych w ramach systemów ubezpieczeniowych w USA czy Kanadzie – ubezpie-
czeń przychodów czy dochodów. Ryzyko cenowe nie jest uwzględnione w ra-
mach zakresu ryzyk, przed którymi system ten chroniłby producentów rolnych.
Hiszpański system ma jednak kilka niezaprzeczalnych zalet. Na wyróż-

nienie zasługuje tu przede wszystkim bardzo szeroki zakres przedmiotowy
ubezpieczeń. Producenci mogą wybierać spośród długiej listy polis, które
zmniejszają ryzyko dochodowe w wielu różnych gałęziach produkcji rolniczej.
Dotyczy to tak produkcji roślinnej jak i zwierzęcej. Z uwagi na charakterystykę
sektora rolnego Hiszpanii dużą uwagę w systemie subsydiowanych ubezpieczeń
poświęcono produkcji ogrodniczej i sadowniczej. Warto też podkreślić, że
ochrona ubezpieczeniowa dotyczy tu nie tylko produkcji bieżącej, lecz także
części środków trwałych służących produkcji rolniczej.
Na podstawie przeprowadzonej analizy systemu ubezpieczeń w Hiszpanii

można sformułować następujące rekomendacje:
x Warto skopiować z rozwiązań hiszpańskich sposób współpracy sektora pry-
watnego ze stroną rządową. Sposób ustalania nowych rodzajów polis, zakre-
su ryzyk, przed którymi chronią, czy uszczegóławiania wariantów ochrony z
pewnością jest bardziej efektowny, gdy proces negocjacyjny ma jasno usta-
lone ramy i szerokie grono uczestników.
x Warto też wziąć pod uwagę rozwiązanie mające na celu zachęcanie produ-
centów rolnych korzystających z systemu ubezpieczeń dotowanych do po-
dejmowania określonych działań poprzez obejmowanie ich dodatkowym
wsparciem. W ten sposób można by promować chociażby współpracę produ-
centów rolnych w ramach grup producenckich, aczkolwiek możliwości są tu
znacznie szersze. Z pewnością też należy cały czas dbać o takie rozszerzanie
zakresu przedmiotowego systemu ubezpieczeniowego, by jego działaniem
można obejmować coraz szerszą grupęproducentów rolnych.
Francja
Na północy Francji dominuje wilgotny klimat umiarkowany (chłodne lata,

dość ciepłe zimy). Na południu lata są suche, a temperatura często przekracza
332
30°C. Występują silne burze i grad. Zimy są łagodne (temperatury na wybrzeżu
Morza Śródziemnego rzadko spadają poniżej 10 °C) i często deszczowe. Wiele
obszarów Francji ma jednak odrębny mikroklimat. Rolnictwo dominuje w za-
chodniej części kraju (na zachód od linii Hawr–Marsylia) – uboższej i słabiej
zaludnionej. Cechuje je jednak wysoka mechanizacja i daleko posunięta specja-
lizacja. Średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego wynosi ok. 40 ha. Użytki
rolne zajmują niespełna 55% powierzchni kraju, w tym grunty orne i sady –
61%, a łąki i pastwiska – ok. 35%. Na nizinnych obszarach północnej
i zachodniej części kraju dominuje uprawa pszenicy, jęczmienia, kukurydzy
(średnie plony zbóż ok. 75 q/ha), ziemniaków, buraków cukrowych, rzepaku,
słonecznika i roślin pastewnych, natomiast w strefach podmiejskich i Alzacji
występuje intensywna uprawa warzyw, a na Wybrzeżu Lazurowym – kwiatów.
Rozwinięte jest również sadownictwo (jabłonie, grusze, brzoskwinie, kasztan
jadalny i oliwka na wybrzeżu Morza Śródziemnego). Wielką rolę odgrywa
uprawa winorośli (Francja zajmuje 1. miejsce na świecie w produkcji wina). W
2011 r. rolnictwo Francji odpowiadało za 1,8% wytworzonego PKB i 3,8% za-
trudnienia (Encyklopedia. PWN. Francja, 2019).
Istnieją zasadniczo dwa produkty ubezpieczeniowe dedykowane rolnic-

twu. Pierwszy to istniejące od połowy XIX w. ubezpieczenie od skutków grado-
bicia (od pojedynczego ryzyka), aktualnie będące ubezpieczeniem grupowym i
nigdy nie subsydiowane. Drugi produkt, to wprowadzone w 2005 r. nieobo-
wiązkowe, subsydiowane (w zakresie i formie dopuszczalnej uregulowaniami
traktatowymi Unii Europejskiej) ubezpieczenie od wielu (17) ryzyk klimatycz-
nych, obejmujące uprawy i użytki zielone (we Francji nie było i nie ma subsy-
diowanych produktów ubezpieczeniowych dedykowanych inwentarzowi żywe-
mu).
Ubezpieczenia upraw i żywego inwentarza oferowane są przez podmioty

sektora prywatnego (100%). Chodzi tu o ubezpieczenia od pojedynczych ryzyk,
a także all-risks (od 17 ryzyk klimatycznych), dodatkowo występują ubezpie-
czenia typu business interuption, które stabilizują utracone dochody. Wszystkie
ubezpieczenia dedykowane rolnictwu oferują wyłącznie podmioty sektora pry-
watnego.
Ubezpieczenie od wielu ryzyk klimatycznych jest subsydiowane na zasa-

dzie dopłat do składek ubezpieczeniowych (decyzuje o tym uregulowanie na
poziomie legislacyjnym). Od czasu przeprowadzonej w 2015 r. reformy instru-
ment ten jest przy tym 3-poziomowy: subsydium do kontraktu bazowego jest na
333
poziomie 65%, subsydium do ubezpieczenia dodatkowego – na poziomie 45%,
natomiast trzeci poziom ubezpieczenia jest niesubsydiowany.
Dotacje do składek ubezpieczeniowych dostępne są dla upraw i użytków

zielonych, nie dla inwentarza. Jako główne typy roślin uprawnych objętych do-
płatami Respondenci wymienili zboża, warzywa i winorośl. Nie ma przy tym
ograniczeń, którzy producenci mogą korzystać z tego typu ubezpieczeń. W
szczególności, na zasadach ogólnych mogą z tego instrumentu korzystać rolnicy
drobnotowarowi.
Francuski system zarządzania ryzykiem zostały oceniony przez ekspe-

rów ministerstwa jako „niezły” (not so bad), gdyż – poza instrumentami ubez-
pieczeniowymi – istnieją również nieubezpieczeniowe programy rządowe nakie-
rowane na ten obszar. Jako główny problem wskazano, iż ubezpieczeniem od
wielu ryzyk klimatycznych, które obejmuje również ryzyko suszy, objętych jest
we Francji zaledwie ok. 1/3 rolników.
Formy interwencji państwa w system zarządzania ryzykiem suszy są

następujące:
x Ulgi podatkowe (np. w PIT, jeśli dotyczy rolnictwa).

x System rządowego wsparcia w wypadku klęski klimatycznej (funkcjonujący
od 1964 r.).
Program wsparcia w wypadku wystąpienia klęski pogodowej we Francji

obejmuje te gospodarstwa rolne, których szkoda wyniesie co najmniej 30% pro-
dukcji. Nie są nim objęte gospodarstwa ubezpieczone, nie dotyczy też upraw. W
wypadku zajścia zdarzenia (w tym przypadku – suszy), od 22 do 35% strat zo-
staje pokryte przez rząd francuski.
We Francji funkcjonują dwa towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (nie

są one mutual funds) działające na obszarze rolnictwa: jeden oferujący ubezpie-
czenia wzajemne od chorób zwierząt i roślin oraz drugi- ubezpieczający od ry-
zyk sanitarnych i środowiskowych. Respondenci z FFA zwrócili przy tym uwa-
gę, że z formalnoprawnego punktu widzenia ubezpieczenia wzajemne nie są
ubezpieczeniami.
We Francji ubezpieczenia mogą oferować przede wszystkim spółki prawa

handlowego. Podobne produkty oferują również TUWy (z zastrzeżeniem opisa-
nym w poprzedniej części). We Francji spółdzielnie w systemie ubezpieczeń w
rolnictwie często pełnią funkcję pośrednika między ubezpieczanym a ubezpie-
334
czycielem. Firmy ubezpieczeniowe oferujące ubezpieczenia rolne we Francji nie
korzystają z żadnych form współdziałania, w szczególności nie występują na
tym obszarze koasekuracja ani risk pooling. Głównymi kanałami dystrybucji
sprzedaży ubezpieczeń rolnych są we Francji, według Respondentów regionalne
oddziały firm ubezpieczeniowych, spółdzielnie, izby rolnicze oraz związki za-
wodowe.
We Francji występują programy reasekuracji dla ubezpieczeń upraw.

Wszystkie one są prywatne, wiele z nich – zagraniczne. Nie ma w tym wzglę-
dzie żadnych szczególnych regulacji ani restrykcji.
Od 2016 r. funkcjonuje pilotaż ubezpieczenia indeksowego użytków zie-

lonych. Przewidywany jest wzrost popularności tego typu rozwiązań we Fran-
cji, aczkolwiek uważają, że w całej Europie, gdzie penetracja rynku ubezpieczeń
rolnych jest i tak już dość wysoka, wzrost ten będzie w pewnym stopniu ograni-
czony. Do pilotażu a ubezpieczeń indeksowych w rolnictwie nieprzypadkowo
wybrano użytki zielone, gdyż trudno jest odróżnić szkodę wynikającą z ubez-
pieczonego ryzyka od szkody spowodowanej jakąkolwiek inną przyczyną.
***
Zidentyfikowane zostały kluczowe obszary/wyzwania dotyczące rozwoju

ubezpieczeń rolnych we Francji:
x Brak skłonności rolników do płacenia za ubezpieczenia oraz do ubezpie-

czania się w ogóle (tylko niewiele ponad 60% rolników we Francji podjęło
jakieś działania na obszarze zarządzania ryzykiem: albo uczestnicząc w pro-
gramie ubezpieczenia od 17 ryzyk klimatycznych, albo też wykupując –
wspomniane wcześniej – niesubsydiowane ubezpieczenie od pojedynczego
ryzyka: gradobicia).
x System zarządzania ryzykiem w rolnictwie francuskim wymaga pew-
nych ulepszeń, bez których trudno będzie podnieść wspomniany wcześniej
odsetek ubezpieczonych. Problemem dla rolników może być w tym wzglę-
dzie bariera biurokratyczna, którą trzeba pokonać, by zastosować instrument
subsydiowany. Inny problem to kwestia finansowa, a konkretnie – fakt nie-
dopasowania czasowego: rolnicy najpierw muszą wykupić kontrakt za pełną
cenę, a subsydium dociera do nich z pewnym opóźnieniem. Ubezpieczenie
od wielu ryzyk klimatycznych w obecnej formie funkcjonuje dopiero od
2015 r. – rolnicy potrzebują zatem przede wszystkim czasu, żeby się o nim
dowiedzieć i je poznać.
335
x Niski poziom dofinansowania publicznego badań w zakresie ubezpieczeń
rolnych. Jako jeden z głównych problemów są ograniczenia budżetowe rzą-
du w zakresie finansowania programów ubezpieczeniowych. Inną barierą jest
okoliczność, iż od wprowadzenia we Francji ubezpieczenia od wielu ryzyk
klimatycznych w 2005 r. prywatni ubezpieczyciele konsekwentnie tracą fi-
nansowo na tym produkcie. Dla całego okresu relacja damages/premiums
wyniosła 103% (ale w najgorszym 2016 roku aż 231%), podczas gdy celem
ubezpieczycieli jest stosunek na poziomie 70-75%. Jeszcze inną kwestią pro-
blematyczną są nieporozumienia kompetencyjne, dotyczące zwłaszcza fun-
duszy z przeznaczeniem na pomoc w wypadku klęsk – niekiedy nie jest ja-
sne, czy rolnikom pomagać powinien fundusz specjalny czy ‘zwyczajny’
(ubezpieczyciel).
Niderlandy
Rolnictwo niderlandzkie charakteryzuje się wysoką intensywnością i

orientacją na produkcję przemysłową. Użytki rolne zajmują niespełna 60% po-
wierzchni państwa. Najsilniej wyspecjalizowane są gospodarstwa rolne
o średniej powierzchni 10–50 ha. Bardzo wysoki jest stopień mechanizacji (1
ciągnik na ok. 5 ha użytków rolnych). Produkcja zwierzęca stanowi ponad 70%
wartości produkcji rolnej ogółem. O wysoce intensywnym charakterze produkcji
rolnej w Holandii wskazuje chociażby najwyższa obsada trzody chlewnej (> 700
szt.) i bydła (> 200 szt.) na 100 ha upraw rolnych. Bardzo wysoka jest wydaj-
ność mleczna (szczególnie bydło rasy holsztyńsko-fryzyjskiej) – nawet pow.
6500 l mleka od sztuki. Występuje także uprawa pszenicy, jęczmienia, buraków
cukrowych, ziemniaków i roślin pastewnych; a na nadmorskich polderach roz-
winięta jest uprawa kwiatów (a także produkcja cebulek kwiatowych), warzyw
w szklarniach, zwłaszcza w Ranstad Holland. Klimat Holandii sprzyja inten-
sywnemu rolnictwu w typie zwierzęcym: klimat morski, umiarkowany i ciepły,
a także średnia temperatury. Dodatkowo, mała amplituda roczna temperatur jest
wynikiem zachodnich i południowo-zachodnich wiatrów, które łagodzą upały i
chłody zimowe. Średnia roczna suma opadów wynosi 750 mm. Często występu-
ją też mgły (Encyklopedia PWN. Holandia, 2020).
W Niderlandach dominującym instrumentem zarządzania ryzykiem były

ubezpieczenia od pojednycznych ryzyk, spośród których popularne były
ubezpieczenia od gradu (całkowita suma ubezpieczeniowa. Sytuacja zmieniła
się w 2010 r. , gdy kilka firm ubezpieczeniowych na podstawie umowy, będącej
336
w istocie umową partnerstwa publiczno-prywatnego, zaczęło oferować
subsydiowane ubezpieczenia od wielu ryzyk (MPCI). Instrumenty te
funkcjonują zgodnie z art. 37 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady
(UE) Nr 1305/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie wsparcia rozwoju ob-
szarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów
Wiejskich (EFRROW) i uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005 (w
skrócie Rozporządzenie PE i Rady UE nr 1305/2013) od 2015 r.
Cztery firmy ubezpieczeniowe (Achmea, Agriver, OFH i Vereinigte

Hagel) oferowały (według stanu na wrzesień 2019 r.) ubezpieczenia pakietowe
MPCI. Warto dodać, że Achmea tymczasowo wycofała się z rynku MPCI z
powodu opóźnionego popytu, ale ponownie pojawiła się na nim od 2017 r.
Udziały w rynku nie są podawane do wiadomości publicznej ze względu na
silny stopień konkurencyjny rynku ubezpieczeń rolnych. Konkurencyjność
oferty dotyczy nie tylko sposobu likwidacji szkód, ale także elastyczności
umowy (w zakresie czynników ryzyka i poziomu franszyzy redukcyjnej).
Ponieważ większość ubezpieczycieli rolnych w Holandii opiera się na modelu
biznesowym “mutual firms” (towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych), który nie
jest zorientowany na maksymalizację korzyści netto. Holenderscy rolnicy
holenderscy mogą wybierać poziom franszyzy redukcyjnej dla ubezpieczeń od
gradu od 3% do 10% wartości szkody rolnika. W przypadku ubezpieczenia
dotowanego przez państwo franszyza ustalona jest na relatywnie wysokim
poziomie (aż 30%).
Van Asseldonk i in. (2018, s. 264-266) przedstawili trudności i wyzwania

związane z wprowadzeniem subsydiowanych ubezpieczeń MPCI (zgodnie z re-
gulacjami WPR) w 2010 r. Przyświecała temu idea odejścia od dotkliwego dla
budżetu centralnego finansowania doraźnej pomocy klęskowej i dotowania rea-
sekuracji. Dotacja mogła dotyczyć nawet 65% skladki ubezpieczniowej, o ile
straty przekraczają 30% średniorocznej wartości produkcji (kryterium dla Green
Box WTO). Franszyza redukcyjna został ustalona na poziomie 30% dla upraw
polowych, a w przypadku drzew owocowych zależy od ekpozycji na ryzyko. W
2010 r. wyjściowy system ubezpieczeń MPCI został opracowany wspólnie przez
organizacje rolników i firmy ubezpieczeniowe. Aby rolnik kwalifikował się do
wypłaty odszkodowania, muszą być obecne dwa czynniki uruchamiające (tri-
ggers):
x muszą być spełnione parametry pogodowo-klimatyczne (np. odpowiednia

suma opadów [mm] x liczba dni, aby uznać je deszcz nawalny),
337
x poniesione straty muszą wynosić co najmniej 30% w stosunku do produkcji
referencyjnej, zgodnie z wymogami rozporządzenia UE.
Przed wprowadzeniem subsydiowanych MPCI ochrona ubezpieczeniowa zasad-
niczo polegała na ubezpieczeniu od ryzyka gradu, które oferowane było tylko
przez kilka firm (Van Asseldonk i in., 2018). Należy zauważyć, że w rzeczywi-
stości ubezpieczyciele wprowadzający na rynek MPCI oferowali wcześniej
ubezpieczenie od ryzyka gradu. Całkowita suma ubezpieczniowa wyniosła oko-
ło 1,5 mld euro, co stanowi około 50% ogólnej wartości upraw polowych (Me-
lukihina, 2011). Składka ubezpieczeniowa zróżnicowana w zależności od podat-
ności upraw (np. wyższa składka za owoce, ponieważ utrata jakości jest waż-
nym czynnikiem determinującym wysokość strat po burzy gradowej). Analiza
zaagregowanych statystyk dotyczących ubezpieczeń od ryzyka gradu wskazuje,
że wartość ok. 2/3 zgłoszonych szkód wyniosła poniżej 30% sumy ubezpiecze-
niowej. Ogólna średnia stawka wyniosła ok. 0,50% sumy ubezpieczeniowej dla
roślin uprawnych (Melyukhina, 2011), ok. 10 i 15 procent dla sadów (odpo-
wiednio dla ubezpieczenia od gradobicia i MPCI). System dotowanych ubezpie-
czeń MPCI rozwijał się stopniowo i wymagał adaptacji do nowych uwarunko-
wań. Ponieważ rolnicy byli szczególnie zainteresowani ubezpieczeniem tylko
wybranych roślin uprawnych (np. okopowych), w 2012 r. możliwość ubezpie-
czania tylko określonych upraw stała się wykonalna (początkowo ubezpieczy-
ciele wskazywali, że ubezpieczenie na poziomie gospodarstwa jest pożądane,
aby zapobiec niekorzystnej selekcji). Ponadto rolnicy byli zobowiązani do pła-
cenia z góry pełnej kwoty składki. Od 2014 r. dotacja jest wypłacana bezpośred-
nio ubezpieczycielowi zamiast zainteresowanemu rolnikowi. Netherlands Enter-
prise Agency we współpracy z Ministerstwem ds. Gospodarki przekazuje dota-
cje do ubezpieczeń MPCI i wykonuje wymagane zadania administracyjne w ra-
mach WPR. Jak wynika z danych z tabeli 15, w 2015 r. z dotowanych ubezpie-
czeń MPCI korzystało ok. 22% producentów owoców i 7% polowych gospo-
darstw rolnych (w porówaniu do roku „bazowego”, tj. 2010).
338
Tabela 15. Ubezpieczenia MPCI w Holandii – podstawowa charaktertstyka
Rok Liczba gospo- Składka Dotacaja Liczba pro- Składka Dotacaja
darstw polowych netto (eu- do składki ducentów netto (eu- do
ro/rok) (euro/rok) owoców ro/rok składki
(euro/rok
2015 494 2612 3032 320 12954 15036
2014 307 3246 3767 300 11074 12 854
2013 211 3865 4486 293 11575 13 435
2012 219 3176 3686 264 11914 13 829
2011 258 2703 3138 202 11962 13 884
2010 247 2627 3050 137 12845 14 910
Źródło: Van Asseldonk et al. (2018, s. 266).
Choć ubezpieczenia rolne mają długą historię w Niderlandach (w

szczególności od ubezpieczenia upraw od ryzyka gradu) i był oferowane
zarowno przez “uniwersalnych ubezpieczycieli”, jak i firmy ubezpieczeniowe
wyspecjalizowane w ofercie dla sektora rolnego. Historycznie firmy oferujące
ubezpieczenia rolną miały formę prawną spółdzielni, co wynikało też z
powszechności tej formy prawno-organizacyjnej w gospodarce żywnoścowej.
Pomoc klęskowe udzielona jako wsparcie dla gospodarstw dotkniętych
deszczami nawalnymi w 1998 r. stanowiła asumpt do uruchomienia ubezpieczeń
subsydiowanych od pojedynczych ryzyk, które zostało uruchomione w 2002 r.
Cześć farmerów zostało zobligowanych do udziału w programie ubezpieczeń od
pojedynczych ryzyk przez 5 lat. Kolejnym programem były ubezpieczenia od
przymrozków, wprowadzonych jako wsparcie dla gospodastw sadowniczych.
Umożliwiło to uzyskanie pomocy klęskowej przez farmerów.
W Holandii skladki ubezpieczeniowe (dotyczące ubezpieczeń od poje-
dynczych ryzyk) są zróżnicowane w zależności od podatności danej uprawy na
uszkodzenia w wyniku uderzania gradzin. Przykładowo, wyższe są stawki ubez-
pieczeniowe dla owoców miękkich (upraw nie będące pod osłonami). Jak zau-
ważył Asseldonk i in. (2002), generalnie, dla regionów nadmorskich (np. Ho-
landia Południowa) stawka ubezpieczeniowa była niższa (maksymalna obniżka
podstawowej stawki ubezpieczeniowej wynosi 65%) niż w przypadku regionów
o charakterze kontynentalnym (np. Geldria, w których zachowany został bazo-
wy poziom składki ubezpieczeniowej). Ogólna średnia stawka ubezpieczeniowa
dla jedno ryzyko w ramach MPCI wynosi około 0,50% sumy ubezpieczeniowej.
W 2010 r. średnia stawka ubezpieczeń MPCI została ustalona na poziomie 1%
sumy ubezpieczeniowej. Firmy ubezpieczniowe stosują różne strategie jej różni-
cowania w zależności od rodzaju uprawy i położenia geograficznego gospodar-
339
stwa. Łączna wartość składek ubezpieczeniowych dla MPCI wyniosła 14,5 mln
EUR w 2015 r., z czego 62% pochodziło z dotacji publicznej (9 mln EUR). Ze
względu na konkurencję bardziej szczegółowe informacje nie są ujawniane pu-
blicznie.
Z obszernego studium Ecorys i Wageningen Economic Research dla Ko-
misji Europejskiej (European Commission, 2017) wynika, że Holandia należy do
takiej grupy państw, w których gospodarstwa rolne generowały dodatni dochód
rolniczy nawet po ostrym szoku. Do grupy tej zaliczają się również Belgia, Niem-
cy, Finlandia, Luksemburg, Holandia, Szwecja, Wielka Brytania, Bułgaria, Cypr,
Czechy, Słowenia i Słowacja. Odnotowano istotne powiązanie między ryzykiem
finansowym a skalą (duże gospodarstwa są bardziej czułe na ryzyko finansowe
niż małe gospodarstwa) i kapitałochłonnością produkcji (większe zapotrzebowa-
nie na kapitał implikuje większą wrażliwość tych podmiotów na ryzyko finanso-
we).
Zdaniem eksperta, K. van Drunnen’a (2018), dotkliwa susza w 2018 r.

stanowiła przesłankę skłaniającą niderlandzkie ministerstwo rolnictwa do podję-
cia działań związanych ze zwiększeniem popytu na ubezpieczenia MPCI:
x obniżenie składki netto,
x zmniejszenie poziomu franszyzy integralnej warunkowej.
W tym celu rozważono następujące opcje:

x zwolnienie zakupu polisy ubezpieczeń MPCI z podatku VAT dla produk-
tów ubezpieczeniowych (tj. 21% w Holandii),
x obniżenie poziomu franszyzy z 30 do 20%,
x zwiększenie stopnia subsydiowania ubezpieczeń rolnych, tzn. udziału do-
tacji publicznej w kwocie składki brutto (obecnie z 65% do 70%).
Susza w 2018 r. stanowiła asumpt dla administracji publicznej do rozważenia

następujących propozycji (Van Drunnen, 2018):
x Chodzi o podejście zarządzania ryzykiem opierający się na instrumentach

„skrojonych na miarę” (na wzór systemu funkcjonującego w USA). Zmiana
podejścia wiązać się będzie ze zwiększeniem liczby oferowanych instrumen-
tów.
x Rozważa się wprowadzenie instrumentów od wielu ryzyk, również od ryzyk
katastroficznych „multi calamity” risk management tool.
340
x Ze względu na niedobory płynności finansowej (niedobór kapitału obroto-
wego netto) np. w przypadku np. gospodarstw ogrodniczych niezbędne też
wydaje się przemyślenie instrumentów zarządzania ryzykiem poza ubezpie-
czeniami (w tym rachunki oszczędnościowe, bardziej preferencyjnie opro-
centowane).
x Utworzenie tzw. banku ziemi rolnej.
Niemożliwe jest utworzenie systemu ubezpieczeń MPCI (o udziale rolników >

50%) bez komponentu publicznego. Pokazują to doświadczenia z dojrzałych
rynków ubezpieczeń upraw od pojedynczego ryzyka (single-risk) w krajach
członkowskich UE i na świecie. W Holandii podtrzymana została (pomimo bar-
dzo liberalnej opcji politycznej) dotacja do składek ubezpieczeniowych. Było to
możliwe dzięki osiągnięciu kompromisu między decydentami politycznymi i
społecznością rolników.
Można zidentyfikować następujące problemy i wyzwania związane z funkcjo-

nowaniem z systemu MPCI:
x Ubezpieczenia MPCI wymagają stałego wsparcia ze strony państwa w for-

mie subsydiowania składki ubezpieczniowej.
x Gospodarstwa, które zakupiły polisy ubezpieczniowe MPCI miały wyższy
potencjał produkcji (areał, liczba zwierząt) niż podmioty nie korzystające z
tej formy ochrony ubezpieczeniowej.
x Subsydiowanie MPCI wpłynęło na ogranicznie pomocy klęskowej, nawet
mimo nacisków organizacji rolniczych.
System holenderski ewoluował z czasem, w którym początkowo rolnicy byli zo-

bowiązani do zapłaty pełnej kwoty składki przed siewem, podczas gdy wniosko-
wane dotacje otrzymywano po sezonie zbiorów. Dotacja była wypłacana bezpo-
średnio od 2014 r. Ubezpieczycielowi zamiast zainteresowanemu rolnikowi w celu
zwiększenia popytu. Rolnicy muszą częściowo opłacić składkę, ponieważ ubezpie-
czyciel żąda drugiej części bezpośrednio od właściwego organu. Nieznana stopa
subsydiowania (z powodu ustalonego pułapu) spowodowała jednak niepewność,
ale ponieważ pułap został zwiększony od 2017 r.
Dostępność mutual funds (MF) zależy od systemu społeczno-gospodarczego

danego państw, a także specyfiki rolnictwa, w tym jego roli w PKB i jego inte-
rakcji z gospodarką narodową. Mutual funds wyspecjalizowane w produkcji ro-
ślinnej i zwierzęcej dostępne są dostępne w Austrii, Belgii, Danii, Francji,
341
Niemczech, na Węgrzech, w Irlandii, Holandii i we Włoszech. W ramce 1 scha-
rekteryzowano zalety i wady mutual funds w Holandii. Zwrócono uwagę także
na determinanty liczby członków w tych organizacjach.
Ramka 1. Mutual Funds w Niderlandii – zalety, trudności i wyzwania

Zalety
x Relatywnie niskie koszty prowadzenia działałalności (organizacja non-profit)
x Stymulacja do stosowania dobrych praktyk rolniczych (na etapie wyceny polisy i likwidacji szkód))
x Niewielkie rozmiary ekonomiczne
x Wyższa solidarność między członkami niż w przypadku firm ubezpieczeniowych
x Dwa typy wsparcia publicznego: dotowanie składek ubezpieczeniowych, dokapitalizowanie
Wady
x Mały homogenny pool nie jest postrzegany jako finansowo odporny
x Trudności z rozłożeniem ryzyka i ogólną odpornością finansową na wstrząsy
x Brak odpowiedniej liczby członków, tak aby zapewnić odpowiednią penetrację rynku
x Możliwe zawieszenie i wygaszenie działalność MF
Liczba członków zależy od:
x percepcji ryzyka występującego i powodującego szkodę
x prawdopodobieństwa materializacji ryzyka
x przekonanie rolników w dostępność płatności klęskowych (disaster relief)
Wyzwania
x silnie zróżnicowane portfolio nie może istnieć łącznie z celem uzyskania homogennej względem ryzyka
grupy rolnika,
x projektowanie MF (legislacyjne, organizacyjne) musi być bardzo dokładne i uwzględniać szereg czynni-
ków oddziałujących na liczbę uczestników
x ograniczenie kosztów stałych, np. jedno centrum rozliczeniowe, np. MF ziemniaczane i dotyczące owoców
x większa integracja kapitałowa w celu spełnienia wymagań Solvency II i krajowych regulacji związanych z
nadzorem finanoswym
1. MF od fitochorób i chorób zwierzęcych – ryzyko niskie
2. MF szklarniowe: brak przekonania rolników w odporność finansową
3. MF upraw polowych – w 2012 r. przestał działać MF powstały 2004 (zróżnicowane profile ryzyka rolni-
ków w Holandii, niezbyt silnie zróżnicowane portfolio), dostępność ubezpieczeń indeksowych
Determinanty liczba członków MF
x Zaufanie w finansową odporność MF
x Solidarność między członkami
x Akceptowalność poziomu składek dla rolnika
x Przekonanie rolników, że ryzyko może wydarzyć się i spowodować szkodę
x Prawdopodobieństwo materializacji ryzyka
x Dostępność płatności klęskowych
x Rozkład składek w czasie
x Underwriting i opłaty nieobjęte przez ubezpieczenie
x Dostępność reasekuracji
x Dodatkowy kapitał (start-up, stock)
x Dywersyfikacja przestrzenna
x Jednorodne (homogenne) grupy rolników
Źródło: opracowanie własne na podstawie European Commission (2017), Meuwissen i in:
(2008), Meuwissen i in: (2011), Meuwissen i in: (2013).
342
Wartość pomocy klęskowa (disaster relief) w Holandii dla rolników sza-
cowana jest na kwotę 12 mld euro rocznie w okresie 25 lat poprzedzającym
wprowadzenie MPCI. Początkowo programy pomocy klęskowej dotyczyły ryzy-
ka suszy, mrozów i nawalnych deszczów. Ocena kosztów różych epidemii zwie-
rzęcych wskazuje, że koszty pośrednie znaczenie przewyższaja koszty bezpo-
średnie (tabela 16). Są one trudne do oszacowania na etapie wybuchu epidemii.
Tabela 16. Przegląd epidemii zwierzęcych w Niderlandach

Zaraza Liczba gospodarstw Liczba sztuk zwie- Straty
objętych zarazą rząt dotkniętych
epidemią
Klasyczny pomór 492 1,8 mln szt. 1269 mln EUR
świń (1997-1998)
Pryszczyca (2001) 26 270 tys. Szt. 900 mln EUR
Ptasia grypa (2003) 255 1 349 farm towaro- 270 mln EUR
wych i 16 490 go-
spodarstw hobbi-
stycznych
Choroba niebieskiego 470 (2006) Nie było obowiązku 200 mln EUR, z
języka/pryszczyca 11 017 (2007) uboju sanitarnego czego 86%
rzekoma (2006-2007)
Źródło: European Commission (2017, s. 85).
W Holandii funkcjonuje na zasadach partnerstwa publiczno-prywatnego

fundusz zoosanitarny (Animal Health Fund, AHF), którego wyróżnikami są
następujące cechy (Van Drunnen, 2018):
x AHF utworzony ze składek rządu i rolników,

x obowiązkowy udział wszystkich producentów drobiu (kurczęta, kaczki, in-
dyki), owiec, kóz, trzody chlewnej i bydła,
x celem funduszu AHF jest prewencja i bezpośrednie zwalczanie chorób zwie-
rzęcej zapisanych w ustawach dotyczących epizoocenoz i dobrostanu zwie-
rząt (np. Pryszczyca, ptasia grypa, pomór świń),
x z AHF wypłacane jest odszkodowanie za ubój zwierząt w wyniku zwalczania
chorób zakaźnych,
x wkład rolników jest stały, rząd holenderski płaci, gdy koszty operacyjne w
danym roku przekraczają zaplanowany poziom.
343
Zdaniem Van Drunnena (2018), ważnym instrumentem zarządzania ryzy-
kiem w rolnictwie są rówież narzędzia podatkowe (fiscal measures):
x W prawie podatkowych Holandii obecny jest mechanizm rozliczania straty

podatkowej (tzw. carry forward). Biorąc pod uwagę, iż indywiudalni rolnicy
objęci są opodatkowaniem dochodowym PIT, mechanizm carry back umoż-
liwa odliczenia odnotowanej straty podatkowej w kolejnych aż 9 latach po-
datkowych.
x Z kolei mechanizm carry back daje podstawy do odliczenia odnotowanej
straty podatkowej z zysku z ubiegłego roku.
x Jest to rozwiązania ogólne, kierowane do większości branż gospodarki, gdyż
rolnictwo w Holendii, w przeciwieństwie np. do Polski czy Austrii, nie jest
uprzywilejowane podatkowo.
***
Na podstawie analizy systemu ubezpieczeń rolnych w Niderlandach, a

także opinii ekspertów, można sformułować następujące wnioski dla Polski:
x Potrzeba niezależnego kompleksowego audytu systemu ubezpieczeń rolnych,

zwracając uwagę na aktuarialną zasadność kalkulowanych stawek ubezpie-
czeniowych dla produktów subsydiowanych.
x Subsydiowane ubezpieczenia MPCI wymagają stałego wsparcia publicznego,
tak więc, ich podtrzymywanie „na siłę” w przypadku silnych ograniczeń bu-
dżetowych jest wątpliwe,
x System ubezpieczeń rolnych należy traktować jako element systemu za-
rządzania ryzykiem w rolnictwie, administracja publiczna i decydenci
polityczni powinni wspierać wszelkie formy integracji (zarówno piono-
wej, jak i poziomej), a także usieciowania z pozostałymi aktorami sieci i
łańcuchów rolno-spożywczych.
344
Austria
Zgodnie z danymi Statistik Austria15 w 2016 r. w Austrii funkcjonowało
około 162 tys. gospodarstw rolnych, o średniej wielkości nie przekraczającej 20
ha (19,8 ha). Udział zatrudnionych w rolnictwie w łącznej liczbie zatrudnionych
był bliski 4% (3,7% ) zaś wytworzona przez sektor wartość dodana brutto wy-
niosła około 3307 mln € (Landwirtschaftskammer Österreich, 2016). W odnie-
sieniu zarówno do liczby gospodarstw w Austrii, jak i liczby zatrudnionych w
nich można wskazać na dominujący trend spadkowy na przestrzeni ostatnich lat,
choć jednocześnie podkreślić należy istotne zróżnicowanie regionalne w tym
zakresie. Rysunek 6 prezentuje statystyki dotyczące liczby zatrudnionych w rol-
nictwie w Austrii w latach 1951-2016. Gwałtowny trend spadkowy obserwowa-
no w szczególności w latach 1960-1990. W trzydziestoleciu liczba zatrudnio-
nych zmniejszyła się z około 1,5 miliona do 0,5 mln pracowników. W roku 2016
liczba zatrudnionych w rolnictwie wyniosła ok. 400 tys.
Rysunek 6. Zatrudnienie (w mln) w rolnictwie Austrii w latach 1951-2016

1,8
1,62
1,6
1,4
1,15
1,2
1,0
0,80
0,8
0,60 0,59 0,58
0,51 0,52
0,6
0,41 0,41 0,40
0,4
0,2
1951 1960 1970 1980 1990 1995 1999 2005 2010 2013 2016
Źródło: Statista.com.
15
Tj. głównego urzędu statystycznego kraju.
345
Wśród 160 tys. gospodarstw rolnych w Austrii niemal 2/3 ogółu skoncen-
trowanych jest na obszarze trzech krajów związkowych, tj. Dolna Austria, Styria
i Górna Austria (por. rys. 7). Wartość produkcji sektora rolniczego w Austrii w
2019 roku wyniosła około 7,6 mld €. Na przestrzeni ostatnich 20 lat (od roku
2000) odnotowano w tym zakresie lekki trend wzrostowy, choć jednocześnie
statystyka ta w ujęciu rocznym charakteryzuje się dość istotną zmiennością w
okresie analizy (por. rys. 8). Udział produktów roślinnych w tej wartości pro-
dukcji sprzedanej to 42,9 %, produktów zwierzęcych 47,5%, zaś usług rolni-
czych i działalności dodatkowej 9,6%.
Rysunek 7. Liczba gospodarstw rolnych i leśnych w Austrii w podziale na kraje związkowe w

2016 r. (w tys. i %)
4,3; 3% 0,5; 0%
8,5; 5%
9,5; 6%
38; 23%
15,5; 10%
17,2; 11%
36,5; 23%
31,3; 19%
Dolna Austria Styria Górna Austria Karyntia Tyrol

Salzburg Burgenland Vorarlberg Wiedeń
346
W ujęciu rodzajowym dla poszczególnych kategorii produktów rolniczych
najwyższym udziałem charakteryzują się mleko i produkty mleczne (niemal
18%), następnie trzoda chlewna (ponad 11%), zboża oraz bydło i cielęta (niemal
11%), warzywa i produkty ogrodnicze (niemal 10%). Istotne znaczenie mają
również wino i rośliny pastewne – około 7% (por. rysunek 9).
Rysunek 8. Wartość produkcji rolnej w Austrii w latach 2000-2019 (w mld €)

8 7,60
7,19 7,27 7,05 7,32 7,41
7,02 6,88 6,95
7
6,47 6,34
6,15
5,86 5,89
6 5,52 5,68 5,60 5,76 5,51
5,29
5
347
Rysunek 9. Produkcja sprzedana produktów rolnych w Austrii wg rodzajów (%) w 2019
W 2019 r. eksport austriackiego rolnictwa i żywności osiągnął rekordowy

poziom. Zgodnie z danymi Agrarmarkt Austria (AMA)16 eksport wzrósł o 6,5
p.p., do 12,3 mld € w porównaniu z rokiem poprzednim. Import wzrósł o 4,6
p.p. do 12,7 mld € w tym samym okresie porównawczym. Deficyt w handlu za-
granicznym w sektorze rolno-spożywczym wyniósł więc około 400 milionów €.
(rys. 10).
16
AgrarMarkt Austria (AMA) – instytucja publiczna, której zadaniem jest sprawozdawczość
rynkowa i cenowa na rynkach krajowych i zagranicznych w zakresie produktów rolnych,
działania na rzecz poprawy jakości, opracowywanie i stosowanie wytycznych dotyczących
jakości produktów rolnych i wytwarzanych z nich produktów, marketing i pomoc we wpro-
wadzaniu do obrotu produktów rolnych z Austrii. Jest także instytucją płatniczą dla krajo-
wych i europejskich narzędzi wsparcia sektora rolnego w Austrii.
348
Rysunek 10. Wartość eksportu i importu produktów rolniczych w Austrii w latach 1995-2019
(w mld €)
14 12,7 0,0
12,0 12,3
12,3 -0,2
12 11,1 11,4
10,5 10,7 11,1 11,5
10,4 -0,4
9,7 9,5 10,1
10 9,8
8,8
7,7 8,1 -0,6
8 7,3 7,2
6,3 -0,8
6,0
6 5,4
4,9
4,3 4,8 -1,0
4,0 3,9
4 3,2 3,1
2,5
-1,2
1,8
2 -1,4
0 -1,6
Eksport Import Saldo
Austria jest samowystarczalnym producentem w zakresie mięsa i mleka,

lecz nie jest samowystarczalna w przypadku takich produktów jak jaja, masło,
drób i ryby. Stopień samowystarczalności, który obrazuje stopień, w jakim pro-
dukcja krajowa jest w stanie pokryć zapotrzebowanie krajowe osiągnął w 2019
poziom 164% w przypadku mleka spożywczego (w tym jogurtu), 141% w przy-
padku wołowiny i cielęciny oraz 101% w przypadku wieprzowiny.
Najważniejszą grupą produktów w austriackim eksporcie rolno-

spożywczym są napoje bezalkoholowe. Na drugim i trzecim miejscu znajdują
się pasza dla zwierząt i sery. Inne ważne grupy produktów to przetwory mięsne,
wołowina i wieprzowina oraz mleko i śmietana (rys. 11). Od czasu przystąpienia
Austrii do UE w 1995 eksport serów i wyrobów mięsnych – wzrósł ponad sze-
ściokrotnie. Niemcy są największym konsumentem austriackich produktów rol-
nych i spożywczych i adresatem około 1/3 austriackiego eksportu rolno-
spożywczego. W 2019 roku do Niemiec przesłane zostały produkty rolne i spo-
żywcze o łącznej wartości ponad 4 mld euro, co oznaczało wzrost o 4,9 p.p. w
stosunku do roku poprzedniego. Najważniejszą grupą produktów w eksporcie
rolniczym do Niemiec jest mięso i wyroby mięsne z 17-procentowym udziałem
349
wartościowym, istotne znaczenie ma również ser, które eksport wyniósł w 2019
74 tys. ton o wartości 371 mln €.
Rysunek 11. Wartość (mln € – lewa oś) i udział (% – prawa oś) poszczególnych kategorii
produktów rolno-spożywczych w Austrii w eksporcie w roku 2019
3 000 25
2 500 2 405,7
20
19,6
2 000
15
1 500
10
1 000
655,8 648,6 626,3 562,1 531,6 452,0 379,4 5
500 363,6 296,6
5,4 5,3 5,1 4,6 4,3 3,7 3,1 3,0 2,4
0 0
Poza Niemcami, innymi ważnymi partnerami handlowym Austrii są Wło-

chy, do których w 2019 wyeksportowane zostały produkty rolno-żywnościowe o
wartości 1,2 mld € (-5,9 p.p./rr) oraz USA, które były trzecim najważniejszym
partnerem eksportowym Austrii o odbiorcą produktów o wartości ponad 925
mln €, oznaczającym przyrost o 3,8 p.p. w relacji do roku poprzedniego. Wy-
miana handlowa z krajami Europejskiego Obszaru Gospodarczego jest inten-
sywna, choć podlega w kolejnych latach pewnym fluktuacjom. W okresie 2018-
2019 odnotowano wzrost eksportu produktów rolno-spożywczych na Węgry
(444 mln euro/+6,8%), do Słowenii (329 mln euro/+2,9%), Holandii (315 mln
euro/+4,6%), Francji (267 mln euro/+5,6%) i Polski (240 mln euro/+7,3%) oraz
nieznaczny spadek w przypadku Szwajcarii (423 mln euro/-0,8%) i Czech (289
mln euro/-4,2%). W 2019 do najważniejszych krajów, z których Austria impor-
towała produkty rolno-spożywcze należały: Niemcy, Włochy, Holandia, Węgry,
Polska i Hiszpania (rys. 12).
350
Rysunek 12. Eksport i import produktów rolnych w Austrii w 2019 wg krajów (w mln €)
5 000
4 543
4 385
4 500
4 000
3 500
3 000
2 500
2 000
1 282
1 500 1 223
1 078
862
1 000 749
458 435334 408 424 504 480
367 344 302 286
500
0
Eksport Import
W ujęciu wartościowym w 2019 do najważniejszych kategorii produktów

rolno-spożywczych importowanych do Austrii należały: owoce, warzywa i prze-
twory (2,5 mld €), żywe zwierzęta, mięso, wyroby mięsne (1,65 mld €), zboża,
mąka i pieczywo (1,55 mld €), mleko i produkty mleczarskie (0,93 mld €), pasza
dla zwierząt (0,7 mld €), napoje (0,76 mld €) i inne produkty (4,11 mld €).
Charakterystyczną cechą sektora rolnego w Austrii jest rosnący udział
rolnictwa ekologicznego w łącznym wolumenie produkcji rolnej (por. rysunek
13). Manifestuje się to rosnącym udziałem powierzchni użytków rolnych upra-
wianych ekologicznie oraz skokowym wzrostem liczby gospodarstw ekologicz-
nych. W 2019 roku liczba gospodarstw ekologicznych w Austrii wzrosła o 758
zaś w ciągu ostatnich 10 lat łącznie o 15 p.p. do poziomu 24,3 tys. podmiotów
(22,2% wszystkich gospodarstw rolnych) uprawiających ponad jedną czwartą
całkowitej powierzchni rolnej (rys. 13). Austria jest w tej statystyce liderem w
Unii Europejskiej i szerzej w Europie. W ujęciu ilościowym najpopularniejszym
produktem ekologicznym w handlu detalicznym żywnością jest mleko spożyw-
cze, zaś pod względem wartościowym ekologiczne produkty przemysłu drobiar-
skiego (jaja) stanowiące ponad 21,6% ogółu sprzedawanych produktów tego
rodzaju.
351
Rysunek 13. Liczba w tys. (lewa oś) i udział % (prawa oś) gospodarstw ekologicznych w po-
pulacji podmiotów w Austrii w wybranych latach od 1970 do 2019 r.
30 25
25 24 20
22 22 22 22 23
20 20 20 20 20 21 21 22
19 20 20 19 18 19 19 20 23
20 18 19 21
15
15 13
10 10
10
5 5
0,2 2 2
0,03
0 0
1970 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018
Liczba Udział (%)
Do produktów ekologicznych najczęściej kupowanych w Austrii należą pro-

dukty sektora mleczarskiego (jogurt naturalny, mleko spożywcze, ser półtwardy)
oraz sektora drobiowego (jaja). Natomiast nadal niewielki jest (2 % sprzedawanych
produktów) jest udział kiełbas i szynek pochodzących z ekologicznej hodowli
zwierząt. Udział produktów ekologicznych w handlu detalicznym żywnością
wzrósł w Austrii ponad trzykrotnie w ciągu dwóch dekad z 2,7% w 1999 do prawie
9% w 2018 roku. Pomimo rosnącego popytu na produkty ekologiczne, udział rol-
nictwa ekologicznego w gastronomii jest jednak nadal stosunkowo niski i wynosi
około 3%. Dodatkowo pomimo rosnącej tendencji do organicznego wykorzystania
gruntów, do 2022 r. przewiduje się wzrost sprzedaży biocydów i pestycydów.
Podsumowując ogólną charakterystykę sektora rolnego w Austrii, można
wskazać, iż jest to sektor nowoczesny, ekstensywny i wytwarzający produkty o
wysokiej jakości, które następnie dzięki funkcjonowaniu wydajnego przemysłu
przetwórczego stanowią ważny element wymiany handlowej kraju. Jednocześnie
nie jest to sektor wolny od problemów i słabości. Nietypową cechą w relacji do
sektorów rolnych w innych krach uprzemysłowionych (przede wszystkim UE)
jest jego relatywnie duże rozdrobnienie. Według standardów europejskich gospo-
darstwa w Austrii są niewielkie (jak wskazano, przeciętnie poniżej 20 ha), co
oznacza trudności z optymalizacją zarządzania. Typowy rolnik ma niewiele cza-
su na zarządzanie działalnością, ponieważ jego większość poświęca na pracę w
polu lub prace związane z chowem i hodowlą zwierząt. Prognoza Austriackiej
352
Izby Rolniczej dotycząca perspektyw krajowego sektora rolnego w horyzoncie
czasowym roku 2025 (Landwirtschaftskammer Österreich 2016) prezentuje wy-
niki analizy SWOT opisującej mocne i słabe strony branży, a także szanse i wy-
zwania przed nią stojące. Wskazuje się, iż szans dla sektora upatrywać należy w
wysokim poziomie satysfakcji i optymizmu wśród producentów rolnych oraz po-
wiązanym z tym pozytywnym wizerunkiem austriackiego rolnictwa i leśnictwa
(również dzięki rozwiniętemu systemowi certyfikacyjnemu – m.in. za sprawą
działań AMA) indukującym najwyższe zaufanie konsumentów. Istotna jest rów-
nież struktura sektora promująca gospodarstwa rodzinne, nowoczesne standardy
gospodarowania pozwalające na systematyczne podnoszenie udziału produktów
ekologicznych oraz zapewnienie samowystarczalności i bezpieczeństwa żywno-
ściowego. Dodatkowo rolnictwo i leśnictwo są częścią rozwiązania problemu
zmian klimatycznych. Słabości sektora rolnego w Austrii raport upatruje przede
wszystkim w nadmiernych obowiązkach biurokratycznych, niskim poziomie pro-
fesjonalizacji gospodarstw wyrażającym się relatywnie niewysokim (globalnie)
poziomem penetracji kierunkowego wykształcenia kierowników i powiązanym z
tym niskim poziomem przedsiębiorczości, niedostatecznym poziomem wykorzy-
stania narzędzi rachunkowości w gospodarstwach, powodującym brak przejrzy-
stości prowadzonych działań, trudności z planowaniem i oceną efektów, a także
możliwością przypisania osobistej odpowiedzialności za podejmowane działania.
Sektor rolny wykazuje również szereg słabości systemowych związanych z
czynnikami wewnętrznymi np. wysokimi kosztami pracy (wynagrodzenia i koszty
pozapłacowe) oraz zewnętrznymi wynikającymi z wysokiego poziomu koncentracja
sektora sprzedaży detalicznej żywności, powodującego osłabienie pozycji konkuren-
cyjnej producentów rolnych oraz ich zdolności do realizacji i podnoszenia przycho-
dów z działalności, jak również słabości systemu doradztwa rolniczego. Szanse roz-
wojowe sektora rolnego w Austrii są przede wszystkim efektem potencjalnych syste-
mowych modyfikacji w branży w zakresie szerszego zastosowania oznaczeń geogra-
ficznych i produktów bio oraz bezpośrednich działań marketingowych bazujących na
tym, większej dywersyfikacji i specjalizacji (w sensie poszukiwania niszy rozwojo-
wych), ograniczaniu odpadów w produkcji, zmianę zachowań żywieniowych konsu-
mentów, właściwe ukierunkowanie funduszy publicznych oraz wykorzystanie aktual-
nych trendów rozwojowych np. w zakresie bioekonomii. Szansą powinien również
być dialog pomiędzy rolnictwem i leśnictwem a społeczeństwem oraz próba ekspansji
na rynki światowe bądź wzrost udziałów w rynkach specjalistycznych. Wyzwania sto-
jące przed sektorem rolnym w nadchodzących latach zostały przez autorów raportu
usystematyzowane i podzielone na osobne bloki tematyczne.
353
Niezwykle istotnym punktem jest problem stabilizacji przychodów w rol-
nictwie, na co wpływ mają czynniki, takie jak zmienność uwarunkowań rynko-
wych, w szczególności w zakresie cen, w tym również wysokości czynszów grun-
towych i związanego z tym aktywnego wykorzystania użytków rolnych, a także
struktura rynku odbiorców produktów rolnych (wspomniana wyżej kwestia wyso-
kiej koncentracji branży handlu detalicznego i związanej z tym możliwości narzu-
cania warunków ekonomicznych producentom rolnym). Bardzo duże znaczenie
mają również zmiany technologiczne w rolnictwie, problem niestabilności warun-
ków pogodowych indukowanych niekorzystnymi zmianami klimatycznymi, co ze
względu na uwarunkowania geograficzne ma w Austrii pierwszorzędne znaczenie,
zrównoważony rozwój ekologiczny, dbanie o dobrostan zwierząt oraz komunikacja
i współpraca z organizacjami pozarządowymi a szerzej ze społeczeństwem.
Charakterystyka sektora rolnego w Austrii, szczególnie w zakresie struktury
gospodarstw oraz warunków obiektywnych w odniesieniu do klimatu wskazują na
istotne znaczenie przeciwdziałania ryzykom, na które narażone są gospodarstwa rolne.
Straty w rolnictwie spowodowane niekorzystnymi zjawiskami pogodowymi podlegają
silnym fluktuacjom. Na obszarze niemieckojęzycznym (Niemcy i Austria) u zarania
XXI w. (2002/2003) powodzie i susze spowodowały wysokie straty w zbiorach.
Po okresowym spadku, w ciągu ostatnich dziesięciu lat straty związane z
pogodą ponownie znacznie wzrosły. Przykład Austrii (tab. 17) wskazuje, iż przy-
czyny szkód nie są jednorodne, a raczej zmienne w czasie. W okresie analizy do
wystąpienia strat w rolnictwie przyczyniły się grad (2009), mróz i burza (2011),
przymrozki (2012), ulewne deszcze i powodzie (2013), susza (2015), ulewne desz-
cze i powodzie (2016), mróz (2017). Zmiany pogodowe w Austrii są bardzo wi-
doczne i znaczące. Dynamicznie rośnie liczba dni w roku, w których odnotowuje
się temperaturę przekraczającą 30°C (tzw. dni upalne), oraz wydłuża się przeciętna
długość tzw. fali upałów (tj. dni z nieprzerwanym pomiarem temperatury przekra-
czającym 30°C), następuje niekorzystne przesunięcie początku okresu wegetacji
powodujące większe narażenie na ryzyko przymrozków, zmniejszeniu ulega suma
opadów, bądź ich rozkład przestrzenny i czasowy podlega niekorzystnym fluktua-
cjom, jednocześnie rośnie ryzyko ekstremalnych zjawisk pogodowych np. deszczy
nawalnych. Negatywne czynniki w zakresie zjawisk klimatycznych, które generują
ryzyko dla rolnictwa w Austrii dotyczą zatem przede wszystkim intensyfikacji i
wzrostu nieprzewidywalności zagrożeń związanych z przymrozkami, gradobiciem,
zalaniami i podtopieniami, upałami i suszami (Winkler, 2020).
354
Tabela 17. Gwałtowne zjawiska atmosferyczne w rolnictwie w wybranych krajach UE w la-
tach 2007-2017
Czas
Zjawisko
Rok Data trwania Dotknięte kraje
pogodowe
zjawiska
2017 Przymrozki 20-22 kwietnia 3 dni Badenia-Wirtembergia, Nadrenia-Palatynat,
Bawaria, Austria, Południowy Tyrol, Polska
2016 Niż (burzo- 27 maja - 9 14 dni Niemcy, zwłaszcza Badenia-Wirtembergia,
wy) Elvira i czerwca Bawaria i Nadrenia-Palatynat
Friederike
2016 Przymrozki 26-28 kwietnia 3 dni Austria, zwłaszcza Styria
2015 Fala upałów Od czerwca do 3 miesią- Austria, Belgia, Francja, Niemcy, Włochy,
sierpnia ce Polska, Hiszpania
2015 Burza zimo- od 30 marca do 3 dni Austria, Republika Czeska, Belgia, Niemcy,
wa Niklas 1 kwietnia Holandia, Polska, Szwajcaria, Wielka Bry-
tania
2014 sztormy, gra- Od 7 do 10 4 dni Francja, Belgia, Niemcy
dobicia czerwca
2013 Burza zimo- 27. do 30 paź- 4 dni Dania, Francja, Niemcy, Niderlandy, Rosja,
wa Christian dziernika Szwecja, Zjednoczone Królestwo, Belgia
2013 gradobicia, 27-28 lipca 2 dni Badenia-Wirtembergia, Dolna Saksonia,
burze Szlezwik-Holsztyn, Nadrenia Północna-
Westfalia
2013 powodzie od 30 maja do 21 dni Austria, Republika Czeska, Niemcy, Węgry,
19 czerwca Polska, Szwajcaria
2012 Przymrozki Kwiecień/maj 5 dni Austria, zwłaszcza Styria
2011 Przymrozki Od 3 do 5 maja 3 dni Frankonia, Palatynat, Nadrenia,Hesja, pół-
nocna Badenia-Wirtembergia
2010 powodzie 6. do 16 sierpnia 11 dni Saksonia, Saksonia-Anhalt, Bawaria, Bran-
denburgia
2010 powodzie 2-12 czerwca 11 dni Niemcy, Węgry, Rumunia, Słowacja, Repu-
blika Czeska, Polska, Austria
2010 Burza zimo- 26. do 28 lutego 3 dni Belgia, Francja, Niemcy, Luksemburg, Ni-
wa Cyntia, derlandy, Hiszpania, Portugalia, Szwajcaria
fala burzowa
2009 sztormy, gra- Od 23 do 24 2 dni Austria, Niemcy, Republika Czeska, Polska,
dobicia lipca Szwajcaria
2009 Uszkodzenia Styczeń 1 miesiąc Francja, Niemcy, Włochy, Hiszpania, Por-
spowodowane tugalia, Węgry, Polska, Rumunia
przez zimę,
fala mrozu
2008 Burza Hilal, od 28 maja do 2 6 dni Badenia-Wirtembergia, Nadrenia Północna-
gradobicie czerwca Westfalia, Hesja, Nadrenia-Palatynat, Sak-
sonia
2008 Burza zimo- 1 do 2 marca 2 dni Nadrenia Północna-Westfalia, Hesja, Ham-
wa Emma burg, Berlin, Brandenburgia
2007 Burza zimo- 18 do 20 stycz- 3 dni Zjednoczone Królestwo, Niemcy, Francja,
wa Kyrill nia Niderlandy, Belgia, Dania, Austria
Źródło: Landtag von Baden-Württemberg (2017).
355
Austria jest przykładem kraju wdrażającego progresywne polisy ubezpie-
czenia rolniczego. Kraj ten posiada jeden z najbardziej kompleksowych syste-
mów ubezpieczeń od ryzyka dla sektora rolnego na świecie. Struktura wydat-
ków na instrumenty zarządzania ryzykiem w Austrii w latach 2007-2013 (ponad
85% środków na subwencjonowanie ubezpieczeń wobec 33% przeciętnie w UE)
świadczy o świadomym odejściu od systemu finansowania reaktywnego (po-
krywanie ad-hoc poniesionych strat) na rzecz rozbudowy zinstytucjonalizowa-
nego systemu ubezpieczeń rolniczych (tab. 18). Wsparcie państwa austriackiego
w zakresie przeciwdziałania ryzykom w gospodarstwach rolnych przyjmuje za-
tem postać sformalizowanych rozwiązań z zakresu ubezpieczeń oraz tzw. pomo-
cy ad-hoc, która jednak przyznawana jest wyłącznie w przypadku gdy ryzyko
będące przyczyną szkody nie jest objęte ubezpieczeniem. Od tej generalnej za-
sady istnieją wyjątki np. w roku 2018 płatności ad hoc w formie pomocy de mi-
nimis zostały przyznane gospodarstwom hodowlanym bydła, owiec lub kóz,
pomimo istnienia subsydiowanej przez państwo oferty ubezpieczeniowej. Po-
wodem była niedostateczna (< 15% ubezpieczonej powierzchni) penetracja ryn-
kowa nowo wprowadzonych ubezpieczeń indeksowych dla użytków zielonych.
Był to jednak raczej wyjątek, w sytuacji gdy oferta ubezpieczeniowa była dopie-
ro w fazie wprowadzania na rynek17.
17
Bundesministerium für Ernährung und Landwirtschaft (Federalne ministerstwo polityki
żywnościowej i rolnictwa) Amtschef- und Agrarministerkonferenz vom 25. bis 27. September
2019 in Mainz, Bericht des BMEL unter Beteiligung der Länder, der Versicherungswirtschaft
und des Thünen-Instituts zu Versicherungslösungen mit und ohne staatliche Unterstützung,
(Beschluss der AMK am 28.09.2018 in Bad Sassendorf – TOP 27 + 28 + 29)
356
Tabela 18. Wydatki państw finansujące narzędzia zarządzania ryzykiem w rolnictwie UE
(2007–2013)
Pomoc ad-hoc – fundusze kata- Subwencje do systemu ubezpieczeń rolni-

Kraj stroficzne czych
mln € % mln € %
Austria 42 14,36 250,5 85,64
Belgia 185,6 97,44 4,9 2,57
Bułgaria 31,8 87,94 4,4 12,17
Cypr 126,3 81,02 29,6 18,99
Czechy 150,3 65,56 79 34,46
Dania 61 100 0 0
Estonia 4,9 100 0 0
Finlandia 27,1 100 0 0
Francja 1941,9 79,47 501,6 20,53
Grecja 1144 100 0 0
Hiszpania 538,4 20,23 2123 79,77
Holandia 210,4 84,19 39,5 15,81
Irlandia 311,2 100 0 0
Litwa 48,8 54,71 40,4 45,29
Luksemburg 13,6 61,26 8,6 38,74
Łotwa 3 45,45 3,6 54,55
Niemcy 807,4 97,68 19,2 2,32
Polska 733,3 78,29 203,3 21,71
Portugalia 117,8 93,78 7,8 6,21
Rumuni 641 97,31 17,7 2,69
Słowacja 18,2 64,49 10 35,44
Słowenia 87,4 65,22 46,6 34,78
Szwecja 297,6 100 0 0
Węgry 233,4 93,96 15 6,04
Wielka Brytania 1245,3 99,97 0,4 0,03
Włochy 707,9 34,43 1348 65,57
Unia Europejska 9729,6 67,18 4753 32,82
Źródło: Odening et al. (2018).
W Austrii ubezpieczenie od ryzyka pogodowego oferowane jest przez

Österreichische Hagelversicherung VVaG (ÖHV). ÖHV zostało założone w
1947 r. w wyniku fuzji szeregu działów ubezpieczeń od gradobicia należących
do różnych austriackich towarzystw ubezpieczeniowych. Przyjęło postać prawną
„towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych”18. Po utworzeniu ÖHV licencja na ofe-
18
Towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych (Versicherung auf Gegenseitigkeit) to forma praw-
na, gdzie podmiot jest w całości własnością ubezpieczających. Ewentualne zyski są zatrzy-
357
rowanie ubezpieczeń przeciwgradowych scedowana została na ten podmiot,
jednak poszczególne zakłady ubezpieczeniowe nadal sprzedawały polisy. Przed-
siębiorstwo to jest zatem jedynym usługodawcą w zakresie dotowanych produk-
tów ubezpieczeniowych, choć dostęp do rynku ubezpieczeń na zasadach komer-
cyjnych jest również otwarty dla krajowych (austriackich) i międzynarodowych
firm ubezpieczeniowych.
Legislacja dotycząca wsparcia państwa w zakresie składek ubezpieczenia

roślin uprawnych od złych warunków pogodowych (gradobicia) obecna jest w
ustawodawstwie austriackim od połowy lat 50 XX w. od przyjęcia ustawy o
pomocy w ubezpieczeniu zdrowotnym (Federalny Dziennik Ustaw nr 64/1955).
Początek rozbudowy sformalizowanego nowoczesnego systemu ubezpieczeń
rolniczych można datować na połowę lat 90 XX w. (rys. 14). Wówczas wpro-
wadzone zostały subsydia na ubezpieczenia od mrozu dla winorośli i roślin
uprawnych (Federalny Dziennik Ustaw nr 130/1997).
Rysunek 14. Chronologia rozwoju ubezpieczeń rolnych w Austrii w latach 1995-2020
Źródło: Winkler (2020).
Zakres wsparcia był stopniowo w kolejnych latach rozszerzany na kolejne

rodzaje ryzyka i typy upraw rolnych (m.in szkody spowodowanych niekorzyst-
mywane w spółce lub zwracane ubezpieczającym w formie wypłat dywidend lub obniżonych
składek.
358
nymi warunkami pogodowymi spowodowanymi suszą, burzami oraz obfitymi
lub długotrwałymi opadami deszczu)19 od roku 2016 obejmuje wszystkie typy
upraw rolnych (Federalny Dziennik Ustaw nr 46/2016). Celem rozbudowy sys-
temu jest ograniczenie zakresu wypłacania pomocy rolnikom ad-hoc, często
pod naciskiem politycznym, na rzecz kompleksowego zagwarantowania w sytu-
acjach kryzysowych niezbędnej płynności finansowej przedsiębiorstw rolnych
poprzez ustalony schemat ubezpieczeń, z jednoczesnym wsparciem indywidual-
nego zapobiegania ryzyku.
Specjalizując się w rozwiązaniach w zakresie ubezpieczeń rolniczych,
ÖHV jest wiodącym wyspecjalizowanym ubezpieczycielem w dziedzinie za-
bezpieczania upraw rolnych przed ryzykiem pogodowym (grad, susza, mróz,
itp.). W 2003 r. ÖHV zaczęło oferować rozwiązania dla rynku ubezpieczeń by-
dła, a w 2008 r. rozszerzyło swoją działalność o ubezpieczenia koni, dzięki
czemu jest obecnie największym ubezpieczycielem zwierząt w Austrii. Rease-
kuracja ÖHV ma charakter prywatnej działalność reasekuracyjnej, przy czym
ÖHV jest reasekurowany przez międzynarodowe firmy ubezpieczeniowe.
Głównym przedmiotem działalności ÖHV pozostaje nadal ryzyko grado-
bicia (Hagel), jednak oprócz tego ryzyka, od 1995 r. uprawy rolne są również
ubezpieczone od wielu innych zagrożeń, takich jak mróz, burza, susza, powódź,
znoszenie, kiełkowanie lub szkodniki zwierzęce. ÖHV posiada zatem jeden z
najbardziej wszechstronnych asortymentów produktów w Europie (Offermann
et al., 2017).
Portfel produktów ÖHV obejmuje ponad 200 typów upraw i zróżnicowa-
ną gamę produktów ubezpieczeniowych dla 13 różnych rodzajów ryzyka w sek-
torze roślinnym i zwierzęcym. Jest ona regularnie modyfikowana, rozwijana i
dostosowywana do zmieniających się uwarunkowań rynkowych. Ponadto ÖHV
oferuje rozwiązania ubezpieczeniowe w przypadku hodowli zwierząt w postaci
tzw. ubezpieczenia na wypadek śmierci (ubezpieczenie od wypadków, chorób,
konieczności uśmiercenia, martwych urodzeń i niemożności wykorzystania tusz)
oraz ubezpieczenia od chorób zwierząt. Warunki indywidualnych ofert ubezpie-
czeniowych dla poszczególnych upraw mogą często znacząco różnić w odnie-
19
W 1995 r. wprowadzono pierwsze ubezpieczenie od wielokrotnych ryzyk, które – oprócz
gradobicia – obejmowało szkody spowodowane mrozem w przypadku niektórych upraw. Od
tego czasu ochrona ubezpieczeniowa została rozszerzona o kolejne uprawy i zagrożenia po-
godowe. W 2000 r. uwzględniono ryzyko suszy w przypadku pszenicy i dyni, w 2003 r. rów-
nież ubezpieczenie ryzyka zwierząt, a w 2015 r. wdrożono ubezpieczenie indeksowe od su-
szy.
359
sieniu do wysokości udziału własnego, progu szkód inicjującego wypłatę od-
szkodowania, wielkości franszyzy redukcyjnej i sumy ubezpieczenia oraz dłu-
gości okres ubezpieczenia. Na przykład zróżnicowanie udziału własnego dla po-
szczególnych upraw i produktów ubezpieczeniowych i ich wariantów może do-
tyczyć wartości w przedziale od 0% do 70%.
Dobór ryzyk objętych pojedynczym kontraktem ubezpieczeniowym nie
jest arbitralny, ponieważ zbyt intensywna selekcja negatywna obciążyłaby rów-
nowagę ryzyka w zakładzie ubezpieczeń i wymagałaby zakupu kosztownej rea-
sekuracji. ÖHV ustala wymogi dotyczące możliwości łączenia polis ubezpie-
czeniowych w formie pakietów ubezpieczeniowych. Podstawą w każdym przy-
padku jest ryzyko gradobicia (Hagel); które można uzupełnić tzw. ubezpiecze-
niem od wielu ryzyk (susza, mróz, burza, powódź itp.). Ponadto, dla zbilanso-
wania ryzyka i uniknięcia negatywnej selekcji, dopuszczalne jest ubezpieczenie
wyłącznie całego areału upraw w danym gospodarstwie, a nie jedynie wybra-
nych obszarów. Ważnym instrumentem upraszczającym jest możliwość bezpo-
średniego przekazania danych AgrarMarkt Austria (AMA)20 dotyczących cha-
rakterystyk gospodarstw, w tym jego powierzchni, do towarzystwa ubezpiecze-
niowego. Z usługi tej korzystają niemal wszyscy (98%) rolnicy ubezpieczający
uprawy. Pozwala ona ÖHV na wygodne przejęcie i porównanie danych doty-
czących obszaru. Dane te są również wykorzystywane w elektronicznym (tj.
bezpapierowym) badaniu szkód.
Penetracja rynku w przypadku szeregu rodzajów ubezpieczenia dla róż-
nych typów upraw, oferowanego przez ÖHV kształtuje się na wysokim pozio-
mie. (tab. 19). Jak wspomniano powyżej, w 2016 roku w Austrii funkcjonowało
ponad 160 tys. przedsiębiorstw rolnych, zaś liczba aktywnych polis różnego ty-
pu oscylowała około 65 tys.. Poziom pokrycia ubezpieczeniowego zależny jest
w Austrii bardzo istotnie od działu produkcji rolnej. W ogrodnictwie ochrona
ubezpieczeniowa jest niemal całkowita (100%), w przypadku uprawy owoców i
gruntów ornych obejmuje niemal ¾ podmiotów (70-75%), ale w przypadku
użytków zielonych i hodowli bydła wynosi jedynie około 30%.
20
AgrarMarkt Austria (AMA) – instytucja publiczna, której zadaniem jest sprawozdawczość
rynkowa i cenowa na rynkach krajowych i zagranicznych w zakresie produktów rolnych,
działania na rzecz poprawy jakości, opracowywanie i stosowanie wytycznych dotyczących
jakości produktów rolnych i wytwarzanych z nich produktów, marketing i pomoc we wpro-
wadzaniu do obrotu produktów rolnych z Austrii. Jest także instytucją płatniczą dla krajo-
wych i europejskich narzędzi wsparcia sektora rolnego w Austrii.
360
Najniższą popularność odnotowano w przypadku ubezpieczeń indekso-
wych od suszy dla użytków zielonych i buraków cukrowych. W tym przypadku
decydującym czynnikiem jest relatywnie krótki okres oferowania produktu od
2015 roku (wówczas jedynie dla użytków zielonych).
Tabela 19. Stopień penetracji rynkowej ubezpieczeń od ryzyka pogodowego w Austrii (jako
% udział w całości upraw)
Typ ryzy- Penetracja rynku
Rodzaj upraw Uwagi
ka (%)
Gradobicie Uprawy polowe 80%
Uprawa winorośli 74%
Uprawa owoców 79%
Ogrodnictwo 98%
Susza Pszenica 59% w tym 14 % ubezpieczenia indek-
sowe
Kukurydza 68% w tym 26 % ubezpieczenia indek-
sowe
Użytki zielone 14% tylko ubezpieczenie indeksowe,
łącznie ok. 25 % intensywnie użyt-
kowanych użytków zielonych
Buraki cukrowe 9% Wyłącznie ubezpieczenie indekso-
we
Źródło: Österreichische Hagelversicherung (2018).
Od 2019 r. składki ubezpieczenia od ryzyka pogodowego w Austrii są

bezpośrednio subwencjonowane na poziomie 55% (poprzednio 50%). Koszty
subwencji dzielone są w relacji 50/50 przez rząd federalny i rządy krajów
związkowych. Ze względu na rosnący potencjał ryzyka w hodowli zwierząt,
subwencjonowaniem objęto również ryzyko chorób zwierząt podlegających ob-
owiązkowi zgłoszenia (np. afrykańskiego pomoru świń) i chorób zwierzęcych.
W 2019 r. wdrożone zostały nowe regulacje w zakresie opodatkowania

ubezpieczeń rolnych. W przypadku ubezpieczenia produkcji roślinnej (upraw)
stawka podatku w odniesieniu do ubezpieczenia od ryzyka gradobicia szacowa-
na była na podstawie wartości sumy ubezpieczenia objętej ryczałtowym obcią-
żeniem w wysokości 0,2 ‰. Od 1 stycznia 2019 r. opłatą tej samej wysokości
objęte zostały wszystkie kontrakty ubezpieczeniowe w dla produkcji roślinnej
tj. ubezpieczenia od mrozu, suszy i innych niekorzystnych warunków pogodo-
wych. oraz ubezpieczenia zwierząt gospodarskich podlegają również rocznej
stawce podatkowej w wysokości 0,2 ‰ od sumy ubezpieczenia. Wcześniej
361
ubezpieczenia te podlegały ogólnemu podatkowi ubezpieczeniowemu w wyso-
kości 11% składki ubezpieczeniowej.
Ubezpieczeni rolnicy obciążani są na rzecz firmy ubezpieczeniowej

(ÖHV) jedynie obniżoną składką, skorygowaną o naliczoną subwencję. Rozli-
czenie pomiędzy ÖHV a rządem federalnym i rządami krajów związkowych
oparte jest o coroczną (na koniec roku) refundację potrąconej z góry wartości
dopłaty. Rząd federalny finansuje swój udział z funduszu katastroficznego. Dla
celów planowania budżetowego zapotrzebowanie finansowe na subwencje do
składek jest szacowane corocznie. Wysokość składki jest stosunkowo stabilna w
czasie. W 2018 wydatki rządu federalnego i rządów krajów związkowych na
dopłaty do składek wyniosły łącznie około 63 mln €.
Ubezpieczenie upraw rolnych przy pomocy ÖHV wymaga złożenia pi-

semnego wniosku. Można to zrobić zdalnie, korzystając z formularzy interneto-
wych na stronie www.hagel.at lub stacjonarnie w ramach konsultacji z właści-
wym przedstawicielem terenowym ubezpieczyciela lub brokerem. Zawarcie
umowy ubezpieczeniowej następuje jednorazowo, na czas nieokreślony, podlega
ona corocznie automatycznemu odnowieniu oraz może zostać wypowiedziana w
interwałach rocznych. Po wystawieniu polisy składka ubezpieczeniowa powinna
zostać opłacona w ciągu 14 dni. Ochrona pomostowa funkcjonuje już w okresie
pomiędzy złożeniem wniosku a wystawieniem polisy zgodnie z warunkami
ubezpieczenia. W celu uproszczenia zgłaszania obszarów i upraw, które mają
być objęte ubezpieczeniem, ubezpieczający mają możliwość przekazania swoich
danych z systemu Agrarmarkt Austria, AMA do ÖHV w drodze pisemnej dekla-
racji zgody. Następnie AMA przesyła dane niezbędne do przygotowania polisy,
z uwzględnieniem przepisów o ochronie danych osobowych. Dla ponad 98%
przypadków, polisa jest tworzona na podstawie danych AMA, a zaoszczędzone
w ten sposób koszty administracyjne są przenoszone na ubezpieczających w
formie rabatu. W przypadku wystąpienia roszczenia, dla wszystkich typów ry-
zyk warunkiem wstępnym dla przeprowadzenia badania szkody przez biegłych
rzeczoznawców, a tym samym dla wypłaty odszkodowania, jest zgłoszenie
szkody do ÖHV. Zgłoszenie szkody musi nastąpić w ciągu 4 dni od wystąpienia
szkody i może być złożone zdalnie poprzez stronę www.hagel.at lub na piśmie.
Jeśli uprawa ma być wkrótce zebrana, szkoda musi być zgłoszona natychmiast
po jej stwierdzeniu, aby biegli ÖHV mogli ocenić zakres uszkodzeń. Badanie
szkód przez biegłych (zwykle praktykujących rolników) przeprowadzane jest w
362
porozumieniu z producentem rolnym. Czas oceny szkód na miejscu zależy od
uprawy i postępu wegetacji.
Kontrola systemu ubezpieczeń rolniczych ma charakter trójstopniowy i

wykonywana jest przez firmy audytorskie (w zakresie prawidłowości rozliczeń
pieniężnych), urząd nadzoru nadzór nad rynkiem finansowym (Finanzmark-
taufsicht) oraz organy kontrolne rządu federalnego i rządów krajów związko-
wych. Legislacyjnie wsparcie państwa dla składek ubezpieczeń rolnych uregu-
lowane zostało pierwotnie w ustawie o wsparciu dla ubezpieczeń od gradobicia
(Hagelversicherungs-Förderungsgesetz z 1955, nowelizowany w 1961, 1963,
1994, 1997, 2016 i 2018). Zgodnie z prawem UE przepisy te są dozwolone na
mocy rozporządzenia w sprawie wyłączeń grupowych (Rozporządzenie Komisji
(UE) nr 651/2014 z dnia 17 czerwca 2014 r. uznające niektóre rodzaje pomocy
za zgodne z rynkiem wewnętrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 Traktatu o
funkcjonowaniu UE).
Dominującą formą ubezpieczeń rolnych w Austrii ubezpieczenie ilościo-

we związane z ryzykiem, gdzie spadek dochodów wywołany jest określonym
rodzajem ryzyka objętego ubezpieczeniem (np. gradobicie). Produkty ubezpie-
czeniowe ÖHV obejmują również ubezpieczenie od wielu ryzyk (multirisk)
gdzie poza gradem uwzględniane są jednocześnie inne rodzaje ryzyk pogodo-
wych (przymrozki, powodzie, susze). Jeżeli w tym samym okresie ubezpiecze-
nia na jednym i tym samym mieniu wystąpi kilka strat podlegających ubezpie-
czeniu, odszkodowanie za ryzyko, które wystąpiło jako pierwsze, jest zazwyczaj
odliczane od sumy ubezpieczenia za ryzyko, które wystąpiło później. W ramach
całego pakietu można ubezpieczyć wiele rodzajów ryzyka. Przyczynia się to
wzrostu współczynnika penetracji, pozwala również uniknąć negatywnej selek-
cji ryzyka (tzn. ubezpieczania nie tylko miejsc bardzo zagrożonych). Rolnik
(ubezpieczony) może określić dowolnie wysokość sumy ubezpieczenia powią-
zanie tej wielkości z wartością składki ubezpieczeniowej obniża motywację do
nadmiernie wysokiej ochrony ubezpieczeniowej.
Aktualnie producenci rolni w Austrii mogą dobrowolnie ubezpieczać pro-

dukcję rolną od rozbudowanej listy ryzyk (tab. 20) za pomocą klasycznego opar-
tego na odszkodowaniach w odniesieniu do faktycznie poniesionej straty pro-
duktu ubezpieczeniowego funkcjonującego pod nazwą AGRAR Universal (w
wersji podstawowej Standard oraz rozszerzonej Plus).
363
Tabela 20. Ryzyka w produkcji rolnej podlegające ubezpieczeniu wg ÖHV
Uprawy polowe Użytki zielone i Ogrodnictwo Uprawa winorośli Owoce
hodowla zwierząt
Grad/gradobicie Grad/gradobicie Grad/gradobicie Grad/gradobicie Grad/gradobicie
Susza, klasyczne Susza, oparte o Burza Mróz Mróz
i oparte o indeks indeks
Burza Powódź Ciśnienie śniegu Dodatkowy wysi- Susza/klasyczne
łek
Mróz Błoto Zepsucie Zepsucie powstałe Burza/dodatkowo
z gradu ubezpieczenie
urządzeń ochron-
nych (siatki)
Osunięcia ziemi Mobilne folie Mróz Burza/dodatkowo Ciśnienie śnie-
kiszonkowe – ubezpieczenie gu/dodatkowo
uszkodzenia urządzeń ochron- ubezpieczenie
nych (siatki) urządzeń ochron-
nych (siatki)
Powódź/z ogra- Folie do bel Osunięcia ziemi
niczeniami okrągłych –
uszkodzenia
Uszkodzenie Śmierć (bydło), Powódź
spowodowane Awaria wentyla-
szkodnikami cji (świnie)
Fuzaria tłokowa Nienadające się Intensywne opady
po gradobiciu do spożycia tusze deszczu
wołowe
Ciśnienie śniegu Śmierć (konie) Uszkodzenie
spowodowane
szkodnikami
Zakażenie grzy- Epidemie zwie- Choroby i epide-
bicze rząt mie roślin
kukurydzy (bydło/świnie)
Uszkodzenie Martwy poród
kiełków (bydło)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ÖHV.
Ubezpieczający są zobowiązani do ubezpieczenia całości produkcji dla

każdej ubezpieczonej uprawy. Ubezpieczenie na wypadek suszy jest dostępne
dla wszystkich upraw zbóż, kukurydzy, ziemniaków, dyni do produkcji oleju z
nasion, soi, słonecznika i grochu. Aktualnie nie ma możliwości ubezpieczenia
od suszy użytków zielonych, buraków cukrowych, winnic i owoców. Ubezpie-
czenie pokrywa szkody, pod warunkiem łącznego spełnienia obu poniższych
warunków:
364
(1) Opady w okresie wegetacyjnym wynoszą mniej niż 90% średnich opadów
w ciągu ostatnich 10 lat lub opady w ciągu 30 kolejnych dni wynoszą mniej niż
10 mm.
(2) Plony z hektara spadają poniżej określonej wartości progowej.
W przypadku zaspokajania roszczeń związanych ze zgłaszanymi szkodami
ÖHV wykorzystuje trzy podejścia. W przypadku szkód spowodowanych gra-
dobiciem stosowana jest procedura szacunkowa w celu określenia kwoty od-
szkodowania, która w kombinacji z sumą ubezpieczenia jest podstawą wypłaty
odszkodowania. W przypadku typów ryzka: mrozu, powodzi, gradobicia i plag
szkodników koszty odtworzenia rekompensowane do wysokości ustalonej kwo-
ty maksymalnej W przypadku suszy, burzy i ziarna porośniętego utrata plonów
jest rekompensowana zgodnie z ustaloną tabelą rekompensat. W przypadku
szkód spowodowanych suszą opracowana została specjalna procedura odszko-
dowawcza będąca częścią rozwiązania ubezpieczeniowego opartego na indek-
sach. Podejście ubezpieczeniowe ÖHV dla szkód wyrządzonych przez suszę
oparte jest na dwustopniowym mechanizmie uruchamiania, indukowanym tzw.
równowagą (bilansem) wodną uprawy Wi szacowaną dla trzech etapów (okre-
sów): rozkrzewienia (1), strzelania w źdźbło (2) i wykształcenia nasion (3):
ܹ௜ ൌ ܰ௜ െ ሾ‫ܤ‬௜ ൅ ܸ௜ ሿ݅ ൌ ͳǡʹǡ͵
gdzie w okresie i = 1, 2, 3:
Ni – suma opadów,
Bi – zasób wody potrzebnej do wytworzenia suchej masy roślinnej,
Vi – współczynnik parowania, zależnego od temperatury, wilgotności, wiatru i
promieniowania słonecznego
W ten sposób uzyskiwana jest wartość całkowitej równowagi wodnej (W) w
okresie wegetacyjnym:
ൌ ሺͲǡ ଵሻ ൅ ሺͲǡ ሺͲǡ ଵ ሻ ൅ ଶ ሻ ൅ ሺͲǡ ሺͲǡ ଶ ሻ ൅ ଷ ሻ
365
Wartość indeksu (I) określa deficyt opadów, definiowany jako relacja równowa-
gi wodnej kultury do poziomu całkowitego zapotrzebowania na wodę z
uwzględnieniem współczynnika parowania, przy pomocy formuły:
ൌ ൈ ඩ൥െ ෍ ୧ ൅ ୧ ൩
୧ୀଵ
Określenie poziomu równowagi wodnej wymaga zatem znajomości

dwóch parametrów: sumy opadów skorygowanej o etap rozwoju upraw w da-
nym regionie, raportowany przez ekspertów, którzy są biorą udział w procesie
szacowania i pokrywania strat ubezpieczeniowych (Keller, 2010).
W odniesieniu do wartości indeksu niedoboru opadów I, określono dwa
poziomy uruchomienia procedury wyrównywania strat – 10% oraz 55% (Stan-
dard) stosowane również w wariancie 45% (Plus). Poniżej pierwszego poziomu
indeksu I (10%) nie dochodzi do wypłaty żadnych odszkodowań. Po jego prze-
kroczeniu następuje oszacowanie przez biegłych oczekiwanego dochodu, który
jeśli znajduje się poniżej ustalonych wartości granicznych stanowi podstawę
wypłaty zryczałtowanych rekompensat (tab. 21). W przypadku przekroczenia
drugiego poziomu indeksu (55%/45%) wypłata następuje również w postaci
zryczałtowanych rekompensat, które jednak nie mają powiązania z ustalonymi
granicznymi poziomami dochodu. Przy ocenie zastosowanego rozwiązania war-
to wskazać na dwie istotne kwestie. Korzyścią podejścia kombinowanego jest
połączenie zalet obu modeli składowych. Z jednej strony, możliwe jest skorzy-
stanie z ugruntowanego podejścia wykorzystującego aktualną ocenę rzeczywi-
stych szkód przez biegłego (taksatora) – jak w przypadku ubezpieczenia od gra-
du, co pozwala ubezpieczycielowi na przeprowadzenie wizji lokalnej, zebranie
doświadczeń i nawiązanie ścisłego kontaktu z klientem (ubezpieczonym). W
przypadku upraw wielkoobszarowych można dodatkowo wykorzystać zalety
podejścia opartego na indeksach.
366
Tabela 21. Limity wielkości plonów uruchamiające wypłaty z tytułu ubezpieczenia od ryzyka
suszy
Wielkość plonów (kg/ha) Rekompensata (€/ha)
Wyszczególnienie
Standard Plus Standard Plus
Zimowe odmiany pszenicy, <3000 (2250) 200 300
żyta, jęczmień, pszenżyto,
itp.
Zimowe odmiany owsa, du- <2000 (1500) 200 300
rum, einkorn, emmer, orkisz,
itp.
Kukurydza <4500 (3375) <6000 (4500) 400 500
Sorgo <3500 (2625) 4500 (3375) 400 500
Słonecznik <1000 (850) 200 300
Soja, bób <1000 (850) <1500 (1275) 200 400
Dynie do produkcji oleju z <300 (225)/ <150 (110) 400 500
nasion/produkcja
Uprawy Do 25 tygo- <8000 (6000) <12000 750 1000
ziemniaków dnia (9000)
Tygodnie 26- +1,000 (750)/tydzień
34
Powyżej 35 <18000 <22000
tygodnia (13500) (16500)
Liczby w nawiasach odnoszą się do rolnictwa ekologicznego.
Istotne jest odpowiednio wczesne zgłaszanie szkód spowodowanych suszą

(gdy zbiory nie osiągną ustalonego plonu) były zgłaszane co najmniej 14 dni
przed zbiorami, przy czym rodzaj szkody to „susza”. Odszkodowanie za straty
w wydajności spowodowane suszą jest możliwe dopiero po zgłoszeniu szkody.
Zbierane pola nie mogą być dłużej badane, a tym samym nie mogą być rekom-
pensowane. Odliczenia z tytułu ryzyka suszy mają zastosowanie do całego ob-
szaru objętego ubezpieczeniem dla danego typu upraw i zależą od wybranego
produktu oraz tzw. współczynnika strat (Loss Ratio – LR) z 10 lat poprzedzają-
cych, rozumianego jako łączna kwota wypłaconych rekompensat w relacji do
zatrzymanych/zachowanych wartości składek netto tj. tej części wpłaconych
składek, która nie została wykorzystana na wypłatę odszkodowania, czyli łącz-
nej kwoty składek, którą ubezpieczyciel zatrzymuje po upływie okresu ubezpie-
czenia (tab. 22). Składki zatrzymane mogą być nadal wykorzystywane do wy-
płaty odszkodowania.
367
Tabela 22. Odliczenia z tytułu ryzyka suszy (w zależności od typu produkcji rolnej)
Typ 1 Typ 2 Typ 3 Typ 4
Współczynnik Odliczenie w % powierzchni na uprawę w przypadku ryzyka suszy
szkód (LR)
LR ≤ 50% 0 0 0 0
50% < LR ≤ 10 0 0 0
100%
100% < LR ≤ 20 10 0 0
200%
200% < LR 30 20 0 0
Produkt ubezpieczeniowy AGRAR Universal (wariant uprawy polowe)

– franszyza redukcyjna 2% dla 8% progu współczynnika szkodowości. Oznacza
to, że lokalny współczynnik szkodowości musi przekraczać 8%, aby możliwe
było odliczenie 2% franszyzy. Straty poniżej 8% wskaźnika szkodowości nie są
rekompensowane.
Parametry:
Pole pszenicy ozimej (2 ha), suma ubezpieczenia 1100 €/ha (tj. łączna suma
ubezpieczenia 2200 €), oszacowane szkody 30%. Przy przekroczeniu współ-
czynnika progowego szkodowości (30% > 8%) następuje wypłata odszkodowa-
nia. Oszacowany współczynnik szkodowości przy uwzględnieniu franszyzy re-
dukcyjnej – 30% – 2% = 28%. Wartość odszkodowania – 28% x 2200€ = 616€.
Dzięki ubezpieczeniu od gradobicia, to przykładowe gospodarstwo rolne było w
stanie zmniejszyć szkody finansowe spowodowane gradem o ponad 600€
(Hambrusch i in., 2020).
W przypadku ubezpieczenia indeksowego wypłata odszkodowania na-
stępuje w sytuacji, gdy ustalony parametr, na przykład intensywność opadów
deszczu, odbiega od założonego poziomu. Produkcja jest zatem ubezpieczona
od zdarzeń, które wywołują straty, takich jak susza, a nie od bezpośredniej kwo-
ty strat. W Austrii pierwsze ubezpieczenie na wypadek suszy oparte o wartość
indeksu zostało wprowadzone dla użytków zielonych w 2015 roku. Użytki zie-
lone są zwykle niełatwe do ubezpieczenia w sposób klasyczny ze względu na
różną liczbę zbiorów w ciągu roku i niewielkie różnice w szkodach; ubezpie-
czenia oparte na indeksie są w tym wypadku alternatywą pomagającą w rozwią-
zaniu tego problemu. Od roku 2016 i 2017 roku udostępniono również ubezpie-
czenia indeksowe od suszy dla kukurydzy, pszenicy ozimej i buraków cukro-
368
wych, a w przyszłości planowane jest dodanie większej liczby produktów. Ak-
tualnie ochrona przed suszą w ramach klasycznego uniwersalnego ubezpiecze-
nia zbiorów AGRAR i produktów ubezpieczeniowych opartych o indeksy pro-
wadzona jest równolegle. Ubezpieczenie indeksowe można nabyć jedynie jako
rozszerzenie pakietu AGRAR Universal. Indeks suszy oparty jest na 10-letniej
średniej opadów (Vroege i in., 2019). Roszczenia są wypłacane, jeśli opady po-
zostają poniżej ustalonej średniej w określonym oknie czasowym. Można w tym
kontekście wyróżnić dwa okresy:
(1) Tzw. „krótki” okres dotyczący kilku kolejnych dni z określonym deficytem
opadów. W tym okresie za „gorące dni” uważa się dni z maksymalną tem-
peraturą powyżej pewnego poziomu (najczęściej 30°C). Każdy z gorących
dni zwiększa deficyt opadów o jeden punkt procentowy. Deficyt opadów,
przy którym wartość spada poniżej 70% średniej rocznej intensywności
opadów powoduje wypłatę odszkodowania.
369
(2) „Pełny” okres odnosi się do ustalonego z góry okresu wegetacyjnego, pod-
czas którego wypłacane są rekompensaty, jeżeli deficyt opadów osiągnie
36% średniej 10-letniej sumy opadów. Dni gorące nie są tutaj brane pod
uwagę (Winkler, 2017).
W przypadku spełnienia warunków w obu okresach, wykorzystywany jest

schemat wypłaty z wyższym odszkodowaniem. Dane Instytutu Meteorologii i
Geodynamiki są podstawą do obliczania niedoborów opadów, a każda gmina
dysponuje własnym punktem referencyjnym, w którym dokonuje się pomiaru
opadów (ich lokalizacja znajduje się na stronie ÖHV). Przykładowe wartości
rekompensat w zależności od wartości niedoboru opadów w przypadku wybra-
nych upraw dla ubezpieczenia indeksowego zaprezentowane zostały w tabeli 23.
370
Tabela 23. Tabela rekompensat indeksu suszy dla użytków zielonych/kukurydzy/pszenicy
ozimej/buraka cukrowego
Deficyt opadów w Odszkodowanie w % sumy ubezpieczenia Deficyt opadów w % Odszkodowanie w % sumy ubezpieczenia
% (w okresie Okres 'krótki' Okres 'pełny' (w okresie 'krótkim' Okres 'krótki' Okres 'pełny'
'krótkim' uwzględnienie
Wariant Wariant Wariant Wariant
uwzględnienie dziennych temp.
60/30 70/36 60/30 70/36 60/30 70/36 60/30 70/36
dziennych temp. maks.)
maks.)
0–29 0 0 0 0 65 21 0 37 31
30 0 0 2 0 66 24 0 38 32
31 0 0 3 0 67 26 0 39 34
32 0 0 4 0 68 28 0 40 36
33 0 0 5 0 69 30 0 41 38
34 0 0 6 0 70 33 10 42 40
35 0 0 7 0 71 35 13 43 42
36 0 0 8 2 72 37 16 44 44
37 0 0 9 3 73 39 19 46 46
38 0 0 10 4 74 42 22 48 48
39 0 0 11 5 75 44 25 50 50
40 0 0 12 6 76 46 28 52 52
41 0 0 13 7 77 48 31 54 54
42 0 0 14 8 78 51 34 56 56
43 0 0 15 9 79 53 37 58 58
44 0 0 16 10 80 55 40 60 60
45 0 0 17 11 81 57 43 62 62
46 0 0 18 12 82 60 46 64 64
47 0 0 19 13 83 62 49 66 66
48 0 0 20 14 84 64 52 68 68
49 0 0 21 15 85 66 55 70 70
50 0 0 22 16 86 69 58 72 72
51 0 0 23 17 87 71 61 74 74
52 0 0 24 18 88 73 64 76 76
53 0 0 25 19 89 75 67 78 78
54 0 0 26 20 90 78 70 80 80
55 0 0 27 21 91 80 73 82 82
56 0 0 28 22 92 82 76 84 84
57 0 0 29 23 93 84 79 86 86
58 0 0 30 24 94 87 82 88 88
59 0 0 31 25 95 89 85 90 90
60 10 0 32 26 96 91 88 92 92
61 12 0 33 27 97 93 91 94 94
62 15 0 34 28 98 96 94 96 96
63 17 0 35 29 99 98 97 98 98
64 19 0 36 30 100 100 100 100 100
Źródło: Dürreindex Tabelle 2018.
371
Charakterystyki ubezpieczenia indeksowego dla wybranych upraw pre-
zentuje tabela 24.
Tabela 24. Wskaźniki i suma ubezpieczenia dla wybranych upraw dla ubezpieczenia indek-
sowego
Uprawa Krótki okres Pełny okres Suma ubezpieczenia
Czas trwania Czas trwania
Liczba dni gorących
Limit temperatury
Użytki zielone 1 kwietnia – 31 sierpnia 1 kwietnia – Jest równa wybranej sumie
42 kolejne dni 30°C 31 sierpnia ubezpieczenia przeciwko
gradobiciu w podstawowym
wariancie AGRAR Univer-
sal.
Kukurydza 15 maja – 31 sierpnia 1 kwietnia – Jest równa wybranej sumie
42 kolejne dni 33°C 31 sierpnia ubezpieczenia od suszy (kla-
syczne ubezpieczenie zbio-
rów) w podstawowym wa-
riancie AGRAR Universal.
Buraki cukro- 1 czerwca – 31 sierpnia 1 kwietnia – Dodatkowe ubezpieczenie

we 42 kolejne dni 30°C 31 sierpnia indeksowe od suszy jest
dostępne tylko jako dodatek
do produktu „Universal
Zuckerrübe”. Suma ubezpie-
czenia wynosi 20% wybra-
nej sumy klasycznego ubez-
pieczenia od gradobicia
Zimowe od- 1 kwietnia – 10 czerwca 1 marca – 10 Jest równa wybranej sumie
miany pszeni- 35 kolejnych dni 30°C – czerwca klasycznego ubezpieczenia
cy, durum, regiony najbardziej na na wypadek suszy (ubezpie-
pszenicy em- wschód czenie plonów) w ramach
mer i pszenicy 14 kwietnia – 23 czerwca 14 marca – 23 polisy AGRAR Universal.
einkorn 35 kolejnych dni 30°C – czerwca
niziny austriackie
28 kwietnia – 7 lipca 28 marca – 7
35 kolejnych dni 30°C – lipca
regiony alpejskie i najbar-
dziej wysunięte na północ
372
Podstawową techniką szacowania składek ubezpieczeniowych dla no-
wych umów jest multiplikacja sumy ubezpieczenia i taryfy. Taryfa zależna jest
od wrażliwości upraw na ryzyko podlegające ubezpieczeniu (np. szkody spowo-
dowane gradem lub suszą) oraz lokalne prawdopodobieństwo zagrożenia (np.
prawdopodobieństwo wystąpienia gradobicia lub suszy) i narażenie na nie (pro-
ducenci rolni mogą je minimalizować, stosując na przykład siatki przeciwgra-
dowe w celu ochrony upraw). Aby móc reagować na różnice regionalne, taryfy
są ustalane na poziomie gminy, tzn. wszyscy ubezpieczeni w danej gminie mają
tę samą taryfę podstawową dla tego samego ryzyka. W kolejnych latach składki
ustalane są według systemu bonus-malus21 w oparciu o wskaźnik szkodowości z
poprzednich 10 lat ubezpieczenia. Oznacza to, że jeżeli odszkodowanie zostało
wypłacone w poprzednim okresie ubezpieczenia, składka może wzrosnąć o
maksymalnie 20% składki podstawowej. Jeżeli wskaźnik szkodowości spadnie
poniżej faktycznego poziomu składki, składka jest obniżana automatycznie.
Najniższy poziom składki (60% składki podstawowej) może być osiągnięty po
minimum trzech latach ubezpieczenia. Niektóre środki redukcji ryzyka w go-
spodarstwie, takie jak siatki przeciwgradowe, są uwzględniane przy obliczaniu
składki. To samo miejsce odniesienia, które służy jako punkt odniesienia dla
ryzyka gradobicia, jest wykorzystywane dla wskaźnika suszy. W przypadku
składek w ramach wskaźnika suszy system premii-malus jest stosowany do obli-
czania składek niezależnie od innych ubezpieczonych rodzajów ryzyka. Pod-
kreślmy, że współczynnik szkodowości dla polisy szacowany jest jako wartość
rekompensaty w relacji do wartości składki, bez podatku ubezpieczeniowego
(tabela 25).
21
System bonus-malus oparty jest o korektę składek zgodnie z historią roszczeń. Bonus ozna-
cza redukcję składki po odnowieniu polisy w przypadku, gdy przez pewien okres nie wystąpi-
ło roszczenie. Malus oznacza wzrost składki, jeżeli roszczenia zostały zgłoszone w określo-
nym okresie.
373
Tabela 25. Współczynnik szkodowości dla polisy szacowany jako wartość rekompensaty w
relacji do wartości składki (bez podatku ubezpieczeniowego)
Współczynnik strat LR Procentowa wartość premii bazowej
LR=0% 60%
LR<=70% 70%
70%<LR<=80% 80%
80%<LR<=90% 90%
90%<LR<=100% 100%
100%<LR<=120% 110%
120%<LR<=140% 120%
140%<LR<=160% 130%
160%<LR<=180% 140%
180%<LR<=200% 150%
LR>200% 160%
Rolnik może wykupić ubezpieczenie od gradobicia jako ryczałtowe ubez-

pieczenie powierzchni dla całego gospodarstwa w produkcie Agrar Pauschal. W
przypadku ryczałtowej polisy rolnej, ubezpieczający musi określić sumę ubez-
pieczenia dla każdej uprawy jako wartość w odniesieniu do hektara w rocznym
wniosku. Jest to oczekiwana wartość pieniężna uprawy. Suma ubezpieczenia
produktu glebowego, który ma być ubezpieczony, jest iloczynem powierzchni o
wartości na hektar. Składka ubezpieczeniowa jest iloczynem sumy ubezpiecze-
nia i stawki taryfowej, która zależy od wrażliwości regionu na gradobicie i ro-
dzaju upraw. Składka jest dostosowywana do średniego doświadczenia szkodo-
wego o jedną dziesiątą stopnia, w zależności od doświadczenia szkodowego z
poprzednich lat ubezpieczenia. Doświadczenie ubezpieczającego w zakresie
roszczeń oblicza się na podstawie stosunku wypłat odszkodowań do składek.
Zmiana w dziesiątej klasyfikacji obowiązuje na początku każdego okresu ubez-
pieczenia. Warunkiem koniecznym do podwyżki jest pokrycie straty.
W Austrii rząd federalny i kraje związkowe wykorzystują środki zgroma-
dzone w ramach krajowego funduszu na rzecz przeciwdziałania klęskom
żywiołowym (funduszu katastroficznego) do finansowania pomocy ad hoc
oraz środków zapobiegawczych, a także promowania ubezpieczania zbiorów
od strat spowodowanych klęskami żywiołowymi i niekorzystnymi warunkami
pogodowymi.
Ustawa o dopłatach do ubezpieczenia od gradu (Hagelversiche-
rungsförderungsgesetz) przyjęta została w 1955 roku (IIASA 2017, Hochrainer-
Stigler e.a. 2017). Rozległe szkody spowodowane gradobiciem wymagały wów-
czas od rządu doraźnych wypłat odszkodowań. Ustawa przewidywała, że dopła-
374
ty do składek ze strony rządu federalnego zostaną ustalone na poziomie 25% i
będą uzupełniane przez dopłaty krajów związkowych o równej wysokości.
Ustawa została zmodyfikowana w 1995 r., a w 1998 r. rozszerzona na dopłaty
do składek na ubezpieczenie od mrozu.
Od początku lat 90. rząd austriacki zmuszony był do regularnych inter-
wencji w celu wspierania rolników dotkniętych suszą; w szczególności wydał
(w przeliczeniu) 57 i 21 mln € odpowiednio w 1992 i 1994 r., 32 mln € w 2003
r. i 35 mln € w 2013 r. Wdrożone narzędzia można podzielić na cztery grupy:
środki techniczne, takie jak budowa kanału Marchfeldkanal – systemu sztucz-
nych kanałów kierujących wodę z Dunaju do jałowych regionów we wschodniej
Austrii, środki regulacyjne, takie jak zezwolenie na wykorzystanie obszarów
chronionych do produkcji pasz: lub wydłużenie uprzednio określonych okresów
zbiorów; środki fiskalne i podatkowe; na przykład pożyczki na kapitał obroto-
wy tj. pożyczki przeznaczone na finansowanie bieżącej działalności przedsię-
biorstwa, lub gospodarstwa rolnego, które nie mogą być wykorzystywane do
zakupu aktywów lub dokonywania inwestycji długoterminowych; oraz bezpo-
średnie wypłaty odszkodowań
Takie działania, jak również dopłaty do składek na ubezpieczenia rolne,
są finansowane z funduszu na rzecz przeciwdziałania klęskom żywiołowym
(Katastrophenfonds). Fundusz katastroficzny jest elementem budżetu federal-
nego i a jego finansowanie oparte jest o ustalony udział w dochodach z podat-
ków (od dochodów podmiotów indywidualnych, zysków kapitałowych oraz po-
datku dochodowego od osób prawnych). Aktualny udział funduszu katastroficz-
nego wynosi 1,1% całkowitych dochodów budżetu z podatków tego typu. Środ-
ki niewykorzystane w danym roku podatkowym zwracane są do budżetu fede-
ralnego. Zgodnie z regulacjami prawnymi obowiązującymi od 2008 w przypad-
ku niedoboru środków funduszu w wyniku wyczerpania rezerw do ich uzupeł-
nienia wymagane jest rozporządzenie rządu federalnego. Zgodnie z danymi
Statistik Austria w 2017 r. przychody funduszu wyniosły 420,1 mln €, zaś wy-
płacone kwoty osiągnęły poziom 360,9 mln €, z czego 27,9 mln € przypadło na
udział rządu federalnego w dopłatach do składek na ubezpieczenia rolnicze.
Fundusz ten jest tworzony corocznie z dochodów, zysków kapitałowych i po-
datku dochodowego od osób prawnych. Fundusz ten jest wykorzystywany prze-
de wszystkim na ograniczanie ryzyka katastrof, na tworzenie infrastruktury
ochronnej na dużą skalę i zakup wyposażenie np. dla straży pożarnej, ale także
na odszkodowania dla prywatnych gospodarstw domowych i rolników za szko-
dy spowodowane przez klęski żywiołowe. Odszkodowania z funduszu są wy-
375
równywane przez samorządy krajów związkowych, co znajduje odzwierciedle-
nie w ustawie o dopłatach do ubezpieczenia od gradobicia. Podczas gdy dotacje
do ubezpieczeń mają podstawę prawną, nie ma prawa do odszkodowań z fundu-
szu po wystąpieniu klęski żywiołowej.
W odpowiedzi na susze w 2013 i 2015 roku oraz znaczne szkody spowo-
dowane mrozem wiosną 2016 roku rząd austriacki ponownie zmienił ustawę,
wymagając, aby istniejące dotacje na ubezpieczenie od gradu i mrozu zostały
rozszerzone na dodatkowe ekstremalne zjawiska pogodowe, takie jak susza,
nadmierne opady deszczu i burze. Celem jest zastąpienie wszelkich doraźnych
wypłat z funduszu kryzysowego ryzykiem podlegającym ubezpieczeniu, zgod-
nie z wymogami nowelizacji ustawy o funduszu kryzysowym.
W celu zabezpieczenia przed ryzykiem w rolnictwie, w niektórych kra-
jach stosowane są rozwiązania w zakresie tzw. mutual funds. Wspólną cechą
podmiotów tego typu jest ich lokalność i sektorowość oraz powstawanie na za-
sadzie inicjatywy oddolnej animowanej przez samych rolników. Fundusze za-
kładane są np. przez rolników zrzeszonych w grupach producentów rolnych w
celu na przykład w celu zrekompensowania strat w przypadku padnięcia zwie-
rząt w następstwie nieprzewidzianych zdarzeń w gospodarstwie (np. awarii sys-
temu wentylacyjnego, zalania itp.). Fundusze MF to zatem dobrowolne stowa-
rzyszenia producentów rolnych, którzy wspólnie tworzą rezerwy finansowe w
celu pełnej lub częściowej rekompensaty straty poniesionej przez podmiot zrze-
szony. Członkowie funduszu ponoszą ryzyko gospodarcze, które w przypadku
strat musi być pokryte ze składek członkowskich, opłat lub dodatkowych skła-
dek; jednakże są również uprawnieni do udziału we wszelkich nadwyżkach
rocznych lub nadwyżkach płynności. Składki są zazwyczaj szacowane ryczał-
towo, ale muszą również pokrywać koszty administracyjne funduszu. Zaletą
funduszy jest to, że rolnicy zazwyczaj się znają, co może zmniejszyć problemy
związane z pokusą nadużyć lub negatywną selekcją ryzyka. Ponadto członkowie
funduszu wspólnego inwestowania są nie tylko klientami w tradycyjnym zna-
czeniu tego słowa, ale również udziałowcami spółki, a zatem mają prawo głosu.
W Austrii działają tak zwane „małe towarzystwa”. Jako jedna z najstarszych
form ubezpieczeń kontraktowych podlegają one przepisom ustawy o nadzorze
ubezpieczeniowym oraz kontroli austriackiego urzędu ds. rynku finansowego.
W tych stowarzyszeniach rolnicy są zarówno członkami (a więc i ubezpieczo-
nymi), jak i udziałowcami; nie dążą do maksymalizacji zysków, lecz raczej do
wspólnego zarządzania ryzykiem w rozumieniu idei spółdzielczości. Wynikają-
376
ce z tego korzyści strukturalne małych towarzystw powierniczych polegają
głównie na ich efektywnej kosztowo organizacji i zarządzaniu.
W 2017 r. Urząd ds. Nadzoru nad Rynkiem Finansowym w Austrii nadzo-
rował łącznie 49 małych towarzystw powierniczych. Wśród nich było 33 stowa-
rzyszeń ubezpieczeń od ognia i 16 stowarzyszeń ubezpieczeń zwierząt (Österre-
ichische Finanzmarktaufsicht, 2018). W roku 2016 stowarzyszenia ubezpiecze-
niowe od szkód wyrządzonych przez pożary liczyły około 47 tys. członków,
którzy wpłacili ponad 18,1 mln € składek. Towarzystwa ubezpieczeń inwentarza
żywego liczyły około 0,6 tys. członków, a suma wpłaconych składek wyniosła
niemal 200 tys. €.
Dane zamieszczone w tabeli 26 wskazują na dynamiczny przyrost po-

wierzchni użytków rolnych objętych ubezpieczeniem w przypadku produktów
indeksowanych. Tradycyjne ubezpieczenia od gradobicia utrzymują się na sta-
łym poziomie. Liczba beneficjentów ubezpieczeń w 2016, 2017, 2018 roku wy-
niosła odpowiednio 54 392, 53 644 oraz 52 594. Dotacja publiczna na składki
ubezpieczeniowe w sektorze upraw roślin w latach 2016-2018 wyniosła odpo-
wiednio 45,6 54,5 oraz 62 mln € (tabela 27). Koszty dzielone są po połowie na
rząd federalny i kraje związkowe. Gros dofinansowania dotyczy klasycznego
ubezpieczenia od gradobicia jednak dynamicznie rośnie również wartość dopłat
do ubezpieczeń indeksowych.
Tabela 26. Powierzchnia użytków rolnych objętych wsparciem w ujęciu rodzajowym
Powierzchnia użytków rolnych objętych wsparciem (w ha)
Rok Ubezpieczenie Ubezpieczenie Indeks suszy Susza i mróz Gradobicie
od wielu ry- indeksowe – uprawy Uprawa
zyk dla upraw Użytki zielone rolne owoców
rolnych, indeksowane
ogrodnictwa i suszą
użytków zie-
lonych
2016 966.868 90.053 49.674 842 1.205.555
2017 994.584 110.193 102.637 6.021 1.214.901
2018 1.007.799 126.338 117.705 8.367 1.220.541
377
Tabela 27. Podział dotacji federalnych i związkowych według produktów ubezpieczeniowych
w latach 2016-2017
Ubezpieczenie
od wielu ry-
Wskaźnik Wskaźnik Ubezpieczenie
zyk od szkód
Ubezpieczenie suszy suszy Susza/mróz w
Rok takich jak
od gradobicia Użytki zie- Uprawy Uprawach
mróz, susza,
lone rolne owoców
burze lub
powodzie
2016 74,61% 20,22% 2,89% 1,80% 0,48%
2017 69,12% 21,97% 2,79% 3,12% 3,01%
Ubezpieczenie od suszy oferowane jest w ramach ubezpieczenia od wielu

ryzyk, które stanowi ubezpieczenie utraty dochodów. Ubezpieczenie od wielu
zagrożeń jest ofertą ryczałtową. W 2017 r. posiadaczami tego typu polisy było
niemal 43 tys. producentów rolnych, którzy zapłacili niemal 19 mln € składek
ubezpieczeniowych (por. tabela 28). Przeciętna wartość składki w przeliczeniu
na gospodarstwo wyniosła niemal 450 € rocznie. Podobne wartości przeciętnych
składek odnotowano w przypadku ubezpieczeń indeksowych.
Tabela 28. Podział składek ubezpieczeniowych według produktów (2017)
Ubezpieczenie
od wielu ryzyk Ubezpieczenie
Typ ubezpiecze- od szkód takich Wskaźnik suszy/ Wskaźnik suszy/ Susza/mróz w
nia jak mróz, susza, Użytki zielone Uprawy rolne Uprawach owo-
burze lub powo- ców
dzie
Liczba produ-
42991 6661 7832 941
centów rolnych
Łączny wolu-
men składek (w 18,97 3,06 3,38 3,27
mln €)
Przeciętna war-
tość składki dla
ubezpieczonego 441,3 459,4 431,6 3475,0
gospodarstwa (w
€)
***
System ubezpieczeń rolniczych w Austrii należy do najbardziej zaawan-

sowanych i rozbudowanych w Unii Europejskiej. Co istotne, jego konstrukcja i
finansowanie odbywa się w przeważającym zakresie na bazie uregulowań kra-
378
jowych a nie w ramach instrumentów EFROW. Finansowanie krajowe ma dwie
główne zalety w porównaniu z finansowaniem w ramach rozporządzenia EFR-
ROW (Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1305/2013 z
dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez
Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i
uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005). Oznacza ułatwienie w
dostępie do dofinansowania dla rolników oraz zdjęcie z nich szeregu obowiąz-
ków administracyjnych i sprawozdawczych. W ramach regulacji EFRROW rol-
nik zobowiązany jest najpierw do zapłaty całej składki ubezpieczeniowej, a na-
stępnie do złożenia wniosku o indywidualną refundację. W tym względzie au-
striackie przepisy krajowe oznaczają istotne uproszczenie administracyjne za-
równo po stronie beneficjentów (rolników) jak i instytucji odpowiedzialnych za
wypłatę ubezpieczeń. Dodatkowo zapisane w EFRROW wymogi dotyczące pro-
jektowania polis ubezpieczeniowych są znacznie bardziej restrykcyjne, w szcze-
gólności w odniesieniu do wysokości udziału własnego. W przeciwieństwie do
tego Austrii nie istnieją żadne szczegółowe wymogi w zakresie projektowania
polis ubezpieczeniowych na poziomie federalnym. Dwie inne ważne opcje
ubezpieczeniowe, którym poświęca się coraz więcej uwagi, obecnie nie są do-
stępne w Austrii. Dotyczy to ubezpieczenia dochodów i narzędzi stabilizacji
dochodów. Rolnicy decydujący się na ubezpieczenie dochodów otrzymują od-
szkodowanie, gdy rzeczywista produkcja rolna spadnie poniżej pewnego pro-
centu docelowego poziomu dochodów dla danej uprawy, niezależnie od tego,
czy niedobór wynika z niskich cen, czy z niskiego poziomu produkcj i (Sinabell
et.al, 2017).
Niemcy
Według danych Federalnego Ministerstwa Żywności i Rolnictwa w roku

2019 w Niemczech działało około 267 tys. gospodarstw rolnych. W zakresie
liczby producentów rolnych już od dłuższego czasu obserwowany jest wyraźny
trend spadkowy, którego dynamika jednak spadła w latach 2010-2019 w porów-
naniu do lat wcześniejszych. W wymienionym okresie liczba gospodarstw rol-
nych spadła o 32 tys. do (z 299 tys. do 267 tys.) co odpowiada procentowemu
spadkowi o około 11 p.p. i rocznej stopie spadku wynoszącej około 1,1 p.p.
Oznacza to relatywne wyhamowanie zmian strukturalnych w rolnictwie. We
wcześniejszych dekadach (na rys. 15 podane wskazano na interwał rozpoczyna-
jący się w 1975 r.) średnie roczne tempo spadku gospodarstw wynosiło około 2
p.p., co statystycznie odpowiada zmniejszeniu o połowę liczby gospodarstw co
25 lat. Spadek liczby gospodarstw dotyczył głównie podmiotów rodzinnych w
379
zachodniej części kraju (tzw. „stare” kraje związkowe). Liczba gospodarstw rol-
nych we wschodnich Niemczech pozostała niemal niezmieniona i wynosiła oko-
ło 30 tys. (rys. 15).
Rysunek 15. Liczba gospodarstw rolnych w Niemczech w latach 1975 do 2019 (w tys.)
1 000
904,7
900
797,4
800
720,8
700
629,7
600 555,1
500 448,9
374,5 360
400 293,9 285 266,6
280,8 269,8
396,6 299,1 288,2 286,8 275,4 266,7
300
200
Źródło: Statista.com na podstawie danych Federalnego Ministerstwa Żywności i Rolnictwa.
Ponad połowa łącznej powierzchni Niemiec (357 tys. km2) wykorzysty-

wana jest na cele rolnicze (52,4%) pozostałą część zajmują tereny leśne
(30,1%), osadnicze i transportowe (13,3%), wodne (2,4%) oraz inne obszary
górnicze (1,6%), takie jak odkrywkowe kopalnie węgla brunatnego i kamienio-
łomy. W ostatnich latach udział gruntów rolnych w ogólnej powierzchni kraju
odnotowuje ujemną dynamikę, podczas gdy rośnie znacznie i udział obszarów
pod zabudowę i transport. Spadek udziału gruntów rolnych jest szczególnie wi-
doczny na obszarach otaczających obszary osadnictwa miejskiego. Dodatkowo
trend ten powiązany jest ze wzrostem udziału obszarów leśnych i regionalnego
górnictwa odkrywkowego, ponieważ obszary rekultywowane mogą być wyko-
rzystywane do celów rolniczych tylko w ograniczonym zakresie. Największa
liczba gospodarstw funkcjonuje w Bawarii, Dolnej Saksonii, Badenii-
Wirtembergii, Nadrenii Północnej-Westfalii, Meklemburgii-Pomorzu Przednim
i Brandenburgii. Na terenie czterech pierwszych wymienionych krajów związ-
380
kowych w 2019 znajdowało się niemal 75% (195 tys.) łącznej populacji gospo-
darstw rolnych kraju. (rys. 16).
Rysunek 16. Populacja gospodarstw rolnych w Niemczech w podziale na kraje związkowe

(w %) – 2019
2,0 1,9 1,7 1,3 0,4
2,4
4,7
5,9
32,6
6,3
12,2
14,9
13,8
Bawaria Badenia-Wirtembergia
Dolna Saksonia Nadrenia Północna-Westfalia
Nadrenia-Palatynat Hesja
Schleswig-Holstein Saksonia
Brandenburgia Meklemburgia-Pomorze Przednie
Saksonia-Anhalt Turyngia
Saara
Spadek liczby gospodarstw rolnych odnotowany w ostatnich latach nie

jest równomierny. W latach 2017-2019 liczba gospodarstw rolnych w Niem-
czech spadła o około 0,8 p.p. Jednak ujemna dynamika dotyczyła niemal wy-
łącznie podmiotów położonych na obszarach byłych Niemiec Zachodnich (spa-
dek o 1,8 p.p). W przypadku pięciu krajów związkowych utworzonych na ob-
szarze byłej Niemieckiej Republiki Demokratycznej (Saksonia, Brandenburgia,
Meklemburgia-Pomorze Przednie, Saksonia-Anhalt i Turyngia) liczba gospo-
darstw rolnych pozostała na stałym poziomie, bądź odnotowała niewielki przy-
rost (rys. 17).
381
Rysunek 17. Liczba gospodarstw rolnych w Niemczech w podziale na kraje związkowe latach
2017-2019 (w tys.)
100
88,6 86,5
90
80
70
60
39,6
50 40,0 37,4 36,5
40 31,6 32,4
30 16,9
17,1 16,115,7 12,4
20 12,6
6,5 6,5 5,4 5,4 4,9 5,0 4,3 4,4 3,5 3,5
10 1,2 1,1
0
2017 2018 2019
W 2019 roku łączna powierzchnia gruntów rolnych w Niemczech wynosi-

ła 16,7 mln ha, co w połączeniu z liczbą funkcjonujących gospodarstw rolnych
wyznacza przeciętną wielkość podmiotu na około 60 ha. Analiza rozkładu prze-
strzennego powierzchni użytków rolnych wskazuje, iż na terenie krajów związ-
kowych Bawarii i Dolnej Saksonii powierzchnia użytków rolnych wynosi prze-
ciętnie około 3 mln ha, zaś na terenie Nadrenii Północnej-Westfalli, Badenii-
Wirtembergii, Meklemburgii Pomorze-Przednie, Brandenburgii, Saksonii-
Anhalt i Szlezwiku-Holsztyna oscyluje przeciętnie wokół 1 mln ha. Najmniejsza
powierzchnia użytków rolnych odnotowana została nominalnie na terenie Kraju
Saary oraz miast na prawach krajów związkowych tj. Berlina, Bremy i Hambur-
ga (rys. 18). W ujęciu względnym tj. w odniesieniu do łącznego areału użytków
rolnych w kraju oznacza to, iż ponad połowa powierzchni użytków znajduje się
w czterech krajach związkowych, tj. Bawaria, Dolna Saksonia, Nadrenia Pół-
nocna-Westfalia, Badenia-Wirtembergia (rys. 19).
382
Rysunek 18. Powierzchnia użytków rolnych w Niemczech w krajach związkowych w latach
2017-2019 (w mln ha)
3,5 3,13 3,11
3,0 2,59 2,58
2,5
2,0 1,49
1,42 1,35
1,46 1,42
1,5 1,35 1,32 1,32 1,16
1,18 0,99
0,99 0,900,90 0,78 0,77
1,0 0,78 0,77 0,71 0,71
0,5 0,07 0,02

0,08 0,02
0,0
2017 2018 2019
383
Rysunek 19. Areał użytków rolnych w Niemczech w podziale na kraje związkowe (w %) –
2019
4,3 0,4 0,1
4,6
4,7
5,4 18,6
5,9
15,5
7,0
9,0
7,9 8,1 8,5
Bawaria Dolna Saksonia

Nadrenia Północna-Westfalia Badenia-Wirtembergia
Meklemburgia-Pomorze Przednie Brandenburgia
Saksonia-Anhalt Schleswig-Holstein
Saksonia Turyngia
Hesja Nadrenia-Palatynat
Saara Berlin, Brema, Hamburg
Charakterystyczna jest rozbieżność pomiędzy strukturą przestrzenną licz-

by gospodarstw rolnych i areału użytków rolnych w odniesieniu do poszczegól-
nych krajów związkowych. W przypadku sześciu krajów związkowych (Bawa-
ria, Badenia-Wirtembergia, Nadrenia Północna-Westfalia, Nadrenia-Palatynat,
Hesja, Saara) względny udział areału użytków rolnych w ogólnej ich po-
wierzchni w Niemczech, jest niższy niż relacja liczby gospodarstw e regionie do
łącznej populacji gospodarstw rolnych. Wskazuje, to na mniejsze niż przeciętna
rozmiary gospodarstw rolnych w wymienionych krajach związkowych. W przy-
padku krajów związkowych znajdujących się na terenie byłej Niemieckiej Re-
publiki Demokratycznej odnotowano odwrotną zależność (tj. większy udział
użytków rolnych niż udział liczny gospodarstw), co wskazuje, iż podmioty tam
funkcjonujące są obszarowo większe, bardziej skoncentrowane. Przeciętna
wielkość pojedynczego gospodarstwa w landach zachodnich wynosi 49 ha, a
wschodnich – 246 ha. Tego rodzaju struktura jest pozostałością po uspołecznio-
nym rolnictwie w czasach NRD. Należy przy tym wskazać, iż wielkość dostęp-
nego zasobu gruntów sama w sobie nie rozstrzyga kwestii konkurencyjności go-
384
spodarstw, którą można osiągnąć również przy wykorzystaniu mniejszej ilości
gruntów, na przykład poprzez uprawy specjalne, specjalne formy handlowe lub
intensywną hodowlę zwierząt gospodarskich.
Struktura obszarowa gospodarstw w Niemczech podlegała w ostatnim

okresie istotnym przemianom. W szczególności w latach 1995-2016 zaobser-
wować można było znaczący spadek liczby gospodarstw rolnych o małej po-
wierzchni (poniżej 5 ha), oraz wzrost liczby większych gospodarstw o po-
wierzchni przekraczającej 100 hektarów (tab. 29). Udział w populacji gospo-
darstw najmniejszych spadł w latach 1995-2016 z 33,1% do niecałych 9% zaś
gospodarstw dużych wzrósł z 3,4% do 13,3%. Wskazuje to na funkcjonujący w
sektorze rolnym w Niemczech imperatyw koncentracji, który w zamyśle ma się
przyczynić do uzyskania zwiększonych efektów skali. W tym podejściu gospo-
darstwa o powierzchni poniżej 75 ha nie są już uznawane za konkurencyjne
Tabela 29. Liczebność gospodarstw rolnych w Niemczech według klas wielkości (w latach
1995-2016)
Wielkość Rok
gospodarstwa
1995 1999 2003 2007 2010 2013 2016
w ha
Liczba gospodarstw (w tys.)
<5 194,5 117,6 103,2 85,9 27,4 24,6 24,1
5-10 88,1 73,9 62,2 52,7 47,3 44,6 43,7
10-20 100,6 87,4 77,5 67,8 63,2 59,0 56,6
20-50 132,9 114,3 94,4 82,8 76,1 71,5 66,7
50-100 51,7 54,3 54,9 53,4 51,6 50,2 47,7
>100 19,9 24,4 28,5 31,9 33,6 35,2 36,6
Ogółem 587,7 472,0 420,7 374,5 299,1 285,1 275,4
% udział w populacji
<5 33,1% 24,9% 24,5% 22,9% 9,1% 8,6% 8,7%
5-10 15,0% 15,7% 14,8% 14,1% 15,8% 15,6% 15,9%
10-20 17,1% 18,5% 18,4% 18,1% 21,1% 20,7% 20,6%
20-50 22,6% 24,2% 22,4% 22,1% 25,4% 25,1% 24,2%
50-100 8,8% 11,5% 13,1% 14,3% 17,3% 17,6% 17,3%
>100 3,4% 5,2% 6,8% 8,5% 11,2% 12,3% 13,3%
Ogółem 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100%
Źródło: Federalne ministerstwo polityki żywnościowej i rolnictwa (BMEL-Statistik.de) 2020.
W odniesieniu do podmiotów o największych rozmiarach można wyka-

zać, iż w 2019 roku proporcje udziału poszczególnych grup obszarowych go-
spodarstw rolnych kształtowały się następująco < 5 ha – 8%, 5-10 ha – 17,1%,
385
10-20 ha – 20,1%, 20-50 ha – 23,4%, 50-100 ha – 17%, 100-200 ha – 9,4%,
200-500 ha – 3,4%, 500-1000 ha – 0,9%, > 1000 ha – 0,6% (rys. 20).
Rysunek 20. Liczba gospodarstw rolnych w Niemczech według powierzchni użytkowej,

w latach 2007 do 2019 (w tys.)
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
2007 2010 2012 2014 2015 2016 2017 2018 2019
<5 5-10 10-20 20-50 50-100 100-200 200-500 500-1000 >1000
W odniesieniu do statystyk zróżnicowania wykorzystania powierzchni

użytków rolnych w Niemczech według klas wielkości gospodarstw rolnych w
latach 1995-2016 można wykazać wspomniany powyżej trend koncentracji
gruntów. W jego wyniku w 2016 r. na około 17 mln ha użytków rolnych gospo-
darstwa o łącznej powierzchni poniżej pięciu hektarów zajmowały łącznie nieco
ponad 42 tys. ha, zaś gospodarstwa większe o powierzchni przekraczającej 100
ha zajmowały łącznie obszar niemal 10 mln ha. W ujęciu względnym zanotowa-
na tendencja doprowadziła do spadku udziału najmniejszych gospodarstw w
łącznym areale użytków rolnych z 2,4% do 0,3% oraz wzrostu udziału gospo-
darstw powyżej100 ha z około 40% do 60% (tab. 30).
386
Tabela 30. Areał gospodarstw rolnych w Niemczech według klas wielkości (w latach 1995-
2016)
Wielkość Rok
gospodarstwa
1995 1999 2003 2007 2010 2013 2016
w ha
Areał gospodarstw (w tys. ha)
<5 417,0 297,0 262,5 223,8 54,0 44,7 42,1
5-10 633,3 534,3 450,0 382,3 343,9 325,8 318,7
10-20 1 463,8 1 284,0 1 150,2 1 013,2 945,8 886,2 847,5
20-50 4 239,9 3 707,7 3 116,0 2 749,1 2 535,0 2 378,6 2 228,0
50-100 3 514,9 3 738,6 3 823,2 3 740,6 3 628,4 3 550,0 3 367,8
>100 6 978,0 7 589,9 8 206,0 8 845,3 9 196,9 9 514,3 9 854,9
Ogółem 17 246,9 17 151,6 17 008,0 16 954,3 16 704,0 16 699,6 16 659,0
% udział w populacji
<5 2,4% 1,7% 1,5% 1,3% 0,3% 0,3% 0,3%
5-10 3,7% 3,1% 2,6% 2,3% 2,1% 2,0% 1,9%
10-20 8,5% 7,5% 6,8% 6,0% 5,7% 5,3% 5,1%
20-50 24,6% 21,6% 18,3% 16,2% 15,2% 14,2% 13,4%
50-100 20,4% 21,8% 22,5% 22,1% 21,7% 21,3% 20,2%
>100 40,5% 44,3% 48,2% 52,2% 55,1% 57,0% 59,2%
Ogółem 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100%
W wyniku tej zmiany strukturalnej 13% gospodarstw gospodaruje 60%

powierzchni rolnej (2016), natomiast 87% gospodarstw zajmuje jedynie 40%
powierzchni, i ta tendencja się utrzymuje. Na rozszerzonym poziomie granula-
cji, szczególnie w odniesieniu do podmiotów o największych rozmiarach w
2019 roku proporcje udziału poszczególnych grup obszarowych gospodarstw
rolnych kształtowały się następująco < 5 ha – 0,24%, 5-10 ha – 2%, 10-20 ha –
4,8%, 20-50 ha – 12,5%, 50-100 ha – 19,2%, 100-200 ha – 20,5%, 200-500 ha –
16%, 500-1000 ha – 10%, > 1000 ha – 14,7% (rys. 21). Szczególnie wyraźnie
rysuje się dysproporcja pomiędzy udziałem wartościowym grupy gospodarstw
rolnych o największej powierzchni w łącznej powierzchni użytków rolnych, a
ich ilościowym wkładem w całkowitą populację podmiotów rolniczych. Pod-
mioty o powierzchni przekraczającej 100 ha, których łączna liczba w populacji
niewiele przekracza 0,5% zajmują łącznie niemal 15% całkowitej powierzchni
użytków rolnych.
387
Rysunek 21. Powierzchnia użytkowanych użytków rolnych w Niemczech według klas wiel-
kości gospodarstw rolnych w latach 2007-2019 (w %)
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
2007 2010 2014 2015 2016 2017 2018 2019
<5 5-10 10-20 20-50 50-100 100-200 200-500 500-1000 >1000
Powyższe uzewnętrznia się również w poziomie współczynnika koncen-

tracji gruntów oszacowanego na bazie formuły miary Giniego, gdzie w odpo-
wiadających sobie przedziałach wartości cechy (w tym wypadku wielkości go-
spodarstwa) skumulowana liczba podmiotów zestawiana jest ze skumulowaną
powierzchnią użytków rolnych. (rys. 22).
388
Rysunek 22. Współczynnik Giniego koncentracji użytków rolnych w Niemczech w latach
2007-2019
0,653
0,649 0,650
0,647 0,648
0,644
0,642
0,640
2007 2010 2014 2015 2016 2017 2018 2019
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Federalnego ministerstwa polityki żywno-

ściowej i rolnictwa (BMEL-Statistik.de).
W latach 2007-2019 współczynnik koncentracji wzrósł o niemal 1,5p.p. z

64% do 65,3%. Przy pomocy graficznej reprezentacji krzywych Lorenza możli-
we jest również ustalenie źródeł wzrostu współczynnika koncentracji w anali-
zowanym okresie (rys. 23). Odwzorowanie skumulowanej procentowej liczby
podmiotów na tle procentowych udziałów skumulowanej powierzchni gruntów
w poszczególnych klasach wielkości wskazuje, iż za wzrost poziomu koncentra-
cji odpowiedzialne są przede wszystkim przemiany strukturalne w obrębie gru-
py gospodarstw o średniej powierzchni tj. pomiędzy 50 a 200 ha. Na wykresie
na obszarze obejmującym grupy widoczne jest prawostronne przesunięcie krzy-
wej opisującej rok 2019 w stosunku do danych roku 2007, wskazujące na odda-
lanie się wartości od linii 45 stopni obrazującej równomierność rozkładu obser-
wowanej cechy. Wskazuje to zatem na postępujące odchodzenie od rozdrobnie-
nia rolnictwa na rzecz jego zwiększonej koncentracji obszarowej.
389
Rysunek 23. Krzywe Lorenza dla skumulowanej powierzchni gruntów rolnych w Niemczech
w latach 2007-2019
1
Skumulowana powierzchnia gruntów
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
(%)
0,4
0,3
0,2
0,1
0
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1
Skumulowana liczba podmiotów (%)
2007 2019
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Federalnego ministerstwa polityki żywno-

ściowej i rolnictwa (BMEL-Statistik.de).
Wkład sektora rolnego w tworzenie PKB Niemiec podlegał w latach

2000-2017 fluktuacjom, kształtował się jednak przeciętnie w obszarze zbliżo-
nym do około 1%. W roku 2017 wartość statystyki wyniosła niecałe 0,8%. Na
tle przeciętnych wartości w Unii Europejskiej i innych krajów ekonomicznie
wysoko rozwiniętych, gdzie rolnictwo wypracowuje średnio około 1,5% PKB
rolnictwo Niemiec ma relatywnie niewielkie znaczenie dla gospodarki kraju.
Obecnie w odniesieniu do raportowanej statystyki w krajach UE-27 niższy
udział rolnictwa w PKB odnotowywany jest jedynie w Luksemburgu, nieznacz-
nie wyższym udziałem charakteryzują się Belgia, Dania, Szwecja i Austria. Dla
zobrazowania skali najwyższego znaczenia sektora rolnego dla tworzenia PKB
można przytoczyć statystyki Bułgarii, Rumunii i Łotwy budujących przeciwny
koniec krzywej zmienności, gdzie udział sektora rolnego w PKB waha się pomię-
dzy 4 a 6%. Dla porównania rolnictwo Polski wypracowuje (2017) około 3%
PKB kraju.
390
Rysunek 24. Udział sektora rolnego w PKB Niemiec w latach 2000-2017
1,2
1,07
1,1
1
0,93 0,92
0,98
0,9 0,86
0,8 0,79
0,8 0,86
0,79
0,7
0,71 0,71
0,68 0,69 0,68
0,6
0,64 0,64 0,64
0,62
0,5
0,4
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Niewielki i niezmienny w okresie ostatnich dwóch dekad udział rolnictwa

w zagregowanej wartości dóbr i usług finalnych wytworzonych przez narodowe
i zagraniczne czynniki produkcji na terenie Niemiec nie powinien przesłaniać
faktu, iż w ujęciu wartościowym (kwotowo) produkcja sprzedana wytworów
rolnych kształtowała się w latach 2014-2019 na poziomie zbliżonym do 45 mld
€ (ponad 195 mld PLN wg bieżącego kursu wymiany) – por. tab. 31. Dla zobra-
zowania punktu odniesienia można wskazać, iż wartość produkcji sprzedanej w
Polsce w 2018 r. wyniosła około 23 mld €, czyli połowę produkcji Niemiec. W
strukturze produkcji przeważa produkcja zwierzęca, której wartość stanowi 61%
produkcji towarowej rolnictwa. Wskaźnik ten, zbliżony poziomem do charakte-
rystyk produkcji rolnej w Polsce pozostawał na stałym poziomie w okresie
2014-2019. Analogicznie udział produkcji roślinnej w globalnej wartości pro-
dukcji sprzedanej nie przekraczał 38%. W odniesieniu do indywidualnych kate-
gorii produktów kształtujących globalną kwotę sprzedaży największe znaczenie
miały mleko i produkty mleczne (niemal 25% w 2019 r.), trzoda chlewna (około
19%), zaś w przypadku wybranych kategorii produktów roślinnych można
wskazać na znaczący łączny udział wyspecjalizowanych upraw warzyw, owo-
391
ców, grzybów, winorośli, chmielu, tytoniu, kwiatów i roślin ozdobnych, produk-
tów szkółkarskich i innych, które odpowiedzialne były za ponad 17% wartości
produkcji sprzedanej w 2019 roku. Dynamika udziału wymienionych działów
produkcji w ogóle produkcji sprzedanej odnotowywała w latach 2014-2019 do-
datni przyrost.
Tabela 31. Produkcja sprzedana produktów rolnych w Niemczech wg rodzajów (mln €)
w latach 2014-19
Rodzaj produktu Rok

2014 2015 2016 2017 2018 2019
Pszenica zwyczajna 3 551 3 310 2 968 3 363 2 444 3 113
Żyto 288 231 185 296 192 311
Jęczmień browarniczy
199 207 178 197 370 243
i gorzelniczy
Jęczmień paszowy 584 736 614 779 400 764
Owies 28 28 31 29 55 42
Ziarna kukurydzy 266 228 201 286 171 200
Łącznie zboża 5 080 4 920 4 299 5 071 3 736 4 834
Łącznie ziemniaki 1 475 1 615 2 195 1 842 1 973 2 680
Rośliny białkowe 17 33 . 39 15 21
Buraki cukrowe 1 455 688 826 939 707 .
Nasiona oleiste 2 123 1 853 1 716 1 496 1 209 1 060
Warzywa 2 256 2 462 2 808 2 873 2 986 3 675
Owoce 736 691 684 685 1 005 838
Wino moszczowe /
1 447 1 285 1 224 1 431 1 593 856
wino
Chmiel 174 129 223 226 232 286
Tytoń 18 19 17 19 17 16
Kwiaty i rośliny oz-
1 143 1 111 1 133 1 273 1 179 1 179
dobne
Produkty szkółkarskie 829 781 829 835 763 763
Pozostałe produkty
150 132 122 143 142 142
roślinne
Łącznie produkcja
17 029 15 850 16 213 17 025 15 742 17 294
roślinna
Bydło 3 623 3 790 3 589 3 735 3 712 3 558
Cielęta 272 276 278 232 322 307
Trzoda chlewna 8 141 7 259 7 573 8 181 7 357 8 626
Drób 2 776 2 748 2 640 2 440 2 366 2 352
Pozostałe zwierzęta 397 440 456 478 505 509
Konie 65 72 54 77 69 100
Owce 149 152 159 154 150 96
Mleko 11 831 9 250 8 995 11 702 10 411 11 073
Jajka 966 1 043 954 1 347 1 257 1 150
Pozostałe produkty
213 255 236 319 343 343
zwierzęce
Łącznie produkcja
28 434 25 286 24 934 28 664 26 493 28 115
zwierzęca
Łącznie produkcja
45 463 41 136 41 146 45 689 42 235 45 408
rolnicza
392
Analiza charakterystyk ekonomicznych różnych typów produkcyjnych
gospodarstw rolnych obecnych na rynku niemieckim w roku 2016 (tab. 32)
wskazuje, iż największą przeciętną powierzchnię użytków rolnych posiadały
podmioty o charakterze mieszanym (uprawy i zwierzęta) – 113 ha oraz miesza-
ne hodowle zwierząt (80 ha). Przeciętna wielkość gospodarstw z uprawami po-
lowymi wyniosła około 71 ha, podmiotów specjalizujących się w chowie zwie-
rząt różnych gatunków około 50 ha, zaś gospodarstw ogrodniczych i gospo-
darstw upraw trwałych około 11 ha. Wielkość gospodarstwa mierzona zasobem
ziemi nie ma bezpośredniego przełożenia na jego siłę ekonomiczną, gdyż jak
wskazują szacunki dla struktury rodzajowej gospodarstw w Niemczech jednost-
kowy wskaźnik Standardowej Produkcji (SO) był w 2016 roku najwyższy w
przypadku ferm drobiowych (856 €) oraz gospodarstw uprawy warzyw (842 €).
W przedziale 400-600 € mieściła się również jednostkowa standardowa produk-
cja w przypadku kwiatów i roślin ozdobnych (409 €), upraw szkółkarskich (442
€), ferm świńskich (452 €). Najniższą wielkością ekonomiczną charakteryzowa-
ły się podmioty upraw polowych zbóż, nasion oleistych i roślin białkowych (111
€), uprawa winorośli (88 €), hodowla i tucz bydła (62 €) oraz hodowla owiec i
kóz (23 €). Bardzo dużą zmiennością w obrębie typów produkcyjnych charakte-
ryzował się wskaźnik wielkości obsady zwierząt wyrażony w postaci dużych
jednostek przeliczeniowych inwentarza (LSU).
393
Tabela 32. Wybrane charakterystyki ekonomiczne gospodarstw rolnych w Niemczech wg
typu produkcji (2016)
Jednostkowa
Standardowa
Gospodarstwa Standardowa Obsada zwie-
Typ produk- Areał Produkcja
rolne Produkcja rząt
cyjny (SO) ogółem
(SO)
w tys. w tys. ha w tys. € w€ sztuk dużych
Uprawy polo- 83,9 6015,4 9925,1 118,2 237,6
we w tym:
Gospodarstwa 6,4 70,1 3213,5 505,3 2,8
ogrodnicze
Gospodarstwa 19,8 216,2 2215,1 112,1 6,3
upraw trwałych
Chów zwierząt 114 5946,5 16105,7 141,3 7843,5
żywionych
paszami obję-
tościowymi
Chów zwierząt 16 823,8 8609,6 538,3 2613,8
żywionych
paszami tre-
ściwymi w
tym:
Trzoda chlew- 12,6 659,9 5673,2 451,8 1930,3
na
Drób 3,1 131,6 2615,2 856,3 589,6
Mieszane – 3,4 180 899,4 260,9 20,7
różne uprawy
Mieszane – 6 473,5 1813,9 300,7 664,7
różne zwierzęta
w tym:
Mieszane – 25,9 2933,3 6225,9 240,6 1565
różne uprawy i
zwierzęta
Gospodarstwa 275,4 16658,9 49 008,3 178 12 954,4
rolne ogółem
W 2016 roku w Niemczech branża rolno-spożywcza razem z powiązany-

mi sektorami gospodarki zatrudniała ok. 4,5 mln ludzi. Co dziewiąty zatrudnio-
ny w Niemczech jest pośrednio bądź bezpośrednio związany z sektorem rolni-
czym, który szczególnie na obszarach wiejskich jest głównym pracodawcą w
takich dziedzinach jak gastronomia, budownictwo i handel detaliczny oraz sta-
nowi podporę rozwoju obszarów wiejskich i ochrony gruntów. Bezpośrednio
rolnictwem zajmowało się blisko 1 mln osób, co stanowiło niemal 1,5% ludno-
ści aktywnej zawodowo. Zatrudnienie w rolnictwie odnotowało w latach 1991-
2016 bardzo silną tendencję spadkową (por. rysunek 25). Liczba osób pracują-
cych zmniejszyła się o połowę (z niemal 2 mln do 1 mln). Jednocześnie zmalały
394
również w tym okresie nakłady pracy mierzone w rocznych jednostkach pracy
(AWU)22, lecz dynamika spadku wartości wskaźnika była niższa niż dla miary
liczby zatrudnionych. W kategorii nominalnych łącznych nakładów pracy w kra-
jach Unii Europejskiej (EU-28) w 2013 roku Niemcy z wartością 522 tys. znala-
zły się na 6 miejscu (po Polsce – 2101 tys., Rumunii – 1560 tys., Włoszech –
1064 tys., Hiszpanii – 856 tys. i Francji – 776 tys.). W zestawieniu z wartościa-
mi sprzedanej produkcji wynik ten świadczy o relatywnie wysokiej produktyw-
ności sektora rolnego w Niemczech w porównaniu do innych krajów Wspólno-
ty.
Rysunek 25. Zatrudnienie (w tys.) i łączne nakłady pracy (tys. AWU) w rolnictwie Niemiec w
latach 1991-2016
2 000
1 878,7
1 800
1 600 1 576,4
1 437,1
1 400 1 409,8
1 322,8 1 276,4
1 200 1 315,7
1 018,3 1 303,3 1 080,3
1 000 1 251,4 1 020,5
792,3
698,4 940,1
800 650,4 612,4
561,4 588,3 559,1 529,7 545,5 522,7
600 490,0
400
200
0
1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2010 2013 2016
Liczba zatrudnionych Nakłady pracy (AWU)
Według danych Federalnego Urzędu ds. Rolnictwa i Żywności (BLE)

całkowita powierzchnia upraw ekologicznych w Niemczech w roku 2018 wzro-
sła w porównaniu z rokiem poprzednim o 15 p.p., osiągając 1,25 mln hektarów.
Stanowiło to 7,5 % wszystkich gruntów ornych. (rys. 26). Dla porównania, w
22
1 AWU gdy 1 osoba pełnozatrudniona pracuje w gospodarstwie rolnym 2120 godzin w
ciągu roku, tj. 265 dni roboczych po 8 godzin dziennie.
395
2016 roku 6,5 % wszystkich gruntów ornych było uprawianych ekologicznie, w
porównaniu z 3,2 % na przełomie tysiąclecia. Również w 2018 liczba gospo-
darstw ekologicznych wzrosła o 9,6 p.p. do 31,5 tys. (rys. 26). W porównaniu z
rokiem 2000 liczba gospodarstw ekologicznych wzrosła niemal trzykrotnie z
12.740. Udział gospodarstw ekologicznych w łącznej liczbie podmiotów w
Niemczech wynosi około 11,5%.
Rysunek 26. Liczba gospodarstw rolnictwa ekologicznego w Niemczech według krajów
związkowych w latach 2016-2018
12 000
9871
10 000 8539 9290
7619
8 000
6 000
4 000 2245 2161 1953
1982 1978 1646 1574 750
1446 939
2 000 842 826883 604 715 566 387 251
599 407 328 214
0
2016 2017 2018
Niemcy są największym rynkiem zbytu dla rolnictwa ekologicznego w

Europie, ale niedobór gruntów dostępnych dla rolnictwa ekologicznego może
zagrozić jego długofalowemu rozwojowi. 20% gruntów rolnych w Niemczech
ma być uprawianych ekologicznie do 2030 roku. Cel ten jest częścią strategii
zrównoważonego rozwoju Republiki Federalnej Niemiec. Przewiduje ona rów-
nież ograniczenie stosowania pestycydów i nawozów na polach oraz leków w
hodowli zwierząt. W momencie uruchomienia strategii w 2015 roku, Niemcy
znacznie odbiegały od średniej UE, z jedynie około 6% powierzchni uprawnej
uprawianej ekologicznie. Ta wielkość rośnie obecnie stopniowo. Aby osiągnąć
cel zapisany w strategii dalsze 30-40 tys. producentów rolnych powinno zmienić
396
profil na rolnictwo ekologiczne. W Niemczech powierzchnia upraw ekologicz-
nych przekroczyła obecnie 10%, a w ciągu ostatnich pięciu lat wzrosła o 50 p.p.
(por. rysunek 27). W 2019 roku 107 tys. ha uległo przekształceniu i adaptacji do
potrzeb rolnictwa ekologicznego (wzrost o 6,6 p.p. w skali roku). W sumie w
Niemczech obecnie 1,6 mln ha uprawianych jest ekologicznie.
Rysunek 27. Udział powierzchni uprawnych w rolnictwie ekologicznym w procentach po-
wierzchni użytków rolnych w Niemczech wg krajów związkowych w latach 2016-2018
18 16,5
15,7
16 14,7
14
14 12,6 12,3 11,7
12 10,7 11,1 11 10,5
9,8
10 9,1 9,1 9,1
7,5 8
8 6,9
6,2 6 5,4 5,9
5,2 5,3 5
6 4,8
4,1
3,4
4
2
0
2016 2017 2018
Podsumowując ogólną charakterystykę sektora rolnego w Niemczech,

można wskazać, iż jest to sektor nowoczesny, ekstensywny i wytwarzający pro-
dukty o wysokiej jakości, które następnie dzięki funkcjonowaniu wydajnego
przemysłu przetwórczego stanowią ważny element wymiany handlowej kraju.
Jednocześnie nie jest to sektor wolny od problemów i słabości. Sektor ten znaj-
duje się obecnie w trakcie intensywnych przemian strukturalnych związanych z
postępującymi procesami koncentracji a także próbą zmiany dominującego pro-
filu produkcji na bardziej ekologiczny. W kontekście kwestii ryzyka i potrzeby
rozwoju ubezpieczeń rolnych można wskazać na szereg charakterystyk sektora
rolnego w Niemczech, które czynią go wrażliwym na sytuację klimatyczną i
wyzwania z nią związane. Jednym z nich jest istotne znaczenie wrażliwych na
397
warunki atmosferyczne upraw warzyw i owoców. W Niemczech uprawa owo-
ców odbywa się głównie w Badenii-Wirtembergii, Dolnej Saksonii, Nadrenii-
Palatynacie i Bawarii. W tych pierwszych trzech krajach związkowych znajduje
się ponad 63% całkowitej powierzchni upraw drzew owocowych. Najważniejsze
regiony uprawy owoców znajdują się nad Jeziorem Bodeńskim, na równinie
środkowego i południowego Renu oraz w Dolnej Saksonii i Hamburgu. W
Niemczech funkcjonuje około 5 tys. wyspecjalizowanych gospodarstw sadowni-
czych. Główną rośliną uprawną są jabłka (73%), a następnie truskawki (13%).
Pozostałe uprawy owocowe mają znaczenie marginalne (por. rysunek 28).
Rysunek 28. Wielkość zbiorów upraw owoców w Niemczech w latach 2002-2019 według
odmian (w tys. ton)
Źródło: Federalny Urząd Statystyczny (2020).
Problemy, z jakimi w ostatnich latach borykali się plantatorzy upraw spe-

cjalnych, można ocenić na podstawie wielkości zbiorów w ostatnich latach (rys.
28). Dla sadowników rok 2017 zakończył się prawie całkowitą stratą. Zbiory
owoców spadły o niemal połowę w stosunku do roku poprzedniego, co spowo-
398
dowane było niekorzystnymi zjawiskami pogodowymi. W komunikacie praso-
wym Niemieckiego Związku Rolników z dnia 22 sierpnia 2017 r. szkody spo-
wodowane przez mróz w uprawie owoców na wiosnę oszacowano na około 200
mln € (Deutscher Bundestag, 2018). Oprócz szkód wyrządzonych przez mróz, w
uprawach roślin wystąpiły również szkody spowodowane gradem i obfitymi
opadami deszczu (250 mln €). Obok mrozu i obfitych opadów odnotowano rów-
nież masowy pomór pszczół, co miało swoje konsekwencje dla plonów owo-
ców. Zgodnie z informacją rządu federalnego w 2017 r. przedsiębiorstwa sa-
downicze w Badenii-Wirtembergii, Bawarii, Hesji, południowej Nadrenii-
Palatynacie, Nadrenii, Saksonii i Brandenburgii zostały dotknięte późnym
przymrozkiem. Stopień wpływu zjawiska był różny m.in. w zależności od re-
gionu uprawy i odmiany (ze względu na różny okres kwitnienia). Wysokie straty
odnotowano w Nadrenii-Palatynacie w szczególności w przypadku upraw wiśni,
gruszek, jabłek i truskawek. Dotknięte zostały również uprawy winorośli poło-
żone wzdłuż Mozeli i Renu. W Brandenburgii prawie całkowicie zniszczone
zostały uprawy owoców pestkowych. W przypadku wiśni i czereśni utracono
95-100% zbiorów, a w przypadku jabłek 50-70%. W Saksonii utrata plonów
czereśni przekroczyła 50% areału. Bardzo wysokie straty odnotowano również
w przypadku owoców ziarnkowych. W Nadrenii Północnej-Westfalii zareje-
strowano szkody w przypadku owoców ziarnkowych, pestkowych i jagód, a tak-
że roślin ozdobnych i szkółkarskich. W Dolnej Saksonii szkody spowodowane
przez mróz były niższe ze względu na powszechne stosowanie systemów na-
wadniania chroniącego przed mrozem. W Saksonii-Anhalt odnotowano lokalne
zróżnicowanie strat spowodowanych przez mróz, szczególnie w przypadku
owoców ziarnkowych i pestkowych. Również w Hesji uprawy winorośli i owo-
ców były dotknięte szkodami w różnym stopniu. W przypadku Bawarii znaczne
szkody wywołane mrozem w uprawie winorośli i owoców odnotowano we
wszystkich regionach, a w szczególności w obszarach upraw we Frankonii i nad
Jeziorem Bodeńskim (Hartung, 2020).
Aby zilustrować sytuację rynkową w Republice Federalnej Niemiec - jeśli

chodzi o ubezpieczenie zbiorów – rozróżnia się klasyczne ubezpieczenie od
gradobicia, które istnieje w Niemczech od końca XVIII wieku, oraz jego roz-
szerzenia oferowanego od pewnego czasu. Ubezpieczenia od gradobicia (Hage-
lversicherung) to specjalna gałąź ubezpieczeń majątkowych i osobowych.
Ubezpieczenie od gradobicia jest formalnie ubezpieczeniem zbiorów lub ubez-
pieczeniem od utraty zarobków. Ubezpieczenie od gradobicia to ubezpieczenie
plonów brutto z przyszłych zbiorów od częściowych lub całkowitych strat spo-
399
wodowanych gradobiciem, które dotykają produkty glebowe w trakcie ich wzro-
stu lub w stanie dojrzałym przed lub po ich oddzieleniu, ale przed ich ścięciem
lub zmłóceniem. Podstawą prawną dla ubezpieczenia od gradu w Niemczech
jest niemiecki kodeks handlowy (HGB), ustawa o nadzorze ubezpieczeniowym
(VAG) i ustawa o umowie ubezpieczenia (VVG) lub ogólne warunki ubezpie-
czenia od gradu (AHagB). AHagB wyjaśnia, w jaki sposób należy określać war-
tość ubezpieczeniową, przy czym produkty rolne są ubezpieczane tylko pod
względem ilościowym. Na przykład, ubezpieczający musi określić sumę ubez-
pieczenia dla każdej działki w każdym roku w tzw. rejestrze upraw, który jest
oparty na wartości ubezpieczonego zbioru. Trzy czynniki: powierzchnia (ha),
spodziewany plon (dt) z hektara oraz spodziewany przychód z dt mają decydu-
jące znaczenie dla wartości plonu. Iloczyn dwóch ostatnich czynników jest rów-
nież określany jako tzw. wartość z hektara, dla której ubezpieczyciel może co
roku ustalić wartości minimalne i maksymalne. Konieczność corocznego po-
nownego zdefiniowania zakresu ubezpieczenia, nawet w przypadku umów wie-
loletnich, wynika z płodozmianu na polach. Aby ułatwić ubezpieczającym, któ-
rzy nie znają perspektyw plonów i możliwych do osiągnięcia cen wczesną wio-
sną, oszacowanie wartości na hektar, przyznaje się im czas do 31 maja w przy-
padku okresu ubezpieczenia rozpoczynającego się 1 stycznia, na złożenie wyka-
zu upraw (tzw. deklaracji). Osoby ubezpieczone otrzymują tymczasową ochronę
ubezpieczeniową do momentu zgłoszenia (lub najpóźniej do 31 maja) - jako
środek tymczasowy. Ta tzw. zaliczkowa ochrona ubezpieczeniowa odnosi się do
ubezpieczonych wartości z roku poprzedniego, lub w pierwszym roku ubezpie-
czenia do sum ubezpieczenia ustalonych we wniosku o ubezpieczenie. (Schaff-
ner, 2018) Roszczenie należy zgłosić do firmy ubezpieczeniowej w ciągu czte-
rech dni. Niedopełnienie tego obowiązku przez ubezpieczającego zasadniczo
zwalnia ubezpieczyciela z obowiązku wypłaty odszkodowania. Ponieważ wiel-
kość szkód można ostatecznie ocenić dopiero po pełnym rozwinięciu się uszko-
dzonej rośliny, ocenę przeprowadza się w miarę możliwości tylko na krótko
przed rozpoczęciem zbiorów. W przypadku bardzo wczesnych uszkodzeń spo-
wodowanych przez gradobicie, po otrzymaniu protokołu szkody, przeprowadza-
na jest również tzw. kontrola wstępna. Oceniając szkody, eksperci ustalają naj-
pierw, czy cała uprawa, której dotyczą szkody, jest ubezpieczona i czy wielkość
pola została prawidłowo wskazana. Następnie określają, która część powierzch-
ni jest dotknięta i jak duża (w procentach) jest ilościowa strata plonów (określe-
nie wskaźnika strat). Szacowana jest również wartość ubezpieczenia, której
można by oczekiwać bez gradu. Opiera się ona na podanej sumie ubezpieczenia,
400
którą ubezpieczający wpisał do rejestru upraw. Wypłata odszkodowania jest na-
stępnie obliczana poprzez pomnożenie współczynnika szkodowości przez (sko-
rygowaną) wartość ubezpieczeniową. Ostatecznie obliczona wysokość straty
może zostać pomniejszona o ewentualne potrącenia. W związku z tym, jeśli
uzgodniony zostanie udział własny (zazwyczaj w wysokości 8% sumy ubezpie-
czenia), roszczenia poniżej tego progu nie będą rekompensowane. Straty, które
są wyższe niż ten próg strat, są natomiast w pełni rekompensowane. Głównym
celem franszyzy integralnej jest ograniczenie niewielkich strat w celu zmniej-
szenia kosztów administracyjnych związanych z zaspokojeniem roszczeń. (De-
ter 2018).
Ubezpieczenia przeciwgradowe, napotykały początkowo liczne przeciw-

ności. Najstarsza niemiecka firma ubezpieczeń od gradu, Braunschweigische
Hagelversicherungsgesellschaft, założona w 1792 roku, została zamknięta zale-
dwie kilka lat później. Główną przyczyną szybkiego niepowodzenia było nie-
prawidłowe oszacowanie składek, co dotknęło również wielu innych ubezpie-
czycieli gradowych w historii. Najstarszą istniejącą do dziś firmą ubezpiecze-
niową od gradobicia jest Meklemburskie Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajem-
nych (Mecklenburgische Versicherungsgesellschaft auf Gegenseitigkeit), dlate-
go firma ta uważana jest za pioniera niemieckich ubezpieczeń od gradobicia.
Kolejnym punktem zwrotnym w ubezpieczeniach przeciwgradowych było zało-
żenie w Berlinie (1822 r.) pierwszego towarzystwa ubezpieczeń przeciwgrado-
wych – Berliner Hagelassekuranzgesellschaft, które od początku starało się roz-
szerzyć swoją działalność na dużą część Niemiec. Ponadto była to pierwsza fir-
ma, która zaoferowała ubezpieczenie od gradobicia za stałą składkę, rezygnując
tym samym z systemu przedpłat towarzystw ubezpieczeń wzajemnych. Kolej-
nym punktem zwrotnym było założenie w 1869 r. Norddeutsche Hagelversiche-
rungsgesellschaft a.G. Dzięki bliskim relacjom ze stowarzyszeniami zawodo-
wymi i działalności w całych Niemczech od samego początku, w ciągu zaledwie
siedmiu lat udało się tej firmie ubezpieczeniowej zająć czołową pozycję wśród
niemieckich ubezpieczycieli od gradobicia. Szczególna sytuacja powstała na
południu Niemiec ze względu na szczególnie duże zagrożenie gradobiciem
spowodowane przez klimat. Ta szczególna ekspozycja na ryzyko doprowadziła
do tego, że nawet zakłady ubezpieczeń działające na dużą skalę nie oferowały
ochrony ubezpieczeniowej lub wycofały się po krótkim czasie. W 1884 r. pro-
blem ten został rozwiązany przez pierwszą na świecie publiczną instytucję
ubezpieczenia od gradobicia, Bayerische Landeshagelversicherungsanstalt znaną
401
obecnie, jako Versicherungskammer Bayern. To były narodziny trzeciej korpo-
racyjnej formy prawnej w ubezpieczeniu od gradu.
Po II wojnie światowej nastąpiła silna koncentracja rynku ubezpieczeń
przeciwgradowych. Wartość portfela ubezpieczeń wzrosła ponad dziesięcio-
krotnie od połowy lat pięćdziesiątych XX wieku, z nieco poniżej 1,5 mld € do
około 20 mld € sumy ubezpieczenia obecnie. W tym samym okresie całkowity
dochód ze składek wzrósł z około 21 mln € do niemal 200 mln €. W 1993 r. do-
szło do największego jak dotąd połączenia dwóch towarzystw ubezpieczeń od
gradobicia. Fuzja Norddeutsche Hagelversicherung i Leipziger Hagelversiche-
rung doprowadziła do utworzenia Vereinigte Hagelversicherung VVaG (Offer-
mann 2017).
W Niemczech istnieje ugruntowany rynek kilku konkurujących ze sobą
firm zajmujących się ubezpieczeniem upraw, opierający się głównie na rozwią-
zaniach w zakresie ubezpieczenia od gradobicia, które jest najszerzej ubezpie-
czonym zagrożeniem w Niemczech (ok. 70% wszystkich upraw). Podczas gdy
ubezpieczenie od gradobicia zostało wprowadzone w XVIII wieku, ubezpiecze-
nie od wielokrotnego ryzyka zostało wprowadzone dopiero niedawno. Ubezpie-
czenia na wypadek suszy w Niemczech są jedynie umiarkowanie popularne.
Wskaźniki penetracji są niskie: w 2015 roku tylko 0,5% wszystkich gruntów
ornych było ubezpieczonych od wielu ryzyk, w tym od suszy. W Niemczech
rynek ubezpieczeń od ryzyka pogodowego koncentruje się na ograniczonej licz-
bie specjalistycznych firm ubezpieczeniowych i niektórych ubezpieczycieli, któ-
rzy oferują również specjalne ubezpieczenia rolne, aby uzupełnić swój portfel.
Powodem tego jest fakt, że prywatne systemy ubezpieczeń od ryzyka pogodo-
wego wymagają wysokiego stopnia specjalistycznej wiedzy. Z jednej strony, jak
w przypadku wszystkich systemów ubezpieczeniowych, należy zarządzać przy-
czynami i konsekwencjami asymetrycznej dystrybucji informacji (pokusa nadu-
życia i negatywna selekcja). Z drugiej strony, trudno jest wiarygodnie przewi-
dzieć i obliczyć koszty ekstremalnych zjawisk pogodowych lub chorób roślin.
W szczególności ryzyko odpowiedzialności ubezpieczyciela znacznie wzrasta w
przypadku wystąpienia ryzyka systemowego. Niemcy, gdzie funkcjonuje prężny
i konkurencyjny rynek ubezpieczeń, są jednym z niewielu krajów członkow-
skich Unii Europejskiej, który nie dotuje bezpośrednio ubezpieczeń upraw. W
Niemczech dostępne są różne finansowane ze środków publicznych doraźne
środki wyrównawcze na wypadek suszy i innych klęsk klimatycznych (Deut-
scher Bundestag, 2018).
402
W 2017 roku VereinigteHagel VVaG wraz z Gartenbauversicherung, spe-
cjalizującą się w ubezpieczeniach upraw szklarniowych i szkółek drzew, posia-
dała 65,1% udziału w rynku pod względem wielkości składki. Największą kor-
poracją ubezpieczeniową od gradobicia jest Münchner und Magdeburger
Agrarversicherungs-AG z udziałem 16,9%, a następnie Versicherungskammer
Bayern z udziałem w rynku wynoszącym 12,4%. Funkcjonują również małe to-
warzystwa ubezpieczeń wzajemnych. Istnieje kilka przedsiębiorstw, z których
część to mniejsze i/lub działające jedynie regionalnie towarzystwa ubezpieczeń
wzajemnych (VVaG), których udziały w każdym przypadku wynoszą mniej niż
2,5% całkowitej wielkości składek (rys. 29).
Rysunek 29. Podział rynku ubezpieczeń rolniczych (wg kwoty płaconych składek) w odnie-
sieniu do podmiotów oferujących ubezpieczenia 2017
2,1 1,5 2
7,8
12,4
57,3
16,9
Vereinigte Hagel
Münchner und Magdeburger Agrarversicherungs-AG
Versicherungskammer Bayern
Gartenbauversicherung
VGH Versicherung
Mecklemburgische
Pozostałe (regionalne bądź lokalne)
Źródło: opracowanie własne na podstawie https://www.vereinigte-hagel.net/.
Spółki zazwyczaj oferują umowy na okres od jednego do pięciu lat, z ra-

batami (około 10% na okres trzech lat). Rolnicy mogą zaoszczędzić na skład-
kach ubezpieczeniowych, uzgadniając franszyzę redukcyjną w wysokości, na
przykład, od 1 do 5% sumy ubezpieczenia. W tym przypadku rolnik płaci samo-
dzielnie za drobne szkody. Zgodnie z analizą ofert lidera rynku ubezpieczeń rol-
niczych w Niemczech, firmy Vereinigte Hagel, w przypadku upraw sadowni-
czych dostępne są opcje ubezpieczenia przez wpływem warunków atmosferycz-
403
nych w odniesieniu do szkód wywołanych mrozem, gradobicia, burz i ulewnych
deszczy. Szkody wywołane mrozem można ubezpieczyć w przypadku upraw
winorośli oraz upraw truskawek w tym drugim przypadku jednak koszty ubez-
pieczenia są relatywnie wysokie. Firma ubezpiecza uprawy truskawek również
od szkód spowodowanych gradobiciem. Są to klasyczne ubezpieczenia od utraty
przychodów spowodowanych zmniejszeniem plonów. Możliwe jest dodatkowe
ubezpieczenie upraw z tytułu zwiększonych kosztów sortowania i innych kosz-
tów. W przypadku owoców ziarnkowych ubezpieczenie upraw pokrywa szkody
spowodowane gradobiciem, burzą i ulewnymi deszczami. Jest to również kla-
syczny produkt ochrony od utraty przychodów. W przypadku upraw pod siatką
gradową możliwe jest jedoczesne ubezpieczenie konstrukcji. Uprawy owoców
pestkowych można ubezpieczać od gradu i burzy. Również w tym przypadku
dotyczy to klasycznego produktu przychodowego, podobnie jak w przypadku
krzewów jagód. W przypadku upraw bzu czarnego i żurawiny możliwe jest je-
dynie wykupienie ubezpieczenia przeciw gradowi (Gesamtverband der Deut-
schen Versicherungswirtschaft 2016).
W 2013 r. podatek od ubezpieczeń od ryzyka pogodowego, takiego jak
grad, burza, obfite opady deszczu, mróz i powódź, został obniżony z 19% do
0,03% sumy ubezpieczenia. Jednak produkty ubezpieczeniowe na wypadek su-
szy są nadal opodatkowane w wysokości 19%, płaconych przez ubezpieczo-
nych.
W przeciwieństwie do wielu innych krajów, zwłaszcza w Unii Europej-
skiej, w Niemczech nie ma publicznego wsparcia dla systemów ubezpieczeń
rolniczych. Składki nie są subsydiowane (Neuerer, 2018). Mimo, że rząd nie-
miecki nie interweniuje w rozwiązania w zakresie zapobiegania ryzyku i ubez-
pieczeń, zarówno na poziomie krajowym, jak i państwowym, dostępne są fun-
dusze i środki nadzwyczajne na pokrycie strat wynikających z klęsk żywioło-
wych (w tym trzęsień ziemi, lawin, osunięć ziemi, powodzi, tornad i huraganów,
wybuchów wulkanów i pożarów) oraz równoważnych niekorzystnych czynni-
ków pogodowych, takich jak susza, mróz, grad, obfite opady deszczu i burze
(tabela 33).
404
Tabela 33. Dostępne środki zarządzania ryzykiem wystąpienia suszy w rolnictwie w Niem-
czech
Rozwiązania w zakresie ubezpieczeń Publiczne środki nadzwyczajne
prywatnych
Vereinigte Hage- Versicherungskammer Zagrożenia związane z niekorzystnymi warun-
lversicherung Bayern kami pogodowymi odpowiadające klęskom
VVaG żywiołowym
maksymalne pokrycie strat w wysokości 80%
dla przedsiębiorstw zagrożonych upadłością i
rentowności obniżonej średnio o 30%
Narzędzia zapewnienia płynności
dostarczone przez "Landwirtschaftliche Ren-
tenbank"
Greensurance Munich Re Upoważnienie do korzystania z obszarów
ochrony środowiska
na paszę dla zwierząt i międzyplony
Dodatkowe możliwości odroczenia płatności
podatków, ubezpieczeń społecznych i dzierża-
wy gruntów
Źródło: www.vereinigte-hagel.de, www.vkb.de.
Od stycznia 2019 r. wszystkie dostępne w Niemczech produkty ubezpie-

czeniowe na wypadek suszy są oparte na wskaźnikach. Ubezpieczenia oparte na
indeksie wypłacają odszkodowanie, jeśli ustalony parametr - na przykład opady
deszczu - odbiega od określonego wcześniej poziomu. Innymi słowy, uprawy są
ubezpieczone od zdarzeń, które powodują straty, takich jak susza, a nie od bez-
pośrednich strat na polu. Do firm ubezpieczeniowych oferujących obecnie pro-
dukty ubezpieczeniowe na bazie indeksu suszy należą:
(1) Vereinigte Hagelversicherung VVaG („Vereinigte Hagel”) jest wiodącym

na rynku towarzystwem ubezpieczeń wzajemnych upraw w Niemczech Ubez-
pieczenie indeksowe przeciw suszy oferowane jest dla pszenicy ozimej, rzepa-
ku ozimego, żyta ozimego i kukurydzy kiszonkowej. Indeks stosowany w Vere-
inigte Hagel jest oparty na ilości wody w glebie dostępnej dla roślin obliczonej
jako różnica między aktualną wydajnością pola a punktem trwałego więdnięcia
(= potencjalna wydajność pola). Wartość ta jest określana i publikowana przez
Niemiecką Służbę Meteorologiczną. Gdy aktualne plony osiągane z pól spadają
poniżej założonego progu, możliwe jest zgłaszanie roszczeń z tytułu strat spo-
wodowanych suszą (por. rys. 30). Faktyczne wypłaty rekompensat opierają się
na różnicy między plonami w danym regionie a uprzednio określonym progiem
405
plonów. Wypłaty są niezależne od indywidualnych strat w zbiorach. Ubezpie-
czenie na wypadek suszy można wykupić dodatkowo do produktu podstawowe-
go (tzw. „Secufarm/ Secufarm Garant”), które obejmuje pierwotnie gradobicie i
może być indywidualnie rozszerzone na szkody związane z mrozem, burzami,
obfitymi opadami deszczu i suszą. Obecnie ubezpieczenie na wypadek suszy
odgrywa jednak relatywnie niewielką rolę, ponieważ dotyczy jedynie około
0,1% ubezpieczonych gruntów ornych.
Rysunek 30. Schemat wypłat z tytułu strat związanych z suszą w Vereinigte Hagelversiche-
rung VVaG
Źródło: www.vereinigte-hagel.net.
(2) Versicherungskammer Bayern Versicherungskammer Bayern (VKB)

jest znacznie mniej wyspecjalizowane i oferuje szerszą gamę produktów dla
przedsiębiorstw, prywatnych gospodarstw domowych, jak również gospodarstw
rolnych. W zakresie ubezpieczenia upraw VKB oferuje produkt ubezpieczenio-
wy obejmujący wiele ryzyk o nazwie „ErnteSchutz Vario”. Produkt ten składa
się z modułów podstawowych (grad, burza, obfite opady deszczu, mróz i susza)
i może być rozszerzony o bardziej specjalistyczne, uzupełniające moduły dla
upraw polowych dotkniętych szkodnikami i chorobami roślin (akceptacja, kwa-
rantanna i pogorszenie jakości). Warunkiem wstępnym jest zakup modułu pod-
stawowego „grad”, a pozostałe moduły mogą być zakupione indywidualnie (ta-
bela 34). Ubezpieczenie na wypadek suszy jest dostępne dla zbóż, kukurydzy,
406
buraków, rzepaku i ziemniaków. Ochrona ubezpieczeniowa jest zapewniona od
1 marca do 30 września. Krytyczny poziom opadów atmosferycznych służy jako
wskaźnik suszy. Ten krytyczny poziom opadów zależy od specyficznego dla
danej uprawy zapotrzebowania na wodę i jest określany dla każdej uprawy na
poziomie lokalnym. Gdy ilość opadów spadnie poniżej poziomu krytycznego,
można ubiegać się o wypłatę odszkodowań. Pieniężny zakres ochrony ubezpie-
czeniowej jest arbitralny. Ryczałtowe odszkodowanie jest wypłacane do wyso-
kości zakontraktowanej sumy ubezpieczenia dla każdej dotkniętej działki. (IIA-
SA 2019).
Tabela 34. Dostępne produkty ubezpieczenia upraw w VKB
Grad Burza Mróz Silne deszcze Susza
Moduły podstawowe
Akceptacja Kwarantanna Pogorszenie
Moduły zaawansowane
Źródło: VKB.
Podczas gdy Vereinigte Hagel i VKB dominują na rynku, ze względu na

dużą częstotliwość występowania ekstremalnych zjawisk klimatycznych i
zwiększonych szkód spowodowanych suszą w ostatnich latach, pojawiają się
inne przedsiębiorstwa oferujące produkty ubezpieczeniowe na wypadek suszy,
w tym: - Müncher und Magdeburger Agrarversicherung AG - Greensurance,
fundacja non-profit. Według Federalnego Ministerstwa Żywności i Rolnictwa
zarządzanie ryzykiem operacyjnym leży przede wszystkim w gestii samego pro-
ducenta (rolnego) i dlatego produkty ubezpieczeniowe (rolne) nie są dotowane
ze środków publicznych. Rząd niemiecki jest skłonny wspierać wszystkie sekto-
ry gospodarki w równym stopniu. Filozofia działania, zakłada że koszty admini-
stracyjne doraźnych płatności nie przekroczą kosztów regularnego wspierania
narzędzi ubezpieczeniowych. W przypadku suszy podejmowane są następujące
działania nadzwyczajne wspierane publicznie:
x Płatności z tytułu ryzyka niekorzystnych zjawisk atmosferycznych zwią-
zanych z klęskami żywiołowymi. Podczas gdy powodzie i huragany uważa-
ne są za klęski żywiołowe, susza, mróz i obfite opady deszczu wchodzą w
zakres „zagrożeń związanych z niekorzystnymi warunkami pogodowymi
równoważnymi z klęskami żywiołowymi”. Straty wynikające z tych wyjąt-
kowych zdarzeń pogodowych mogą zostać pokryte w maksymalnie w 80%.
Zgodnie z przepisami konstytucyjnymi dotyczącymi podziału kompetencji
między rządami krajów związkowych i rządem federalnym w Niemczech,
407
wsparcie dla równoważnych z klęskami żywiołowymi zagrożeń związanych
z niekorzystnymi warunkami pogodowymi leży w gestii państwa. Wsparcie
finansowe po suszy może zostać przyznane: małym i średnim gospodar-
stwom rolnym, gospodarstwom rolnym doświadczającym zmniejszenia plo-
nów o co najmniej 30% w porównaniu z trzema poprzednimi latami oraz go-
spodarstwom rolnym narażonym na ryzyko upadłości. Jeśli zdarzenie pogo-
dowe jest klasyfikowane jako „zdarzenie o zasięgu krajowym”, rząd federal-
ny przekazuje 50% całkowitego pokrycia powstałych strat, pozostałe 50%
pokrywają kraje związkowe. Aby można było zaklasyfikować zdarzenie po-
godowe jako wydarzenie krajowe, należy ocenić ogólne okoliczności na po-
ziomie krajowym. W połowie 2017 roku rząd federalny doprecyzował, zasa-
dy na których w przypadku katastrof na skalę krajową może pod pewnymi
warunkami udzielać pomocy w ramach reprezentacji państwa jako całości. W
Niemczech ocena i rekompensata szkód w rolnictwie uregulowana jest przy
pomocy Federalnego ramowego rozporządzenia w sprawie przyznawania
pomocy państwa z tytułu wyrównania szkód w rolnictwie i leśnictwie spo-
wodowanych klęskami żywiołowymi lub niekorzystnymi warunkami atmos-
ferycznymi. Rozporządzenie ma na celu pomoc w rozwiązywaniu proble-
mów związanych ze szkodami o zasięgu regionalnym i krajowym. Jednocze-
śnie podkreśla ono, że zapewnienie zabezpieczenia przed ryzykiem w celu
naprawienia szkody należy pierwotnie do obowiązków poszczególnych pro-
ducentów rolnych. W razie potrzeby kraje związkowe lub rząd federalny
ustalają wysokość własnego dofinansowania ad-hoc w przypadku wystąpie-
nia szkód. Wysokość subwencji może jednak zostać ograniczona m.in. w
przypadku producentów rolnych, którzy nie wykupili ubezpieczenia obejmu-
jącego najczęstsze ryzyka związane z klimatem. Od tej zasady obowiązują
wyjątki, jeżeli istnieją dowody na to, że w odniesieniu do określonego ryzyka
klimatycznego ochrona ubezpieczeniowa nie występuje, lub jej ceny nie są
konkurencyjne. Kraje związkowe Badenia-Wirtembergia, Bawaria, Branden-
burgia i Nadrenia-Palatynat przewidziały między innymi rekompensatę za
szkody spowodowane warunkami pogodowymi w 2017 roku. Bawaria udzie-
lała wsparcia przedsiębiorstwom sadowniczym i winiarskim dotkniętym
późnymi przymrozkami w kwietniu 2017 r. w ramach programu pomocy
Frost Aid. Warunki programu pomocy dla Bawarii są podobne jak dla są-
siedniego kraju związkowego Badenii-Wirtembergii, ponieważ obszary sa-
downicze wokół Jeziora Bodeńskiego łączą się. Kraj związkowy Badenia-
Wirtembergia wprowadził w życie rozporządzenie administracyjne Minister-
408
stwa Rolnictwa i Ochrony Konsumentów w sprawie przyznawania dotacji
państwowych na usuwanie szkód spowodowanych przez mróz w rolnictwie
Badenii-Wirtembergii (Frost Aid). Zgodnie z tym rozporządzeniem maksy-
malnie do 50% (netto) całkowitych szkód może być pokryte w formie dota-
cji. Dolna granica wypłacanych odszkodowań to 3 tys. €, zaś maksymalna
kwota jednostkowego dofinansowania to 50 tys. €, z możliwością podniesie-
nia w uzasadnionych przypadkach do 150 tys. €. W budżecie państwa na lata
2018/19 dla Badenii-Wirtembergii przewidziano łącznie niemal 50 mln € na
pomoc związaną z mrozem. Według Ministerstwa Rozwoju Wsi, Środowiska
i Rolnictwa Brandenburgii ten kraj związkowy wydał odpowiednią dyrekty-
wę, która obejmuje nie tylko zjawiska mrozu, ale także ulewne deszcze i su-
sze. Jak dotąd nie wypłacono żadnych środków. Kraj związkowy Nadrenia-
Palatynat udziela pomocy w związku z zagrożeniami naturalnymi zgodnie z
zasadami umowy ubezpieczeniowej dotyczącej szkód spowodowanych przez
zagrożenia naturalne. Maksymalna jednostkowa kwota odszkodowania wy-
nosi 10 tys. € (Bundesministerium für Ernährung und Landwirtschaft 2018).
x Zapewnienie płynności. Niemiecki rząd federalny zapewnia rolnikom
wsparcie finansowe w formie zabezpieczenia płynności finansowej poprzez
Landwirtschaftliche Rentenbank. Ta instytucja prawa publicznego oferuje
rolnikom specjalistyczne programy pożyczkowe w celu poprawy struktur
rolniczych. Oferowane są zarówno standardowe kredyty dla rolnictwa i ob-
szarów wiejskich, jak i specjalne kredyty na konkretne cele i działania po-
mocowe. Zabezpieczenie płynności finansowej jest przyznawane gospodar-
stwom rolnym, które poniosły wyjątkowo wysokie straty w dochodach lub
wzrost kosztów z powodu ekstremalnych warunków pogodowych, chorób
roślin lub zwierząt. Program jest oferowany na żądanie w sytuacjach kry-
tycznych, na przykład podczas suszy.
x Zatwierdzenie użytkowania obszarów ochrony ekologicznej. W przypad-
kach, gdy susza prowadzi do niewystarczających plonów pasz, rządy państw
mogą zezwolić na koszenie obszarów ochrony środowiska w celu zwiększe-
nia dostępności pasz. W przypadku zagrożenia suszą te obszary ochrony
przyrody mogą być dodatkowo wykorzystane do uprawy międzyplonów,
również na cele paszowe. Oprócz wyżej opisanych środków rząd niemiecki
może również przyznać wcześniejszą wypłatę płatności bezpośrednich oraz
odroczenie płatności podatków, składek na ubezpieczenie społeczne i opłat
za dzierżawę gruntu w celu zmniejszenia kosztów stałych w gospodarstwie
rolnym w przypadku suszy.
409
5.3.2. Kraje spoza UE
USA
Rolnictwo w Stanach Zjednoczonych (USA – United States of America)

jest trzecim największym na świecie sektorem rolnym, po rolnictwie Chin i In-
dii. W roku 2017 – ostatnim, dla którego dostępne są niezbędne dane – wartość
wytworzonej produkcji w amerykańskim sektorze rolnym równała się około 178
miliardów dolarów (w cenach stałych z roku 2010) i przekraczała wartość PKB
całej gospodarki takich państw jak Wietnam, Węgry czy Ukraina (odpowiednio
175, 155 i 127 miliardów dolarów liczone wedle tej samej metodologii). Dla
porównania wartość wytworzona w rolnictwie Polski to ok. 12 miliardów dola-
rów. Jednocześnie rolnictwo USA należy do dziesięciu sektorów rolnych o naj-
wyższym poziomie wartości dodanej na zatrudnionego na świecie (blisko 80
tysięcy dolarów). Jest to też najwyższy poziom efektywności pracy w rolnictwie
wśród piętnastu gospodarek posiadających największe sektory rolne na świecie.
W Chinach poziom wartości dodanej na zatrudnionego na świecie wynosi nieca-
łe 3700 dolarów a w Indiach ok. 1800 dolarów23. Powierzchnia użytków rolnych
w USA wynosi ponad 405 milionów hektarów. Tylko rolnictwo Chin posiada
użytki rolne o większej powierzchni (blisko 530 milionów hektarów). Należy
jednak pamiętać, że w przypadku Chin użytki rolne to przede wszystkim łąki i
pastwiska. USA pozostają zaś wspólnie z Indiami światowym liderem w zakre-
sie posiadanych gruntów ornych, których powierzchnia wynosi w obu tych pań-
stwach ponad 160 milionów hektarów. W USA znajduje się także największy
areał gruntów pod uprawami trwałymi o powierzchni ponad 135 milionów hek-
tarów, co stanowi blisko dwukrotność areału o takim przeznaczeniu w drugiej w
kolejności Rosji24.
Zgodnie ze spisem rolnym przeprowadzonym w roku 2017 liczbę gospo-

darstw rolnych w USA szacuje się na około 2 miliony
(https://www.nass.usda.gov/Publications/AgCensus/2017/index.php). Od dekad
obserwuje się systematyczny spadek ilości gospodarstw rolnych 25 . Tym, co
zwraca uwagę, a także jest jednym z ważniejszych przyczyn wysokiego pozio-
mu efektywności pracy w rolnictwie USA, jest wysoka szacowana wartość ryn-
23
Wszystkie prezentowane w tym akapicie dane pochodzą z bazy danych Banku Światowego
(https://data.worldbank.org/).
24
Dane dotyczące struktury użytków rolnych pochodzą z bazy danych FAO
(http://www.fao.org/faostat/en/#home)
25
Dwie dekady wcześniej w roku 1997 liczba gospodarstw rolnych w USA była o 173 tysiące
większa i przekraczała 2,2 miliona.
410
kowa posiadanych maszyn i urządzeń. W roku 2017 wyniosła ona średnio ponad
133 tysięcy dolarów na gospodarstwo26. Najwyższa wartość na poziomie stanu
dotyczyła Dakoty Północnej – 376 tysięcy dolarów, zaś najniższa Wirginii Za-
chodniej – 56 tysięcy dolarów. Średnia powierzchnia gospodarstwa wynosi oko-
ło 180 ha. Z uwagi na duże zróżnicowanie warunków naturalnych obserwuje się
znaczące zróżnicowanie tak głównych kierunków produkcji jak i wybranych
charakterystyk tamtejszych farm. Średnia powierzchnia farmy położonej w sta-
nie Massachusetts, Connecticut, czy Rhode Island to odpowiednio 28, 27,5 oraz
22 hektary, podczas gdy w stanach Nevada, Montana i Wyoming średnia po-
wierzchnia to odpowiednio 724, 870 i 983 hektary. Podobnie, w przypadku skali
prowadzonej produkcji obserwuje się znaczące zróżnicowanie tak na poziomie
całego państwa jak i w rozbiciu terytorialnym. Dla blisko miliona producentów
rolnych w USA roczna wartość sprzedaży nie przekracza 5000$. Z drugiej stro-
ny około 150 tysięcy farm sprzedaje w ciągu roku produkty o wartości przekra-
czającej pół miliona dolarów.
Rolnictwo USA jest kluczowym producentem na rynku wielu niezmiernie

ważnych rynków produktów rolnych w skali globalnej. W roku 2018 wedle da-
nych FAO USA produkowało blisko 30% światowej podaży kukurydzy na ziar-
no. Rolnictwo tego kraju odpowiada również za ponad 28% globalnej produkcji
zbóż paszowych, na co największy wpływ ma wytwarzanie ponad 35% global-
nej produkcji soi. USA jest również światowym potentatem w produkcji owo-
ców miękkich zapewniając znaczący udział globalnej podaży w przypadku ta-
kich produktów jak: żurawina – 56%, borówka – 37,4%, malina – 11,4% czy
truskawka – 15,5%. USA jest też znaczącym producentem bawełny i szeregu
mniej istotnych z punktu widzenia globalnego spożycia produktów takich jak
migdały, chmiel, fasolka szparagowa, pistacje (odpowiednio 58,8%, 32,5%,
42,6%, 32,5% światowej produkcji). Podobnie w zakresie produktów odzwie-
rzęcych USA jest znaczącym wytwórcą globalnym. W roku 2018 producenci
rolni w USA odpowiadali za wytworzenie ponad 18% światowej produkcji mię-
sa wołowego, ponad 17% mięsa kurcząt, blisko 10% mięsa wieprzowego i po-
nad 45% mięsa indyczego. W USA wytworzono również blisko 15% światowej
produkcji mleka krowiego i ok. 8% jaj. Wielość kierunków produkcji rolniczej,
w których USA jest kluczowym lub znaczącym producentem na świecie, jest
jedną z przyczyn decydujących o fakcie, że USA jest największym eksporterem
produktów rolniczych na świecie. W roku 2017 USA odpowiadało za blisko
26
Wartość ta była ponad dwukrotnie wyższa od tej odnotowanej dla roku 2002, gdy średnia
wartość maszyn i urządzeń wyniosła 66,5 tysiąca dolarów.
411
10% światowej wartości eksportu produktów rolniczych. Wartość eksportu wy-
rażona w dolarach wyniosła ponad 141 miliardów i była wyższa od wartości dla
drugich w kolejności Niderlandów o ponad 45 miliardów. USA należą również
do największych eksporterów netto produktów rolniczych. W 2017 roku ich
eksport netto wyniósł blisko 11 miliardów dolarów i był niższy od eksportu net-
to tylko 10 innych państw27.
Kształt polityki rolnej w USA określany jest przez kolejne ustawy nazy-
wane Farm Bill. W ostatnich latach są one uchwalane co 5 lat. Ustanawiają one
instrumentarium polityki na najbliższe lata i określają budżet przeznaczony na
poszczególne działania. Obecnie funkcjonująca polityka rolna została zdefinio-
wana przez Farm Bill 2018, którego zapisy będą obowiązywać do roku 2023.
Suma wydatków przeznaczanych na politykę rolną w latach 2019-2023 ma wy-
nieść 428 miliardów dolarów. Tak wysoka kwota – przekraczająca o ponad 30%
średnie wydatki w ostatnich latach przeznaczane na wspólną politykę rolną –
wskazywać by mogła na wysoki poziom wsparcia rolnictwa w USA. Jest ona
jednak wynikiem wliczania do polityki rolnej instrumentów z zakresu polityki
społecznej. Chodzi tu przede wszystkim o Program Dodatkowej Pomocy Żyw-
nościowej (Supplemental Nutrition Assistance Program – SNAP), w ramach
którego przyznawane są najbiedniejszym środki pieniężne na zakup produktów
żywnościowych. Ten i szereg innych pokrewnych programów odpowiadają za
ponad 75% środków przeznaczanych na narzędzie realizowane w ramach Farm
Bill 2018.
Z grup działań ściśle odnoszących się do sektora rolnego i kreujących fe-

deralną politykę rolną w USA wymienić należy trzy: ubezpieczenia rolnicze,
wsparcie produkcji, działania rolno-środowiskowe. Odpowiadają one odpo-
wiednio za 9%, 7% i 7% całości środków przeznaczanych na politykę w ramach
Farm Bill 2018. Na pozostałe działania, wśród których są zestawy narzędzi
wspierających m.in. rozwój obszarów wiejskich, rolnictwo ekologiczne, energię
odnawialną, czy badania i rozwój, przeznacza się zaledwie ok. 1% środków. W
ramach trzech powyżej wymienionych grup działań realizuje się szereg różno-
rodnych zadań. Jednak nawet pobieżna ich analiza pozwala dostrzec, że duża ich
ilość odnosi się pośrednio bądź bezpośrednio do zarządzania ryzykiem. Przede
wszystkim należy zwrócić uwagę, że największa pod względem przeznaczanych
środków grupa działań to ubezpieczenia rolne. Są one bezpośrednio związane ze
27
Dane dotyczące wielkości produkcji pochodzą z bazy danych FAO
(http://www.fao.org/faostat/en/#home)
412
wsparciem zarządzania ryzykiem przez producentów rolnych. Także działania z
grupy wsparcia produkcji są mocno związane z zarządzaniem ryzykiem. W
przypadku trzech najważniejszych programów, czyli w programach Agicultural
Risk Coverage (ARC), Price Loss Coverage (PLC) oraz Dairy Margin
Coverage (DMC) wsparcie producentów jest uzależnione od występowania
niekorzystnych warunków na rynkach rolnych. W szczególności dotyczy to nie-
korzystnych warunków rynnowych i spadku cen surowców rolnych bądź nieko-
rzystnego kształtowania się stosunku cen pomiędzy surowcami a środkami pro-
dukcji. Można je więc określić jako pozaubezpieczeniowe instrumenty transferu
ryzyka. Także część instrumentów z grupy działań rolno-środowiskowych jest
związanych pośrednio z zarządzaniem ryzyka, gdyż są to instrumenty mające na
celu wsparcie producentów dotkniętych skutkami katastrof naturalnych. Mecha-
nizm działania wszystkich powyżej wymienionych instrumentów, ze szczegól-
nym uwzględnieniem ubezpieczeń, zostanie poniżej przybliżony. Starano się nie
skupiać się na szczegółach i celowo pominięto szereg ważnych elementów poli-
tyki wspierania zarządzania ryzykiem przez producentów rolnych w USA. Nie-
mniej pobieżne nawet przedstawienie polityki rolnej nakierowanej na minimali-
zowanie ryzyka dochodowego producentów rolnych wymaga przedstawienia
sporej ilości informacji. W dużym stopniu wynika to z faktu, że sednem polityki
rolnej w USA są działania zmniejszające ryzyko spadku dochodów.
Jednym z ważniejszych elementów polityki rolnej USA w ostatnich deka-

dach były programy wspierające dochody farmerów prowadzących produk-
cję roślinną. Na szerszą skalę zostały one wdrożone w połowie lat 90. XX w. i
odgrywają do dziś niezmiernie istotną rolę. Do roku 2014 były to głównie pro-
gramy podobne do stosowanych przez UE płatności bezpośrednich, czyli wypła-
cane w tej samej wielkości niezależnie od aktualnie panującej koniunktury na
rynkach rolnych. Wraz z implementacją regulacji zawartych w Farm Bill 2014
wsparcie to zostało całkowicie uzależnione od sytuacji na rynkach surowców
rolnych. Obecnie stosowane instrumenty również koncentrują się na udzielaniu
pomocy producentom rolnym w okresach, gdy warunki cenowe są dla nich nie-
korzystne. Stałe wsparcie zamieniono na pomoc warunkową, gdy trendy cenowe
obniżają dochodowość produkcji rolniczej. Są to więc nie tylko instrumenty
wspierające dochody producentów rolnych, ale przede wszystkim narzędzia
wsparcia zarządzania ryzykiem w rolnictwie. Szczegółowiej rzecz ujmując są to
instrumenty mające na celu minimalizowanie ryzyka cenowego, na którego
działanie wystawieni są producenci rolni w USA. Do najważniejszych filarów
tego rodzaju wsparcia zalicza się Agicultural Risk Coverage (ARC) i Price
413
Loss Coverage (PLC). Jako pierwsze omówione zostaną programy ARC i PLC.
Oba te programy są zarządzane przez Farm Service Agency (FSA). Uczestnic-
two w tych programach nie wiąże się z żadną opłatą. Ich celem jest wypłata
płatności w okresach spadku cen surowców rolnych (w programie PLC) lub
spadku średniej dochodowości w regionie (program ARC). Cele te są więc w
dużym stopniu tożsame z tymi, które są stawiane przed programem dotowania
ubezpieczeń rolnych. Jednak omawiane programy nie kolidują z ubezpiecze-
niami a jedynie je uzupełniają. O ile bowiem zdecydowaną większość typów
polis ubezpieczeniowych stworzono by pokrywały szkody znacznej wielkości,
to zarówno ARC jak i PLC są programami skupiającymi się na zapobieganiu
niewielkich obniżek plonów czy przychodów. Oferują one płatności już w przy-
padku stosunkowo niewielkich spadków przychodów, jednak wartość płatności
otrzymywanych z tytułu uczestnictwa w tych programach jest z założenia niedu-
ża28. Poniżej przedstawione zostaną mechanizmy działania obu tych programów.
Farmer może w danym roku uczestniczyć tylko w jednym z tych dwóch pro-
gramów. Od 2020 roku decyzja producentów rolnych może być jednak co roku
zmieniana. Wcześniej wybór ten dotyczył dłuższego okresu29. Do posiadanych
przez każdego farmera parceli przypisany jest odgórnie – na bazie wykazywanej
historii prowadzonej produkcji – kierunek produkcji rolniczej, od którego uza-
leżnione będzie prawdopodobieństwo wypłaty stawki oraz jej wysokość. Aktu-
alnie prowadzona produkcja nie ma na to wpływu. Ma to na celu oddzielenie tej
płatności od produkcji.
W programie PLC otrzymanie płatności jest uzależnione od zmian cen na

rynkach surowców rolnych. Dokładniej rzecz ujmując, chodzi o średnią roczną
cenę wybranego surowca rolnego. Jeżeli cena ta jest niższa od efektywnej ceny
referencyjnej (Effective Reference Price – ERP), wówczas dochodzi do uru-
chomienia płatności. Efektywna cena referencyjna jest określana na podstawie
ustalonej administracyjnie ceny referencyjnej. Wysokość efektywnej ceny refe-
rencyjnej waha się pomiędzy 100% a 115% ceny referencyjnej i jest zależna od
średniej olimpijskiej (średnia z wyłączeniem wartości najwyższej i najniższej w
analizowanym zbiorze) ceny danego surowca rolnego w ostatnich pięciu latach.
Wartość płatności równa jest 85% wartości iloczynu ustalonych na pod-

stawie wyników historycznych indywidualnych plonów w danym gospodar-
28
Ten typ wsparcia nazywany jest po angielsku Shallow Loss Programme, czyli instrument
mający na celu pokrywanie niewielkich strat.
29
W poprzednich latach decyzja co do wyboru programu obowiązywała przez cały okres
trwania Farm Bill 2014.
414
stwie30 oraz różnicy pomiędzy średnią roczną ceną w ostatnim roku obrotowym
i efektywną ceną referencyjną. Ponieważ jak już wspomniano PLC jest progra-
mem typu „shallow loss”, komponent cenowy nie może przekroczyć określonej
wartości, która jest różna dla różnych surowców rolnych. Maksymalną wartość
płatność osiąga, gdy średnia cena roczna równa się ustalonej administracyjnie
wartości ceny progowej (Nonrecourse Marketing Loan rate). Spadek ceny poni-
żej tej wartości nie skutkuje dalszym zwiększaniem wartości płatności.
Przykładowo w roku 2018 (rok obrotowy od 1 czerwca 2018 do 31 maja

2019) cena referencyjna na pszenicę wynosiła 5,50 USD za buszel. Była to jed-
nocześnie efektywna cena referencyjna, gdyż średnia olimpijska cen z lat ubie-
głych była niższa niż ustalony próg. Średnia cena w tym roku wynosiła 5,16
USD za buszel. Oznaczało to, że płatności były uruchamiane dla wszystkich
tych producentów, którzy posiadali działki przypisane do produkcji pszenicy.
Wartość płatności wynosiła zaś 0,29 USD za buszel (85% różnicy cen) pomno-
żone przez wielkość plonów ustaloną indywidualnie dla każdego z producentów.
W tym samym roku minimalna cena progowa równała się 2,94 USD za buszel,
co znaczyło, że maksymalna wielkość płatności byłaby iloczynem indywidual-
nego poziomu plonów i wartości 2,17 USD za buszel.
W programie ARC otrzymanie płatności nie jest bezpośrednio uzależnio-

na od poziomu ceny na rynku krajowym, lecz od średniej wysokości przycho-
dów notowanych w danym regionie (hrabstwie). Średni poziom przychodów
rozumiany jest jako iloczyn średniej rocznej ceny krajowej oraz średnich plo-
nów w regionie z zastrzeżeniem, że średnia cena roczna nie może być niższa od
takiej samej jak w programie PLC ceny progowej. Do wypłat dochodzi, gdy
średni poziom przychodów jest niższy od 86% wartości benchmarku. Ben-
chmarkiem jest zaś iloczyn średniej olimpijskiej ceny krajowej z 5 ostatnich lat i
średniej olimpijskiej plonów w regionie w tym samym okresie.
Płatności w ramach programu ARC są więc wypłacane, gdy w danym roku

średnie przychody w regionie są niższe od 86% średnich przychodów historycz-
nych. Maksymalną wartość płatność przyjmuje, gdy w danym roku średnie przy-
chody są równe 76% średnich przychodów z produkcji danego surowca w regio-
nie. Niezależnie od tego, o ile niższe byłyby średnie przychody w regionie od po-
ziomu 76% benchmarku, to wartość płatności wynosi wówczas zawsze 10%
średnich historycznych przychodów w regionie. Farmer wybiera, w którym z dwu
30
Wielkość plonów jest ustalana dla danego producenta rolnego w momencie przystąpienia
do programu a następnie nie jest aktualizowana.
415
opisanych programów chce uczestniczyć. Zapewne na decyzje producentów rol-
nych wpływa wiele czynników. Do najważniejszych czynników zaliczyć z pew-
nością należy prognozy cen surowców rolnych (niższe ceny to większa szansa na
płatności w ramach PLC), czy ocenę korelacji plonów w regionie z plonami na
poziomie krajowym (im niższa korelacja, tym większa szansa na płatności w ra-
mach ARC). Istotna jest również charakterystyka produkcji w poszczególnych
farmach. Warto w tym miejscu nadmienić, że 88% powierzchni objętych progra-
mem dotyczy wyłącznie trzech upraw: kukurydzy, soi i pszenicy.
Jednym z poważniejszych zastrzeżeń kierowanych w stronę obu tych pro-

gramów jest nieprzewidywalność kosztów związanych z ich prowadzeniem
dla środków publicznych (Boussios O’Donoghue, 2019). Choć ich celem jest
ochrona przed szkodami innego rozmiaru niż te kompensowane przez ubezpie-
czenia, to w praktyce działają one podobnie do ubezpieczeń, z zastrzeżeniem, że
nie generują przychodów, gdyż nie wymaga się płacenia przez rolników składki.
Z uwagi na działanie progów ograniczających wysokość płatności, państwo mo-
że oszacować jedynie maksymalny poziom wypłat w danym roku. W okresie
pierwszych czterech lat funkcjonowania tych programów, producenci otrzymali
w ramach płatności 22,5 miliarda USD, jednak wsparcie w poszczególnych la-
tach oscylowało pomiędzy wartościami 2,5 miliardów a 7,5 miliardów USD
(Boussios O’Donoghue, 2019).
W omawianej kategorii narzędzi polityki rolnej USA programy PLC i

ARC odgrywają kluczową rolę. Nie są to jednak jedyne instrumenty. Spośród
pozostałych tym, który należy wyróżnić, z racji faktu, że również jest narzę-
dziem wspierania zarządzania ryzykiem, jest program NAP (Noninsured Crop
Disaster Assistance Program). Program ten jest skierowany do producentów
tych gatunków upraw, które nie podlegają ochronie ubezpieczeniowej w ramach
programu dotowanych ubezpieczeń produkcji rolniczej. Program NAP oferuje
ograniczoną ochronę na poziomie ochrony ubezpieczeń typu katastroficznego
(CAT). Wypłata odszkodowań następuje dopiero w momencie strat w produkcji
na poziomie 50% i przy uwzględnieniu 55% ceny rynkowej wytwarzanego su-
rowca rolnego. By uczestniczyć w tym programie producent rolny musi uiścić
opłatę administracyjną, której górny limit wysokości określony został na pozio-
mie 325 USD na uprawę lub 825 USD na producenta. Wraz z wejściem Farm
Bill 2018 ustanowiono możliwość zwiększenia ochrony tak, by płatność była
wypłacana już od poziomu 35% utraty produkcji 65% i przy uwzględnieniu ce-
ny surowca do 100% ceny rynkowej. W tym przypadku farmer musi jednak ui-
416
ścić dodatkową opłatę uzależnioną od rodzaju wytwarzanej uprawy. Z racji na-
tury upraw podlegających temu programowi, program ten nie należy do znaczą-
cych w ogóle programów wspierających produkcję roślinną.
Kolejnym instrumentem niebędącym ubezpieczeniem, ale ściśle nakiero-

wanym na wsparcie zarządzania ryzykiem przez producentów rolnych w USA
jest program Farm Safety Net: Dairy Margin Coverage Program (DMC).
Jest to program gwarancji marży producentów mleka (DMC – Dairy Margin
Coverage), będący dobrowolnym programem zarządzania ryzykiem dla produ-
centów mleka w Stanach Zjednoczonych USA (FSAa, 2019). Program ten funk-
cjonuje od roku 2018 i zastąpił program ochrony marży dla producentów mleka
(Margin Protection Program for Dairy – MPP-Dairy) (Moore, 2019). Podobnie
jak poprzednio program zapewnia wsparcie producentom mleka, w przypadku
gdy różnica między średnią krajową przychodów z produkcji mleka a kosztami
jego produkcji (marża) jest mniejsza od wskazanej przez producenta uczestni-
czącego w programie. W przypadku wyboru marży bazowej (4 USD za 100 fun-
tów mleka, tj. 45,5 kg) określanej jako katastrofalna, producent ponosi jedynie
koszt rocznej opłaty administracyjnej w wysokości 100 USD. Zwiększenie wy-
sokości marży (maksymalnie do 9,5 USD) wymaga wniesienia rocznych skła-
dek, których wysokość obliczana jest w oparciu o stawkę przypisaną do wartości
podwyższonej marży oraz wielkości produkcji zgłoszonej do programu. Mak-
symalnie producent może zgłosić 95% wielkości historycznej produkcji rapor-
towanej do lokalnego FSA. W celu optymalizacji wielkości postulowanej mar-
ży, produkcji zgłaszanej do programu oraz związanych z nimi składek produ-
cenci mogą korzystać z narzędzia (DMC Decision Tool). Narzędzie w oparciu o
wskazane parametry określa obok kosztów uczestnictwa w programie, wielkość
i prawdopodobieństwo wypłat. Przy czym, dopuszcza się zmniejszenie wypłaty
świadczeń w ramach programu w warunkach przekroczenia limitów budżetu
federalnego. W pierwszej połowie 2020 roku blisko 51% producentów mleka
(13,5 tys.) w Stanach Zjednoczonych zarejestrowało swoje uczestnictwo w pro-
gramie ze spodziewaną przeciętną wartością wypłat z programu w wysokości
14,5 tys. USD. Obserwowane w pierwszym kwartale 2020 roku silne wzrosty
cen mleka przy relatywnie stabilnych cenach paszy skutkowały niewielkim zain-
teresowaniem udziału w programie (Nepveux, 2020). Niemniej mimo wyższej
marży rynkowej od maksymalnej gwarantowanej programem cześć producen-
tów kontynuowała uczestnictwo w programie. Był to efekt wieloletniego zobo-
wiązania do uczestnictwa w programie umożliwiającym redukcję składek o
25%.
417
Program gwarancji marży producentów mleka ma na celu ograniczanie
wahań dochodów producentów mleka, głównie z uwagi na fluktuację cen mleka.
Z definicji pełni także funkcję wsparcia producentów rolnych w sytuacjach o
charakterze katastroficznym tj. gdy nożyce cen dla producentów mleka nie po-
zwalają na realizację minimalnej marży. Możliwości zwiększania przez produ-
centa rolnego poziomu marży pozwalają na podejmowanie indywidualnych de-
cyzji ochrony przed ryzykiem cenowym i służą stabilizacji poziomu dochodów.
Programy wsparcia powszechności nabywania ochrony ubezpiecze-

niowej stanowią od wielu lat jeden z filarów amerykańskiej polityki wobec
rolnictwa. Początki federalnych ubezpieczeń rolnych sięgają lat 30. XX w 31. Od
samego początku celem były ubezpieczenia od wielu ryzyk, które jednak wpro-
wadzono w charakterze pilotażowym w niewielu hrabstwach i dla mocno ogra-
niczonego rodzaju upraw (Federal Crop…, 2018). Na rozwój ubezpieczeń nie-
korzystnie wpływało wówczas stosowanie pomocy poklęskowej (Soliwoda,
2013). Dopiero zmiany, do jakich doszło w roku 1980, zapoczątkowały ubez-
pieczenia rolne w kształcie zbliżonym do tego jaki prezentują one obecnie. Na
mocy The Federal Crop Insurance Act of 1980 powołano do życia system, któ-
rego głównymi wyznacznikami było funkcjonowanie na bazie partnerstwa rzą-
dowej instytucji z prywatnymi firmami ubezpieczeniowymi, dotowanie ze środ-
ków publicznych składek płaconych przez producentów rolnych oraz wyrugo-
wanie z pakietu pomocy rządowej darmowej pomocy poklęskowej32. Współpra-
ca z prywatnymi ubezpieczycielami polega przede wszystkim na pozostawieniu
w gestii tych podmiotów dystrybucji oraz obsługi polis. Kształt ochrony ubez-
pieczeniowej w tym ich wycena oraz sposób ochrony, czyli takie kwestie jak
zakres ryzyka, przedmiot ubezpieczenia, czy zasięg terytorialny jest natomiast
określany przez stronę rządową33.
W pierwszej dekadzie działania federalnego programu ubezpieczenia

upraw (Federal Crop Insurance Program – FCIP), farmerzy niechętnie ko-
rzystali z subsydiowanej ochrony ubezpieczeniowej. Do roku 1986 ochronie
ubezpieczeniowej podlegało jedynie 20% powierzchni. W konsekwencji, wbrew
31
W roku 1938 powołano do życia państwową instytucję zarządzającą do dziś dotowanymi
ubezpieczeniami rolnymi w USA Federal Crop Insurance Corporation (FCIC).
32
Rezygnacja ze świadczeń pomocowych gospodarstwom rolnym, które ucierpiały wskutek
katastrof naturalnych początkowo była tylko deklaracją. Z uwagi na niski stopień partycypacji
w systemie, szczególnie w latach 80. XX w., pomoc tego rodzaju była wciąż udzielana w
znacznym zakresie.
33
Podmioty prywatne pełnią rolę doradczą.
418
wcześniejszym zapowiedziom, rząd udzielał pomocy farmerom poszkodowa-
nym przez klęski żywiołowe34, co było jednym z kluczowych czynników niskie-
go tempa wzrostu zakupu polis. Co warte zauważenia, niski poziom uczestnic-
twa w programie wiązał się zapewne z negatywną selekcją, co oznaczało, że do-
towane polisy nabywali w większym zakresie producenci rolni doświadczający
już wcześniej stosunkowo dużej zmienności wyników produkcyjnych. Efektem
tego, była wysoka szkodowość ubezpieczeń. W latach 1980-89 wartość wypła-
conych odszkodowań blisko dwukrotnie przekraczała wartość płaconych skła-
dek (Skees i in.,1999) 35 . W kolejnych latach przeprowadzono szereg reform
programu FCIP, które znacząco wpływały na zwiększenie powszechności ko-
rzystania z dotowanej ochrony ubezpieczeniowej przez amerykańskich farme-
rów. Jednymi z ważniejszych były te z roku 1994 zawarte w Crop Insurance Re-
form Act. Podniesiono wówczas poziom dopłat do składek tak, by średnio po-
łowa składki pochodziła ze środków państwowych. Wprowadzono również ob-
owiązek ubezpieczenia dla tych producentów rolnych, którzy chcą korzystać z
szeregu innych form wsparcia36. Między innymi w celu zmniejszenia obciążeń
w dużym stopniu przymusowych od tego momentu ubezpieczeń wprowadzono
również nowy, najniższy i zarazem najtańszy poziom zakresu ochrony. Mowa tu
o ochronie typu CAT. Ochrona ta od początku wyróżniała się dwoma wspo-
mnianymi cechami. Pierwsza z nich, to niski koszt zakupu, który w pierwszych
latach wynosił 50 USD za uprawę i maksymalnie do 150 USD za całe gospodar-
stwo. Druga, to niewielki zakres ochrony, który początkowo dotyczył wyłącznie
strat przekraczających 50% spodziewanych zbiorów, przy wycenie straty liczo-
nej na poziomie 60% ceny oczekiwanej przez RMA (Risk Management Agency
– Agencja Zarządzania Ryzykiem przy USDA).
Kolejną reformę, której wynikiem również był znaczący wzrost ilości za-
kupionych polis, wzrost powierzchni upraw będących przedmiotem ubezpiecze-
nia czy zwiększenie całkowitej sumy ubezpieczenia, przeprowadzono na prze-
łomie tysiącleci. Na mocy ustawy Agricultural Risk Protection Farm z roku
2000, ponownie zwiększono poziom subsydiowania polis. Zwiększono również
rolę sektora prywatnego w konstruowaniu i pilotażowym wprowadzaniu nowych
linii ubezpieczeń dla upraw czy regionów pozbawionych dotychczas możliwości
34
W roku 1988 i 1989 wartość udzielonej pomocy przekroczyła kwotę 5 miliardów dolarów
(Glauber i in., 2002).
35
W kolejnych dekadach wartość wskaźnika szkodowości nie uległa znaczącemu obniżeniu
(Glauber i in., 2002; Mahul i Stutley 2010).
36
Obowiązek ten zniesiono rok później, niemniej w następnych latach ubezpieczenia CAT
były wymagane do ubiegania się o pomoc poklęskową (Smith, 2020).
419
nabycia ochrony ubezpieczeniowej. Wprowadzono również przepisy ułatwiające
rozwój ubezpieczeń produkcji zwierzęcej. Spośród szeregu innych zmian warto
wspomnieć o wprowadzeniu nowego instrumentu nazwanego Harvest Price
Option (HPO). Przy wyliczaniu wartości produkcji standardowo wykorzystuje
się przewidywany w momencie siewu poziom cen określany na podstawie no-
towań na giełdzie terminowej. Rozszerzenie ubezpieczenia o HPO pozwalało na
wybór wyższej z dwóch cen – przewidywanej bądź faktycznie notowanej w
okresie zbiorów. Wybór wyższej ceny pozwalał zaś na znaczący wzrost wyso-
kości odszkodowania w przypadku uzyskania niskich plonów ubezpieczonych
upraw. Rozszerzenie polis o HPO, działanie którego podobne jest do mechani-
zmu zakupu opcji call na ubezpieczaną uprawę, stało się bardzo popularne
wśród producentów rolnych. W kolejnych latach modyfikowano listę dostęp-
nych rodzajów polis ubezpieczeniowych a także rozszerzano zasięg dostępności
ochrony ubezpieczeniowej. Dotyczyło to zarówno wzrostu liczby rodzajów
upraw i zwierząt podlegających ubezpieczeniu dotowanemu jak i rozwój teryto-
rialny.
Rozwój dotowanych ubezpieczeń produkcji rolniczej warto zilustrować

graficznie. Rysunek 31 przedstawia wzrost powierzchni upraw ubezpieczanych
w ciągu trzech dekad począwszy od roku 1989. Najnowsze dane wskazują na
objęcie ochroną ubezpieczeniową upraw na powierzchni blisko 160 milionów
hektarów, co oznacza, że ponad 90% upraw jest ubezpieczona. Do najdyna-
miczniejszych zmian doszło w roku 1995, kiedy to wprowadzono wymóg wy-
kupienia ubezpieczenia dla korzystających z innych form pomocy. Ten wzrost
był jednak praktycznie w 100% wywołany masowym wykupywaniem ochrony
ubezpieczeniowej na najniższym poziomie (poziom CAT – czerwony obszar).
W późniejszym okresie rosła popularność ochrony w większym zakresie, a po-
pyt na ochronę na poziomie CAT stopniowo wygasał, by w roku 2019 stanowić
zaledwie 2,6% ubezpieczonego areału37.
37
W roku 1995 na poziomie CAT ubezpieczono ponad 50% ogółu areału objętego ochroną w
ramach FCIP.
420
Rysunek 31. Powierzchnia upraw objętych ochroną ubezpieczeniową w ramach FCIP w latach
1989-2019 w tym objęte ochroną na poziomie CAT [w tysiącach ha]
180000
Ubezpieczenia CAT Pozostałe ubezpieczenia
160000
140000
120000
100000
80000
60000
40000
20000
0
1992
2019
1989
1990
1991
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
Źródło: https://www.rma.usda.gov/SummaryOfBusiness.
Wzrost ubezpieczonej powierzchni był skutkiem szeregu zmian w ramach

FCIP, spośród których za najważniejszą uznać należy wzrost poziomu subsy-
diowania składek ubezpieczeniowych. Wzrost ten można pośrednio zauważyć
na rysunku 32, gdzie przedstawiono zmiany całkowitej wartości płaconej skład-
ki (kolor czerwony) oraz ich subsydiowanej części (kolor zielony). O ile do roku
1994 stosunek ten oscylował w granicach 25%, to w roku 1995 wyniósł ponad
50%. Wraz z odchodzeniem od ubezpieczeń CAT, które były subsydiowane w
największym zakresie (farmerzy płacili wyłącznie opłatę administracyjną), sto-
sunek subsydiów do całości płaconych składek malał (w roku 2000 udział sub-
sydiów w całości składek był mniejszy niż 40%). W ramach kolejnych reform
udział dotacji w składkach wzrastał, by w roku 2019 osiągnąć poziom 62,9%.
421
Rysunek 32. Wartość płaconej składki oraz udzielanych subsydiów, oraz sumy ubezpieczenia
w ramach FCIP w latach 1989-2019
14000000 140000000
Wartość składki
12000000 120000000
w tym subsydia
Suma ubezpieczenia
10000000 100000000
8000000 80000000
6000000 60000000
4000000 40000000
2000000 20000000
0 0
2001
2014
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2015
2016
2017
2018
2019
Objaśnienie: wartość płaconej składki oraz udzielanych subsydiów – w tysiącach dolarów –
lewa oś; suma ubezpieczenia – w tysiącach dolarów – prawa oś.
Wartość sumy ubezpieczenia przekracza obecnie 100 miliardów dolarów,

podczas gdy dopiero w roku 1995 przekroczyła 20 miliardów dolarów. Fluktua-
cje dotyczące wzrostu zarówno sumy ubezpieczenia, jak i wartości płaconej
składki są znacząco wyższe niż te dotyczące zmian powierzchni upraw objętych
ochroną ubezpieczeniową. Wynika to w głównej mierze, z faktu, że zarówno
wartość ubezpieczanych upraw i zwierząt, jak i pochodna tych wartości, wyso-
kość opłacanej składki, zależy od zmian cenowych na rynkach rolnych. Zauwa-
ża się więc znaczące wzrosty odpowiadające globalnym wzrostom cen produk-
tów rolnych w roku 2008 oraz 2011 (rysunek 33). Skrócenie perspektywy cza-
sowej wynika ze stosowania odmiennych typów polis przed rokiem 2011 (por.
rysunek 33). W roku 2010 najpowszechniej nabywanym typem ochrony ubez-
pieczeniowej były polisy Crop Revenue Coverage, Revenue Assurance oraz Ac-
tual Production History z odpowiednio 53,6%, 20,1% oraz 18,5% wartości ze-
branych składek w ramach FCIP. Tylko ostatni z trzech typów wymienionych
polis jest dostępny obecnie.
422
Rysunek 33. Wartość zebranej składki z podziałem na typy polis ubezpieczeniowych w latach
2011-2019 [w milionach USD]
14 000
12 000
10 000
8 000
6 000
4 000
2 000
-
2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
Revenue Protection * Actual Production History
Rainfall Index Yield Protection
Whole Farm Revenue Protection ARPI **
GRIP oraz GRP *** Revenue Assurance
Crop Revenue Coverage Inne
Objaśnienia:
* Polisy Revenue Protection odnoszą się do ich wersji podstawowej polis jak i ich rozszerze-
nia Harvest Price Exclusion (HPE)
** Do polis Area Risk Protection Insurance (ARPI) zaliczono polisy Area Revenue Protection
(ARP) wraz z rozszerzeniem HPE oraz polisy Area Yield Protection (AYP)
*** Do polis Group Risk Income Protection (GRIP) zaliczono te z rozszerzeniem HRO i poli-
czono je wraz z polisami typu Group Risk Plan (GRP)
W okresie, z którego pochodzą dane, doszło również do pewnych zmian.

Polisy typu Whole Farm Revenue Protection są dostępne dopiero od roku 2015.
Wcześniej ich odpowiednikiem były polisy typu Adjusted Gross Revenue oraz
Adjusted Gross Revenue-Lite. Natomiast do roku 2013 farmerzy mogli nabywać
polisy typu Group Risk Income Protection (GRIP) oraz Group Risk Plan (GRP),
które w kolejnym roku zostały zastąpione polisami typu Area Revenue Protec-
tion (ARP) wraz z rozszerzeniem HPE oraz polisami Area Yield Protection
(AYP), które zbiorczo wskazano na rysunku 33 pod nazwą Area Risk Protection
Insurance (ARPI).
423
Z uwagi na fakt, że szczegóły poszczególnych instrumentów ubezpiecze-
niowych będą przybliżone dopiero w kolejnej części opracowania, najważniej-
szym wnioskiem jest, że największą popularnością niezmiennie od 9 lat cieszą
się polisy typu Revenue Protection (RP), na które przypadało w tym okresie od
74,1% w roku 2018 do 80,7% w roku 2013 wartości zebranej składki w ramach
całego systemu FCIP (rysunek 34). Drugim pod względem wartości zebranej
składki typem polisy jest ubezpieczenie Actual Production History (APH), od-
powiadające za około 8% ogółu zebranej składki. Średnio w ostatnich pięciu
latach ponad 100 milionów rocznie zebranej składki dotyczyło również polis
typu Rainfall Index (RI), Yield Protection (YP) oraz Whole Farm Revenue Pro-
tection (WFRP).
Rysunek 34. Udział zebranej składki w podziale na kierunki produkcji rolniczej w roku 2019 [w %]
Kukurydza
Soja
Pszenica
Bawełna
Pastwiska i użytki paszowe
Sorgo
Jabłka
Ryż
Ziemniaki
W raportach rocznych przygotowywanych przez RMA wskazuje się na

ponad 110 różnych kierunków produkcji rolniczej, które są ubezpieczane w ra-
mach FCIP. Wiele spośród nich jest całkowicie marginalna. Przykładowo w ro-
ku 2019 zakupiono 4 polisy chroniące produkcję bananów czy 13 polis dla
ochrony produkcji papai. Dla sporej grupy upraw (ok. 15 rodzajów) roczna war-
tość zebranej składki nie przekracza 100 000 dolarów. Tylko 10 rodzajów od-
powiada za blisko 90% wartości zebranej składki (rysunek 34). Warto również
pamiętać, że pewna część składki – przykładowo płacona na ubezpieczenia typu
WFRP – nie może być przypisana do żadnego poszczególnego kierunku pro-
dukcji.
424
Najważniejszymi rodzajami upraw z uwagi na wartość zebranej składki są
kukurydza, soja, bawełna i pszenica. To na te rodzaje upraw przypada ponad ¾
zebranej składki. Uprawy te są ubezpieczane w ramach różnych typów polis,
jednak podobnie jak dla całego systemu ubezpieczenia typu RP są najistotniej-
szymi38. Jedynie w przypadku uprawy łąk, pastwisk i użytków paszowych areał
ten w całości jest objęty ochroną w ramach ubezpieczeń indeksowych typu RI.
Obecnie w ramach systemu FCIP producent rolny ma możliwość nabycia

szeregu różnorodnych polis, które znacznie różnią się między sobą zarówno za-
kresem ochrony jak i mechanizmem działania. Niektóre z instrumentów ofero-
wanych w ramach systemu zmniejszają wyłącznie ryzyko produkcyjne. Inne do-
tyczą zarówno ryzyka produkcyjnego jak i cenowego, gdyż przedmiotem ubez-
pieczenia są przychody. Zdecydowana większość polis oferuje ochronę przed
wieloma ryzykami (Multi-Peril Crop Insurance – MPCI). Co oznacza, że ubez-
pieczany jest spadek wartości uzyskanych plonów lub przychodów, nie zaś stra-
ty wynikłe z wystąpienia wyszczególnionych zjawisk. Z uwagi na szereg szcze-
gólnych cech poszczególnych rodzajów polis, istnieje szereg możliwości ich
kategoryzowania. Najważniejszym pozostaje jednak ten odnoszący się do
przedmiotu ubezpieczenia oraz sposobu określania kiedy i w jakiej wysokości
wypłacane jest odszkodowanie. Pierwszy podział odnosi się więc do podziału
pomiędzy polisy chroniące przed spadkiem uzyskiwanych wyników produkcyj-
nych (chroniące przed ryzykiem produkcyjnym) a polisy, gdzie ubezpieczana
jest określona wartość przychodu (chroniące zarówno przed ryzykiem produk-
cyjnym jak i cenowym), oraz polisy chroniące wyłącznie przed negatywnymi
skutkami zmian cen (chroniące wyłącznie przed ryzykiem cenowym). Kolejny
podział odnosi się do sposobu określania odszkodowania. W tym przypadku po-
lisy dzielą się na te, w których wypłata odszkodowania zależy od indywidual-
nych wyników produkcyjnych uzyskanych przez producenta rolnego (ryzyko
indywidualne) oraz tych, w których uzyskanie odszkodowania jest uzależnione
od średnich wyników uzyskanych w danym regionie (najczęściej jest to hrab-
stwo)39.
38
W przypadku kukurydzy na polisę typu RP przypada 93% zebranej składki a w przypadku
soi – 94%.
39
Najczęściej za region przyjmuje się w tym przypadku pojedyncze hrabstwo.
425
Podział poszczególnych rodzajów polis oferowanych w ramach FCIP w
podziale przedstawionym powyżej zaprezentowano w tabeli 35. Warto zazna-
czyć, że informacje zawarte w tabeli nie wyczerpują całej złożoności programu
ubezpieczeń w USA. Wymieniono tu tylko najważniejsze z instrumentów i zre-
zygnowano z prezentacji szeregu opcji dodatkowych.
Tabela 35. Udział zebranej składki w podziale na kierunki produkcji rolniczej w roku 2019 [w %]
Rodzaj ryzyka Ryzyko indywidualne Ryzyko grupowe
Ryzyko produkcyjne Actual Production History Area Yield Protection
Yield Protection Rainfall Index
Dollar Plan
Ryzyko produkcyjne i Actual Revenue History Area Revenue Protection
cenowe Revenue Protection Stacked Income Protection Plan
Whole-Farm Revenue Protection Margin Protection
By móc w pełni korzystać z dofinansowania do polis oferujących ochronę

przed spadkiem indywidualnych plonów uzyskanych na farmie producent rolny
musi wykazać ich średni historyczny poziom. To od tego poziomu uzależniona
będzie wypłata odszkodowań w przyszłości. W przypadku większości polis
ubezpieczeniowych odszkodowanie należy się nie w przypadku wystąpienia
konkretnego zdarzenia szkodowego, lecz gdy wysokość uzyskanych plonów –
bądź przychodów – spadnie poniżej określonego poziomu, którego wysokość
jest funkcją historycznego poziomu uzyskanego w latach ubiegłych. Do wyka-
zania historycznego poziomu plonów niezbędne jest przedstawienie odpowied-
nich dokumentów z lat ubiegłych. Dotyczyć one powinny wartości i ilości
sprzedanych surowców rolnych, ilości zmagazynowanych na lub poza farmą,
czy poświadczających ilości surowców przeznaczonych na spasanie. Posiadanie
tego rodzaju dokumentów wynika z konieczności opłaty podatku dochodowego
przez rolników w USA.
Historia wyników produkcyjnych musi obejmować co najmniej 4 lata dla

wybranej uprawy. Musi to być historia ciągła, tak by producent nie wykluczał
lat, gdy plony były dużo niższe40. Zawyżałoby to średnią historyczną i zwiększa-
ło prawdopodobieństwo otrzymania odszkodowania w latach kolejnych. W
przypadku, gdy producent rolny nie jest w stanie wykazać historii uzyskiwanych
wyników produkcyjnych za okres co najmniej 4 lat, do ustalenia poziomu histo-
rycznego, wykorzystuje się średni obserwowany poziom plonów w regionie.
40
Nie dotyczy to sytuacji, gdy w którymś roku nie prowadzono danego kierunku produkcji.
426
Gdy producent nie wykaże żadnej historii uzyskiwanych wyników produkcyj-
nych, zakłada się, że w ostatnich latach jego plony równe były 65% wielko-
ściom średnim dla regionu. Wraz ze wzrostem liczby udokumentowanych lat
produkcji rośnie stosunek wysokości plonów przyjmowanych za uzyskane przez
producenta w odniesieniu do średniego poziomu w regionie41. Mechanizm ten
nie dotyczy rolników, którzy dopiero stali się posiadaczami farmy lub tych, któ-
rzy nigdy wcześniej nie prowadzili danej produkcji. Jeżeli brak wykazanej histo-
rii wyników produkcyjnych wynika ze wspomnianych przyczyn, to za średni
poziom przyjmuje się średni poziom plonów w regionie.
W ramach systemu FCIC zadbano również, by pojedyncze obserwacje –

to znaczy plony z konkretnego roku – nie wpływały zbyt mocno na średni histo-
ryczny poziom plonów. Brak takich ograniczeń mógłby prowadzić do celowego,
sztucznego zaniżania poziomu plonów cechującego dane gospodarstwo. Gdy
wyznaczony jest już średni historyczny poziom plonów, nie jest możliwe jego
obniżenie o więcej niż 10% w wyniku słabych wyników produkcyjnych w roku
kolejnym. Ponadto, w przypadku, gdy producent ma udokumentowaną historię
osiąganych plonów dłuższą niż 5 lat, jego średni historyczny poziom plonów nie
może być niższy niż 80% średnich plonów w regionie.
Należy w tym miejscu zaznaczyć, że uzyskane plony dotyczą nie całego

gospodarstwa – których powierzchnia w USA często jest bardzo duża – ale
określonej parceli. Producent rolny ma prawo wydzielić dowolną ilość osobno
ubezpieczanych parceli, aczkolwiek należy pamiętać, że wiąże się to ze wzro-
stem płaconej składki. Uznanie całego gospodarstwa za jedną parcelę jest ko-
rzystne z punktu widzenia kosztów nabywania polisy, aczkolwiek nie zawsze
możliwe. W szczególności nie można objąć tą samą polisą pól upraw nawadnia-
nych i nienawadnianych. Także w przypadku, gdy pola leżą w obrębie różnych
hrabstw zazwyczaj brak jest możliwości ubezpieczania gruntów jako całość. W
przypadku polis oferujących ochronę przed następstwem spadku plonów obser-
wowanych w całym regionie, informacje dotyczące wielkości plonów ustalane
są na podstawie danych publikowanych przez NASS (National Agricultural
Statistics Service – Narodowy System Statystyk Rolniczych). Od roku 2020
wskutek zmniejszania zakresu danych dostępnych w bazach danych NASS,
41
Gdy producent udokumentuje wysokość plonów w jednym roku, dla pozostałych trzech lat
przyjmuje się wartość 80% średnich plonów w regionie. Gdy udokumentuje plony dla dwóch
lat, zakłada się, że dla brakujących dwóch lat poziom ten wynosił 90% średnich plonów w
regionie. Przy trzech udokumentowanych latach, przyjmuje się, że ostatnia wartość wynosi
średni poziom plonów w danym regionie.
427
część danych pochodzić będzie z własnych statystyk RMA i docelowo to wła-
śnie RMA będzie odpowiedzialna za gromadzenie, przetwarzanie i publikowa-
nie informacji odnoszących się do średniego poziomu plonów w regionach, w
których oferowane są polisy tego rodzaju.
Stosunkowo najmniej kosztowne jest zbieranie informacji o cenach pro-

duktów rolniczych. Z uwagi na dobrze funkcjonujący rynek terminowy w przy-
padku większości produktów o najwyższym udziale w wartości produkcji glo-
balnej dostępne są notowania cen bieżących oraz przewidywanych w horyzoncie
kilku i kilkunastu miesięcy. Oznacza to, że można szacować poziom oczekiwa-
nych przychodów wykorzystując historyczny poziom produkcji oraz przewidy-
wany poziom cen, będący ceną terminową wybranych surowców rolnych.
Z uwagi na ograniczoną listę towarów, stanowiących bazę dla kontraktów noto-
wanych na giełdach terminowych42, istnieją również alternatywne źródła infor-
macji o cenach. Ceny służące wyznaczeniu uzyskanego dochodu pochodzą rów-
nież z baz danych NASS i RMA. W wielu przypadkach do wyznaczenia docho-
du wykorzystuje się ceny uzyskane przez poszczególnych producentów, o ile nie
odbiegają one znacząco od średnich cen rynkowych w danym czasie i miejscu.
Jako pierwszy zostanie przybliżony mechanizm działania ochrony ubez-

pieczeniowej oferowany przy zakupie polisy typu Revenue Protection (RP).
Wynika to z faktu, że odpowiada on w ostatnich latach za ponad ¾ zebranej
składki czy wartości sumy ubezpieczenia chronionej w ramach FCIP. Ten typ
polisy należy do polis chroniących przed wieloma ryzykami (Multi-Peril Crop
Insurance – MPCI). Jest to również polisa, w której zarówno wysokość składki
jak i wypłata oraz suma odszkodowania jest uzależniona od wyników produk-
cyjnych uzyskiwanych przez poszczególnych producentów rolnych. Z uwagi na
fakt, że polisa RP opisywana jest w pierwszej kolejności, przy okazji wyjaśnia-
nia mechanizmów jej działania, tłumaczone będą zasady obowiązujące również
w wybranych innych rodzajach polis, stąd charakterystyka tej polisy zajmuje
stosunkowo najwięcej miejsca.
Powstanie polisy RP było wynikiem polityki upraszczania zasad funkcjo-

nowania systemu ubezpieczeń i unifikacji ochrony ubezpieczeniowej oferowa-
42
Na giełdzie terminowej CME Group (Chicago Mercantile Exchange Group) w roku 2020
notowano kontrakty m.in. na mleko i produkty mleczne, wybrane nawozy, kukurydzę, soję,
pszenicę, ryż, owies, olej palmowy, żywiec wołowy i wieprzowy. W ramach systemu FCIP
wykorzystuje się także notowania z następujących giełd: Kansas City Board of Trade
(KCBOT), the Minneapolis Grain Exchange, Inc. (MGEX) oraz Intercontinental Exchange
(ICE).
428
nej przed 2011 rokiem w ramach czterech odrębnych polis 43 . Przedmiotem
ubezpieczenia jest w przypadku tej polisy przychód producenta wynikający z
prowadzenia konkretnej uprawy. Wypłata odszkodowania uzależniona jest od
wielkości uzyskanych plonów oraz poziomu ceny. Jest to jednoczesne zabezpie-
czenie przed ryzykiem produkcyjnym oraz cenowym.
Mechanizm działania polisy jest prosty. Jeżeli zrealizowany przychód bę-

dzie niższy o pewną ustaloną wartość od przychodu gwarantowanego, wówczas
dochodzi do wypłaty odszkodowania. Wartość gwarantowanego przychodu
ustala się dwuetapowo. W pierwszym etapie na wartość przychodu gwaranto-
wanego składają się dwie wartości: oczekiwana wielkość plonów, ustalana na
podstawie historii uzyskiwanych przez producenta rolnego wyników produkcyj-
nych w latach ubiegłych, oraz przewidywana cena surowca rolnego. Drugi etap
ma miejsce, gdy znane są już ceny w okresie zbiorów (Harvest Price). Wówczas
oblicza się wysokość przychodu gwarantowanego przy użyciu tychże cen. Gwa-
rantowany przychód jest wyższą wartością z dwóch wspomnianych powyżej.
Oznacza to, że wartość gwarantowanego przychodu zwiększa się, gdy dochodzi
do wzrostu cen w okresie zbiorów. Gdy ceny w okresie zbiorów są równe bądź
niższe od cen prognozowanych wówczas poziom gwarantowanych przychodów
jest równy temu ustalonemu w etapie pierwszym.
Wypłata odszkodowania uzależniona jest od stosunku przychodu faktycz-

nie uzyskanego, który równy jest wielkości produkcji pomnożonej przez cenę w
okresie zbiorów, z przychodem gwarantowanym. Jeżeli uzyskany przychód jest
niższy od gwarantowanego o wartość przekraczającą ustalony w polisie próg,
wówczas wypłacane jest odszkodowanie. Należy bowiem pamiętać, że prak-
tycznie we wszystkich najbardziej popularnych polisach w systemie amerykań-
skim stosuje się franszyzę redukcyjną. Od wyboru jej wysokości uzależniona
jest cena polisy oraz stopień subsydiowania składki. Najniższa franszyza to 15%
gwarantowanego dochodu, zaś najwyższa – 50%44. Oznacza to, że przy wyborze
wariantu RP gwarantującego najwyższy poziom ochrony, odszkodowanie
wypłacane jest, gdy uzyskany dochód jest niższy od 85% dochodu gwarantowa-
43
Były to polisy Crop Revenue Coverage (CRC), Revenue Assurance (RA), Income Protec-
tion (IP) oraz Indexed Income Protection (IIP). CRC była w roku 2010 pod względem warto-
ści przypisanej składki najważniejszą polisą systemu FCIP (54% całości zebranej składki).
Zaś RA zajmowała w tym rankingu drugie miejsce z ponad 20% udziałem w całości zebranej
składki.
44
Standardowo poziom franszyzy można wybrać dowolnie pomiędzy poziomem najwyższym
a najniższym ze skokiem równym 5%.
429
nego. Im wyższy poziom przychodu gwarantowanego, tym większe prawdopo-
dobieństwo uzyskania odszkodowania. Podwyższenie poziomu przychodu gwa-
rantowanego w wyniku wzrostu cen w okresie zbiorów jest szczególnie istotne
dla tych farmerów, którzy kontraktują wcześniej sprzedaż swej produkcji po ce-
nie notowanej wówczas na rynku terminowym i którzy nie korzystają na wzro-
ście cen w okresie zbiorów. Także w przypadku farmerów zajmujących się pro-
dukcją zwierzęcą, którzy oprócz produkcji także nabywają ziarno na paszę, od-
grywa to istotne znaczenie.
W przypadku farmerów, którzy sprzedają wyprodukowane artykuły rolne

po cenie obowiązującej na rynku w okresie żniw, już sam wzrost cen pomiędzy
okresem planowania a realizacji produkcji jest czynnikiem znacznie zmniejsza-
jącym ryzyko drastycznego spadku przychodów nawet w przypadku obniżenia
plonów. Dla farmerów, którzy uważają, że z tego powodu nie jest konieczne do-
datkowe wyznaczanie przychodu gwarantowanego przy użyciu cen w okresie
zbiorów, przygotowano specjalną opcję polisy RP nazywaną RP-HPE (Revenue
Protection with Harvest Price Exclusion). Polisa typu RP-HPE sprawia, że do
wyliczenia gwarantowanego poziomu dochodu wykorzystuje się wyłącznie cenę
prognozowaną. Wzrost ceny w okresie zbiorów nie zwiększa wówczas wartości
gwarantowanego dochodu, co oznacza, że zmniejsza się prawdopodobieństwo
uzyskania odszkodowania. Korzyścią dla nabywającego polisę jest wówczas
obniżenie składki. W ostatnich latach popularność tej opcji polisy RP była jed-
nak ograniczona. W ostatnich trzech latach wartość składki gromadzonej po-
przez sprzedaż polisy RP-HPE odpowiadała za mniej niż 0,5% całości składki
przypisanej do ubezpieczeń typu RP.
Warto w tym miejscu przybliżyć, w jaki sposób określa się przewidywaną

cenę surowca rolnego. Najczęściej wykorzystuje się do tego celu wyceny kon-
traktów terminowych. Niemniej mechanizm określania tych cen jest dość zróż-
nicowany w zależności od poszczególnej uprawy45.
Przewidywane ceny najprościej jest wyznaczyć dla tych produktów, które

stanowią przedmiot kontraktów terminowych notowanych na giełdach. Przykła-
dowo, w przypadku kukurydzy, wykorzystuje się średnią cenę kontraktów ter-
45
W ramach polisy RP w 2020 roku można było ubezpieczyć produkcję następujących arty-
kułów rolnych: jęczmień, rzepak, kukurydza, fasola, groch, sorgo, orzeszki ziemne, ryż, soja,
słoneczniki, pszenica.
430
minowych w lutym, których przedmiotem jest dostawa kukurydzy w grudniu 46.
Nie wszystkie surowce rolne, których produkcję można ubezpieczyć w ramach
polisy RP, są notowane na terminowych rynkach rolnych w USA. Przykładowo,
w przypadku cen rzepaku RMA wprowadziło mechanizm wyznaczania cen pro-
gnozowanych na podstawie wartości kontraktów na rzepak z dostawą na terenie
kanadyjskiej prowincji Saskatchewan. Ceny tych kontraktów podawane są w
dolarach kanadyjskich. Kontrakty te notowane są na giełdzie Intercontinental
Exchange (ICE)47.
W przypadku towarów, które nie są przedmiotem kontraktów termino-

wych notowanych na giełdach towarowych, bądź notowania te z racji niewiel-
kiego obrotu nie zostały uznane za wiarygodne źródło informacji (tak jak ma to
miejsce w przypadku jęczmienia), wykorzystuje się podobieństwo trendów ce-
nowych tych surowców z trendami cen towarów notowanych na rynkach termi-
nowych. Notowania kontraktów na kukurydzę są, przykładowo, wykorzystywa-
ne przy wyznaczaniu prognozowanych cen jęczmienia i sorga48. Prognozowane
ceny pszenicy durum są zaś uzależnione od kontraktów terminowych na pszeni-
cę zwykłą. Gdy brak jest możliwości takiego wykorzystania notowań instrumen-
tów terminowych, stosuje się inne mechanizmy. Przykładowo, w przypadku wy-
znaczania oczekiwanych cen słonecznika wykorzystuje się metodę wygładzania
wykładniczego Holta i dane dotyczące cen tego surowca zbierane przez NASS.
Wyznaczanie ceny w okresie zbiorów jest znacząco prostsze, aczkolwiek

w celu ujednolicenia metody ich określania, tu również korzysta się – o ile jest
to możliwe – z notowań na terminowych rynkach rolnych. Przykładowo, cena w
okresie zbiorów dla kukurydzy, to średnia cena w październiku kontraktów na
dostawę kukurydzy w grudniu. Podobnie jest w przypadku soi, gdzie również
wykorzystuje się notowania tych samych kontraktów, które służyły do określa-
nia ceny przewidywanej, tylko w okresie, gdy znany jest już poziom zbiorów w
danym roku. Należy również dodać, że w ramach systemu ubezpieczeń rolni-
46
W przypadku soi mechanizm jest podobny, ale dotyczy cen kontraktów na dostawę soi w
listopadzie.
47
Na the Intercontinental Exchange składa się bardzo duża ilość różnego rodzaju rynków.
Kontrakty na rzepak zaczęły być tam notowane wraz z przejęciem kanadyjskiego rynku ter-
minowego Winnipeg Commodity Exchange.
48
Przy okazji przedstawiania cen jęczmienia, warto dodać, że w przypadku zbóż ozimych,
gdzie polisy można nabywać do końca września, ceny przewidywane wylicza się na podsta-
wie średnich cen w okresie pomiędzy 15 sierpnia a 14 września na kontrakty z dostawą we
wrześniu roku następnego.
431
czych w USA ustalono, że cena w okresie zbiorów nie może być wyższa niż
dwukrotność ceny prognozowanej.
Warto w tym miejscu dodać, że notowania na rynkach terminowych służą

nie tylko do wyznaczania ceny przewidywanej, lecz są pomocne również w
określaniu poziomu zmienności cenowej na danych rynkach. Informacje te
wpływają zaś na koszt nabycia polisy. Im większa zmienność cenowa na danym
rynku, tym wyższy koszt nabycia ochrony ubezpieczeniowej, w ramach której
farmer jest chroniony również przed ryzykiem cenowym.
Jak już wspomniano nabywca polisy może dowolnie określić wielkość

franszyzy redukcyjnej w zakresie od 15% do 50% z przyrostem co 5%. Zależy
od tego nie tylko cena polisy, zgodnie z zasadą, że im wyższy poziom franszyzy
tym niższa cena, lecz również poziom ich subsydiowania. Najniższy poziom
dotowania ceny polisy dotyczy ubezpieczeń z najniższym poziom franszyzy,
gdy państwo subsydiuje 38% wartości zakupu. Wraz ze wzrostem poziomu
franszyzy, poziom subsydiowania rośnie tak, jak wskazano to w tabeli 36.
Tabela 36. Poziom dotowania polis typu RP oraz RP-HPE w zależności od wysokości franszyzy
redukcyjnej w roku 2020
Kategoria Poziom franszyzy redukcyjnej
50% 45-40% 35-30% 25% 20% 15%
Ubezpieczenia pojedynczych parceli 67% 64% 59% 55% 48% 38%
Ubezpieczenie całej farmy 80% 80% 80% 80% 71% 56%
Jak przedstawiono to w tabeli 36, istnieje znacząca różnica w poziomie

dofinansowania składek ubezpieczeniowych w zależności od faktu, czy ubez-
pieczana jest cała farma, czy tylko pewna jej część. Amerykański system ubez-
pieczeń, poprzez konstrukcję mechanizmu dopłat, promuje ubezpieczanie całych
farm. Jest to korzystne z wielu przyczyn. Dla producentów rolnych to przede
wszystkim niższe składki i ubezpieczenie całej produkcji roślinnej. Dla systemu
ubezpieczeniowego całościowe ubezpieczenie całego areału oznacza zaś dużo
niższe prawdopodobieństwo wypłacenia odszkodowania. Wynika to niejako z
prawa wielkich liczb i założenia, że brak jest pełnej korelacji wyników produk-
cyjnych na parcelach położonych nawet w dużej bliskości.
Omawiając funkcjonowania polis RP, warto również wskazać na stosunek

płaconych składek do wypłacanych odszkodowań w trakcie 9 lat ich funkcjono-
432
wania. Na rysunku 35 przedstawiono wartości zebranych składek oraz wypłaco-
nych odszkodowań w poszczególnych latach. Warto zauważyć, że tylko w roku
2016 wypłacone odszkodowania były niższe od składek płaconych przez produ-
centów rolnych. W pozostałych latach farmerzy w sumie otrzymywali w ramach
odszkodowań większe kwoty niż przeznaczali na zakup tych polis. W roku 2012
wartość odszkodowań przekroczyła czterokrotność wartości składek płaconych
przez farmerów. Jedynie w latach 2015-2018 wartość odszkodowań wypłaco-
nych producentom rolnym była mniejsza niż dwukrotność sumy składek przez
nich płaconych. Biorąc pod uwagę całość składki gromadzonej przez ubezpie-
czycieli, czyli składki płaconej przez farmerów wraz z subsydiami, współczyn-
nik szkodowości przekraczał wartość 1 w latach 2012, 2013 oraz 2019. Najwyż-
szą wartość osiągnął on w roku 2012, gdy wyniósł 1,64, zaś najniższą w roku
2016 – 0,32. Sumując wartości z poszczególnych lat współczynnik szkodowości
wyniósł 0,87 dla składek powiększonych o subsydia. W tym samym okresie
farmerzy otrzymali w odszkodowaniach 234% tego, co zapłacili nabywając po-
lisy RP.
Rysunek 35. Zebrane składki i wypłacone odszkodowania dla polis RP w latach 2011-2019
[w milionach USD]
16000
Składki płacone przez rolnika
14000 Subsydia do składek
Wartość odszkodowań
12000
10000
8000
6000
4000
2000
0
2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
Oczywiście istnieje znaczące zróżnicowanie pomiędzy szkodowością

określaną dla poszczególnych kierunków produkcji. Wynika to w pewnej mierze
z różnic warunków klimatycznych oddziałujących na poszczególne uprawy, któ-
re w przypadku tak dużego państwa jak USA są znaczące. Wskazuje jednak na
433
pewne systemowe niedopasowanie wysokości składek do obserwowanej szko-
dowości. W celu ilustracji tego zagadnienia na rysunku 36, przedstawiono
wskaźniki szkodowości dla trzech wybranych upraw. Nie są to z pewnością war-
tości skrajne. Ma to na celu wskazanie, że do pewnego stopnia można tu mówić
o systemowych przepływach pieniężnych od producentów upraw cechujących
się mniejszym ryzykiem, do tych bardziej ryzykownych, co zresztą zauważa się
także w systemach ubezpieczeń produkcji rolniczej w innych krajach.
Rysunek 36. Wskaźnik szkodowości ubezpieczeń jęczmienia, ryżu, soi oraz średnio dla wszystkich
polis RP w latach 2011-2019
3,5
2,5
Jęczmień
2
Ryż
1,5 Soja
RAZEM
1
0,5
0
2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
Drugim pod względem wartości zebranej składki typem polisy w amery-

kańskim systemie rolniczych ubezpieczeń dotowanych jest Actual Production
History (APH). Ta polisa zostanie w tej części przybliżona wspólnie z polisą
Yield Protection (YP). Mechanizm działania tych polis jest bardzo do siebie
zbliżony. Wspólnie w roku 2019 na te dwie polisy przypadało blisko 13% war-
tości zebranej składki, co oznacza, że jest to druga w hierarchii ważności grupa
polis w omawianym systemie.
Obie te polisy, podobnie jak polisa RP, należą do ubezpieczeń chronią-

cych przed wieloma ryzykami. Tak samo też odnoszą się do indywidualnego
ryzyka ponoszonego przez farmera. Inaczej jednak niż w przypadku polis RP, w
obu typach omawianych polis przedmiotem ubezpieczenia nie jest przychód, zaś
wartość produkcji. Polisy te zapewniają ochronę przed stratami związanymi z
realizacją ryzyka produkcyjnego.
434
Mechanizm działania tych polis jest następujący. Na podstawie indywidu-
alnej historii osiąganych plonów ustalany jest plon oczekiwany. Jeżeli wskutek
którejś z szerokiej listy wymienionych w regulacjach przyczyn plony w trakcie
podlegania ochronie ubezpieczeniowej osiągną poziom niższy od plonu gwaran-
towanego, czyli plonu oczekiwanego pomniejszonego o poziom franszyzy re-
dukcyjnej, farmer otrzymuje odszkodowanie. Jest ono równe iloczynowi ceny
wytwarzanego surowca rolnego i różnicy pomiędzy plonem uzyskanym w da-
nym roku a plonem gwarantowanym.
Najistotniejszą różnicą pomiędzy omawianymi polisami jest sposób wy-

znaczania ceny surowców, których produkcja objęta jest ochroną ubezpiecze-
niową. W przypadku polis APH cena ustalana jest przez RMA, natomiast w
przypadku polis YP metodyka jest tożsama z tą opisywaną przy polisie RP. To
jest również przyczyną różnic odnośnie zakresu upraw podlegających ubezpie-
czeniu w ramach tych dwóch polis. W ramach polisy YP można ubezpieczyć
wyłącznie te uprawy, które podlegają ubezpieczeniu RP. Ustalono bowiem dla
nich metodykę wyznaczania ceny. Natomiast w ramach polisy APH można
ubezpieczyć o wiele szerszy zakres upraw.
W przypadku obu polis istnieje możliwość wyboru poziomu franszyzy re-

dukcyjnej w zakresie takim samym jak w przypadku polisy RP, czyli od 50% do
15%. W zależności od poziomu wybranej franszyzy, różne są stawki dotowania
składki ubezpieczeniowej. Największa dotacja dotyczy polis z najwyższym po-
ziomem franszyzy, a także tych, w których polisa obejmuje produkcję na całej
farmie. Dokładne informacje przedstawiono w tabeli 37.
Tabela 37. Poziom dotowania polis typu YP oraz APH w zależności od wysokości franszyzy re-
dukcyjnej w roku 2020
Wyszczególnienie Poziom franszyzy redukcyjnej
50% 45-40% 35-30% 25% 20% 15%
Ubezpieczenia pojedynczych parceli 67% 64% 59% 55% 48% 38%
Ubezpieczenie całej farmy 80% 80% 80% 77% 68% 53%
Źródło: https://www.rma.usda.gov.
Podobnie jak ma to miejsce w przypadku najpopularniejszej polisy RP,

także ubezpieczenia plonów mogą być traktowane jako pewna forma wsparcia
dochodów rolniczych. Wynika to z faktu, że składki płacone przez farmerów są
najczęściej niższe niż suma wypłacanych im odszkodowań. Średnio dla całego
okresu pomiędzy rokiem 2011 a 2019 wartość wypłaconych odszkodowań była
wyższa od składek płaconych przez farmerów o blisko 2,5 raza w przypadku
435
polis APH i blisko trzy razy dla polis YP. Wartości dla poszczególnych lat róż-
nią się od siebie w stosunkowo niewielkim zakresie i w żadnym roku wartość
odszkodowań nie była niższa niż 150% sumy wartości składek płaconych przez
rolników. Jeżeli weźmie się pod uwagę składki powiększone o rządowe subsy-
dia, to wówczas zauważa się, że średnio dla całego okresu 2011-2019 suma tych
wartości wynosi 99% wartości odszkodowań dla polis YP i 95% – dla polis
APH.
Niezwykle ciekawym rozwiązaniem jest polisa Whole Farm Revenue

Protection (WFRP). Nabywając tę polisę producent rolny otrzymuje całościową
ochronę ubezpieczeniową dochodów z produkcji rolniczej. Nie dotyczy ona bo-
wiem dochodów z produkcji jednej uprawy, lecz chroni przed spadkiem docho-
dów z wielu rodzajów upraw. Jest ona adresowana przede wszystkim do farme-
rów, którzy prowadzą zdywersyfikowaną produkcję i promuje te farmy, które
uzyskują dochody z wytwarzania wielu surowców rolniczych.
WFRP jest jedynym typem polisy, który dostępny jest na terenie całych
USA. Podobnie jak w przypadku polis RP, czy APH, jest polisą od wielu ryzyk.
Różnicą jest zaś, że przedmiotem ubezpieczenia jest całkowity dochód uzyski-
wany przez producenta rolnego. Ubezpieczenie zawiera się na okres roku podat-
kowego. Podobnie jak w przypadku innych polis nabywca polisy ma wybór
wielkości franszyzy redukcyjnej. Najtańsze polisy jednocześnie z najwyższym
poziom dotowania to te, w których odszkodowanie wypłacane jest przy spadku
całkowitych dochodów o 50% w stosunku do średniej z zeszłych pięciu lat. Naj-
niższy poziom franszyzy to 15%, przy czym należy nadmienić, że zarówno ten
poziom jak i poziom 20% franszyzy dostępny jest tylko dla tych producentów,
którzy wykażą, że uzyskują dochody ze sprzedaży co najmniej 3 różnych su-
rowców rolnych. Poziom finansowania polis w zależności od poziomu franszyzy
jak i stopnia dywersyfikacji produkcji przedstawiono w tabeli 38.
Tabela 38. Poziom dotowania polis typu WFRP w zależności od wysokości franszyzy redukcyjnej i
stopnia dywersyfikacji w roku 2020
Wysokość franszyzy reduk- 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15%
cyjnej
1 sprzedawany surowiec 67% 64% 64% 59% 59% 55% brak brak
2 sprzedawane surowce 80% 80% 80% 80% 80% 80% brak brak
3 i więcej surowców 80% 80% 80% 80% 80% 80% 71% 56%
436
Przy obliczaniu liczby sprzedawanych surowców rolniczych stosuje się
formułę, która wyklucza te surowce, z których dochód jest bardzo niski. Mini-
malny dochód dla każdego surowca musi wynosić
Dmin=1/3(CD/m),
gdzie: Dmin – dochód minimalny, CD – dochód całkowity, m – liczba sprzeda-

wanych surowców rolnych.
Promowanie producentów z bardziej zdywersyfikowaną produkcją wyni-

ka z niższego poziomu prawdopodobieństwa obniżenia wartości całkowitych
dochodów dla tych farmerów, którzy uzyskują dochody ze sprzedaży wielu róż-
nych surowców. Niezbędnym warunkiem wdrożenia tego rodzaju polisy jest
przede wszystkim prowadzenie księgowości przez producentów rolnych.
Tylko w ten sposób można wiarygodnie przedstawić poniesione koszty jak i
uzyskane przychody. W przypadku tej polisy, prowadzenie księgowości jest w
jeszcze większym stopniu potrzebne, niż w przypadku wielu innych polis. Bez
tego nie byłaby możliwa kontrola chociażby wartości sprzedanej produkcji, a w
każdym przypadku wymagane jest, by ceny uzyskane przez farmera nie odbie-
gały znacząco od obowiązujących na rynku lokalnym. Ponadto, należy pamię-
tać, że ochroną ubezpieczeniową objęte są dochody wyłącznie uzyskane w da-
nym roku. Dotyczy to między innymi przyrostu masy zwierząt gospodarskich.
Innym ważnym elementem tej polisy jest możliwość zwiększenia poziomu do-
chodów oczekiwanych, jeżeli wykaże się, że farma się rozwija. Wymaga to
między innymi porównania dochodów historycznych. Każdy producent nabywa-
jący tę polisę, musi przedstawić swoje zeznania podatkowe. Ubezpieczenie to
nie jest dostępne dla farm, których historyczny poziom dochodów przekroczył
ustalony w regulacjach próg. Jest on zależny od poziomu wybranej franszyzy
redukcyjnej. W przypadku ochrony gwarantującej wypłatę odszkodowania przy
spadku dochodów już o 15%, próg ten wynosił w 2020 roku 10 milionów USD.
Dla najniższego poziomu ochrony gwarantującego wypłatę świadczeń dopiero
przy spadku przychodów o połowę, próg ten wynosił 17 milionów USD. Polisa
ta dostępna jest od roku 2015. Pomimo bardzo wysokiego poziomu jej subsy-
diowania, w pierwszym roku nabyło ją około 1000 producentów rolnych, a w
kolejnych latach lista nabytych polis oscylowała w granicach 2500. Stanowi to
około promila wszystkich sprzedanych polis w ramach systemu FCIP. Z racji
charakterystyki tej polisy, zarówno suma ubezpieczenia jak i wartość składek są
stanowczo wyższe niż w przypadku pozostałych polis. W roku 2019 ponad 1,3%
zebranej składki w ramach całego systemu przypadało na ubezpieczenia WFRP.
437
Średnio w latach 2015-2019 ponad 71% wartości zebranej składki przy-
padało na subsydia. W całym tym pięcioletnim okresie wartość wypłaconych
odszkodowań o 7% przewyższyła wartość zebranej składki. Jeśliby wziąć pod
uwagę wyłącznie część opłacaną przez producentów rolnych, to odszkodowania
były o ponad 370% wyższe od sumy składek płaconych przez farmerów. W
każdym roku rolnicy średnio otrzymywali więcej w wartości odszkodowań niż
przeznaczali na składki. W roku 2016 odszkodowania wyniosły blisko 5 razy
więcej niż wartość składki płaconej przez producentów rolnych (por.
https://www.rma.usda.gov/SummaryOfBusiness).
Kolejnym interesującym rozwiązaniem są polisy zbiorczo przypisane do

grupy Rainfall Index. Do tego typu polis zalicza się przede wszystkim ubezpie-
czenia Annual Forage. Są one kierowane do rolników, którzy prowadzą produk-
cję zwierzęcą w oparciu o wyprodukowane we własnym zakresie pasze i użytki
zielone (RMA 2018). Program ten bazuje na informacjach o ilościach opadów
gromadzonych przez Krajową Administrację ds. Oceanów i Atmosfery (Natio-
nal Oceanic and Atmospheric Administration – NOAA) w celu określenia ewen-
tualnych niedoborów wody na użytkach rolnych przeznaczonych do produkcji
roślin paszowych, w tym w oparciu o oziminy. Poprzez porównanie aktualnych
danych o opadach (Rainfall Index) ze średnimi wieloletnimi dla danego obszaru
w poszczególnych miesiącach określa się potencjalne straty w produkcji pasz i
wysokość odszkodowania dla rolnika. Uczestnictwo w programie ma charakter
dobrowolnego ubezpieczenia upraw paszowych za pośrednictwem Krajowej Fe-
deracji Ubezpieczeń Upraw Rolnych (Federal Crop Insurance Corporation –
FCIC) i obejmuje ubezpieczenie o charakterze katastroficznym (CAT) oraz uzu-
pełniającym (RPUB). Producent decyduje o poziomie zabezpieczenia uzupełnia-
jącego w zakresie od 40 do 90% przeciętnej historycznej sumy opadów, współ-
czynniku produktywności użytków do poziomu 150% przeciętnych dla regionu
oraz wskazuje na miesiące podlegające ochronie i ich wagę w całkowitej ochro-
nie. Uruchomienie wypłaty ubezpieczenia następuje w przypadku sumy opadów
poniżej górnego poziomu zakresu objętego ubezpieczeniem, proporcjonalnie do
różnicy między faktycznie odnotowanymi opadami w regionie a zadeklarowa-
nym poziomem zabezpieczenia dla danego miesiąca i współczynnika produk-
tywności.
Program ubezpieczeń upraw paszowych opierając się na porównaniach

opadów bieżących ze średnimi wieloletnimi uwalnia producentów od groma-
dzenia informacji o wielkości i wartości ponoszonych strat w produkcji spowo-
438
dowanych niedoborem wody. Jednocześnie zastosowanie wskaźnika produk-
tywności umożliwia indywidulaną korektę wartości odszkodowania do faktycz-
nie uzyskiwanych wyników produkcyjnych, przy czym im wyższa wartość de-
klarowanego wskaźnika tym niższy jest udział dofinansowania składki ubezpie-
czenia związanej z uczestnictwem w programie. Prowadzona dyskusja nad efek-
tywnością programu koncentruje się wokół siły zależności między ograniczoną
ilością opadów a zmniejszeniem wielkości produkcji przy pominięciu innych
istotnych czynników (Maples i in., 2016). W szczególności wskazuje się na
zmienność i wysokość temperatury w okresach zimowych jako równie silnie
decydujące o wielkości produkcji pasz roślin ozimych. W tym świetle wskaźniki
wieloparametryczne zdają się mieć większy potencjał do dokładniejszego, po-
średniego szacowania strat w produkcji pasz (Briski i in., 2020).
Wskaźnik opadów (Rainfall Index) ma także zastosowanie w ubezpiecze-

niach produkcji pszczelarskiej. Program Apiculture podobnie jak w przypadku
programu Annual Forage umożliwia rolnikom dobrowolne ubezpieczenie od
strat w produkcji pszczelarskiej w warunkach strat w roślinach pszczelarskich
(RMAa, 2017). Hodowcy pszczół decydują o poziomie produkcji podlegającej
ubezpieczeniu (do 90% produkcji), miesiącach objętych ochroną, ilości rojów,
które chcą ubezpieczać oraz współczynniku produktywności odpowiadającemu
wielkości uzyskiwanej produkcji miodu w relacji do średniej pięcioletniej w re-
gionie. Przy czym wartość współczynnika produktywności zawiera się w prze-
dziale od 60 do 150%. Również w przypadku ubezpieczenia produkcji pszcze-
larskiej składki płacone przez producentów są dotowane do 51% w przypadku
wyboru maksymalnego 90% stopnia pokrycia strat w produkcji, a ich wysokość
powiązana jest ze stawką bazową przeciętnej historycznej wartości produkcji
z jednego roju. Podobnie jak w przypadku ochrony upraw paszowych dofinan-
sowanie składek sięga 55%, co przyczynia się do zwiększenia atrakcyjności
programu. W roku 2019 programem zostało objętych blisko 1,6 miliona rojów
(około połowa rojów zarejestrowanych w USA) przy składkach wynoszących
49,4 mln USD dofinansowanych w wysokości 25,4 mln USD. Z kolei wypłaco-
ne odszkodowania z programu wyniosły 27 mln USD. W ujęciu globalnym do-
towanie składek odegrało zatem kluczową rolę w osiągnięciu nadwyżki wpłat
nad wypłatami producentów w związku z udziałem w programie (USDA, 2020).
Ostatnim typem polis, których mechanizm działania zostanie przedsta-

wiony, są polisy z grupy Area Risk Protection Insurance (ARPI). Do tej grupy
polis zalicza się ubezpieczenia Area Revenue Protection (ARP) oraz Area Yield
439
Protection (AYP). Podstawową cechą wyróżniającą ten typ ubezpieczeń z całe-
go szeregu pozostałych polis jest fakt, że przedmiotem ubezpieczenia nie jest
produkcja prowadzona przez poszczególnych producentów rolnych, ale średnie
wartości przychodów, czy plonów obserwowane w regionie. Wypłata odszko-
dowania ma miejsce nie w przypadku zajścia określonych w polisie zdarzeń u
producenta rolnego, lecz w przypadku obniżenia wyników produkcyjnych u sze-
rokiego grona producentów rolnych w danym regionie49.
Ubezpieczenia tego rodzaju mają szereg zalet, które sprawiają, że ochrona

ubezpieczeniowa może być dostarczona po znacząco niższej cenie niż w przy-
padku standardowych umów ubezpieczeniowych. Przede wszystkim nie jest ko-
nieczna likwidacja strat w gospodarstwie. Niezależnie od faktu, że w amerykań-
skim systemie ubezpieczeń dotowanych stosowane są najczęściej polisy od wie-
lu ryzyk, to i tak konieczna jest taka kontrola za każdym razem, gdy dojdzie do
zdarzenia zmniejszającego plony na farmie. Są to zazwyczaj procedury dość
kosztowne. Ponadto brak jest konieczności przeprowadzania indywidualnej oce-
ny ryzyka. Nawet w warunkach amerykańskich, gdzie producenci rolni prowa-
dzą historię uzyskiwanych wyników produkcyjnych i finansowych, jest to pro-
ces zwiększający cenę polisy. W przypadku gdy wypłata odszkodowania nie jest
uzależniona od zdarzeń zachodzących u producenta rolnego nie ma też zagroże-
nia wystąpieniem zjawiska hazardu moralnego. Korzyści są więc znaczne. Nie-
stety równie istotne są również wady takich polis, z których za najważniejszą
uznać należy ryzyko bazy. Ryzyko to oznacza, że jakkolwiek ryzyko znacznego
obniżenia plonów bądź przychodów u producenta rolnego i w regionie jest naj-
częściej dodatnio skorelowane, to jednak korelacja ta nie jest pełna. Oznacza to,
że możliwe jest wystąpienie strat u producenta rolnego, przy jednoczesnym bra-
ku wypłaty odszkodowania. Polisy te są jednak bardzo rozsądnym wyborem dla
tych producentów, którzy zaobserwowali, że ich wyniki produkcyjne są mocno
skorelowane ze średnimi wynikami w regionie. Są one również atrakcyjne dla
tych producentów, którzy nie są w stanie wykazać się odpowiednio długą histo-
rią własnych wyników produkcyjnych, przez co polisy typu RP czy YP nie ofe-
rują wystarczającej ochrony. Z pewnością mogą one być również wybierane
przez farmerów, których produkcja cechuje się mniejszą zmiennością wyników
niż średnia w danym regionie.
49
Wykorzystuje tu się znany fakt, że wyniki produkcyjne producentów danej uprawy w da-
nym regionie pozostają ze sobą znacznie skorelowane w wyniku oddziaływania na produkcję
zbliżonych czynników klimatycznych (Park i in., 2020).
440
W amerykańskim systemie ubezpieczeń dotowanych polisy ARP w du-
żym stopniu przypominają polisy RP, z tą różnicą, że przedmiotem ubezpiecze-
nia nie jest przychód indywidualny a średni poziom przychodów w regionie. Dla
polis ARP w ten sam sposób jak w przypadku polis RP określana jest cena su-
rowców rolnych, z tym samym zastrzeżeniem, że cena w okresie zbiorów nie
może przekraczać 200% ceny prognozowanej na początku roku. Podobnie też
dostępne jest rozszerzenie polisy o opcję HPE, czyli wycena średniego dochodu
w regionie wyłącznie w oparciu o ceny prognozowane na początku roku. Po-
ziom dotacji składek ubezpieczeniowych w zależności od wybranej franszyzy
redukcyjnej przedstawiono w tabeli 39. Minimalny poziom franszyzy redukcyj-
nej jest niższy niż w przypadku polis, gdzie przedmiotem ubezpieczenia są in-
dywidualne wyniki produkcyjne i finansowe farmerów. Wynika to z braku za-
grożenia hazardem moralnym oraz koniecznością zmniejszenia ryzyka bazy. W
przypadku polis ARP nie jest dostępny najniższy poziom ochrony typu CAT.
Tabela 39. Poziom dotowania polis typu ARP oraz ARP-HPE, oraz AYP w zależności od wysoko-
ści franszyzy redukcyjnej w roku 2020
Rodzaj polisy Poziom franszyzy redukcyjnej
30% 25% 20% 15% 10%
Polisy ARP oraz ARP-HPE 59% 55% 55% 49% 44%
Polisy AYP 59% 59% 55% 55% 51%
Drugim typem polisy, w którym przedmiotem ubezpieczenia są średnie

wyniki produkcyjne uzyskane przez producentów rolnych w regionie jest polisa
AYP. Ta polisa z kolei przypomina polisy APH, z tym, że przedmiotem ubez-
pieczenia jest średni poziom plonów w regionie a nie indywidualne plony pro-
ducenta rolnego. W tabeli 39 przedstawiono poziom subsydiowania składek pła-
conych przy nabyciu tych polis. Ten typ polisy posiada wszystkie wady i zalety
polisy ARP, z tym, że wypłata odszkodowań nie jest zależna od zmian cen su-
rowców rolnych.
Na rysunku 37 przedstawiono liczbę nabywanych polis ARP, ARP-HPE

oraz AYP w ostatnich latach. Z roku na rok liczba zawieranych umów maleje.
Pomiędzy rokiem 2014 a 2019 liczba nabytych polis ARP zmalała dwukrotnie.
W przypadku polis AYP oraz ARP-HPE spadek ten był nawet bardziej znaczą-
cy. Zapewne jednym z czynników malejącego zainteresowania tymi polisami
była stosunkowo niewielka wartość odszkodowań wypłacanych w ramach tych
polis. W odróżnieniu od liczb przedstawianych odnośnie polis RP, YP czy APH
441
w przypadku polis ARPI wartość odszkodowań sporadycznie tylko przekracza
wartości płaconych przez rolników składek. W latach 2014-2019 taka sytuacja
miała miejsce tylko dwa razy w przypadku polis AYP i ani razu dla polis ARP.
W całym tym okresie wartość odszkodowań wyniosła 57% wartości płaconych
przez farmerów składek i 32% sumy składek i subsydiów w przypadku polis
ARP i odpowiednio 69% i 32% dla polis AYP.
Rysunek 37. Liczba zawieranych polis ARP, ARP-HPE oraz AYP w latach 2011-2019
16000
ARP
14000
ARP-HPE
12000
AYP
10000
8000
6000
4000
2000
0
2014 2015 2016 2017 2018 2019
Równolegle do programu gwarancji marży producentów mleka (DMC)

polityka rolna USA oferuje hodowcom bydła mlecznego możliwość uczestnic-
twa w programie ubezpieczenia marży brutto bydła mlecznego (The
Livestock Gross Margin for Dairy Cattle – LGM for Dairy Cattle) oraz ubezpie-
czenia marży brutto produkcji mleka (The Livestock Gross Margin for Cattle –
LGM for Cattle (RMAb, 2020). Program ten administrowany jest przez Agencję
Zarządzania Ryzykiem (Risk Management Agency) i oferuje ochronę przed
utratą marży brutto w produkcji mleka. Marża brutto jest definiowana jako róż-
nica między wartością mleka a kosztami pasz związanych z jego produkcją.
Wypłata odszkodowania następuje w przypadku, gdy na koniec okresu ubezpie-
czenia gwarantowana marża brutto jest większa od marży obliczonej w oparciu
o faktyczne ceny rynkowe zarejestrowane dla okresu ubezpieczenia. Gwaranto-
wana marża brutto odpowiada spodziewanej marży brutto obliczanej z zastoso-
waniem ceny mleka i ceny podstawowych pasz zarejestrowanych na rynkach
terminowych dla okresu objętego ubezpieczeniem ewentualnie pomniejszonej
442
decyzją producenta rolnego o część nie podlegającą ubezpieczeniu (co wpływa
na zmniejszenie stawki ubezpieczenia). Producent określa i deklaruje ilość mle-
ka sprzedawanego na cele przetwórstwa spożywczego oraz pasz zużywanych w
gospodarstwie do produkcji tego mleka w poszczególnych miesiącach objętych
ubezpieczeniem. Przy czym wielkości te muszą mieścić się w określonych
ustawowo przedziałach po przeliczeniu na ekwiwalent ziarna kukurydzy oraz
śrutę sojową. Do przeliczenia ilości pasz wykorzystywanych w produkcji wyko-
rzystuje się normatywne tabele konwersji poszczególnych pasz roślinnych na
ekwiwalent kukurydzy bądź śrutę sojową. Producenci uczestniczący w progra-
mie zobowiązani są w okresach objętych ubezpieczeniem marży do udokumen-
towania sprzedaży mleka i może być to przedmiotem kontroli. Programy ubez-
pieczenia marży obejmują także producentów bydła rzeźnego (Livestock Gross
Margin for Cattle) oraz trzody chlewnej (Livestock Gross Margin for Swine),
dla których marże obliczane są na poziomie sztuki zwierzęcia w odpowiadającej
kategorii wiekowej z uwzględnieniem spodziewanej wagi i kosztów paszy
(RMAc, 2020). Programy ubezpieczenia marży są szczególnie atrakcyjne dla
mniejszych producentów, którzy z uwagi na skalę produkcji są wykluczeni z
możliwości zakupu opcji sprzedaży produktów i zakupu pasz z wykorzystaniem
rynków terminowych. Program ubezpieczenia marży poprzez bezpośrednie po-
równanie przychodów i kosztów uwzględnia różnice między oczekiwanymi a
rzeczywistymi cenami na rynkach rolnych i pozwala na uzyskanie gwarantowa-
nej nadwyżki w przypadku niespodziewanych i niekorzystnych zmian cen na
rynkach rolnych. Programy te, mimo że oparte na cenach notowanych na gieł-
dach, wymuszają na producentach prowadzenie ewidencji sprzedaży, która jest
wymagana przy rozpatrywaniu wniosku o wypłatę odszkodowania. Ponadto
programy opierają się o sprawnie funkcjonujące rynki opcji, co pozwala na moż-
liwie bliskiemu rzeczywistej ustaleniu przeciętnej marży oczekiwanej i rzeczy-
wistej.
Inną forma zabezpieczenia producentów przed spadkami cen rynkowych

jest ubezpieczenie ochronne od ryzyka w produkcji zwierzęcej – Livestock Risk
Protection (LRP) (RMAd, 2020). Ubezpieczenie to dostępne jest dla producen-
tów bydła rzeźnego (LRP-Fed Cattle oraz LRP-Feeder Cattle), jagnięciny
(LRP-Lamb) oraz żywca wieprzowego (LRP-Swine). Producenci zawierają
ubezpieczenie z zatwierdzonymi przez Agencję Zarządzania Ryzykiem (RMA)
agentami, przy czym ubezpieczenie uważa się za zawarte po akceptacji przez
RMA. Przedmiotem ubezpieczenia jest cena zbytu oczekiwanej wartości koń-
cowej zwierząt. Producent decyduje w zakresie od 70 do 100 procent (dla ja-
443
gnięciny od 80 do 95 procent) o stopniu pokrycia ceny ubezpieczeniem. Rze-
czywiste ceny zbytu notowane na rynkach rolnych są podstawą do wyznaczania
ceny gwarantowanej uwzględniającej wybrany przez producenta stopień pokry-
cia ceny ubezpieczeniem. Warunkiem wypłaty odszkodowania jest mniejsza
rzeczywista wartość końcowa zwierząt przeznaczonych do uboju na koniec
okresu ubezpieczenia obliczana na podstawie faktycznych cen ważonych ogła-
szanych przez Agricultural Marketing Service (AMS) od wartości zwierząt obli-
czonej z zastosowaniem ceny gwarantowanej ubezpieczeniem. Producenci za-
wierają ubezpieczenie w oparciu o stawki składek, ceny gwarantowane oraz rze-
czywiste wartości końcowe (spodziewane) publikowane codziennie na stronach
internetowych przez Agencję Zarządzania Ryzykiem. Producenci mogą ubez-
pieczyć limitowaną liczbę zwierząt w zależności od rodzaju prowadzonej pro-
dukcji (np. dla maksymalnie 2000 sztuk jałówek i wołów). Instrument LRP na-
leży do grupy instrumentów subsydiowanych przez rząd federalny i jest ukie-
runkowany na mniejszych producentów o dużej awersji do ryzyka i potencjale
produkcyjnym uniemożliwiającym zakup opcji na rynku terminowym (Patrick i
in., 2008).
Ubezpieczeniem marży w niektórych Stanach są objęci także producenci

podstawowych zbóż za pośrednictwem programu ochrony marży (Margin Pro-
tection Plan – MP) administrowanego przez Agencję Zarządzania Ryzykiem
(RMAb, 2017). Program ma na celu zmniejszenie strat producentów rolnych
spowodowanych nieoczekiwanym spadkiem marży operacyjnej, tj. przychodów
z objętego programem kierunku produkcji pomniejszonego o koszty nakładów.
Przy czym podobnie jak w innych programach wypłata odszkodowania ma
miejsce, gdy marża ustalona na podstawie szacowanych średnich przychodów
i kosztów w regionie (na poziomie hrabstwa) jest niższa od poziomu gwaranto-
wanego ubezpieczeniem. Równocześnie producent decyduje o poziomie zabez-
pieczenia w granicach 70-95% marży gwarantowanej ubezpieczeniem. Ta forma
ubezpieczenia jest dedykowana do producentów ryżu, kukurydzy, soi oraz psze-
nicy. Producenci mogą łączyć ten instrument zarządzania ryzykiem z progra-
mami Yield Protection lub Revenue Protection, co wpływa na zmniejszenie
stawki płatności. Jednakże wypłaty odszkodowań z tych programów nie podle-
gają kumulacji, tj. uzyskanie kwoty odszkodowania z programów Yield Protec-
tion lub Revenue Protection, wpływają na zmniejszenie odszkodowania z pro-
gramu ochrony marży. Program przewiduje możliwość zakupu opcji ceny zbioru
(Harwest Price Option), co w przypadku wyższych cen zbóż w okresie zbioru
skutkuje przeliczeniem szacowanej marży gwarantowanej i rzeczywistej. Z ad-
444
ministracyjnego punktu widzenia interesującym jest uwzględnienie w szacun-
kach marży zmienności cen tylko niektórych nakładów, jak paliwo, nawozy i
środki ochrony roślin. Ułatwia to oszacowanie marży rzeczywistej na zakończe-
nie sezonu w oparciu o zaobserwowane plony oraz ceny i porównanie jej z mar-
żą gwarantowaną ubezpieczeniem. Producenci rolni przy podejmowaniu decyzji
o zawarciu ubezpieczenia mają możliwość skorzystania z internetowego narzę-
dzia z informacjami o szacunkowych przychodach i kosztach z produkcji oraz
kosztach zawarcia ubezpieczenia50. Program obok częściowego subsydiowania
składek na ubezpieczenie przewiduje dodatkowe specjalne obniżki stawek ubez-
pieczenia dla wybranych grup producentów, jak początkujących rolników. Prze-
prowadzone badania pilotażowe w Austrii wskazują, że w warunkach rolnictwa
zdominowanego przez gospodarstwa o małej skali produkcji ubezpieczeniem
marży zainteresowani byliby producenci o wysokiej awersji do ryzyka (Sinnabel
i in., 2017). Niemniej jednak, wdrożenie takiego produktu w warunkach euro-
pejskich wymaga pogłębionych badań celem określenia akceptowanej wysoko-
ści stawki ubezpieczenia i powiązania z innymi już dostępnymi na rynku in-
strumentami ubezpieczenia w rolnictwie.
Programy wsparcia producentów rolnych w Stanach Zjednoczonych

w przypadku zdarzeń o charakterze katastroficznym są zarządzane przez
Agencję Usług Rolniczych (Farm Service Agency – FSA) w Departamencie
Rolnictwa (Department of Agriculture – USDA)51. Udzielane wsparcie w zależ-
ności od rodzaju programu finansowane jest z funduszu Korporacji Kredytów
Towarowych (Commodity Credit Corporation) oraz celowych funduszy FSA
(Federal Register, 2014). W celu kontroli zasadności wydatkowania i przestrze-
gania limitów budżetów przeznaczonych na poszczególne programy pomocy
rolnikom dotkniętym klęskami o charakterze katastroficznym beneficjenci pro-
gramów zobowiązani są do dostarczenia planów biznesowych prowadzonego
gospodarstwa rolnego lub wypisu z rejestru działalności operacyjnej gospodar-
stwa dla roku, dla którego ubiegają się o płatności oraz przez kolejne 3 lata
przechowywania dokumentacji związanej z otrzymanymi płatnościami.
Program pomocy w sytuacjach nadzwyczajnych dla producentów

i hodowców zwierząt gospodarskich, pszczół miodnych i ryb hodowlanych
(ELAP – Emergency Assistance for Livestock, Honeybees, and Farm-Raised
50
Narzędzie dostępne jest na stronach www.marginprotection.com.
51
Podstawę prawną stanowi Agricultural Act of 2014 (2014 Farm Bill) określający ramy
działania programów pomocy w przypadku klęsk żywiołowych w rolnictwie (Supplemental
Agricultural Disaster Assistance Programs).
445
Fish Program) obejmuje straty spowodowane chorobami zwierząt, określonymi
niekorzystnymi warunkami pogodowymi, zamieciami śnieżnymi i pożarami
uznanymi za katastroficzne przez ministerstwo rolnictwa (decyzja Sekretarza
Stanu USDA). W szczególności program ELAP zapewnia wsparcie w przypad-
ku strat takich jak (FSAb, 2019):
x w paszach dla zwierząt gospodarskich, w tym na łąkach i pastwiskach spo-

wodowanych suszą lub pożarami (z wyłączeniem strat na ziemiach zarządza-
nych przez władze federalne),
x wynikających z kosztu transportu wody do zwierząt gospodarskich spowo-
dowanego suszą,
x wynikających z dodatkowych kosztów związanych z dostarczeniem żywego
inwentarza w celu leczenia i/lub kontroli związanej z gorączką kleszczową u
bydła,
x strat hodowców pszczół oraz strat w paszach i upadkach w gospodarstwach
rybackich.
Wsparcie udzielane jest na podstawie wniosku o płatność wraz z równo-

ległym złożeniem zawiadomienia o poniesionych stratach do lokalnego ośrodka
Agencji Usług Rolniczych (Farm Service Agency – FSA) prowadzącego rejestry
działalności gospodarstwa.
Podstawowa stawka płatności w ramach programu ELAP odpowiada

60% poniesionych strat w przypadku pasz dla zwierząt gospodarskich. Dla strat
związanych z upadkami zwierząt w tym ryb i pszczół stawka podstawowa od-
powiada 75% poniesionych strat. Stawki płatności mogą być zwiększane do
80%, jeśli w danym roku łączna liczba wniosków o płatności w programie bę-
dzie mniejsza od ustalonego limitu wydatków. Z drugiej strony możliwe jest
proporcjonalne zmniejszenie stawek płatności w przypadku przekroczenia bu-
dżetu programu. Od 2018 roku ustawodawca przewidział podwyższoną do 90%
stawkę płatności dla producentów uznanych za społecznie defaworyzowanych,
takich jak: gospodarstw o małym potencjale ekonomicznym, początkujących
rolników i rolników weteranów wojennych. W takich wypadkach stawki wypła-
canych odszkodowań nie podlegają zmniejszeniu z uwagi na limity budżetowe.
Podobnie zmiany wprowadzone w 2018 roku wprowadziły pokrycie kosztów
związanych z transportem żywego inwentarza w celu leczenia gorączki klesz-
czowej u bydła oraz rekompensatę kosztów związaną z przygotowaniem (zgru-
powaniem) żywego inwentarza w celu kontroli pod kątem gorączki kleszczowej.
Równocześnie z programu wyłączono straty związane ze śmiercią żywego in-
446
wentarza z powodu chorób, które są spowodowane lub przenoszone przez wek-
tory i nie są kontrolowane przez szczepienia bądź zwyczajową praktykę chowu
zwierząt.
Wsparcie na zwalczanie strat w wyniku specyficznych chorób zostało

przewidziane w programie odszkodowań z tytułu strat w produkcji zwierzęcej
(LIP – Livestock Indemnity Program). W szczególności straty kwalifikujące
się do programu odszkodowań LIP obejmują upadki zwierząt spowodowane
niekorzystnymi warunkami pogodowymi, określonymi chorobami, atakami dzi-
kiej zwierzyny jak też obniżki cen zwierząt gospodarskich spowodowane po-
wyższymi zdarzeniami o charakterze zdarzeń nadzwyczajnych (FSAc, 2019).
Podobnie jak w przypadku programu ELAP producenci chcąc uzyskać odszko-
dowanie muszą przedstawić dokumentację potwierdzającą wystąpienie szkód
oraz związane z nimi straty w zwierzętach gospodarskich lokalnej FAS. Od-
szkodowania bazują na krajowych stawkach płatności, które wynoszą 75% war-
tości rynkowej danego gatunku ogłaszanej przez Sekretarza Rolnictwa w USDA
dla wszystkich stanów. Przy czym stawki dla kontraktowych hodowców drobiu
lub trzody chlewnej obliczane są jako 75% średnich krajowych nakładów w tych
kierunkach produkcji. Program skierowany jest do właścicieli i hodowców kon-
traktowych zwierząt utrzymywanych w celach gospodarskich w związku z pro-
wadzoną działalnością rolniczą z wyłączeniem utrzymywania zwierząt w stanie
dzikim i do celów rekreacyjnych. Program bazuje na stawkach odnoszących się
do krajowych średnich cen zwierząt gospodarskich i nie uwzględnia różnic jako-
ściowych i intensywności produkcji. Podobnie ustalenie średnich kosztów pro-
dukcji w drobiu i trzodzie na poziomie krajowym bez uwzględnienia różnic ja-
kościowych można uznać za kontrowersyjne. Program wydaje się zatem szcze-
gólnie atrakcyjny dla producentów ukierunkowanych na optymalizację docho-
dów poprzez minimalizację ponoszonych kosztów. Przy obliczaniu wielkości
pomocy uwzględnia się także normy upadków dla danej grupy zwierząt oblicza-
ne dla całego stada (Timmerman i Jansen, 2017). W konsekwencji można mó-
wić o dolnym limicie ubiegania się o wsparcie w wysokości przekraczającej
straty w zwierzętach powyżej normatywnych upadków wyliczanych na pozio-
mie regionalnym. Z programu nie mogą korzystać producenci, którzy osiągają
średni skorygowany dochód brutto (AGI – Adjusted Gross Income) w wysoko-
ści przekraczającej 900 000 USD52, co wyklucza z programu największych pro-
52
Skorygowany dochód brutto odpowiada łącznym dochodom brutto pomniejszonym o przy-
sługujące pomniejszenia np. z tytułu wydatków na edukację.
447
ducentów, potencjalnie mogących przejąć większość korzyści z programu (Ne-
wton i in., 2016).
Producenci i hodowcy kontraktowi zwierząt gospodarskich w systemie

wypasowym w oparciu o użytkowane pastwiska (naturalne, pielęgnowane, ze
stałą pokrywą i w niektórych przypadkach w oparciu o uprawy specjalne do wy-
pasu zwierząt), którzy ponieśli straty w produkcji pasz z powodu suszy mogą
ubiegać się o wsparcie z programu LFP (Livestock Forage Disaster Pro-
gram). Program oferuje wsparcie także dla producentów, którzy mimo posiada-
nych uprawnień z powodu zagrożenia pożarowego nie mieli dostępu do pa-
stwisk zarządzanych przez agencję federalną w okresie wypasu. Podstawą ubie-
gania się o wsparcie z programu jest stwierdzenie wystąpienia suszy w oparciu o
narodowy system monitorowania suszy oraz spowodowanych nią strat u produ-
centów 53 . Program wsparcia dedykowany jest dla producentów i hodowców
zwierząt żywionych systemem wypasowym, tj. takich, których większość zapo-
trzebowania energetycznego zaspokajana jest poprzez wypas traw pastewnych
lub roślin strączkowych (alpaki, bydło wołowe, bawoły, bizony, bydło mleczne,
jelenie, łosie, emu, koniowate, kozy, lamy, renifery oraz owce). Przy czym
zwierzęta objęte programem stanowią działalność rolniczą gospodarstwa rolne-
go i powinny być w jego użytkowaniu przynajmniej 60 dni przed datą uznania
obszaru za objęty klęską suszy, bądź sprzedane lub zutylizowane z uwagi nie-
możności kontynuowania produkcji w bezpośrednim następstwie suszy. Wspar-
cie adresowane jest do producentów rolnych osób prawnych i fizycznych oby-
wateli USA, rezydentów, partnerów obywateli USA oraz osób prawnych działa-
jących w oparciu o prawa stanowe w tym plemion Indian. Warunkiem udziele-
nia wsparcia jest wykazanie prowadzenia produkcji zwierzęcej w oparciu o po-
wierzchnie pastwiskowe objęte wsparciem. Podstawowa stawka płatności LFP z
tytułu suszy odpowiada 60% niższej podstawy odpowiadającej bądź miesięcz-
nym kosztom paszy dla zakwalifikowanych zwierząt gospodarskich, bądź po-
tencjałowi produkcyjnemu kwalifikujących się do programu powierzchni wypa-
sowych. Przy czym w przypadku sprzedaży bądź utylizacji stada z powodu wa-
runków suszy, które wystąpiły w jednym lub dwóch poprzedzający latach, staw-
ka płatności jest zwiększana do 80% podstawowej stawki płatności. Roczna
kwota płatności z programu nie może jednocześnie przekroczyć pięciokrotności
miesięcznych płatności dla objętej wsparciem grupy zwierząt gospodarskich.
Farm Bill 2018 ogranicza maksymalną roczną wypłatę odszkodowania na osobę
53
System operuje 5 stopniową skalą intensywności suszy – od 1 (silna susza) do 5 (susza eks-
tremalna).
448
i osobę prawną dla LFP (bez względu na uczestnictwo w innych programach) do
wysokości 125 000 USD. Wyjątkiem od tej reguły są wspólne przedsięwzięcia i
spółki jawne oraz podmioty z osobowością prawną. W przypadku tych ostatnich
oraz osób fizycznych o średnim skorygowanym dochodzie brutto 900 000 USD
świadczenia LFP nie są przyznawane. Program LFP opiera się o system monito-
rowania suszy oraz konieczność selekcji na poziomie gospodarstwa zwierząt
żywionych w systemie wypasowym wraz z wyceną kosztów produkcji tych
pasz. Adaptacja programu LFP do warunków polskich wymagałaby ponadto
określenia limitów stawek i płatności na producenta, zwłaszcza dla sektorów
objętych wsparciem bezpośrednim, aby nie zakłócać mechanizmów rynkowych
decydujących o wielkości produkcji.
Program ochrony w nagłych wypadkach ECP (Emergency Conserva-

tion Program) skierowany jest do rolników, którzy ponieśli szkody w uprawach
spowodowanych przez klęski żywiołowe oraz wspiera działania na rzecz ochro-
ny wód podczas suszy (FSAb, 2020). W szczególności program ECP udziela
wsparcia mającego na celu odbudowę potencjału produkcyjnego gruntów rol-
nych wraz z systemami gospodarki wodą zniszczone przez kataklizmy oraz in-
westycji na rzecz ochrony zasobów wodnych. Włączenie gruntów do programu
jest poprzedzone oceną regionalnego biura FSA mającą na celu stwierdzenie,
czy szkody spowodowane klęską żywiołową lub suszą będą skutkować dalszymi
negatywnymi konsekwencjami dla jakości gruntów (w tym dla ich potencjału
produkcyjnego), są spowodowane klęską żywiołową nietypową dla tego regionu
(wyjątek stanowią uszkodzenia spowodowane erozją wiatru), są zbyt kosztowne,
aby zostały naprawione bez pomocy z programu. Program pozwala na uzyskanie
pomocy w wysokości do 75% poniesionych kosztów, przy czym decyzję o wy-
sokości wsparcia podejmuje komisja na podstawie przedstawionego wniosku.
Podobnie jak w innych programach pomocy w warunkach klęski żywiołowej
jest możliwość uzyskania zwiększonej pomocy do 90% kosztów dla grup defa-
woryzowanych (między innymi rdzenna ludność, młodzi rolnicy i weterani). Na
poziomie lokalnym zatwierdza się wnioski o wartości do 50 000 USD, natomiast
wnioski pomocowe o wartości od 50 001 do 100 000 USD wymagają zatwier-
dzenia przez Komitet Stanowy. Wnioski na kwoty przekraczające 100 000 USD
wymagają z kolei zgody krajowego biura FSA, przy czym górna granica poje-
dynczego wniosku została określona na poziomie 200 000 USD zarówno skła-
danego przez osobę fizyczną, jak i prawną. Do działań kwalifikujących się do
dofinansowania w programie zalicza się: oczyszczenie gruntów rolnych z nanie-
sionych przez kataklizm materiałów i nieczystości, rekultywację i wyrównanie
449
terenów (szczególnie, gdy zakłócają gospodarkę wodą), odbudowę ogrodzeń i
infrastruktury związanej z gospodarką wodną, jak też działania mające na celu
okresowe dostarczanie wody na tereny objęte suszą.
Program pomocy dla sadowników TAP (Tree Assistance Program)

zapewnia z kolei pomoc finansową dla sadowników i hodowców szkółek drze-
wek w odbudowaniu utraconych w wyniku klęsk żywiołowych zasobów drzew,
krzewów i winorośli (FSA, 2018). Program określa rodzaje sadów i plantacji
kwalifikujących się do wsparcia kierując się kierunkiem oraz komercyjnym cha-
rakterem uzyskiwanej produkcji. W szczególności program wyklucza nasadze-
nia z produkcją nie kierowaną na rynek oraz nastawione na produkcję drewna i
pulpy drzewnej. Pomoc udzielana jest w przypadku wystąpienia strat przekra-
czających 15% nasadzeń skorygowanych o normatywne straty w wyniku zja-
wisk o charakterze katastroficznym, jak nadzwyczajne choroby roślin i plagi
szkodników, susza, pożar, przymrozki, powódź, trzęsienie ziemi i spowodowane
uderzeniem pioruna. Przy czym, w przypadku chorób, których negatywne efekty
w pierwszym roku mogą nie powodować strat powyżej ustalonego progu brane
są pod uwagę straty w przyszłych okresach. Odstępstwo to ma zapobiegać roz-
przestrzenianiu się chorób na wczesnym ich etapie oraz ograniczać niewłaściwe
praktyki zamierzonego zwiększania strat w celu przekroczenia progu dostępno-
ści do programu. Program działa na zasadzie zwrotu części poniesionych kosz-
tów na odbudowę potencjału produkcyjnego nasadzeń. Płatność następuje po
wdrożeniu zaplanowanych we wniosku działań w ciągu 12 miesięcy od jego za-
twierdzenia. Obecnie podstawowa stawka płatności określona została na 65%
wnioskowanych kosztów odbudowy nasadzeń oraz 50% kosztów zabiegów, jak
przycinanie, usuwanie uszkodzonych konarów i innych mających na celu rato-
wanie istniejącego potencjału produkcyjnego. Stawki płatności oblicza się w
oparciu o koszty normatywne, jeśli są one niższe od kosztów wykazanych we
wniosku. Producent musi udokumentować poniesione koszty na działania wy-
szczególnione we wniosku. Program wyznacza też limit 1000 akrów (około 400
ha) kwalifikujących się sadów lub nasadzeń na jednego producenta w danym
roku kalendarzowym. Każdorazowo komisja z ramienia FAS ocenia, czy straty
nie wynikły z niewłaściwej praktyki oraz czy wskazane we wniosku działania są
zasadne i zostały w pełni wdrożone, co warunkuje wypłatę świadczeń. W pro-
gramie obowiązuje ponadto zasada wykluczenia z grona beneficjentów podmio-
ty o skorygowanym rocznym dochodzie brutto przekraczającym 900 000 USD.
450
Programy wspierające producentów rolnych doświadczających strat w
wyniku zdarzeń o charakterze klęsk żywiołowych co do zasady ogólnej mają
charakter rozłącznych, tj. zdarzenia ujęte w jednym programie są wykluczone
z innych programów. Podejście takie zapobiega pozyskiwaniu wsparcia z wielu
źródeł.
***
Polityka rolna USA jest bardzo silnie nakierunkowana na wsparcie zarzą-

dzania ryzykiem przez krajowych producentów rolnych. Świadczy o tym nie
tylko wielość instrumentów podporządkowanych temu celowi, lecz również wy-
soki poziom kosztów związanych z ich funkcjonowaniem. Najkosztowniejszym
elementem polityki rolnej jest system dotowanych ubezpieczeń produkcji rolni-
czej. W jego ramach rząd federalny we współpracy z prywatnymi ubezpieczy-
cielami oferuje producentom rolnym szereg instrumentów asekuracyjnych. W
ramach tego systemu producent rolny może ubezpieczyć praktycznie każdy ro-
dzaj produkcji. Od jego decyzji zależy, czy ochrona ubezpieczeniowa dotyczyć
będzie tylko ryzyka produkcyjnego, czy może także ryzyka cenowego. Jak
wskazano w tekście, najpowszechniej nabywane rodzaje polis ubezpieczenio-
wych wskutek znacznego finansowania ze środków budżetowych pozostają de
facto systemami wsparcia dochodów. Producenci rolni otrzymują w odszkodo-
waniach znacząco wyższe środki finansowe niż wydają na zakup ubezpieczeń.
Państwo finansuje bowiem składki, refunduje część kosztów administracyjnych
oraz wspiera usługi reasekuracyjne. Nie oznacza to jednak, że cele stawiane
przed systemem nie są realizowane. Skala wsparcia jest bowiem uzależniona od
poziomu cen surowców rolnych, czy wysokości plonów w danym roku. Z punk-
tu widzenia producenta rolnego mamy do czynienia ze znaczącym zmniejsze-
niem poziomu ryzyka dochodowego (Embaye i in., 2017).
Z drugiej strony polityka wspierania rolnictwa poprzez system ubezpie-

czeń dotowanych może rodzić pytania o skutki uboczne tak skonstruowanego
wsparcia. Promuje ona bowiem gospodarstwa cechujące się największą zmien-
nością plonów i przychodów. O zagrożeniach takich wspominają m.in. Goodwin
i Smith (2013). Wielu badaczy zauważa również, że wzrost powszechności sto-
sowania ochrony ubezpieczeniowej może skutkować obniżaniem innych metod
minimalizacji ryzyka (jak stosowanie nawozów), czy zasiewaniem bardziej ry-
zykownych areałów (Glauber i in., 2002; Chang i Mishra, 2012). Producenci
rolni mają też na skutek ubezpieczeń zwiększać specjalizację produkcji
[O’Donoghue i in., 2009]. Istnieją jednak również badania, wyniki których
451
wskazują, że dotowanie ubezpieczeń produkcji rolniczej w USA nie wiążę się z
tak znacznymi zmianami w procesie produkcji (Weber i in., 2016). Należy rów-
nież pamiętać, że w systemach, które nie są nastawione na zysk, a do głównych
celów należy upowszechnianie stosowania ochrony ubezpieczeniowej nie da się
także uniknąć nierównego traktowania wybranych grup beneficjentów. Dotyczy
to zarówno sumy uzyskanych korzyści w podziale na wybrane uprawy – o czym
wspominano przy okazji omawiania polisy RP – jak również w podziale geogra-
ficznym. W szczególności dotyczy to państw o tak dużym zróżnicowaniu klima-
tycznym jak USA. Na rysunku 38 przedstawiono różnice wartości skumulowa-
nego dla wszystkich rodzajów polis wskaźnika szkodowości pomiędzy czterema
wybranymi stanami. Jak widać stany położone bardziej na południe cechował
dużo wyższy stosunek odszkodowań do składek niż w przypadku stanów poło-
żonych bardziej na północ przez praktycznie cały okres 5 lat, co może wskazy-
wać na pewne systemowe niezrównoważenie.
Rysunek 38. Stosunek całości wypłaconych odszkodowań do zebranych składek w wybranych
stanach USA w latach 2011-2019
2,5
1,5 Arkansas
Illinois
1 Iowa
Texas
0,5
0
2015 2016 2017 2018 2019
Mechanizm działania systemu dotowanych ubezpieczeń sprawia, że naj-

większe korzyści uzyskują producenci o wysokiej skali produkcji. Badania na
danych z roku 2014 wykazały, że 10% farm o najwyższym poziomie sprzedaży
przechwytywało ponad 2/3 ogólnej sumy dotacji kierowanych do programów
ARC, PLC oraz składek ubezpieczeniowych (Bekkerman i in., 2018).
452
Niezależnie jednak od pewnych wad, system wsparcia zarządzania ryzy-
kiem dochodowym producentów rolnych w USA należy oceniać zdecydowanie
pozytywnie. Jest to jeden z najbardziej rozbudowanych systemów tego typu na
świecie i z pewnością najbardziej kosztowny. Trzonem jest tu system ubezpie-
czeń produkcji rolniczej, który znacznie minimalizuje straty wynikłe z istnienia
dwóch największych źródeł wahliwości dochodów w rolnictwie, czyli ryzyka
produkcyjnego i cenowego. Dodatkowo ryzyko dochodowe farmerów ograni-
czają specjalne programy, których celem jest ochrona przed stratami o mniej-
szym zakresie, które nie powinny być pokrywane przez ubezpieczycieli z uwagi
na występowanie zjawiska hazardu moralnego. W przypadku wystąpienia naj-
poważniejszych szkód, farmerom oferuje się jeszcze programy pomocowe. Sys-
tem ten jest obecnie powszechnie stosowany przez producentów rolnych w
USA. W przypadku ubezpieczeń wynika to nie tylko z przepisów wymagają-
cych od farmerów posiadania ochrony ubezpieczeniowej, by korzystać z innych
narzędzi polityki rolnej, lecz także z wysokiego stopnia dotowania składki i ho-
listycznego podejścia do zarządzania ryzykiem. Ubezpiecza się bardzo szeroki
zakres ryzyk, dający producentom faktyczne poczucie bezpieczeństwa.
Z pewnością system tego rodzaju sprawdziłby się również w Polsce. Jego

wdrożenie w naszym kraju wiązałoby się jednak z koniecznością przekroczenia
kilku barier. Do najważniejszych z nich zaliczyć należy przede wszystkim wy-
sokie koszty funkcjonowania systemu oraz bezwzględną konieczność dokumen-
towania przez producentów rolnych wszelkich transakcji rynkowych i uzyski-
wanych wyników produkcyjnych. W USA jest to możliwe z uwagi na objęcie
farmerów podatkiem dochodowym, co wymusza prowadzenie księgowości. W
Polsce wydaje się to trudne do uzyskania w najbliższych latach. Tym co możli-
we jest do przeniesienia na polski grunt jest z pewnością idea wdrażania ubez-
pieczeń opartych o średnie regionalne wyniki produkcyjne. Szczególnie w okre-
sie, gdy rolnicy nie są w stanie wykazać indywidualnej historii wyników pro-
dukcyjnych i ekonomicznych. Z pewnością też warta uwagi jest współpraca w
ramach systemu instytucji publicznych oraz prywatnych ubezpieczycieli i testo-
wanie przez tych drugich pilotażowych, nowych linii ubezpieczeń, zanim staną
się one częścią systemu ubezpieczeń dotowanych.
Kanada
Udział rolnictwa wraz z leśnictwem i łowiectwem w wartości produktu

krajowego brutto gospodarki Kanady w ostatnich latach nie przekraczał 2%,
przy czym całego sektora żywnościowego około 7% (Statistics Canada, T. 36-
453
10-0401-01). Wysoki udział sektora rolno-żywnościowego był konsekwencją
jego dynamicznego wzrostu, silniejszego od obserwowanego na poziomie całej
gospodarki – o 11% w latach 2012-2016. W ujęciu regionalnym udział rolnictwa
w tworzeniu PKB był silnie zróżnicowany – od około 0,2% w przypadku Yukon
do 7% w regionie Prince Edwards (Biggs, 2019).
Od roku 2008 produkcja roślinna stanowiła ponad 50% w strukturze
przychodów z tendencją wzrostu do ponad 56% w roku 2018. Udział produkcji
zwierzęcej oscylował wokół 41%, a wsparcia bezpośredniego w przychodach
gospodarstw rolnych zmniejszył się z 9 do 3,6% (Statistics Canada. Table 32-
10-0045-01). W przychodach z produkcji roślinnej najważniejszymi kierunkami
produkcji w 2018 roku były: rzepak – 26,6% (w 2011 ponad 29%), pszenica –
16,2% (w 2013 blisko 17%), warzywa – 9,4% oraz soja – 8,7%. W przypadku
przychodów z produkcji zwierzęcej dominował sektor produkcji bydła, który
wraz z mlecznym stanowił ponad 61,7% wartości produkcji zwierzęcej. Drób i
jaja stanowiły z kolei 18,3%, a trzoda 16,1% produkcji zwierzęcej. Wśród pozo-
stałych kierunków produkcji zwierzęcej istotną rolę odgrywała produkcja ow-
czarska, jednak w znacznie mniejszym stopniu – poniżej 1% wartości produkcji
zwierzęcej. Szacuje się, że około połowy produkcji rolnej Kanady jest ekspor-
towana w postaci nieprzetworzonych surowców rolnych bądź produktów prze-
tworzonych (Arora, 2017, s. 4). Dynamiczny wzrost sektora rolnego Kanady w
ostatnich latach jest w szczególności wynikiem wzrostu wartości produkcji ro-
ślinnej zbóż i nasion rzepaku.
Szacuje się, że w sezonie 2019/2020 zasiewy zbóż i roślin oleistych zajęły
ponad 27,5 mln hektarów, a powierzchnia upraw przewidzianych do zbioru
przekroczy 26 mln ha (Skrypetz, Yu 2020, s. 1). Przy założeniu przeciętnego
plonowania na poziomie 3,3 t/ha łączna produkcja zbóż i oleistych będzie bliska
86 mln ton. Produkcja pozostałych zbóż łącznie z roślinami białkowymi szaco-
wana jest na 7,3 mln ton. W efekcie produkcja podstawowych upraw polowych
sięgnie 93,3 mln ton, co odpowiada wielkości z sezonu 2018/2019. Zdaniem
ekspertów z Departamentu Rolnictwa i Przemysłu Spożywczego Kanady z uwa-
gi na wysoką podaż zbóż na rynku światowym przewiduje się, że eksport pro-
dukcji roślinnej rolnictwa kanadyjskiego zmniejszy się o około 7% w porówna-
niu z rokiem ubiegłym (głównie pszenicy, kukurydzy i rzepaku). Niemniej w
sezonie 2020/2021 biorąc pod uwagę poprawę warunków pogodowych oraz
spodziewaną powierzchnię zasiewów wielkość produkcji zbóż powinna się nie-
znacznie zwiększyć.
W przypadku produkcji zwierzęcej średniookresowe prognozy wskazują
na trend wzrostu wolumenu produkcji zwierzęcej na poziomie 1,7% rocznie.
Podstawowym wyzwaniem dla rozwoju produkcji zwierzęcej w związku z pan-
454
demią wydają się być możliwe zakłócenia w ekspozycji mięsa i przetworów
oraz ograniczenie potencjału przetwórczego przemysłu jako konsekwencji do-
stosowania do regulacji zapobiegających rozprzestrzenianiu pandemii.
W 2016 roku liczba gospodarstw funkcjonujących w rolnictwie kanadyj-
skim nie przekraczała 193,5 tysiąca, co oznacza spadek o 30% w stosunku do
roku 1996 (tabela 40). Biorąc pod uwagę strukturę gospodarstw rolnych pod
względem powierzchni posiadanych użytków rolnych w okresie tym zwiększyła
się liczba gospodarstw największych, tj. użytkująca od 1165 do 1424 ha o blisko
20% i użytkująca ponad 1424 ha o blisko 89%. Mimo tak dynamicznego wzro-
stu, łącznie gospodarstwa te w strukturze wszystkich gospodarstw zwiększyły
swój udział z niecałych 2,8 do około 6,4%. Najliczniejszą grupę w całym obję-
tym analizą okresem stanowiły z kolei gospodarstwa o powierzchni użytków
rolnych od 97 do 226 ha (por. rysunek 39). Mimo że ich liczba zmniejszyła się z
blisko 60 do niecałych 37 tys. (zmniejszenie o ponad 37%) to stanowiły one w
roku 2016 blisko 19% wszystkich gospodarstw rolnych w Kanadzie.
Tabela 40. Struktura gospodarstw rolnych w kanadzie według wielkości UR

1996 2016 2016/1996
Ogółem 276548 193492 -30,0
Powierzchnia w ha:
<4) 16654 13193 -20,8
[4-28) 37830 32036 -15,3
[28-52) 31427 22494 -28,4
[52-97) 49588 30792 -37,9
[97-226) 58981 36631 -37,9
[226-453) 40010 22935 -42,7
[453-647) 17347 9640 -44,4
[647-906) 11787 8335 -29,3
[906-1165) 5306 4982 -6,1
[1165-1424) 2817 3365 19,5
[1424 i więcej) 4801 9089 89,3
Źródło: Statistics Canada. Tabela 32-10-0156-01.
455
Rysunek 39. Struktura gospodarstw rolnych w Kanadzie według grup obszarowych w 1996-
2016 roku
25,0
20,0
16,6 18,9
15,9
15,0
11,6
11,9
10,0 6,8
5,0
5,0
4,3
0,0 2,6 4,7
1,7
1996
2016
Źródło: jak w tabeli poprzedniej.
Drugą pod względem liczebności grupę obszarową gospodarstw w 2016

roku stanowiły gospodarstwa o powierzchni od 4 do 28 ha (tabela 40). Ta grupa
obok wspomnianych największych gospodarstw zwiększyła swój udział w struk-
turze, jednak był to efekt mniejszej od przeciętnej dla całej populacji dynamiki
zmniejszania liczby gospodarstw. W podobny sposób nabrały na znaczeniu go-
spodarstwa użytkujące od 28 do 52 ha oraz od 906 do 1165 ha, które pomimo
zmniejszonej liczebności nieznacznie zwiększyły swój udział w strukturze go-
spodarstw. Z kolei w badanym okresie najsilniej zmniejszyła się (o ponad 40%)
liczebność gospodarstw o powierzchni 226-647 ha. Przedstawione zmiany li-
czebności i struktury gospodarstw rolnych w Kanadzie pod względem posiada-
nych użytków rolnych wskazują z jednej strony na proces koncentracji produkcji
w gospodarstwach już dysponujących większym potencjałem produkcyjnym.
Z drugiej strony kurczy się liczba gospodarstw o małej powierzchni użytków
rolnych, choć w tempie niższym od obserwowanego w przypadku gospodarstw
o wielkości użytków rolnych powyżej średniej.
Dominującym typem produkcyjnym gospodarstwa rolnego była specjali-
zacja w uprawie roślin oleistych i zbóż – ponad 30% gospodarstw w Kanadzie
skalsyfikowanych zostało jako wyspecjalizowane w tych kierunkach produkcji
(rysunek 40). Z kolei ponad w około 16% gospodarstw głównymi kierunkami
produkcji były inne uprawy roślinne. Blisko 11% gospodarstw wyspecjalizowa-
nych było w produkcji owoców i orzechów, warzyw i melonów lub kwiaciar-
stwie. Łącznie gospodarstwa, w których wiodącą rolę odgrywały kierunki pro-
dukcji roślinnej stanowiły blisko 59% wszystkich gospodarstw.
456
Rysunek 40. Struktura gospodarstw rolnych w Kanadzie pod względem typu produkcyjnego
% wszystkich gospodarstw
2,5 1,7 1,7 Uprawa roślin oleistych i zbóż
3,0
3,5
Chów i hodowla bydła mięsnego
4,4 31,4
Inne uprawy roślinne
6,6
Inna produkcja zwierzęca

10,7
Hodowla bydła mlecznego i
produkcja mleka
16,3 18,3
Produkcja owoców i orzechów
Szkółki i kwiaciarstwo
Źródło: Statistics Canada. Tabela: 32-10-0027-01.
W typach produkcyjnych związanych z produkcją zwierzęcą w 2016 roku

zakwalifikowało się około 41% gospodarstw rolnych. W tej zbiorowości naj-
ważniejszą grupę stanowiły gospodarstwa ukierunkowane na chów i hodowle
bydła mięsnego – ponad 18% wszystkich gospodarstw w Kanadzie. Gospodar-
stwa te wraz z gospodarstwami ukierunkowanymi na hodowlę bydła mlecznego
stanowiły niemalże ¼ wszystkich gospodarstw. Gospodarstwa wyspecjalizowa-
ne w produkcji trzody oraz drobiu stanowiły z kolei 2,5 i 1,7% gospodarstw rol-
nych, co wskazuje na silną koncentrację tych kierunków produkcji.
Od 2010 do 2016 roku rolnictwo kanadyjskie charakteryzowało się rela-
tywnie silnym i stabilnym wzrostem dochodów rolniczych. Korzystna koniunk-
tura dla rolnictwa związana była przede wszystkim z rosnącym popytem na su-
rowce rolne krajów rozwijających się, w szczególności Chin (Biggs, 2019). W
roku 2011 ceny produktów rolnych zwiększyły się o 15,7% (produkcji roślinnej
o 18,8%, a zwierzęcej o 12,2%), podczas gdy ceny środków produkcji o 9,5%.
Taki rozwój cen przyczynił się do skokowego wzrostu dochodów rolniczych o
blisko 54%. W kolejnych latach wzrosty cen produkcji rolniczej nie przekracza-
ły 5% przy wzroście cen środków produkcji do 6,5%. Niemniej wysoki poziom
dochodów utrzymywał się do roku 2017 (rysunek 41). W roku 2018 zmniejsze-
nie dochodów spowodowane było pogorszeniem koniunktur, tj. zwiększonymi
cenami środków do produkcji przy niższych cenach produktów rolniczych.
457
Rysunek 41. Przychody, koszty operacyjne oraz zrealizowany dochód rolników w Kanadzie
(mln dolarów kanadyjskich)
70100
60022 60615 62201 62499 66052
60100
53106
50100
50265
40100 47556
45684 46052
30100
20100
10100 7265 7306 7098
4443
4905
100
2015 2016 2017 2018 2019
Wpływy Zrealizowany dochód netto Wydatki operacyjne
Istotną rolę w poprawie dochodów rolniczych w 2019 roku odegrała pro-

dukcja konopi indyjskich do celów leczniczych, skoncentrowana w stanach On-
tario i Alberta. Upowszechnienie produkcji konopi pozwoliło na kompensację
zmniejszonych przychodów z tradycyjnych kierunków produkcji roślinnej. W
ujęciu regionalnym zwiększone dochody rolników w regionach Alberta i Que-
bec pozwoliły na kompensację spadku dochodów w regionach Saskatchewan i
Manitoba. Łącznie w roku 2019 dochód rolników kanadyjskich zwiększył się o
ponad 10% w porównaniu z rokiem 2018. Łączne przychody ze sprzedaży pro-
duktów rolnych oraz programów wsparcia osiągnęły poziom ponad 66 mld przy
kosztach operacyjnych na poziomie ponad 53 mld dolarów kanadyjskich. Wśród
głównych kategorii kosztowych najsilniej zwiększyły się koszty odsetek od po-
życzonego kapitału, opłaty pracy i powiązanych z nią świadczeń dla pracowni-
ków oraz nawozów. Rekordowy poziom przychodów i kosztów operacyjnych w
2019 roku to przede wszystkim efekt rozwoju nowego kierunku produkcji – ko-
nopi indyjskich.
Gospodarstwa rolne o dochodzi poniżej 25 tys. dolarów kanadyjskich
rocznie stanowiły blisko 32% wszystkich gospodarstw rolnych w Kanadzie (ry-
sunek 42). Gospodarstwa te wraz z gospodarstwami znajdującymi się w prze-
dziale dochodowym od 25 do 50 tys. dolarów obejmowały 60% wszystkich go-
spodarstw. Z kolei wśród gospodarstw o dochodach równych i przekraczających
50 tys. dolarów rocznie około 1,5% stanowiły podmioty o dochodach przekra-
czających 250 tys. dolarów dochodu rocznego. Podobnie liczebne były grupy od
75 do 100 tys. oraz od 100 do 250 tys. – około 25 000 gospodarstw, czyli nieco
ponad 9% wszystkich gospodarstw.
458
Rysunek 42. Gospodarstwa rolne w Kanadzie według klas dochodowości w 2016 roku
100000
85875
90000 81145
80000
70000
60000
48825
50000
40000
25021 25745
30000
20000
10000 4111
0
Under $25,000 $25,000 to $50,000 to $75,000 to $100,000 to $250,000 and
$49,999 $74,999 $99,999 $249,999 over
Gospodarstwa o dochodach od 75 do 100 tys. dolarów rocznie stanowiły

18% wszystkich gospodarstw rolnych w Kanadzie. Porównując do przeciętnego
dochodu wszystkich podatników na poziomie 47,2 tys. dolarów kanadyjskich rocz-
nie większość gospodarstw rolnych generowała dochody poniżej przeciętnych.
Wśród typów produkcyjnych charakteryzujących się największym udzia-
łem gospodarstw o mniejszych dochodach znalazły się gospodarstwa z hodowlą
bydła mlecznego i produkcją mleka oraz gospodarstwa trzodowe (rysunek 43).
W tych dwóch typach produkcyjnych ponad 70% gospodarstw osiągało dochody
poniżej 49 999 CAD.
Rysunek 43. Gospodarstwa rolne w Kanadzie według klas dochodowości w 2016 roku
100%
90%
80%
70%
60%
50% $250,000 and over
40%
30% $100,000 to $249,999
20%
10% $75,000 to $99,999
0% $50,000 to $74,999
$25,000 to $49,999
Under $25,000
459
Z kolei w typie produkcyjnym produkcja drobiu i jaj około 46% stanowiły
gospodarstwa o dochodach powyżej 50 000 CAD. W tej grupie ponad 10% go-
spodarstw charakteryzowało się dochodami powyżej 250 000 CAD. Dochody
rodzin z gospodarstwem rolnym w Kanadzie w około 40% pochodziły z gospo-
darstwa rolnego (tabela 41). Przy czym dochód pochodzenia rynkowego stano-
wił niecałe 36%, a z tytułu uczestnictwa w programach dedykowanych gospo-
darstwom rolnym około 5%.
Tabela 41. Dochód ogólny rodzin rolniczych i jego źródła w mln CAD
Total income 2017 =
Wyszczególnienie 2015 2016 2017
100
Dochód ogólny 22931 21839 21676 100,0
Dochód spoza rolnictwa 13817 12674 12910 59,6
Dochód netto z gospodarstwa rolnego (A = B + C) 9114 9165 8766 40,4
Płatności netto z programów wsparcia (B) 924 936 1035 4,8
Dochód netto rynkowy z gospodarstwa rolnego (C) 8190 8229 7731 35,7
Udział gospodarstwa rolnego w dochodach rodziny rolniczej był silnie

zróżnicowany w zależności od poziomu przychodów gospodarstwa rolnego (ry-
sunek 44). I tak w gospodarstwach o przychodach powyżej 500 000 CAD rocz-
nie dochód operacyjny gospodarstwa rolnego stanowił ponad 50% dochodu go-
spodarstwa domowego rodziny rolniczej. W tych gospodarstwach udział płatno-
ści z programów w dochodzie rodziny zawierał się w przedziale od 6 do 9%.
460
Rysunek 44. Dochód gospodarstwa rolnego, płatności z programów jako % dochodu rodziny
z gospodarstwem rolnym według klas przychodów gospodarstwa rolnego w 2017 roku
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
$10,000 do $25,000 do $50,000 do $100,000 $250,000 $500,000 $1,000,000 $2,000,000 i
-10
$24,999 $49,999 $99,999 do do do do powyżej
$249,999 $499,999 $999,999 $1,999,999
Dochód operacyjny netto Płatności z programów netto Dochód rynkowy netto
W przypadku rodzin z gospodarstwami rolnymi o przychodach poniżej

99 000 CAD dochody z gospodarstwa rolnego stanowiły mniej niż 10%, a płat-
ności z programów nie przekraczały 2% dochodu rodziny rolniczej. Łącznie go-
spodarstwa o przychodach od 10 000 do 24 999 CAD miały ujemne dochody z
gospodarstwa rolnego, a płatności z programów nie miały istotnego wpływu na
dochody rodzin rolniczych – poniżej 1%. Dochody gospodarstw rolnych w Ka-
nadzie są silnie zróżnicowane w zależności od wielkości gospodarstwa, profilu
produkcyjnego i skali produkcji. W tym świetle udział płatności z programów w
tworzeniu dochodu gospodarstwa rolnego był relatywnie wyrównany, tj. na po-
ziomie grup gospodarstw w niewielkim lub znikomym stopniu wpływały na do-
chody rodzin rolniczych. Płatności z programów wsparcia miały więc charakter
wspierający działalność gospodarstw rolnych i w ogólnym rozrachunku w więk-
szym stopniu trafiały do gospodarstw o większej skali produkcji. Przemiany
strukturalne zachodzące w rolnictwie kanadyjskim wskazują na grupę gospo-
darstw największych jako zwiększająca się liczebnie przy zmniejszaniu się licz-
by gospodarstw średniej wielkości. Dużą grupę gospodarstw w rolnictwie kana-
dyjskim stanowią gospodarstwa związane z bydłem i produkcją mleka. W tej
grupie relatywnie duży odsetek gospodarstw charakteryzował się mniejszymi
dochodami mimo dedykowanych programów wsparcia.
461
Wsparcie producentów rolnych w Kanadzie obejmuje 8 głównych kie-
runków działania (Agricultural programs and services, 2020):
1) Zarządzanie ryzykiem i finansami w gospodarstwie rolnym mające na celu
zmniejszenie negatywnych następstw zdarzeń losowych na dochody rolnicze
w tym kompensację strat oraz wsparcie działań ograniczające ryzyko prowa-
dzenia produkcji rolniczej.
2) Wsparcie zarządzania w gospodarstwie rolnym obejmujące kwestie stabiliza-
cji finansowej i organizacyjnej gospodarstwa rolnego w tym zasobów i jako-
ści pracy.
3) Rozwój rynków obejmujący wsparcie działań na rzecz pozyskania nowych
rynków zbytu, także zagranicznych oraz rozwój sektorów rolnych za pośred-
nictwem organizacji branżowych.
4) Programy sektorowe mające na celu wsparcie producentów mleka, zarządza-
nie dystrybucją żywności w ramach pomocy społecznej, oraz inwestycji w
gospodarstwach rolnych i przetwórstwie.
5) Zrównoważone rolnictwo wspierające działania na rzecz ograniczania gazów
cieplarnianych w sektorze rolnym, ochronę bioróżnorodności, zasobów przy-
rodniczych, zarządzanie zasobami ziemi oraz środkami ochrony roślin, jak też
dostosowaniem gospodarstw do zmian klimatycznych włączając gospodarkę
wodą.
6) Innowacje, nauka i rozwój, którego celem jest wsparcie badań naukowych na
rzecz postępu rolniczego oraz wsparcie wdrażania osiągnięć nauki do prakty-
ki rolniczej.
7) Rdzenni mieszkańcy i rolnictwo wspierający włączenie rdzennych mieszkań-
ców do łańcucha żywnościowego zarówno na poziomie produkcji, jak i prze-
twórstwa i dostaw żywności do konsumenta.
8) Agpal wspierający integrację interesariuszy sektora rolno-spożywczego na
poziomie regionów i branż.
Wskazane kierunki wsparcia rolnictwa realizowane są przez dedykowane
programy które mogą oddziaływać na więcej niż jeden obszar wsparcia. W
szczególności zarządzanie ryzykiem i finansami w gospodarstwie rolnym oraz
wsparcie zarządzania w gospodarstwie rolnym współdzieli programy takie jak
AgriInsurance, AgriInvest oraz AgriStability. Programy te wraz z AgriRi-
covery oraz Advance Payments Program stanowią trzon Programów Zarządza-
nia Ryzykiem (Business Risk Management Programs) w rolnictwie Kanady.
Podstawowym celem Programów Zarządzania Ryzykiem jest wsparcie
producentów rolnych w losowych przypadkach strat w produkcji i utracie do-
chodów włączając zdarzenia o charakterze katastroficznym.
462
Wśród wymienionych AgriStability dedykowany jest do producentów,
którzy doświadczyli istotnego zmniejszenia dochodu. Program operuje nadwyż-
ką (margin) przy wyznaczaniu dochodu z gospodarstwa rolnego równą różnicy
między kwalifikowanymi przychodami (allowable income) i wydatkami (allo-
wable expenses) w danym roku a skorygowanymi zmianami w należnościach,
zobowiązaniach i zapasach54. Kwalifikowane wydatki obejmują zakupy towa-
rów oraz koszty bezpośrednio związane z nakładami na działalność rolniczą.
Zmniejszenie dochodu do poziomu poniżej 70% średniej referencyjnej oblicza-
nej jako średnia olimpijska z ostatnich pięciu lat umożliwia skorzystanie z płat-
ności. Przy czym w przypadku gdy średnia z kwalifikowanych wydatków z lat
branych pod uwagę do obliczania nadwyżki referencyjnej jest mniejsza od obli-
czonej nadwyżki, to stosowana nadwyżka referencyjna jest ograniczona do
średniej z kwalifikowanych wydatków. Stosowana nadwyżka operacyjna nie
może być jednak mniejsza niż 70% nadwyżki referencyjnej obliczonej z zasto-
sowaniem średniej olimpijskiej55. Uczestniczący w programie producenci rolni
otrzymują wsparcie równe 70% różnicy między obliczoną w roku klęskowym
nadwyżką a stosowaną nadwyżką referencyjną.
Poniżej podano przykładowy schemat kalkulacji wsparcia w programie
Agristability56
W przypadku gdy stosowana nadwyżka referencyjna wynosi 100 000 CAD to
graniczna wartość nadwyżki uprawniającej do otrzymania płatności AgriStabili-
ty odpowiada 70 000 CAD.
W przypadku uzyskania przez gospodarstwo nadwyżki w wysokości 60 000 CAD
płatność z programu dla rolnika wyniesie:
Różnica między graniczną wartością nadwyżki a wartością uzyskanej nadwyżki
70 000 CAD – 60 000 CAD x 70% = 7 000 CAD.
54
Do przychodów kwalifikowanych przy obliczaniu nadwyżek referencyjnych zalicza się
wpłaty z tytułu odszkodowań komercyjnych, przy czym od roku 2020 wpłaty takie nie są
uwzględniane przy kalkulacji bieżącej nadwyżki przy wnioskowaniu o płatności z programu.
55
W przypadku gdy uczestnik programu nie prowadził w poprzedzających latach działalności
rolniczej i nie jest możliwe obliczenie nadwyżki referencyjnej jest ona ustalana w oparciu o
średnie wyniki branżowe i na podstawie potencjału produkcyjnego gospodarstwa w bieżącym
roku. Podobnie na zasadach pilotażu w 2020 roku wprowadzono możliwość obliczenia nad-
wyżki referencyjnej na podstawie przychodów i wydatków (metoda kasowa) dla osób stosują-
cych tą metodę przy rozliczaniu podatku dochodowego.
(https://www.agr.gc.ca/eng/?id=1586466427048).
56
Por. www.agricorp.com/en-ca/Programs/AgriStability/Pages/HowItWorks.aspx
463
Maksymalna płatność dla gospodarstwa nie może przekroczyć 3 milionów
CAD rocznie, co może być ograniczeniem tylko dla niewielkiej grupy gospo-
darstw największych. Producenci rolni kwalifikujący się do uczestnictwa w pro-
gramie muszą prowadzić gospodarstwo rolne na terenie Kanady, zgłaszać do-
chody z działalności rolniczej do Canada Revenue Agency (CRA) oraz odpro-
wadzać składkę na fundusz AgriStability. Składka składa się z dwóch elemen-
tów: stałej opłaty administracyjnej (Administrative Cost Share) w wysokości 55
CAD oraz opłaty programowej (AgriStability Program Fee). Opłata programo-
wa jest obliczana w oparciu o nadwyżkę referencyjną dla opłaty programowej
(Contribution Reference Margin) odpowiadającej nadwyżce referencyjnej z roku
ubiegłego w przypadku rolników kontynuujących uczestnictwo w programie,
ewentualnie skorygowana o zmiany w strukturze i wielkości produkcji gospo-
darstwa w roku bieżącym. W efekcie baza do obliczenia opłaty programowej
jest zbliżona do aktualnego potencjału gospodarstwa do generowania nadwyżki,
ale może być różna od nadwyżki referencyjnej stosowanej przy wyznaczaniu
ewentualnej płatności dla gospodarstwa. Opłata programowa odpowiada 70%
kwoty obliczonej z zastosowaniem stawki 0,45% za każde 1 000 CAD nadwyżki
referencyjnej dla opłaty programowej57.
Program AgriInvest w formie rachunku oszczędnościowo-
rozliczeniowego służy z kolei zarządzaniu niewielkimi spadkami dochodów, tj.
nie kwalifikującymi się do programu AgriStability. W tym celu producenci rolni
mogą każdego roku zdeponować na indywidualnym rachunku kwoty odpowia-
dające do 100% kwalifikowanych przychodów ze sprzedaży netto (różnica mię-
dzy przychodami ze sprzedaży netto i płatności z kwalifikowanych programów
a kosztami zakupu kwalifikowanych nakładów do produkcji) i otrzymać wspar-
cie w postaci dotacji rządowej w wysokości 1% swojej dopuszczalnej sprzedaży
netto. Maksymalnie rolnik może jednak zdeponować odpowiednik 1 000 000
CAD i otrzymać 10 000 CAD dotacji rządowej. W efekcie na rachunku są gro-
madzone fundusze w dwóch filarach. I filar stanowią depozyty rolnika (niepod-
legające opodatkowaniu), podczas gdy drugi filar składki i odsetki rządowe
(uwzględniane w zeznaniach dochodów do celów podatkowych). Maksymalnie
na koncie nie może być jednak zgromadzone więcej niż 400% przeciętnej kwali-
fikowanej kwoty sprzedaży z bieżącego roku i poprzedzających dwóch lat.
Kwoty zgromadzone na rachunku mogą być w dowolnym momencie przez rol-
nika podjęte i dowolnie wykorzystane. AgriInvest wspiera zatem tworzenie fun-
duszu przez rolnika na potrzeby pokrycia relatywnie niewielkich, nadzwyczaj-
nych wydatków.
57
W poprzednich latach zamiast 70% stosowano współczynnik 85% (Agristability handbook,
2011).
464
AgriInsurance to program wspierający finansowo i organizacyjnie pro-
ducentów rolnych w minimalizacji skutków ekonomicznych strat produkcyjnych
będących następstwem niekontrolowanych zjawisk w otoczeniu produkcyjnym
gospodarstwa. Istotą programu jest współpraca i współfinansowanie przez rząd
Kanady i administrację regionalną ubezpieczeń rolniczych oraz reasekuracja (fi-
nasowanie deficytu) budżetów regionalnych (AgriInsurance, 2020). Plany dzia-
łań i ich budżetowanie w ramach AgriInsurance tworzone są na poziomie władz
regionalnych zgodnie z Ustawą o ochronie dochodów gospodarstw rolnych
(Farm Income Protection Act), Ustawą ubezpieczeń produkcji (Canada Produc-
tion InsuranceRegulations) i są elementem Kanadyjskiego Partnerstwa na rzecz
Rolnictwa (Canadian Agricultural Partnership). Program wsparcia ubezpieczeń
produkcji obejmuje zarówno straty produkcyjne ilościowe (w tym zmniejszenie
plonowania) jak i w jakości produktów.
Instrumentem do zarządzania ryzykiem biznesowym w rolnictwie Kanady
jest AgriRecovery, który ma zastosowanie w przypadku klęsk żywiołowych
(AgriRicovery 2020). Co do zasady AgriRecovery nie jest programem wsparcia,
lecz określa ramy działania administracji centralnej i regionalnej do oceny skut-
ków i potrzeb działania w przypadku zdarzeń o charakterze klęski żywiołowej.
W praktyce w ramach AgriRecovery po dokonaniu oceny i kwalifikacji zdarze-
nia do klęskowych poszczególne szczeble administracji podejmują współpracę
celem określenia, jakie działania powinny zostać podjęte przez producentów,
aby złagodzić skutki zdarzenia i wznowić produkcję. Oceniają, czy producenci
są w stanie podjąć działania niezbędne do uzyskania niezbędnej pomocy w ra-
mach podstawowych programów zarządzania ryzykiem (tj. AgriInsurance,
AgriStability lub AgriInvest) i w razie konieczności ustalają, czy potrzebna jest
dodatkowa pomoc dla producentów. Dodatkowa pomoc jest finansowana w ra-
mach inicjatywy AgriRecovery przez administrację krajową i regionalną w sto-
sunku 60:40. Co do zasady działania te mają mieć charakter uzupełniający do
podstawowych programów zarządzania ryzykiem i nie mogą być traktowane
jako ich zastępstwo. Dodatkowo producenci rolni w przypadku zdarzeń o cha-
rakterze klęsk żywiołowych mogą być objęci pozarolniczymi programami
wsparcia, jak np. finansowanymi z Kanadyjskiej Agencja Kontroli Żywności,
bądź ponadbranżowymi programami pomocy w przypadku katastrof.
Innym instrumentem wsparcia zarządzania ryzykiem jest Advance Pay-
ments Program (Advance Payments Program, 2020), który oferuje producentom
rolnym pomoc w wywiązaniu się ze zobowiązań finansowych poprzez poprawę
przepływów pieniężnych oraz wsparcie w urynkowieniu produktów rolnych.
Instrument ten bazuje na pożyczkach udzielanych dla producentów rolnych ze
465
wskazanymi powyżej trudnościami do wysokości 400 000 CAD z finansowa-
niem przez administrację centralną odsetek od pierwszych 100 000 CAD.
W związku z pandemią wirusa COVID-19 Ministerstwo rolnictwa podjęto
dodatkowe działania adresowane do producentów rolnych58. W ramach progra-
mu AgriRecovery zwiększono fundusze na wsparcie rekompensujące dodatko-
we koszty producentów w związku z zakłóceniami w łańcuchu dostaw. W
szczególności pomoc ma na celu pokrycie dodatkowych kosztów przetrzymy-
wania bydła i trzody chlewnej w gospodarstwach, które utraciły możliwość zby-
tu zwierząt z powodu tymczasowego zamknięcia zakładów przetwórstwa spo-
żywczego.
Podobnie zwiększenie limitu kredytowego dla Kanadyjskiej Komisji Mle-
czarskiej ma służyć kompensacji kosztów czasowego magazynowania nadwy-
żek sera i masła w obliczu zmniejszonego popytu. Jednocześnie uruchomiono
program zakupu nadwyżek żywności (niesprzedanych zapasów zwłaszcza ziem-
niaków i drobiu) celem jej redystrybucji lokalnym organizacjom konsumentów
i osobom zagrożonym niedożywieniem.
Ponadto wprowadzono zwiększenie pierwszej raty płatności z programu
AgriStability z 50% do 75% celem szybszego transferu wsparcia dla producen-
tów doświadczających znacznego spadku dochodów. W przypadku programu
AgriInsurance prowadzone są działania na rozszerzenie jego zakresu celem
uwzględnienia nadzwyczajnych niedoborów siły roboczej w sektorze ogrodnic-
twa i ewentualnych strat producentów związanych z niemożliwością zbioru pło-
dów rolnych.
Wsparcie bezpośrednie rolników w rolnictwie kanadyjskim w latach
2006-2014 charakteryzowało się tendencją malejącą (por. rysunek 45). Zmniej-
szanie wparcia bezpośredniego było bezpośrednio związane z relatywnie ko-
rzystnymi warunkami produkcyjnymi i rynkowymi dla rolnictwa, jak też postę-
pującą koncentracją produkcji pozwalającej i wzrostu produktywności rolnictwa
(Arora, 2017). Zwiększonym przychodom gospodarstw rolnych towarzyszyły
większe inwestycje, a postępujące ceny ziemi rolniczej kompensowane były
zwiększaniem gruntów dzierżawionych w gospodarstwach rolnych.
58
https://pm.gc.ca/en/news/news-releases/2020/05/05/supporting-canadas-farmers-food-
businesses-and-food-supply
466
Rysunek 45. Dynamika bezpośrednich płatności netto z uwzględnieniem rabatów dla rolni-
ków w Kanadzie w latach 2006-2019 w milionach CAD
4500
4058
4000
3500
3000
2512
2500
2135
2000
1500
1000 1139
500
0
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
Źródło: Statistics Canada, Tabela 32-10-0106-01.
W ramach programów AgriInvest, AgriStability i AgriRicovery w latach

2017-2019 rolnicy otrzymywali roczne wsparcie na poziomie 644 mln CAD (ta-
bela 42). Były to kwoty mniejsze blisko o połowę w porównaniu z okresem
2010-2012. Najbardziej zmniejszyło się wsparcie z programu AgriStability, co
odzwierciedla zmniejszenie skali znaczącego spadku dochodów w następstwie
zjawisk o charakterze losowym. Zmniejszenie wsparcia, relatywnie niewielkie-
go, dotyczyło także regionalnych programów stabilizacji dochodów. W tym
przypadku czynnikiem decydującym była mniejsza liczba uczestników progra-
mów.
W przypadku poziomu wsparcia ze środków publicznych ubezpieczeń pro-
dukcji roślinnej niewielkiemu zmniejszeniu łącznej kwoty wsparcia towarzyszyło
zwiększenie składek opłacanych przez rolników. W efekcie przeciętny poziom
wsparcia netto rolników z tego tytułu w latach 2017-2019 zmniejszył się o około
100 mln CAD. W ramach wsparcia sektora produkcji mleka producenci otrzymali
w roku 2019 ponad 290 mln CAD, czyli kwoty porównywalne z AgriInvest.
467
Tabela 42. Rachunek wsparcia płatnościami bezpośrednimi producentów rolnych w Kanadzie (CAD)
Średnio w milionach CAD
Wyszczeólnienie 2010-2012 2017-2019
AgriInvest 402 277
AgriStability 773 354
AgriRecovery - 11
Provincial Stabilization Programs Gross payments 391 271
Provincial Stabilization Programs Producer Premiums 147 67
Provincial Stabilization Programs Net Payments 244 204
Crop Insurance Gross Payments (a) 1 233 1 176
Crop Insurance Producer Premiums (a) 655 701
Crop Insurance Net Payments (a) 579 475
Dairy Direct Payment Program (DDPP) (b) - 293
Other Payments 357 386
Total Gross Payments 3 156 2 573
Total Producer Premiums 804 969
Total Net Payments 2 352 1 604
Total Rebates Reducing Expenses 46 61
Total Gross Direct Payments and Rebates 3 202 2 493
Total Producer Premiums 804 889
Total Net Direct Payments and Rebates 2 398 1 603
a) Podane kwoty nie obejmują wpłat do gospodarstwa z tytułu zawieranych komercyjnych
polis poza programem b) Tylko w roku 2019
Źródło: Statistics Canada, Table 32-10-0106-01.
Ocenia się, że programy zarządzania ryzykiem stanowią około 75% wy-

datków rządowych na programy wsparcia gospodarstw rolnych, a ich udział
może się tylko nieznacznie zmienić w przypadku zwiększenia wsparcia branżo-
wego (EC, 2018, s. 41). Niemniej kierunek rozwijania programów branżowych
jest krytykowany z uwagi na zakłócający równe warunki konkurencji na ryn-
kach międzynarodowych i w konsekwencji prowadzący do ograniczania swobo-
dy eksportu produktów na inne rynki. Programy zarządzania ryzykiem są w tym
świetle postrzegane jako neutralne. Co do zasady zmniejszają negatywne skutki
zdarzenia o charakterze losowym i jak pokazuje praktyka nie blokują przemian
strukturalnych w rolnictwie.
Poszczególne regiony Kanady mają możliwość wdrażania własnych in-
strumentów polityki rolnej. Większość z nich wnosi jedynie swój wkład finan-
sowy w centralnie wyznaczone działania wobec sektora rolnego. Jednak w
przypadku niektórych – Québec i Ontario – mamy do czynienia z szerokim za-
kresem własnych rozwiązań. Na wstępie warto zaznaczyć, iż rok 2019 był
szczególnie trudny dla kanadyjskich rolników i na grudniowym spotkaniu mini-
468
strów rolnictwa szczebla prowincjonalnego i centralnego zdecydowano o podję-
ciu działań w celu polepszenia wsparcia dla rolnictwa. Ministrowie dostrzegają
zmiany w zakresie ryzyka związanego z działalnością rolniczą. Zwiększa się
ryzyko odnoszące się do zmian klimatycznych i handlu zagranicznego. W ra-
mach podjętych działań ministrowie zdecydowali o realizacji programu pilota-
żowego, w ramach którego ma być testowane aplikowanie o wsparcie z progra-
mu AgriStability w oparciu o zeznania podatkowe. Rozważane i analizowane są
również limity wsparcia kosztów kwalifikowanych.
W Québecu realizowany jest program Agri-Québec, którego celem jest
wsparcie rolników w zarządzaniu ryzykiem. Program umożliwia oszczędzanie
na indywidualnym koncie oszczędnościowym. Maksymalna kwota wpłaty wy-
znaczana jest jako odsetek wartości sprzedaży netto danego gospodarstwa. Jest
to taka sama kwota, jaka wpłacana jest na to konto ze środków budżetu Québe-
cu. Obecnie maksymalna wysokość wpłaty to 3,2% wartości sprzedaży netto w
przypadku gospodarstw rolnych, zaś w odniesieniu do gospodarstw rybackich
3,9%. Jednocześnie jednak obowiązuje limit maksymalnej wartości sprzedaży
netto, do której obowiązuje taki odsetek maksymalnej kwoty depozytu, i wynosi
on 1,5 mln dolarów. Jednakże w przypadku podmiotów, których wysokość
przychodów jest niższa niż 100 tys. dolarów limity te są wyższe i wynoszą od-
powiednio 4,2% i 4,9% (Agri-Québec, 2019, s. 7). Ponadto, gospodarstwom,
które są w trakcie transformacji w gospodarstwa z produkcją ekologiczną przy-
znawane jest dodatkowe wsparcie, ale tylko dla mniejszych podmiotów (tab.
43).
Tabela 43. Poziom wsparcia publicznego w ramach programu Agri-Québec

Wyszczególnienie Gospodarstwa Gospodarstwa Przechodzenie na pro-
rolne rybackie dukcję ekologiczną
Przychód niższy niż 100 tys. dola- 4,2% 4,9% +4%
rów
Przychód wyższy niż 100 tys. dola-
rów
Poziom Mniej niż 100 tys. $ 3,2% 3,9% +4%
sprzedaży 100 tys. – 1,5 mln 3,2% 3,9% +2%
netto 1,5-2,5 mln 2,0% 2,0%
2,5-5 mln 1,5% 1,5%
5+ mln 1,0% 1,0%
Źródło: La Financière Agricole du Québec (2019), s. 21.
Liczba korzystających z tego programu w okresie 2013-2017 spadła o po-

nad 20% z niespełna 19 tys. do blisko 15 tys. (rys. 46). Jednocześnie odsetek
uzyskujących wsparcie tego programu utrzymywał się w całym okresie na zbli-
469
żonym poziome ok. 86%. Wysokość środków przeznaczanych przez region na
ten program wynosiła 66-95 mln dolarów kanadyjskich rocznie.
Rysunek 46. Liczba uczestników i otrzymujących wsparcie w ramach programu Agri-Québec

w okresie 2013-2017
20000
18956
18000
16000
16662
14387 14514 14828 14665

14000
12353 12576 12751 12705
12000
10000
8000
6000
4000
2000
0
2013 r. 2014 r. 2015 r. 2016 r. 2017 r.
Liczba uczestników Liczba uczestników, którzy otrzymali wsparcie
Źródło: La Financière Agricole du Québec (2019), rys. 18.
Udział w programie wymaga przestrzegania regulacji obowiązujących w

Québecu w zakresie ochrony środowiska i prowadzenia działalności rolniczej.
Brak spełnienia wymogów w zakresie bilansu fosforu w glebie skutkuje obniże-
niem wsparcia o 25%, a maksymalnie o 50 tys. dolarów kanadyjskich.
Ubezpieczenie służące stabilizacji dochodu Farm Income Stabilization In-
surance (Programme d'assurance stabilisation des revenus agricoles – ASRA)
jest programem komplementarnym do programów AgriStability i AgriInvest.
W ramach tego ubezpieczenia wypłacane są środki, gdy ceny produktów rol-
nych są niższe niż ceny ustalone jako stabilizujące dochód. Poziom tych cen jest
ustalany na podstawie kosztów produkcji w wyspecjalizowanych gospodar-
stwach. ASRA obejmuje następujące sektory produkcji rolnej:
x zboża i rzepak (owies, pszenica, żyto zarówno do konsumpcji przez ludzi, jak
i na pasze);
x bydło;
x jagnięta;
x świnie59.
59
W roku ubezpieczeniowym 2018-2019 z listy usunięto jabłka.
470
Dany rolnik może ubezpieczyć jeden lub wszystkie prowadzone działal-
ności podlegające ubezpieczeniu, ale musi ubezpieczyć całość produkcji danego
typu. Dla rolnika korzystniejsze jest ubezpieczenie się zarówno w ramach
ASRA, jak i AgriStability, bo przy braku ubezpieczenia w AgriStability odszko-
dowanie z ASRA będzie obniżone o 40% w stosunku do tego, które uzyska
ubezpieczony w obu tych programach.
Szczególne rozwiązanie przewidziano dla osób dopiero rozpoczynających
działalność rolniczą, które kwalifikują się do wsparcia w ramach programu Fi-
nancial Support Program for Aspiring Farmers. Takim osobom oferowana jest
zniżka w wysokości 25% od wkładu, który normalnie musieliby wnieść do
ASRA za każdy ubezpieczany typ produkcji. Maksymalna kwota zniżki to 50
tys. dolarów kanadyjskich rocznie. Zniżka może być przyznana w sumie na trzy
następujące po sobie lata, a w przypadku trzody chlewnej może być wyższa niż
25%.
W roku finansowym 2018-2019 w programie tym uczestniczyło 7 648
podmiotów, a kwota ubezpieczeniowa sięgała 2,4 mld dolarów kanadyjskich
(tabela 44). W tym samym roku finansowym wypłacone odszkodowania sięgnę-
ły 237,8 mln dolarów, przy czym aż 121,9 mln dolarów pochłonęło wsparcie
producentów trzody chlewnej, czyli sektora, który włączono do tego programu
w roku 2018-2019. W tym roku poziom wydatków z programu był znacznie
wyższy niż średnia z wcześniejszych 5 lat, która wyniosła 160,2 mln dolarów.
Natomiast wpłaty do programu wyniosły w roku 2018-2019 176,9 mln dolarów,
z czego 65 mln dolarów pochodziło od ubezpieczonych (La Financière Agricole
du Québec, 2019, s. 33).
Tabela 44. Liczba ubezpieczonych i kwota ubezpieczeniowa w programie ASRA w okresie

2014-2019
Rok Liczba ubezpieczonych Kwota ubezpieczeniowa (w mln CAD)
2014-2015 11 270 3 101,6
2015-2016 10 925 3 108,1
2016-2017 10 567 3 031,9
2017-2018 7 983 2 326,0
2018-2019 7 648 2 423,3
W ostatnich latach relacja wkładów do wypłat kształtowała się bardzo

różnie. W niektórych latach wpłaty przewyższały wypłaty, a w innych rok fi-
nansowy kończył się przewagą wypłat nad wpłatami (rys. 47).
471
Rysunek 47. Wkłady i wypłaty z programu ASRA w latach 2014-2019 (w mln dolarów CAD)
250 237,8
218,2
205,4
200
176,9
163,2
150,5
150
127,0
112 111,2
100,2
100
50
0
2014-2015 2015-2016 2016-2017 2017-2018 2018-2019
Wkład Wypłaty
Program Agri-Québec Plus jest przeznaczony dla sektorów, które nie są

objęte wsparciem w ramach programu ASRA lub zarządzaniem podażą. Stanowi
uzupełnienie kanadyjskiego programu AgriStability. Obejmuje owoce jagodo-
we, produkcję syropu klonowego, produkcję kwiatów i roślin ozdobnych, a od
2016 roku także kukurydzy na ziarno, soi i ziemniaków. Program zapewnia 85%
poziomu marży referencyjnej. Wsparcie ograniczone jest do poziomu zapewnia-
jącego osiągnięcie zysku netto w wysokości 50 tys. dolarów wyliczanego we-
dług formuły obowiązującej w tym programie. W 2018 roku wsparcie z tego
programu sięgnęło 15,3 mln dolarów (La Financière Agricole du Québec, 2019,
s. 36).
Z programu Agri-Québec Plus korzystało w ostatnich latach przeciętnie
ok. 10 tys. podmiotów, a liczba uzyskujących wsparcie w danym roku sięgała
ok. 10-20% (tab. 45). Jednocześnie w okresie 2013-2017 nastąpił znaczny
wzrost poziomu wypłaconych środków. W 2013 r. było to jedynie 4,9 mln dola-
rów kanadyjskich, a w 2017 roku aż 12,7 mln dolarów (rys. 48).
472
Tabela 45. Liczba korzystających z programu Agri-Québec Plus
Rok Liczba uczestników Liczba uczestników, którzy otrzymali wsparcie
2013 r. 10 114 1 007
2014 r. 8 179 880
2015 r. 8 049 1 113
2016 r. 11 298 1 433
2017 r. 10 937 2 076
Rysunek 48. Wsparcie wypłacone w z programu Agri-Québec Plus w latach 2013-2017 (w

mln dolarów)
14
12,7
12
10
8
7,5
6
6,1
4 4,9 5,1
0
2013 r. 2014 r. 2015 r. 2016 r. 2017 r.
W ramach programu strategicznego na okres 2018-2022 realizowanego

przez ministerstwo zajmujące się rolnictwem w Québecu wśród celów wymienia
się nie tylko określony poziom uczestnictwa w programach służących zarządza-
niu ryzykiem w rolnictwie finansowanych przez rząd federalny i rządu prowin-
cji, jak i tych finansowanych przez budżet Québecu, ale także poziom satysfak-
cji uczestników tych programów. Jest to bardzo ciekawe podejście pozwalające
na bardziej kompleksową ocenę funkcjonowania poszczególnych instrumentów
wsparcia sektora.
Pierwsze wyniki realizacji programu strategicznego wskazują na postęp
w realizacji założonych celów. Instrumenty zarządzania ryzykiem stosowane są
przez większość podmiotów uprawnionych do ich stosowania. Dotyczy to za-
równo programów kanadyjskich, jak i tych wprowadzonych przez Québec.
Najmniej popularnym instrumentem jest system ubezpieczeń odnoszących się
do strat związanych z niekorzystnymi warunkami pogodowymi (ASREC). Ko-
rzysta z niego jedynie 60% uprawnionych, a na najbliższe lata przewidziano
473
wzrost jedynie o 5 p.p. Największą popularnością cieszy się natomiast Agri-
Québec, z którego korzysta aż 96% uprawnionych rolników (tab. 46).
Tabela 46. Wskaźniki poziomu uczestnictwa w programach zarządzania ryzykiem w rolnic-

twie przyjętych w planie strategicznym dla rolnictwa na lata 2018-2022 w Québecu
Program Poziom referencyj- 2018-2019 Cel na 2019- Cel na 2021-
ny – 2017-2018 2020 2022
ASRA 89% 88% 90% 90%
ASREC* 59% 60% 62% 65%
AgriStability 79% 78% 80% 80%
Agri-Québec Plus 85% 84% 87% 90%
AgriInvestment 94% 95% 94% 94%
Agri-Québec 96% 96% 96% 96%
*ASREC – assurance récolte – system ubezpieczeń odnoszących się do strat związanych z
niekorzystnymi warunkami pogodowymi.
Obecnie zadowolenie z programu ASREC deklaruje 64,5% ankietowa-

nych, a największy poziom satysfakcji deklarują korzystający z programów
AgriInvest i AgriQuébec (tab. 47). Plan strategiczny zakłada znaczne podniesie-
nie poziomu satysfakcji z korzystania ze wszystkich instrumentów zarządzania
ryzykiem.
Tabela 47. Poziom zadowolenia z uczestnictwa w programach zarządzania ryzykiem w rolnic-

twie przyjętych w planie strategicznym dla rolnictwa na lata 2018-2022 w Québecu
Program Poziom referen- 2018-2019 Cel na 2019- Cel na 2021-
cyjny – 2017- 2020 2022
2018
ASRA 63% 67% 67% 70%
ASREC 60% 64,5% 65% 70%
AgriStability 65% 69% 68% 70%
Agri-Québec Plus 67% 72% 69% 70%
AgriInvest 75% 78% 77% 80%
Agri-Québec 73% 77% 76% 80%
W prowincji Ontario, poza instrumentami zarządzania ryzykiem w rol-

nictwie obowiązującymi w całej Kanadzie i finansowanymi wspólnie przez rząd
federalny i rządy prowincjonalne, funkcjonuje również risk management pro-
gram (RMP). To jedyny dodatkowy element systemu zarządzania ryzykiem
przeznaczony dla rolników w Ontario.
474
RMP pomaga rolnikom w zarządzaniu ryzykiem związanym z fluktuacją
cen rynkowych ich produktów oraz poziomem kosztów produkcji. Uczestnicy
programu płacą składki, których wysokość uzależniona jest od typu i wielkości
produkcji oraz poziomu ochrony.
Wkład finansowy prowincji Ontario wynosi 40%, co jest uwzględniane w
kalkulacji składek. Koszty administracyjne w całości pokrywane są ze środków
publicznych Ontario. Program ten, jak i inne publiczne instrumenty zarządzania
ryzykiem60 w rolnictwie zbiera specjalnie do tego celu powołany w 1996 roku
podmiot – Agricorp61 i zarządza nimi w ramach funduszu Farmer's Risk Mana-
gement Premium Fund.
Jest to instrument powiązany z kanadyjskim programem AgriStability,
jednak od 2015 roku uczestnictwo w programie AgriStability przestało być wa-
runkiem korzystania z RMP. RMP dzieli się na trzy podprogramy (Agricorp,
2019, s. 11):
x RMP Grains and Oilseeds (RMP-GO) – program dla rolników zajmujących
się uprawą zbóż i roślin oleistych. Warunkiem uczestnictwa jest udział w
programie służącym ubezpieczeniu produkcji (Production Insurance), jeśli to
ubezpieczenie jest dostępne dla danej uprawy.
x RMP for livestock (RMP-LS) – program dla rolników zajmujących się pro-
dukcją zwierzęcą – bydłem, świniami, owcami i produkcją cielęciny.
x RMP – Self-Directed Risk Management: Edible Horticulture (RMP-SDRM)
– program przeznaczony dla prowadzących gospodarstwa ogrodnicze z ja-
dalnymi uprawami.
Płatności następują, gdy ceny rynkowe spadają poniżej wybranego po-
ziomu ochrony i bazują na przeciętnych kosztach produkcji, które co roku obli-
czane są przez ministerstwo rolnictwa prowincji – Ontario Ministry of Agricul-
ture, Food and Rural Affairs (OMAFRA). Rolnik może wybrać ochronę przed
ryzykiem na następujących poziomach: 80%, 90%, 95% lub 100%. W przypad-
ku zwierząt płatności wyznaczane są na 1 funt wagi zwierzęcia, ale tylko do
określonej górnej wagi. Jednocześnie wsparcie dla jednego rolnika ograniczone
jest do 1,2 mln dolarów kanadyjskich rocznie i odnosi się do kwoty przed
uwzględnieniem dostosowań związanych z uczestnictwem w programie Agri-
Stability.
W przypadku gdy dany rolnik korzysta z AgriStability wsparcie z RMP
będzie traktowane jako zaliczka prowincjonalnej części wsparcia z AgriStabili-
60
Poza AgriInvest, którym zarządza Agriculture and Agri-Food Canada.
61
Ponadto Agricorp, w imieniu ministerstwa rolnictwa, żywności i spraw wiejskich prowincji
Ontario, zarządza również programami: Farm Business Registration, Provincial Premises
Registry oraz Farm Property Class Tax Rate Program.
475
ty. Ostatecznie rolnik otrzyma kwotę wsparcia z RMP lub prowincjonalnej czę-
ści AgriStability w zależności, która z nich jest większa (rys. 49).
Rysunek 49. Zależność między wypłatą wsparcia w ramach RMP i AgriStability
Gdy płatność RMP jest NIŻSZA Gdy płatność RMP jest WYŻSZA
niż prowincjonalne wsparcie z niż prowincjonalne wsparcie z
AgriStability. AgriStability.
Np. RMP: 4 500 $, AgriStability: Np. RMP: 10 000 $, AgriStability:
20 000 $ 20 000 $
Rolnik otrzyma: Rolnik otrzyma:
4 500$ (RMP) 10 000$ (RMP)
12 000 $ (federalny 12 000 $ (federalny

wkład do AgriStability wkład do AgriStability
3 500 $ (prowincjonalny 8 000 $ (prowincjonalny

wkład w AgriStability: wkład w AgriStability:
8 000 – 4 500 = 3 500) Już wypłacone)
Łącznie: 20 000 $ Łącznie: 22 000 $
Źródło: https://www.agricorp.com/enca/Programs/RMP/EdibleHorticulture/Pages/Related-
Programs.aspx.
Liczba korzystających z poszczególnych instrumentów zarządzania ryzy-

kiem w Ontario jest różna. Wyraźnie widać jednak, że spada liczba korzystają-
cych z tych instrumentów, co wiąże się ze spadkiem liczby gospodarstw rolnych
w tej prowincji. Największą liczbę uczestników ma program AgriStability. W
latach 2012-2014 uczestniczyło w nim ponad 16 tys. podmiotów. Natomiast w
programie ubezpieczenia produkcji niespełna 15 tys. podmiotów, a w RMP po-
nad 10 tys. (tab. 48).
476
Tabela 48. Liczba uczestników i kwota wypłaconych środków w ramach instrumentów zarzą-
dzania ryzykiem w rolnictwie Ontario w latach 2010-2017
Program Wyszczególnienie 2015 2016 2017
AgriStability Liczba uczestni-
ków 15 000 13 800 11 900
Kwota wypłat
(w mln $) 47 37,2 58,8
Ubezpieczenie produk- Liczba uczestni-
cji ków 14 500 14 300 14 300
Kwota wypłat 88 97,8 127,7
RMP Liczba uczestni-
ków 10 000 9 500 9 500
Kwota wypłat 94,4 118,4 97,4
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Agricorp z raportów rocznych 2015-17.
Agricorp bada również poziom zadowolenia uczestników programów z

ich realizacji. Najwyższą oceną cieszy się ubezpieczenie upraw. Ponad 90% an-
kietowanych jest zadowolona z realizacji tego programu. W przypadku RMP
zadowolonych jest mniej niż 80%. Najmniej badanych uznało wdrażanie Agri-
Stability za satysfakcjonujące – jedynie 70% jest tego zdania (tab. 49).
Tabela 49. Odsetek uczestników programów zarządzania ryzykiem w Ontario deklarujących

zadowolenie z korzystania z tych instrumentów w okresie 2014-2017
Rok AgriStability Ubezpieczenie upraw RMP
2014 71% 92% 75%
2015 62% 92% 75%
2016 73% 91% 83%
2017 72% 94% 79%
Ankietowanym uczestnikom programów zarządzania ryzykiem zadano

również pytanie o ich skuteczność. Nieco mniejszy odsetek ankietowanych niż
w przypadku zadowolenia z wdrażania, uznaje funkcjonujące w Ontario instru-
menty zarządzania ryzykiem w rolnictwie za stabilizatory dochodów. Podobnie,
jak w przypadku zadowolenia z wdrażania, największy odsetek osób uznawał
ubezpieczenie upraw za stabilizator dochodów. W przypadku RMP odpowiedzi
takiej udzieliło ponad 70% badanych, a jeśli chodzi o AgriStability mniej niż
70% (tab. 50).
477
Tabela 50. Odsetek badanych uznających poszczególne programy za stabilizujące dochody w
obliczu ryzyka w latach 2015-2017
Rok AgriStability Ubezpieczenie upraw RMP
2015 62% 88% 72%
2016 67% 87% 80%
2017 68% 89% 72%
AgriRisk Initiatives (ARI) to pięcioletni program w ramach Canadian

Agricultural Partnership, który wspiera rozwój nowych narzędzi zarządzania
ryzykiem. Budżet programu to 55 mln CAD. Program kończy się 31 marca 2023
roku. Jest on podzielony na trzy komponenty:
1. ARI Research and Development (R&D) stream – program badawczy;
2. ARI Microgrants;
3. ARI Administrative Capacity Building (ACB) – wsparcie rozwoju potencjału
administracyjnego.
W ramach programu badawczego ARI Research and Development (R&D)
stream priorytetem są projekty wykorzystujące nowe narzędzia finansowe, które
pozwalają producentom zarządzać określonym ryzykiem biznesowym. Proble-
matyka wspieranych prac może obejmować następujące zagadnienia: choroby
zwierząt i roślin; ochrona producentów przed poważnymi wahaniami cen ryn-
kowych; zarządzanie ryzykiem dochodowym, czy ochrona przed stratami w
związku z realizacją kontraktów na nowych rynkach. Prace mogą dotyczyć
wszelkich narzędzi finansowych służących zarządzaniu ryzykiem, a także na-
rzędzi edukacyjnych i tych służących do podejmowania decyzji w zakresie za-
rządzania ryzykiem.
Wspierane działania obejmują:
x gromadzenie, analizę i modelowanie danych (z wykorzystaniem danych sate-
litarnych, danych z czujników, dużych zbiorów danych, uczenia się maszy-
nowego itp.);
x pracę aktuarialną nad potencjalnymi narzędziami finansowymi;
x testowanie/określanie wykonalności wdrożenia narzędzi finansowych, w tym
dostępnych w innych jurysdykcjach.
Jest to komponent skierowany nie do podmiotów naukowo-badawczych, a
do podmiotów sektora ubezpieczeniowego oraz rolniczych stowarzyszeń bran-
żowych. Do jednostek naukowo-badawczych skierowany jest komponent ARI
Microgrants. Mikrogranty przyznawane są na prace badawcze służące rozwojo-
wi lub udoskonaleniu alternatywnych narzędzi i/lub praktyk zarządzania ryzy-
kiem. Badania te muszą być istotne dla kanadyjskiego sektora rolnictwa. Wy-
478
kluczone są prace dotyczące już funkcjonujących w Kanadzie narzędzi zarzą-
dzania ryzykiem w rolnictwie.
Natomiast ARI Administrative Capacity Building zapewnia fundusze na
wdrożenie i testowanie nowych narzędzi finansowych, które pozwalają produ-
centom zarządzać określonym ryzykiem biznesowym. ACB jest skierowany do
administracji publicznej na szczeblu prowincji oraz do podmiotów prywatnych.
Działania, które mogą być wspierane w ramach tego komponentu obejmują:
x sfinansowanie funkcjonowania obsługi administracyjnej służącej dostarcze-
niu narzędzia zarządzania ryzykiem (powierzchnia biurowa, materiały, sys-
temy informatyczne);
x ustanowienie i dostosowanie struktury organizacyjnej do dostarczenia nowe-
go narzędzia;
x aktualizację danych aktuarialnych, finansowych lub technicznych;
x komunikację, reklamę i marketing;
x opracowanie procesów pracy i opcji produktów;
x finansowanie zalążkowe – utworzenie funduszu kapitału rezerwowego dla
funduszu ubezpieczeniowego lub podobnego funduszu (wsparcie dla finan-
sowania zalążkowego będzie warunkowo zwrotne)62.
***
Kanada posiada rozbudowany system zarządzania ryzykiem w rolnictwie.

Podlega on stałym modyfikacjom w odpowiedzi na zmieniające się uwarunko-
wania prowadzenia działalności rolniczej. Agendy rządowe stale monitorują sy-
tuację w sektorze rolnym i dostosowują propozycje zmian w systemie zarządza-
nia ryzykiem do obserwowanych trendów. Wszystkie te zmiany dyskutowane są
z organizacjami rolniczymi.
Dane na temat rolnictwa w Kanadzie pokazują systematyczny spadek
liczby gospodarstw rolnych, zwłaszcza w grupie najmniejszych podmiotów.
Przekłada się to także na liczbę korzystających z poszczególnych instrumentów
systemu zarządzania ryzykiem.
System ten wydaje się funkcjonować sprawnie i spełniać swoją rolę,
o czym świadczą również wyniki ankiet przeprowadzanych wśród rolników
(Agriculture and Agri-Food Canada, 2018, s. 17). Warto podkreślić, iż system
62
Szczegółowe informacje na temat kwalifikowalności działań i sposobu aplikowania o
wsparcie można znaleźć na stronie: https://www.agr.gc.ca/eng/agricultural-programs-and-
services/agririsk-initiatives-research-and-development-contribution-funding-
stream/?id=1522072838788.
479
ten opiera się na aktywnym podejściu do zarządzania ryzykiem przez rolników
i premiuje ich zaangażowanie.
Jeśli chodzi o kierunki dalszego rozwoju systemu zarządzania ryzykiem
w kanadyjskim rolnictwie, to w ostatnich latach coraz częściej podejmowane są
inicjatywy skierowane do poszczególnych sektorów produkcji rolnej w związku
ze specyficznymi trudnościami, jak epidemie chorób zwierząt. Przykładem jest
tu finansowany ze środków AgriRisk Initiatives projekt dotyczący sektora trzo-
dy chlewnej w prowincji Manitoba63.
System zarządzania ryzykiem w Kanadzie bazuje na współpracy i współ-
działaniu władz na szczeblu federalnym i regionalnym, co trudno przenieść na
grunt Polski z uwagi na brak wyspecjalizowanych komórek terenowych podle-
głych władzom regionalnym. Ponadto, bazuje on na poziomie dochodów obli-
czanych indywidualnie dla każdego gospodarstwa, co wymagałoby wprowadze-
nia rachunkowości przez podmioty ubiegające się o korzystanie z narzędzi sys-
temu zarządzania ryzykiem na wzór stosowanych w Kanadzie. Równocześnie
efektywny stopień rekompensaty utraconych dochodów wydaje się być znacznie
poniżej oczekiwań krajowych producentów, gdyż przy ich zmniejszeniu o 40%
rolnik może oczekiwać świadczeń na poziomie poniżej 10% poziomu referen-
cyjnego (patrz rysunek 39).
Niewątpliwie na grunt Polski warto byłoby przenieść wszystkie trzy kom-
ponenty programu AgriRisk Initiatives, gdyż program ten oferuje wszechstronne
i kompleksowe rozwijanie nowych narzędzi systemu zarządzania ryzykiem w
rolnictwie.
Szwajcaria
Szwajcaria jest formalnie konfederacją kantonów a nie państwem unitar-

nym, co ma duże znaczenie z punktu widzenia procesu decyzyjnego w polityce
publicznej. Szwajcaria nie należy do UE i ma też zapewnioną historycznie neu-
tralność. Konfederacja Szwajcarska zachowuje też i podkreśla swą samodziel-
ność jako państwa nie zrzeszonego z żadną organizacją ponadnarodową (rów-
nież NATO). Rolnictwo szwajcarskie można scharakteryzować skrótowo nastę-
pująco (Encyklopedia PWN. Szwajcaria, 2020):
x wysokotowarowość;
x znaczny udział gospodarstw podejmujących pozarolniczą działalność (np.
agroturystyka);
63
https://www.newswire.ca/news-releases/government-of-canada-supports-new-pilot-risk-
management-tool-for-pork-producers-848448270.html
480
x rolnictwo wysokotowarowe; użytki rolne zajmują 39% powierzchni kraju;
dominującą formą użytkowania ziemi są łąki i pastwiska; przeważają go-
spodarstwa małe i średnie (przeciętnie 10–12 ha);
x poziom nawożenia ma tendencję spadkową w związku z powszechną pro-
dukcją ekologicznej żywności;
x silna specjalizacja w produkcji zwierzęcej: rozwinięty chów i hodowla
bydła mlecznego i trzody chlewnej, dodatkowo w strefach podmiejskich –
chów drobiu, w wyższych piętrach Alp i Jury – owiec;
x na Wyżynie Szwajcarskiej występuje także intensywna uprawa pszenicy,
jęczmienia, ziemniaków i buraków cukrowych, w dolinie Rodanu i nad
Jeziorem Genewskim – warzyw i owoców (głównie jabłonie, grusze), na
południowych stokach Jury – winorośli, maleje znaczenie leśnictwa w
związku z ochroną lasów;
x na Wyżynie Szwajcarskiej panuje klimat morski umiarkowany lub ocea-
niczny, a Alpy zaklasyfikowane zostały jako klimat alpejski albo tundra;
w klimacie morskim umiarkowanym lata są chłodne, a zimy łagodne; na-
leży podkreślić, że również w Szwajcarii obserwowane są zmiany klima-
tu, będące następstwem globalnego ocieplenia;
x gleby Szwajcarii są mało żyzne, dominują kamieniste gleby górskie, a je-
dynie w Jurze występują kamieniste rędziny, zaś na Wyżynie Szwajcar-
skiej tereny pokrywają kwaśne gleby brunatne.
Dodatkowe informacje dotyczące procesów w strukturze agrarnej rolnic-

twa szwajcarskiego zestawiono w ramce 2. Sektor rolny w tym państwie alpej-
skim ewoluuje zgodnie z modelem bipolarnym: z jednej strony filarem produk-
cji towarowej są farmy z intensywną produkcją rolną, z drugiej strony elemen-
tem „równoważącym” są rodzinne gospodarstwa, tradycyjnie wyspecjalizowane
w systemie rolnictwa ekologicznego (organic farming).
481
Ramka 2. Przemiany struktury agrarnej w Szwajcarii
W rolnictwie szwajcarskim zachodzą z dużym natężeniem procesy koncentracji. Are-
ał przeciętnego gospodarstwa w Szwajcarii wzrósł prawie dwukrotnie od 1975 r. do 2019 r.
Liczba gospodarstw spadła ze 111 302 w 1975 r. do 50 038 w 2019 r. Podczas gdy liczba go-
spodarstw w rolnictwie konwencjonalnym zmniejszyła się, rolnictwo ekologiczne zyskało na
znaczeniu od lat 90 XX w. Liczba gospodarstw ekologicznych wzrosła z 900 w 1990 r. do
7284 w 2019 r. W 2019 r. przeciętne gospodarstwo charakteryzowało się areałem 21 ha użyt-
ków rolnych. Co więcej, 2900 dużych gospodarstw (6% wszystkich gospodarstw) posiadało
prawie 205 000 hektarów użytków rolnych (20% ogółu użytków rolnych).
Dochody są silnie zróżnicowane w ujęciu regionalnym. Całkowita wartość produkcji
szwajcarskiego rolnictwa w 2018 r. wyniosła 10,7 mld CHF, z czego produkcja zwierzęca to
48%. Sama produkcja mleka stanowiła 20% całkowitej produkcji (2,2 miliarda CHF). Usługi
rolnicze i drugorzędne działalności pozarolniczej miały znacznie większy udział w produkcji
ogółem niż w 1985 r. Dochód rolniczy na gospodarstwo rolnicze wyniósł średnio 70,6 tys.
CHF w 2018 r. (o 4% wyższy niż w 2017 r.). Dochód pozarolniczy stanowił mniej więcej
jedną trzecią całkowitego dochodu gospodarstw rolnych. Dochody gospodarstwa domowego
były zwykle niższe w regionach górskich i górzystych (odpowiednio 20% i 29%) niż na ob-
szarach nizinnych.
Należy zauważyć, że 70% powierzchni użytków rolnych (UR) (ok. 1 mln ha) stanowią
tzw. trwałe użytki zielone. W 2019 r. powierzchnia użytków rolnych wynosiła około 1 mln
ha. Spośród nich 730 000 hektarów to użytki zielone. Za nimi uplasowały się zboża (140 000
ha), najważniejsza roślina uprawna. Całkowita powierzchnia wykorzystywana do uprawy
nasion oleistych rośnie. Pogłowie bydła spadło o 13% w latach 1999-2019 do 1,5 mln. Po-
głowie trzody chlewnej wyniosło około 1,4 mln w 2019 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych FSO (2020).
Tabela 51. Charakterystyka sektora rolnego w Szwajacarii (2019 r.)

Wyszczególnienie Razem Z tego eko- % rolnictwa
logiczne ekologicznego
Gospodarstwa rolne [-] 50 038 7 284 14.6%
Zatrudnieni w gospodarstwach rolnych [-] 150 133 23 832 15.9%
Powierzchnia UR (ha) 1 043 729 170 007 16.3%
Powierzchnia UR przeciętnego gospodar- 21 24
stwa (ha)
Bydło (szt.) 1 524 820 205 349 13.5%
Trzoda chlewna (szt.) 1 359 684 38 955 2.9%
Źródło: opracowanie na podstawie danych Federal Statistical Office (FSO)/Bundesamt für
Statistik (BfS).
Warto podkreślić istotną rolę innowacji z perspektywy rozwoju oferty

ubezpieczeń rolnych w Szwajcarii. Do tej grupy innowacji można zaliczyć m.in.
(por. tabela 52):
x system obserwacji przestrzeni geograficznej (Earth observation systems,

EOS) teledetekcji/telemetrii,
x aplikacje web i mobilne (na smartfony i tablety),
482
x bazy danych i big data;
x inteligentne kontrakty ubezpieczeniowe oparte na blockchain,
x sztuczna inteligencja (artifical inteligence).
W ubezpieczeniach rolniczych można stosować nowe technologie w celu

zmniejszenia wpływu niedoskonałości rynku. Mogą one pomóc:
x zmniejszyć bariery wejścia,

x zredukować następstwa asymetrii informacji,
x obniżyć koszty administracyjne i transakcyjne firm ubezpieczeniowych.
Należy zauważyć, że w przypadku tzw. „technologii w rozwoju” wyniki

prac badawczych o charakterze pilotażowym są na tyle obiecujące, że do 2030 r.
można oczekiwać komercjalizacji prac. Ubezpieczenia indeksowe są oferowane
na zasadzie komercyjnej. B. Belk wskazał m.in. przykład Francji, w której od
2015 r. firma Pacifica oferuje ubezpieczenia indeksowe na trwałe użytki zielone.
Zmnniejszenie się plonów użytków zielonych mierzy się satelitarnie w skali
gmin. Pokrycie rośliny mierzy się wskaźnikiem FCover, który jest niewrażliwy
na kierunek oświetlenia przez słońce i reaguje na gęstość roślinności. W Stanach
Zjednoczonych dostępny jest podobny program, ale oparty na indeksie NDVI
(znormalizowany wskaźnik różnicy wegetacji) dla łąk. Podstawową zaletą tych
rozwiązań są niskie koszty administracyjne i transakcyjne. W Hiszpanii ubez-
pieczyciele używają systemu georeferencyjnego obejmującego działki ubezpie-
czonego do zarządzania roszczeniami. Kilka inicjatyw jest obecnie wdrażanych
we Włoszech i Francji w celu optymalizacji likwidacji szkód. Ma to posłużyć
bardziej precyzyjnemu i niearbitralnemu ustalaniu wysokości odszkodowań na
podstawie danych satelitarnych. Przykładem Big Data może być baza danych
ekonomicznych i finansowych z gospodarstw rolnych należących do sieci Farm
Accountancy Data Network. Uwzględniając apsekty dotyczące bezpieczeństwa i
ochrony danych, zastosowanie Big Data umożliwia redukcję kosztów admini-
stracyjnych i operacyjnych firm, kosztów transakcyjnych dla „aktorów”.
483
Tabela 52. Innowacje technologiczne w sektorze ubezpieczeniowym Szwajcarii
Rodzaj
Wyszczególnienie Wady/zalety
technologii
System Systemy te bazują m.in. na danych z Dane te zmniejszają liczbę wymaga-
obserwacji czujników (np. satelitarnych, lotni- nych ekspertów i poprawiają do-
przestrzeni czych), mogą być wykorzystane do po- kładność wiedzy specjalistycznej, a
geograficz- miarów geodezyjnych działek rolnych, tym samym zmniejszają asymetrię
nej monitoringu stanu i zmian pokrywy informacji, koszty transakcyjne. Po-
roślinnej, pomiaru wilgotności lub tem- wstaje jednak pytanie o ochronę
peratury gleby i modelowania produk- sfery prywatnej rolnika. System jest
tywności. Informacje te mogą być wy- ciągle udoskanalany. Czujniki stale
korzystane do opracowania indekso- się ulepszają i pozwalają nam zbie-
wych produktów ubezpieczeniowych rać informacje z coraz większą pre-
i/lub ulepszenia sposobu funkcjonowa- cyzją i to dla coraz lepszych roz-
nia tych ubezpieczeń. dzielczości przestrzennych.
Aplikacje Udoskonalenie procesu dystrybucji pro- x Ryzyko awarii oprogramowania
internetowe duktów, kalkulacji składek, likwidacji (software crash) – niezbędne są
i mobilne odzkodowań i gromadzenia danych hi- dobrze rozbudowane działy ob-
(na smart- storycznych. sługi klienta.
fony i ta- x Minimalizacja kosztów transak-
blety) cyjnych.
x Konieczność zapewnienia szko-
leń dla „aktorów” procesu.
Bazy da- Zwiększenie elastyczności dotyczącej Potrzeby związane z zapewnieniem
nych i Big adaptacji produktów. ochrony sfery prywatnej, bezpie-
Data czeństwem związanym z jej prze-
chowywaniem
Blockchain Sztuczna inteligencja pozwala przetwa- Zmniejszenie kosztów administra-
i sztuczna rzać i analizować duże zasoby danych, cyjnych dla firm ubezpieczenio-
inteligencja dzięki temu w zautomatyzowany sposób wych, zwiększenie przejrzystości
dostarczane są prognozy. Pozwala to, relacji na linii ubezpieczony-
zautomatyzować niektóre procesy. ubezpieczyciel, zmniejszenie barier
Sztuczna inteligencja usprawni i zopty- wejścia na rynku ubezpieczenio-
malizuje proces liwidacji szkód i sza- wym.
cowania składek. Większa stabilność systemu i jego
identyfikowalność.
Źródło: opracowanie własne na podstawie (Rohrer i Tombez, 2019).
W Szwajcarii 90% gospodarstw korzysta z ubezpieczeń upraw i/lub

zwierząt. Podstawowe produkty w zakresie ubezpieczania upraw to przede
wszystkim ubezpieczenia od pojedynczych ryzyk, w tym historyczne ubez-
piecznie od ryzyka gradobicia.
Bogatą ofertę komercyjnych ubezpieczeń rolnych w Szwajcarii zapewnia

ubezpieczyciel Schweizer Hagel (Suisse Grêle), firma założona w 1880 r. Co
istotne, SH historycznie ma formę spółdzielni, co oznacza walne zgromadzenie
484
członków tej organizacji. SH zatrudnia 30 pracowników w swoim biurze w Zu-
richu i ponad 600 pracowników w kraju (zatrudnieni jako agenci i likwidatorzy
szkód). Oferuje rozwiązania dla różnych kultur i różnych rodzajów ryzyka, które
odpowiadają zasadniczo głównym uprawom w Szwajcarii i wspólnemu najwyż-
szemu ryzyku. SH działa również na rynku włoskim i francuskim, choć oferta
produktowa jest dopasowana pod kątem nieco innej specyfiki sektora rolnego.
SH oferuje ubezpieczenia od ryzyka suszy i przymrozków, ale tylko dla gospo-
darstw w pewnych regionach. Nie są oferowane ubezpieczenia od ryzyka strat z
powodu chorób roślinnych i szkodników. Z uwagi na trudności w mierzalności
strat i ich losowość (co implikuje i wzmacnia pokusę nadużycia) firmy ubezpie-
czeniowe dość niechętnie oferują takie formy ubezpieczeniowe. Dominujący
udział w rynku Szwajcarii ma Schweizerische Hagel-Versicherungs-
Gesellschaft, spółdzielnia założona w 1880 r., który ubezpiecza ponad 30 go-
spodarsw, a całkowita suma ubezpieczeniowa wynosi niespełna 2,1 mld CHF.
Głównymi produktami są ubezpieczenia od pojedynczego ryzyka. Specyficzną
cechą jest podział nadwyżki finansowej między członków spółdzielni w postaci
obniżonej składki ubezpieczeniowej (Hagel, 2020).
Jako wiodący ubezpieczyciel rolniczy, Schweizer Hagel korzysta z telede-

tekcji. Ubezpieczony otrzyma w przyszłości cenne informacje o wzroście i sta-
nie zdrowotnym upraw. Umożliwia to optymalizację nawadniania lub innych
zasobów operacyjnych w fazie wegetacji. Obecnie MSI (Moisture Stress Index)
i NDVI (Normalized Difference Vegetation Index) są obliczane na podstawie
danych satelitarnych dla grupy ubezpieczonych na działkach z różnymi roślina-
mi uprawnymi. NDVI informuje o „zazielenieniu” pokrywy roślinnej. MSI do-
starcza informacji o zawartości wody w roślinności. Im niższe wartości MSI,
tym większa zawartość wody w roślinności. Dane opierają się na zdjęciach z
satelity Sentinel 2 Europejskiej Agencji Kosmicznej (ESA) do obserwacji Zie-
mi, który dostarcza obrazy o rozdzielczości od 10 do 60 m. Ponadto na dział-
kach testowych są obliczane i przedstawiane graficznie sumy opadów, maksy-
malne, minimalne i średnie dzienne temperatury, ewapotranspiracja i wilgotność
względna. Podstawowe dane o rozdzielczości 1 km x 1 km dostarcza firma ze-
wnętrzna. Korzystając ze znormalizowanego wskaźnika różnicy wegetacji
(NDVI) i wskaźnika stresu wilgoci (MSI), można zmapować parametry wegeta-
cji na działkach. Dodatkowo, uwzględnia się dobową sumę opadów i średnią
temperaturę powietrza. Dane satelitarne i meteorologiczne dostarczają niezbęd-
nych informacji dotyczących wegetacji. Faza pilotażowa projektu w Schweizer
Hagel trwa do końca 2020 r. Swissagroindex jest ciągle udoskonalanym wskaź-
485
nikiem. Umożliwia to ubezpieczonym wstępną identyfikację szkód wynikają-
cych z suszy. Od połowy 2019 r. podawany jest klimatyczny bilans wodny dla
następujących roślin uprawnych: upraw kukurydzy, buraków cukrowych, ziem-
niaków, pszenicy, rzepaku, soi i słoneczników. Jeśli odpowiednia uprawa
otrzyma zbyt mało opadów w krytycznej fazie wzrostu, możliwe są szkody
spowodowane suszą (region na mapie zaznaczony na czerwono). Klikając na
interaktywną mapę, można wyświetlić sumę opadów, ewapotranspirację (paro-
wanie) i bilans wodny.
Ożywienie popytu na subsydiowne ubezpieczenia MPCI (do 35%) jest

głównym wyzwaniem dla polityki rolnej w Szwajcarii. Należy podkreślić, że
cakowita suma ubezpieczeniowa jest bardzo niska w porównaniu do krajów UE-
15, stąd duże firmy ubezpieczeniowe wykazują niskie zainteresowanie relatyw-
nie niewielkim (w porównaniu np. do Francji czy Niemiec) rynkiem ubezpie-
czeniowym w Szwajcarii.
Admininistracja rządowa w Szwajcarii wiąże możliwość zwiększenia po-

pytu na ubezpieczenia MPCI z oddziaływaniem tych instrumentów na poprawę
wiarygodności kredytowej i zwiększeniem dostępności kredytów inwestycyj-
nych. Farmy szwajcarskie są nadpłynne finansowo i mają duże rezerwy finan-
sowe, gdyż są ograniczone możliwości uzyskania kredytu inwestycyjnego, poza
tym uwolnione środki finansowe mogły być wykorzystane na zastosowanie
„miękkich” innowacji w zakresie np. marketingu czy pogłębienia integracji z
pozostałymi ogniwami łańcuchów żywnościowych. Polityka publiczna nie jest
odpowiedzialna za tworzenia „nowych” produktów ubezpieczeniowych (nawet
w procesie projektowania), ale dawania zachęt, np. subsydiowanie składki ubez-
pieczeniowej). We współpracy ze środowiskiem rolników tworzy ramy legisla-
cyjne dla produktów subsydiowanych. Ubezpieczenie typu yield-based (oparte
na danych historycznych) najłatwiej było wdrożyć dla upraw buraków cukro-
wych, których odbiorcami są cukrownie. Znacznie trudniej jest w przypadku
zbóż. Nie istnieje bezpośrednie wsparcie państwa w formie płatności klęsko-
wych, gdyż przykłada się dużą wagę do instrumentów ex ante, ukierunkowa-
nych np. na edukację rolników w zakresie mitygacji zmian klimatu. Instrument
ex post to częsciowo subsydiowany kredyt klęskowy. W Szwajcarii zachęca się
rolników do przekształcenia gospodarstw w rodzinne spółki prawa handlowego,
płacące podatek CIT (duże możliwości stosowania instrumentów optymalizacji
podatkowej).
486
Główną barierę w rozwoju rynku ubezpieczeń rolnych MPCI w Szwajca-
rii stanowi rozmiar rynku ubezpieczeń rolnych w Szwajcarii (wynikający z uwa-
runkowań sektora rolnego), co w konsekwencji wiąże się z niewielkim (w po-
rówaniu np. do Austrii) zainteresowaniem ze strony ubezpieczycieli. Wyzwa-
niem dla administracji publicznej jest zwiększenie udziału rolników korzy-
stających z ubezpieczeń MPCI.
Administracja publiczna wyraża duże zainteresowanie nowymi instru-

mentami. W przypadku struktury agrarnej z dominacją gospodarstw o niedużym
areale (ok. 20 ha) problemem jest tzw. ryzyko bazowe. Prowadzone są prace
projektowe (o charakterze badawczym) dotyczące ubezpieczeń indeksowych
TUZ (głównie łąki). Administracja docenia korzyści ubezpieczeń indeksowych
związane z ograniczeniem kosztów transakcyjnych i hazardu moralnego.
W Szwajcarii nie ma typowych funduszy wzajmengo inwestowania, mu-

tual funds (MF), występujących w krajach UE, gdyż firmy ubezpieczeniowe,
oferujące agroubezpieczenia, są spółkami akcyjnymi, których akcjonariuszami
są rolnicy. Nadzór właścicielski umożliwia lepszą kontrolę nad realizacją celów
strategicznych spółki. Jest to zupełnie odmienne podejście niż MF obecne w Ho-
landii, np. Potapol. Nie są planowane żadne zmiany związane z uruchomieniem
nowych MF, czy prace badawcze dotyczące ich. Eksperci, autorzy raportu
WARM Consulting Group (B. Roher i G. Tombez), szacują koszty współu-
czestnictwa Konfederacji Szwajcarskiej w przedziale od 2 do 46 mln CHF, a dla
wariantu rekomendowanego od 4 mln CHF do 7 mln CHF, dlatego to współfi-
nansowanie nie miałoby znaczącego wpływu na pomoc publiczną. Konieczne
jest również wsparcie techniczne, głównie w zakresie gromadzenia, zarządzania
i dystrybucji danych dotyczących efektywności systemu ubezpieczeniowego.
Istnieje znaczna „dźwignia” w ochronie wynikająca z dofinansowania składki:
składka ubezpieczeniowa 1 CHF może objąć kwotę 60 CHF wartości produkcji
(Roher i Tombez, 2019).
Tylko wyłącznie firmy ubezpieczeniowe (zarówno w formie spółek

prawa handlowego, jak i spółdzileni) odpowiadają za dystrybucję produktów
ubezpieczeniowych. Państwo nie jest bezpośrednio zaangażowane w dostawy
produktów ubezpieczeniowych. Nie ma rozwiniętej sieci brokerów i agentów
ubezpieczeniowych. Szwajcarskie firmy ubezpieczeniowe zatrudniają likwidato-
rów szkód i pracowników zatrudnionych jako przedstawicieli zarządu.
487
Reasekuracja prywatnych firm ubezpieczeniowych jest rozwinięta, a
sektor publiczny nie uczestniczy w jej wsparciu. Służy temu powiązanie z glo-
balnymi graczami na rynku reasekuracji portfeli rolnych, w tym Swiss Re (do-
minujący), Zurich Re, Munich Re. Dostęp do globalnego rynku reasekuracji ma
charakter neutralny. Ograniczenia dotyczące reasekuracji formalnie nie istnieją.
W Szwajcarii nie istnieją płatności klęskowe ex post, jedynie występują

kredyty i pożyczki preferencyjne na odtworzenie potencjału produkcyjnego go-
spodarstwa. Interwencja państwa może zakłócić sprawne funkcjonowanie rynku
prywatnego. Zmniejsza to atrakcyjność rozwiązań czysto prywatnych. Dodat-
kowo, istnieje znaczne ryzyko, że firmy ubezpieczeniowe skorzystają na współ-
finansowaniu ze szkodą dla podatników i producentów. Dodatkowo współfinan-
sowanie składek ubezpieczeń upraw prowadzi również do rozproszenia kosztów
wśród rolników. Ponadto niektóre subsektory/rynki rolne mogą bardziej skorzy-
stać na współfinansowaniu składek, czego przykładem jest warzywnictwo i sa-
downictwo w USA, konkurujące o ziemię i inne czynniki produkcji z farmami
zbożowymi i wyspecjalizowanymi w oleistych.
Warto podkreślić, że w Szwajcarii zwraca się uwaga na potrzebę wpro-
wadzenia innowacji technologicznych w obszarze zarządzania ryzykiem. Pro-
wadzone badania pilotażowe przez sieć instytutów wdrożeniowych Agroscope.
Eksperci WARM krytycznie ocenili fragmentaryzację zasobów danych
dotyczących m.in. rentowności. Profile ryzyka są silnie rozproszone i zarządza-
ne przez różne podmioty. Potrzeba standaryzacji i współdzielenia danych przez
różne podmioty. Dane dotyczące rentowności, ryzyka i strat są często fragmen-
taryczne i przechowywane przez oddzielne podmioty. Podstawy współdzielo-
nych danych umożliwiają standaryzację i dostępność danych z różnych źródeł, a
wszystko to poprzez zagwarantowanie identyfikowalnej i bezpiecznej wymiany.
Szwajcaria Hail opracował między innymi aplikację mobilną umożliwiającą
zoptymalizowane zarządzanie roszczeniami. Pozwala ona na monitorowanie w
czasie rzeczywistym i efektywne wykrywanie obszarów, w których występują
problemy. Sztuczna inteligencja w połączeniu z udostępnianą bazą danych po-
zwala na indywidualizację stawek składek, aby zminimalizować ryzyko nieko-
rzystnej selekcji. Poza tym promuje również osiąganie celów polityki rolnej
(Rohrer i Tombez, 2019).
***
Na podstawie przeprowadzonej analizy systemu ubezpieczeń rolnych
można sformułować następujące wnioski dla Polski:
488
x Potrzeba wsparcia postępu technologicznego w zakresie infrastruktury sys-
temu zarządzania ryzykiem w polskim rolnictwie.
x Wzmocnienie transparentnego systemu oceny aktuarialnej składek i stawek
dla ubezpieczeń dotowanych i przejrzysty, okresowy przegląd całego syste-
mu przez niezależną jednostkę.
5.4. Podejście organizacji międzynarodowych do zarządzania ryzykiem w

rolnictwie
FAO
Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa
(ang. Food and Agriculture Organization of the United Nations – FAO) to wy-
specjalizowana agenda ONZ zajmująca się problematyką wyżywienia, ubóstwa
oraz rozwojem rolnictwa w najbiedniejszych krajach. Celem FAO jest zapew-
nienie bezpieczeństwa żywnościowego na świecie. Podejmowane działania
i zakres pracy FAO są systematycznie dostosowywane do zmieniających się
uwarunkowań. Obecnie głównymi obszarami prac FAO są: bezpieczeństwo
żywności, odporność, zmiany klimatyczne oraz zrównoważona żywność i rol-
nictwo64.
Ważnym elementem działań FAO są prace w zakresie zarządzania ryzy-
kiem w rolnictwie. W swojej ofercie bezpłatnych kursów e-learningowych FAO
posiada kursy dotyczące zarządzania ryzykiem w rolnictwie i odporności.
Dostępne są następujące kursy:
x Zarządzanie ryzykiem w rolnictwie – strategia, polityka i popularyzacja.
x Narzędzia zarządzania ryzykiem w rolnictwie.
x Szacowanie ryzyka w rolnictwie.
x Wprowadzenie do społecznych siatek bezpieczeństwa.
x Odporność w analizie bezpieczeństwa żywnościowego.
x Kierowanie wsparcia.
x Rozumienie ryzyka w rolnictwie.
FAO analizuje również działania w zakresie zarządzania ryzykiem w rol-
nictwie podejmowane na całym świecie i wspiera ubogie kraje we wdrażaniu
instrumentów zarządzania ryzykiem. Rezultatem prowadzonych badań są rów-
nież ogólnodostępne publikacje, jak np. książka Demekego i innych (2016),
w której zaprezentowano wskazówki do zarządzania ryzykiem, które rekomen-
duje FAO.
64
Więcej informacji na temat FAO i podejmowanych przez tę instytucję działań można zna-
leźć na stronie internetowej: http://www.fao.org/home/en/
489
Działania FAO koncentrują się jedynie na wybranych aspektach zarzą-
dzania ryzykiem. W odniesieniu do ubezpieczeń FAO koncentruje się na ubez-
pieczeniach związanych z ryzykiem katastroficznym, w tym ryzyku powodzi,
suszy, cyklonów czy chorób roślin i zwierząt zarówno na poziomie mikro-, jak
i na poziomie mezo- i makroekonomicznym. FAO nie zajmuje się kwestiami
dotyczącymi ubezpieczania dochodów ani nierolniczymi ubezpieczeniami dla
rolników, np. ubezpieczeniami zdrowotnymi.
W najbliższym okresie przewiduje się dalsze prace badawcze w zakresie
indywidulanych i grupowych ubezpieczeń subsydiowanych dotyczących zarów-
no upraw polowych, jak i produkcji zwierzęcej. W nadchodzących latach nie są
planowane badania dotyczące innych typów czy kategorii ubezpieczeń (tab. 1).
Przewidywane kierunki dalszych studiów wynikają z ukierunkowania działalno-
ści FAO i koncentracji na rolnictwie w państwach najmniej rozwiniętych, gdzie
zarządzanie ryzykiem w rolnictwie wciąż nie jest częścią działań na rzecz po-
prawy sytuacji sektora rolnego i samych rolników.
Tabela 53. Planowane przez FAO obszary prac badawczych dotyczących ubezpieczeń w rol-
nictwie
Typ TYP Uprawy Trwałe Zwierzęta Budynki OC
ubezpieczenia polowe użytki zie- i inwentarz
lone martwy
Pojedyncze I X X
G X X
Wszystkie I X X
ryzyka G X X
Stabilizacja I
przychodów G
Ubezpieczenie I
przychodów G
Stabilizacja I
dochodów G
Ubezpieczenie I
dochodów
Źródło: wyniki ankiety przeprowadzonej z ekspertami FAO.
W ostatnim czasie FAO dokonała przeglądu dotychczas stosowanych

z powodzeniem produktów ubezpieczeniowych opartych na indeksach, których
stosowanie mogłoby być rozszerzone na większą grupę rolników (Adegoke i in.,
2017). Jednym z zaprezentowanych przykładów jest Index Insurance Innovation
Initiative (I4). Projekt ten realizowany jest przez konsorcjum, w którego skła-
dzie, poza FAO, znajdują się również: Feed the Future Innovation Lab for As-
sets and Market Access działający na Uniwersytecie Kalifornijskim, United Sta-
490
tes Agency for International Development (USAID), Micro-Insurance Innova-
tion Facility – jednostka działająca w ramach Mędzynarodowej Organizacji Pra-
cy oraz Oxfam America. I4 koncentruje się na trzech kluczowych obszarach ba-
dawczych, którymi są:
1. Poprawa dokładności i precyzji tego, w jaki sposób dany wskaźnik może po-
zwolić oszacować straty poszczególnych rolników, w tym tych wykorzystu-
jących najnowocześniejsze technologie teledetekcji.
2. Łączenie ubezpieczenia indeksowego z innymi innowacjami i interwencjami
w celu poprawy dostępu do rynków i innymi ułatwieniami w funkcjonowaniu
gospodarstwa rolnego.
3. Wspieranie opracowania i międzynarodowego przyjęcia minimalnego stan-
dardu jakości dla rolniczych ubezpieczeń indeksowanych, aby dać rolnikom
pewność, że zawarte umowy chronią ich interes.
Realizacja tego projektu obejmuje szereg studiów przypadku o niewielkiej
skali i wdrażanych w różnych krajach. Poszczególne elementy projektu dotyczą
odmiennych rozwiązań i produktów rolnych oraz realizowane są w różnych
uwarunkowaniach środowiskowych, społecznych i instytucjonalnych65.
FAO prowadzi również praca badawcze nad innowacyjnymi rozwiąza-
niami w zakresie ubezpieczeń rolniczych. W tym kontekście analizowano moż-
liwości parametrycznych rozwiązań w zakresie ubezpieczeń katastroficznych.
Zaproponowanym do tego narzędziem jest system Agriculture Stress Index Sys-
tem (ASIS)66. Wykorzystuje on dane satelitarne do wyznaczania użytków rol-
nych, na których uprawy mogą zostać dotknięte skutkami suszy. System ASIS
jest częścią systemu Globalny system informacji i wczesnego ostrzegania w od-
niesieniu do żywności i rolnictwa (ramka 3).
65
Więcej informacji na temat projektu I4 można znaleźć na stronie:
https://basis.ucdavis.edu/index-insurance-innovation-initiative-i4
66
Więcej informacji na temat systemu ASIS i jego zastosowań na poziomie krajowym można
znaleźć w publikacji: FAO 2018b. Country-level ASIS: an agriculture drought monitoring
system. Rome: FAO.
491
Ramka 3. Globalny system informacji i wczesnego ostrzegania w odniesieniu do żywności
i rolnictwa
Globalny system informacji i wczesnego ostrzegania w odniesieniu do żywności i rol-
nictwa (Global Information and Early Warning System GIEWS) stale monitoruje podaż
i popyt na żywność oraz inne kluczowe wskaźniki do oceny ogólnej sytuacji bezpieczeń-
stwa żywnościowego we wszystkich krajach świata. Wydaje regularne analityczne
i obiektywne raporty na temat panujących warunków i zapewnia wczesne ostrzeżenia
o zbliżających się kryzysach żywnościowych na poziomie krajowym lub regionalnym. Na
prośbę władz krajowych GIEWS wspiera kraje w gromadzeniu dowodów na decyzje poli-
tyczne lub planowaniu przez partnerów rozwojowych poprzez misje oceny bezpieczeń-
stwa upraw i żywności (Crop and Food Security Assessment Mission – CFSAM), prowa-
dzone wspólnie z World Food Program (WFP). W stosowaniu na poziomie krajowym
narzędzi do obserwacji ziemi i monitorowania cen GIEWS wzmacnia również krajowe
zdolności w zakresie zarządzania informacjami związanymi z bezpieczeństwem żywno-
ściowym.
GIEWS wraz z innymi jednostkami FAO opracował szereg narzędzi internetowych, aby
ułatwić powszechny dostęp i analizę danych. Są to:
x Krajowy bilans zbóż (Country Cereal Balance Sheet – CCBS)
To unikalna baza danych utworzona i stale aktualizowana przez GIEWS, z danymi od
1980 roku. Zawiera roczne salda podaży i wykorzystania głównych zbóż produkowanych
i spożywanych we wszystkich krajach świata.
x Narzędzie do monitorowania i analizy cen żywności (Food Price Monitoring and Ana-
lysis Tool – FPMA)
Narzędzie to zostało udostępnione online w 2009 roku. Baza danych zawiera ceny deta-
liczne i/lub hurtowe ponad 1400 głównych artykułów spożywczych w 94 krajach oraz
tygodniowe /miesięczne ceny 85 artykułów spożywczych sprzedawanych na rynku mię-
dzynarodowym.
x Obserwacja Ziemi do monitorowania upraw
Aby wesprzeć analizę i uzupełnić informacje naziemne, GIEWS wykorzystuje dane z te-
ledetekcji, które mogą dostarczyć cennego wglądu w dostępność wody i zdrowie roślin
podczas sezonu upraw.
x Dane dotyczące wysyłek pomocy żywnościowej
Dane te są dostarczane przez WFP i obejmują okres od od 1988 roku. Ich aktualizowanie
odbywa się cztery razy w roku.
Źródło: http://www.fao.org/giews/data-tools/en/.
Elementem podejścia FAO do zarządzania ryzykiem w rolnictwie jest

propagowanie koncepcji inteligentnego rolnictwa (ang. smart agriculture). Inte-
ligentne rolnictwo wpisuje się równie w wizje zrównoważonej żywności i rol-
nictwa wspieraną przez FAO. Ten rodzaj rolnictwa wpisuje się w zarządzania
ryzykiem związanym ze zmianami klimatycznymi. FAO przygotowało przegląd
studiów przypadku dotyczących wdrażania inteligentnego klimatycznie rolnic-
twa, które wskazują na czynniki ułatwiające i utrudniające przechodzenie na tę
492
formę rolnictwa (FAO, 2018a). FAO przygotowała również szereg publikacji na
temat inteligentnego klimatycznie rolnictwa, w tym podręcznik szczegółowo
opisujący, czym jest takie rolnictwo (FAO, 2013).
Według FAO również koncepcja odporności na szoki jest elementem za-
rządzania ryzykiem w rolnictwie. Organizacja ta zwraca przy tym uwagę na to,
że odporność jest ściśle związana z uwarunkowaniami lokalnymi funkcjonowa-
nia rolnictwa. W związku z tym budowanie odporności na szoki wymaga tech-
nicznej i technologicznej wiedzy eksperckiej na temat różnych typów szoków
i sposobów radzenia sobie z nimi i zapobiegania im w specyficznych warun-
kach. FAO jako organizacja skupiająca się na wsparciu rolnictwa w państwach
najmniej rozwiniętych podejmuje działania będące kombinacją krótkotermino-
wej pomocy humanitarnej i długoterminowego wsparcia działań inwestycyjnych
służących rozwojowi. Działania FAO związane są ze wsparciem ludności w sy-
tuacjach wystąpienia katastrof naturalnych i tych związanych ze zmianami kli-
matycznymi, jak i w przypadku konfliktów zbrojnych.
Wśród obecnie realizowanych przez FAO działań na rzecz zwiększenia
odporności rolnictwa oraz zabezpieczenia źródeł utrzymania ludności wiejskiej
znajdują się trzy regionalne inicjatywy:
x Zrównoważone wykorzystywanie zasobów naturalnych, adaptacja do zmian
klimatu i zarządzanie ryzykiem katastroficznym w Ameryce Łacińskiej i na
Karaibach.
x Budowanie odporności w celu zwiększenia bezpieczeństwa żywnościowego
i wartości odżywiania na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej.
x Budowanie odporności na obszarach pustynnych Afryki67.
FAO przywiązuje ogromną uwagę do problemu innowacji, gdyż mogą
one umożliwić uporanie się z problemem głodu na świecie. Cyfryzacja i naj-
nowsze technologie informatyczne wykorzystywane są przez FAO do populary-
zacji nowych rozwiązań. FAO zwraca uwagę na odpowiedzialne stosowanie
najnowszych technologii i wzmocnienie pozycji rolników, jak i promowanie
przedsiębiorczości związanej z cyfryzacją.
Jednak najnowsze technologie nie znajdują, jak dotąd, zastosowania
w podejściu FAO do zarządzania ryzykiem. FAO dostrzega potencjał cyfryzacji
jako narzędzia ułatwiającego rozwój sektora mikroubezpieczeń. Także w zakre-
sie rozwijania ubezpieczń indeksowych rola cyfryzacji będzie nie do przecenie-
nia. W związku z tym eksperci FAO przewidują, iż w najbliższych latach FAO
zainteresuje się tą kwestią w związku z ubezpieczeniami indeksowymi.
67
Więcej na temat tych inicjatyw i działań FAO związanych z budowaniem odporności rol-
nictwa można znaleźć w publikacji: FAO, 2017. Strategic work of FAO to increase the resili-
ence of livelihoods. Rome: FAO.
493
W opinii ekspertów FAO rozwój sektora ubezpieczń rolniczych utrudniają
następujące czynniki:
1. Brak dostępu do międzynarodowego systemu reasekuracji. Dotyczy to
zwłaszcza mikroubezpieczeń. W krajach rozwijających się prowadzi to czę-
sto do tego, że lokalne rządy podejmują się roli publicznego reasekuratora,
aby zapewnić funkcjonowanie systemu ubezpieczń. Rozwiązanie takie jest
jednak w długim okresie nie do utrzymania.
2. Brak kultury ubezpieczeń rolniczych. Chodzi zarówno o podaż ubezpieczeń,
jak i popyt na nie. Jest to częste zjawisko w krajach, które są w głównym
kręgu zainteresowania FAO.
3. Brak uwarunkowań ułatwiających rozwój ubezpieczeń, zwłaszcza regulacji,
co tworzy niepotrzebene utrudnienia dla rozwoju mikro- i makroubezpiecze-
niowych produktów. W związku z tym rolnicy nie mają bodźców do ubez-
pieczania się. Jednakże w niektórych krajach próbuje się to zmienić. Świad-
czy o tym rosnąca liczba próśb kierowanych do FAO o porady dotyczące po-
lityki w tym zakresie, zwłaszcza w kontekście zmian klimatycznych, które
powodują rosnąne zapotrzebowanie na ubezpieczenia rolnicze.
Aby zmienić tę sytuację i zwiększyć dostępność ubezpieczeń oraz zapo-
trzebowanie na nie należałoby wspierać partnerstwa publiczno-prywatne, które
służyłyby realizacji programów ubezpieczenia od ryzyka klęsk żywiołowych na
szeroką skalę. Pozwoliłoby to stopniowo zachęcać prywatny sektor ubezpieczeń
do angażowania się w ubezpieczenia w rolnictwie, w tym także te oferowane
rolnikom posiadającym niewielkie gospodarstwa. Współdziałając z sektorem
publicznym podmioty prywatne moglyby się przekonać, że ta grupa klientów
może stanowić opłacalną niszę.
Przypadek meksykańskiego programu ubezpieczeń w skali makro CA-
DENA jest bardzo dobrym i ważnym przykładem udanego doświadczenia
w tym sensie: ogromnej sieci zabezpieczenia społecznego dla drobnych właści-
cieli na wypadek ryzyka katastrofy (3,6 miliona rolników) utworzonej w ciągu
10 lat przez konsorcjum utworzonego przez ubezpieczyciela publicznego – fir-
mę AGROASEMEX i trzy prywatne firmy ubezpieczeniowe68.
Zdaniem ekspertów FAO, w przypadku Polski i innych krajów, w których
dominją małe gospodarstwa rodzinne niezobligowane do prowadzenia rachun-
kowości należy prowadzić następujące działania związane z zarządzaniem ryzy-
kiem i ubezpieczeniami:
68
Więcej na temat tego programu zawiera m.in. publikacja: A. de Janvry, E. Ramirez Ritchie,
E. Sadoulet (2016), Weather Index Insurance and Shock Coping Evidence from Mexico’s
CADENA Program. Policy Research Working Paper 7715, World Bank Group.
494
x Promowanie cyfryzacji produktów ubezpieczeniowych (mobilne technolo-
gie), aby ułatwić regularne gromadzenie danych i zrównoważyć brak danych
księgowych.
x Połączenie ubezpieczeń z produktami służącymi oszczędzaniu, co pozwoli
firmom dostarczającym ubezpieczenia ustanowić z klientem z biegiem czasu
relację opartą na zaufaniu zanim wystąpi konieczność wypłaty odszkodowa-
nia.
x Promowanie systematycznego prowadzenia księgowości poprzez specjalne
programy wsparcia lub zwolnienia, np. zniżki na polisy ubezpieczeniowe,
pomoc doradców rolnych, zwroty podatku.
W opinii ekspertów FAO, najistotniejszym wyzwaniem w przypadku bra-
ku zapisów księgowych jest dokładne profilowanie potencjalnych klien-
tów/beneficjentów, co może prowadzić do wielu wyzwań związanych z ubez-
pieczeniami rolnymi: wyższe ryzyko pokusy nadużycia i niekorzystny wybór;
wysokie ryzyko bazowe (dla produktu opartego na indeksie); wyższe ryzyko
oszustwa. W tej kwestii promowanie digitalizacji produktów ubezpieczenio-
wych najprawdopodobniej będzie najprostszą drogą do zrekompensowania tej
luki informacyjnej i związanego z nią ryzyka poprzez zapewnienie regularnego,
aktualnego i szczegółowego strumienia danych na temat ubezpieczających się.
Różnorodność kontekstów, w których FAO działa, ma marginalne zna-
czenie dla scenariusza w Polsce, ponieważ kraj ten może korzystać ze znacznie
lepszej infrastruktury, bardziej zaawansowanego środowiska prawnego, ogólnej
edukacji finansowej oraz obecności kultury ubezpieczeniowej na obszarach
wiejskich, co stymuluje popyt. Niemniej jednak badania FAO i doświadczenia
dotyczące produktów ubezpieczeniowych na wypadek suszy (zwłaszcza ubez-
pieczeń indeksowych) są prawdopodobnie najbardziej odpowiednim i przydat-
nym dla polskiego kontekstu elementem prac FAO w zakresie ubezpieczeń i za-
OECD
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organisation for Eco-
nomic Cooperation and Development, OECD) jest organizacją międzynarodową
(z siedzibą w Paryżu) o profilu ekonomicznym skupiająca 36 wysoko rozwinię-
tych i demokratycznych państw. Utworzona na mocy Konwencji o Organizacji
Współpracy Gospodarczej i Rozwoju podpisanej w Paryżu przez 20 państw 14
grudnia 1960 roku. Zadaniem OECD jest wspieranie członków w osiągnięciu
jak najwyższego poziomu wzrostu gospodarczego i stopy życiowej obywateli.
Oprócz tego OECD wypracowuje „reguły gry” w międzynarodowych stosun-
495
kach gospodarczych, tzn. opracowuje i wprowadza w życie wspólne zasady
(wytyczne) i normy działania (standardy) w poszczególnych dziedzinach gospo-
darki. W OECD obowiązuje zasada równości wszystkich członków, niezależnie
od ich potencjału gospodarczego czy wkładu do budżetu organizacji. Podsta-
wowym sposobem podejmowania decyzji jest konsensus wypracowany z uży-
ciem charakterystycznej dla OECD metody nacisku równych siebie (peer pres-
sure).
OECD nie bada bowiem pojedynczych instrumentów, ale patrzy na roz-

wiązania całościowo, analizując je, stara się przygotowywać rekomendacje. W
obszarze zainteresowań OECD znajdują się uprawy, użytki zielone i inwentarz
żywy, natomiast nie zajmują się oni budynkami, odpowiedzialnością cywilną, itd.
Nie można nigdy badać pojedynczego instrumentu polityki w oderwaniu
od innych, ze względu na zawsze obecne silne powiązania między nimi. Jest to
ich zdaniem szczególnie ważne w zarządzaniu ryzykiem, dlatego też OECD
przykłada taką wagę do holistycznego podejścia. W opinii Ekspertów bardzo
istotne w holistycznym podejściu do zarządzania ryzykiem jest warstwowanie
ryzyk (risk layering). Istotne jest również, żeby pamiętać, że w HRM nie chodzi
tylko o ubezpieczenia – jest bardzo wiele do zanalizowania i wdrożenia również
poza ubezpieczeniami, przede wszystkim na obszarze polityki gospodarczej (np.
kwestia dopłat bezpośrednich). Eksperci podkreślali również w tym kontekście
potrzebę porozumienia między rolnikami, rządem i firmami ubezpieczeniowy-
mi: dokładnego ustalania „kto jest odpowiedzialny za co”.
Z zastosowania holistycznego podejścia do zarządzania ryzykiem w rol-
nictwie płynie kilka istotnych wniosków praktycznych:
x na świecie funkcjonuje wiele programów ubezpieczeń dla rolnictwa, przy
czym część z nich jest w wysokim stopniu subsydiowana, czego koszty są
często ogromne, w dodatku stale rosnące, należy o tym pamiętać projektując
nowe rozwiązania i doradzając np. rządom – trzeba mieć na uwadze, że kosz-
ty subsydiowania programu mogą drastycznie wzrosnąć.
x subsydiowanie ubezpieczeń nie może służyć transferowaniu dochodów do
rolników, bo do tego przeznaczone się znacznie lepsze instrumenty z obszaru
polityki gospodarczej.
x nie należy też w dopuszczać do sytuacji „wypychania” (crowding out) samo-
dzielnego ubezpieczania rolników czy też do zwiększania ich skłonności do
podejmowania większego ryzyka.
x instrumenty stabilizacji dochodów nie należą do obszaru ubezpieczeń. Ubez-
pieczenie musi być bowiem, jak stwierdzili, zaprojektowane (przeanalizowa-
496
ne) aktuarialnie: należy mieć informacje o ryzyku, oszacować je, ustalić
koszt, a potem – na tej podstawie – składkę.
Prace badawcze prowadzą w cyklu dwuletnim (aktualny to 2019-2020).
Dopiero trwają ustalenia, czym dokładnie zajmą się w cyklu 2021-2022. Są to
jednak na razie bardzo wstępne i wyłącznie wewnętrzne dyskusje. Bloki tema-
tyczne, nad którymi pracują obecnie, a które najpewniej będą kontynuowane w
przyszłości, to:
x badania nad odpornością (resilience) w zarządzaniu ryzykiem, zwłaszcza
nad elastycznością polityki rolnej, i włączenie tego zagadnienia do dotych-
czasowych ustaleń w zakresie podejścia holistycznego. (Eksperci dodali, że
istnieje już obszerny artykuł autorstwa pracowników OECD na ten temat, nie
został on jednak jeszcze odtajniony.) Główne kwestie poruszane na tym ob-
szarze to: relacje wymienne (trade-offs), ramy czasowe (time frame), proces
partycypacji (participaroty process) w systemie zarządzania ryzykiem, poli-
tyki związane ze zmianą klimatu i będącym skutkiem tego wzrostem nie-
pewności.
x analizy na poziomie lokalnym obejmujące cztery kraje: Holandię, Au-
stralię, Włochy i Kanadę. Próba identyfikacji szczególnych ryzyk dla każ-
dego z tych krajów (np. w przypadku Holandii, jak wskazali eksperci, będą
to choroby inwentarza żywego i roślin).
Wstępne plany przyszłych prac dotyczą, według Ekspertów, np. zagadnienia
klęsk żywiołowych – projektowane są analizy dla pięciu krajów, mające na celu
zidentyfikowanie dla każdego z nich jaki typ klęski jest tam największym za-
grożeniem dla rolnictwa. Inne plany obejmują analizę możliwości większego
zastosowania nowych technologii (w tym technologii cyfrowych) w holistycz-
nym zarządzaniu ryzykiem. Możliwe, że w przyszłości OECD podejmie rów-
nież analizy z obszaru innowacji. Eksperci zwrócili przy tym uwagę na to, że
10-15 lat temu poważną innowacją były ubezpieczenia indeksowe, które teraz
stały się już czymś powszechnym. Technologie, np. te wspomagające tworzenie
ubezpieczeń indeksowych, mogą jednak – jak uważają eksperci – wprowadzić
dużo więcej dyscypliny np. na obszarze pomocy klęskowej, i uniezależnić ją od
cyklu politycznego, pomagając w eliminacji zjawiska selekcji negatywnej (ad-
verse selection).
Eksperci stwierdzili, iż w obszarze ich zainteresowań znajduje się „rol-

nictwo inteligentne w kwestii klimatu” (climate-smart agriculture), rozumiane
jako redukowanie negatywnego wpływu działalności gospodarstw rolnych na
środowisko naturalne (w szczególności dotyczy to emisji gazów) przy zachowa-
497
niu efektywności ekonomicznej. Zwrócono przy tym uwagę, iż OECD posługuje
się tym terminem, ponieważ wykorzystuje go ONZ – jest to więc spowodowane
chęcią zachowania spójności terminologicznej. Eksperci dodali, że wykonali już
pewne badania w zakresie „rolnictwa inteligentnego w kwestii klimatu” i mają
zamiar je kontynuować. Jeśli chodzi jednak o powiązanie tego zagadnienia z
zarządzaniem ryzykiem, to nie znalazło się to dotychczas w obszarze ich zainte-
resowań. W opinii ekspertów istnieje szansa, że więcej uwagi poświęcą temu
zagadnieniu w przyszłych badaniach nad relacją wymienną (trade-off) pomiędzy
efektywnością ekonomiczną a stabilnością rozwojową (sustainability). Nie są
prowadzone przez zespół analityczny OECD badania dotyczące efektywności
systemów zarządzania ryzykiem w rolnictwie.
Zidentyfikowane zostały 3 wyzwania z punktu widzenia rozwoju ubez-

pieczeń rolnych w krajach członkowskich OECD:
x stabilność finansowa (financial sustainability) – najważniejszy,

x elastyczność (resilience), w szczególności dla uniknięcia problemu wypiera-
nia (crowding-out),
x podejmowanie przez rolników wyższego ryzyka, gdy ubezpieczenia są sub-
sydiowane przez państwo (przykład USA, gdzie ten efekt jest szczególnie
silny, bowiem jedna trzecia środków publicznych wydawanych na rolnictwo
to wsparcie systemu ubezpieczeniowego, co stanowi ogromny wysiłek finan-
sowy).
Eksperci wskazali pewne rekomendacje dotyczące państw z dominacją

rolnictwa rodzinnego i brakiem obowiązku ewidencji zdarzeń gospodar-
czych (przykładem jest np. Polska). Koncepcja „małego rodzinnego gospodar-
stwa rolnego” (small-scale family farm) jest niejednorodna i nie jest uniwersal-
na. Zauważyli oni, że – być może – na potrzeby określenia czy gospodarstwo
jest faktycznie małe czy duże, należałoby analizować jego obroty (turnover).
Należy przy tym dokonać rozróżnienia pomiędzy małymi gospodarstwami pro-
dukującymi na rynek, a samozaopatrzeniowymi. W przypadku tych drugich, po-
szukujących renty w postaci pomocy publicznej, należałoby, zdaniem eksper-
tów, skierować tam wyłącznie instrumenty polityki społecznej, natomiast dzia-
łania z obszaru polityki rolnej nakierować wyłącznie na gospodarstwa produku-
jące na rynek. W opinii ekspertów być może należałoby również rozważyć wy-
łączenie małych, rodzinnych, samozaopatrzeniowych gospodarstw z kategorii
gospodarstw rolnych (farms), zaliczając je zamiast tego do, na przykład, katego-
rii „mieszkańców wsi” (rural occupants).
498
1) Problem zwiększonej skłonności podmiotów do ryzyka w przypadku po-
jawienia się ubezpieczeń, zwłaszcza subsydiowanych. Należy zatem pamiętać,
że uniwersalnym sposobem radzenia sobie z tą sytuacją jest zmuszanie gospo-
darstw rolnych do współodpowiedzialności finansowej za ubezpieczenie.
2) Doświadczenia krajów Afryki. Z zachowaniem wszelkich zastrzeżeń i pro-

porcji, pokazuje ono ich zdaniem, że w przypadku małych gospodarstw rodzin-
nych może występować problem ze zrozumieniem istoty instrumentu, jakim jest
ubezpieczenie. Najlepszym tego przykładem są ubezpieczenia indeksowe, dlate-
go prosty instrument ubezpieczeniowy (simple insurance) jest zawsze lepszy niż
ten bardziej złożony (more complex one).
3) Przewaga holistycznego podejścia do zarządzania ryzykiem w rolnictwie

nad innymi podejściami, również w kontekście małych, rodzinnych gospodarstw
rolnych.
Bank Światowy
Bank Światowy, założony w 1944, jest instytucją służącą pomocą tech-
niczną i finansową dla krajów rozwijających się na całym świecie. W jej skład
wchodzą następujące podmioty:
1. Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (International Bank for Re-
construction and Development – IBRD);
2. Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (International Development As-
sociation – IDA);
3. Międzynarodowa Korporacja Finansowa (International Finance Corporation
– IFC);
4. Agencja Wielostronnych Gwarancji Inwestycji (Multilateral Investment Gua-
rantee Agency – MIGA);
5. Międzynarodowe Centrum Rozstrzygania Sporów Inwestycyjnych (Interna-
tional Centre for Settlement of Investment Disputes – ICSID).
W swoim profilu działalności rolnictwo pojawia się bezpośrednio jedynie
w przypadku Międzynarodowej Korporacji Finansowej, która w obszarach swo-
jej ekspertyzy wymienia agrobiznes i leśnictwo. Jest to jeden z priorytetowych
obszarów działalności tego podmiotu z uwagi na potencjał sektora rolno-
spożywczego w zmniejszaniu problemu ubóstwa. IFC swoje działania inwesty-
cyjne związane z tym sektorem koncentruje na następujących kwestiach:
x Bezpieczeństwo żywnościowe – zwiększenie wydajności produkcji w kra-
jach rozwijających się oraz wsparcie działań mających na celu ochronę pra-
wa do ziemi właścicieli najmniejszych gospodarstw rolnych;
499
x Zrównoważenie – promowanie środowiskowych i społecznych aspektów
zrównoważenia;
x Rozwój włączający – poprzez koncentrację na szansach dla właścicieli ma-
łych gospodarstw rolnych i dla kobiet oraz na zarządzaniu ryzykiem.
Także cała grupa Banku Światowego wraz z innymi partnerami prowadzi
działania w zakresie rolnictwa. Obejmują one następujące kluczowe obszary ak-
tywności:
x Bezpieczeństwo żywnościowe;
x Inteligentne klimatycznie rolnictwo;
x Miejsca pracy w systemie żywnościowym;
x Agrobiznes i łańcuchy wartości.
Bank Światowy jest partnerem Consultative Group for International Agri-
cultural Research (CGIAR)69, Global Agriculture and Food Security Program
(GAFSP), Global Food Safety Partnership (GFSP) i Global Alliance for Climate
Smart Agriculture.
Ważnym elementem działań Banku Światowego w zakresie zarządzania
ryzykiem w rolnictwie było utworzenie Forum for Agricultural Risk Manage-
ment in Development (FARM-D). Jest to podmiot założony przez Bank Świa-
towy w 2009 roku ze środków szwajcarskiego Krajowego Sekretariatu Spraw
Gospodarczych i Ministerstwa Spraw Zagranicznych Niderlandów. W 2019 ro-
ku FARM-D zostało przekazane Platform for Agricultural Risk Management.
Platforma ta jest inicjatywą stworzoną przez Komisję Europejską, Francuską
Agencję Rozwoju, Włoską Agencję Współpracy na rzecz Rozwoju, Międzyna-
rodowy Fundusz Rozwoju Rolnictwa oraz African Union Development Agency
(AUDA-NEPAD) i KfW/German Cooperation. Obecnie Bank Światowy nie
wspiera już FARM-D.
Działania podmiotów grupy Banku Światowego w zakresie zarządzania
ryzykiem w rolnictwie obejmują wspieranie projektów tworzenia i wdrażania
instrumentów zarządzania ryzykiem w najsłabiej rozwiniętych państwach świata
oraz działalność badawczo-ekspercką w tym zakresie. Realizowane projekty
wskazują na holistyczne podejście Baku Światowego do problemu zarządzania
ryzykiem w rolnictwie i wpisują się w działania tego podmiotu związane z wal-
ką z ubóstwem i zapewnieniem bezpieczeństwa żywnościowego.
Najważniejszym z realizowanych obecnie programów Banku Światowego
związanych zarządzaniem z ryzykiem nie tylko w rolnictwie jest program Glo-
bal Index Insurance Facility (GIIF). Celem programu jest ułatwienie dostępu do
finansowania drobnym producentom rolnym, mikroprzedsiębiorcom i instytu-
69
Jest to międzynarodowa organizacja zajmująca się badaniami w zakresie rolnictwa.
500
cjom mikrofinansowym poprzez zastosowanie rozwiązań w zakresie transferu
ryzyka katastrofalnego i ubezpieczeń indeksowych w krajach rozwijających się.
Pozwala to zapewnić utrzymanie produkcji żywności i zapewnienie bezpieczeń-
stwa żywnościowego na obszarach dotkniętych negatywnymi skutkami zmian
klimatycznych.
GIIF prowadzi swoje działania we współpracy zarówno z sektorem pry-
watnym, jak i publicznym w celu budowy rynku ubezpieczeń indeksowych. W
związku z tym GIIF prowadzi działania obejmujące:
1) Edukację finansową dla wszystkich interesariuszy.
2) Realizację studiów wykonalności projektów obejmujących wprowadzenie
ubezpieczeń indeksowych.
3) Podnoszenie potencjału do wdrożenia i działania ubezpieczeń indeksowych
poprzez wsparcie instytutów badawczych, instytucji finansowych i innych
podmiotów.
4) Doradztwo techniczne w zakresie produktów i ich wyceny.
5) Publiczny dialog w zakresie regulacji rynku ubezpieczeń indeksowych.
Ponadto, realizowane projekty obejmują działania z zakresu wdrażania
rolnictwa inteligentnego klimatycznie, aby zapobiegać i ograniczać ryzyko
związane ze zjawiskami przyrodniczymi. GIIF wspiera zintegrowane podejście
do zarządzania ryzykiem klimatycznym. Dobrym tego przykładem jest opraco-
wana mapa drogowa dotycząca ryzyka suszy w Ghanie. Projekt o nazwie „Pro-
moting Integrated Mechanisms for Climate Risk Management and Transfer” był
wdrażany przez implemented Deutsche Gesellschaft für International Zusam-
menarbeit (GIZ) GmbH i Munich Climate Insurance Initiative (MCII). Celem
projektu było przygotowanie rekomendacji dotyczących wdrożenia zintegrowa-
nego systemu zarządzania ryzykiem związanym z występowaniem susz w rol-
nictwie Ghany i obejmował analizę niezbędnych działań w zakresie zapobiega-
nia i ograniczania ryzyka związanego z suszami oraz transferu tego ryzyka. W
ramach projektu zidentyfikowano luki w obecnym systemie zarządzania ryzy-
kiem związanym z suszami i przedstawiono rekomendacje działań, które powin-
ny zostać podjęte. Analiza obejmowała poszczególne etapy zarządzania ryzy-
kiem, a jej wyniki dla każdego etapu przedstawiono w tabelach 54-58.
501
Tabela 54. Luki i proponowane działania w zakresie zapobiegania występowaniu susz
Luka Proponowane działania
Niewystarczająca dostępność da- - Włączenie oceny ryzyka klimatycznego do analiz działalności gospo-
nych dotyczące ryzyka, w szcze- darczej.
gólności prognoz. - Ocena adekwatności gromadzenia i analizy danych meteorologicznych
Problem jest związany z małą licz- do celów prognozowania suszy.
bą stacji meteorologicznych oraz - Realizacja działań mających na celu poprawę jakości i dostępności
niedociągnięcia w analizie dane danych meteorologicznych, w tym rozwój infrastruktury i technologii.
meteorologiczne. - Dokładniejsze zdefiniowanie zadań Narodowej Organizacji Zarządzania
Katastrofami w zakresie: gromadzenie, przechowywanie i zarządzanie
danymi dotyczącymi ryzyka.
- Utworzenie, prowadzenie i popularyzacja portalu zarządzania suszą
zgodnie z planem zarządzania suszą.
Ograniczenia w wiedzy i technolo- - Badania nad praktykami w zakresie środków produkcji rolnej ukierun-
gii w zakresie zarządzania ryzy- kowanymi na ochronę klimatu, które uwzględniają różnorodność geogra-
kiem klimatycznym w rolnictwie. ficzną i społeczno-kulturową (np.: systemów nasiennych). Może to
obejmować odmiany nasion, systemy nawadniania i zarządzania ziemią
po zbiorach.
- Poprawa jakości gromadzenia i analizy danych dotyczących ryzyka
klimatycznego.
Ograniczenia w świadomości rol- - Edukacja rolników na temat zmian klimatycznych, w tym umożliwienie
ników i potencjale ich gospodarstw dostępu do danych prognostycznych.
utrudniające wdrażanie praktyk - Szkolenie w zakresie technik rolniczych przyjaznych dla klimatu, które
rolnictwa inteligentnego klima- pomagają zmniejszać wpływ wstrząsów klimatycznych i budować od-
tycznie. porność upraw, gleby i wody.
- Wykorzystanie gospodarstw demonstracyjnych do rozpowszechniania
praktyk rolnictwa inteligentnego klimatycznie.
- Informacje na temat korzyści finansowych z praktyk rolnictwa inteli-
gentnego klimatycznie w porównaniu z konwencjonalnymi.
Niewystarczający dostęp do środ- - Wykorzystanie środków publicznych w celu umożliwienia i/lub zachę-
ków finansowych, które umożliwi- cenie do ich wykorzystania, np: subwencjonowanie nasion odpornych na
łyby rolnikom do przyjęcia strategii zmiany klimatu.
redukcji ryzyka. - Poprawa dostępu i włączenia społecznego, np: dostęp do kredytów i
rachunków oszczędnościowych.
- Zbadanie możliwości przeniesienia ryzyka jako sposobu na złagodzenie
skutków finansowych wstrząsów.
Rolnicy z najmniejszych gospo- Dywersyfikacja dochodów z działalności, które są mniej narażone na
darstw muszą rozszerzyć swoją wstrząsy klimatyczne i/lub mają różne schematy ekspozycji na ryzyko,
aktywność o działalność pozarolni- np: hodowla pszczół.
czą.
Źródło: MCII & GIZ (2019), s. 21.
502
Tabela 55. Luki i proponowane działania dotyczące ryzyka rezydualnego
Brak sprawnie funkcjonującego - Zmniejszenie ryzyka dla kredytodawców np.: poprzez Ghana Incen-
rynku ubezpieczeń w regionach tive Risk Sharing Agricultural Lending.
podatnych na zagrożenia i brak zain- - Promowanie rozwoju rynku ubezpieczeń na poziomie krajowym po-
teresowania ubezpieczycieli angażo- przez odpowiednie regulacje i zachęty.
waniem się w ubezpieczenia dla - Działania zachęcające do przenoszenia ryzyka.
drobnych rolników.
Brak odpowiednich produktów - Tworzenie partnerstw w zakresie wsparcia technicznego/uczenia się z
ubezpieczeniowych stanowiących innymi firmami.
odpowiedź na zagrożenia związane z - Publiczne zachęty do stymulowania rozwoju produktów.
klimatem. - Zbieranie i analizowanie popytu i gotowości do płacenia za nowe
produkty.
Brak zrozumienia / zaufania do me- - Podnoszenie świadomości i dostarczanie informacji potencjalnym
chanizmu ubezpieczeniowego w klientom. Edukacja, podnoszenia świadomości społecznej i budowania
ogóle, a w szczególności do indek- potencjału to elementy Planu Zarządzania Suszą (2018). W planie tym
sowych i powiązanych cenowo pro- wymieniono szereg potencjalnych kanałów komunikacji, w tym gazety
duktów. krajowe, newslettery, massmedia oraz
partycypacyjne podejście do uczenia się i działania.
- Jasność co do podstawowego ryzyka oraz sposobu jego ograniczenia
lub absorpcji.
- Zbadanie innowacyjnych technologii w zakresie szkoleń, nauki i ko-
munikacji np.: platformy internetowe, telefony komórkowe.
Brak chęci wśród drobnych rolników - Podnoszenie świadomości i dostarczanie informacji potencjalnym
do płacenia składek. klientom.
- Zbadanie innych rynków, na których zachęty finansowe związane z
ubezpieczaniem się są większe np.: komercyjne podmioty sektora
agrobiznesu.
Ograniczone możliwości ubezpie- - Zbadanie opcji transferu ryzyka, w tym reasekuracji lub obligacji.
czania przed dużymi wstrząsami - Inwestowanie w prewencję, redukcję i gotowość do unikania wystę-
towarzyszącymi, powodującymi powania i skutków katastrofalnego zagrożenia.
wysokie zaangażowanie finansowe
zarówno w sferze publicznej, jak i w
finansach na poziomie gospodarstw
domowych.
503
Tabela 56. Luki i proponowane działania w zakresie przygotowania do susz
Braki w istniejących sys- - Dalsze podejmowanie badań i innowacji w celu poprawy systemów wczesnego
temach wczesnego ostrze- ostrzegania przed suszą.
gania (SWO) w zakresie - Ustanowienie partnerstw technicznych z instytucjami narażonymi na suszę w
prognozowania katastrof i celu zapoznania ich z najlepszymi światowymi praktykami w zakresie prognozo-
związanych z nimi powania suszy i SWO.
trzeb. - Wspieranie regionalnych i globalnych inicjatyw mających na celu wzmocnienie
Ograniczenia w zakresie i prognozowania susz i SWO.
jakości informacji o za- - Utworzenie, prowadzenie i popularyzacja portalu zarządzania suszą zgodnie z
grożeniu suszą. planem zarządzania suszą.
Brak kompleksowych - Zapewnienie upowszechnienia i zachęt do wdrażania działania zaproponowa-
planów i środków, które nych w planie zarządzania suszą.
umożliwią gotowość. - Dalsze rozpowszechnianie, koordynowanie i rozwijanie technicznych i politycz-
nych wytycznych w zakresie gotowości.
- Zapewnienie odpowiednich środków, w tym poprzez stymulowanie finansowa-
nia przez sektor prywatny.
Nieodpowiednia koordy- - Wzmocnienie roli planu zarządzania suszą jako koordynatora działań w zakresie
nacja pomiędzy instytu- gotowości.
cjami zaangażowanymi w - Stosowanie się do wytycznych ustanowionych w planie zarządzania, w którym
gotowość. podkreślono rolę instytucji i przepływu decyzji (i wynikających z nich działań)
między nimi.
Wysoka finansowa ekspo- - Opracowanie kompleksowej strategii finansowania, określającej role w zakresie
zycja na wstrząsy. zatrzymania i finansowania ryzyka.
- Przeniesienie (niektórych) ryzyk w celu zmniejszenia ekspozycji finansowej i
poprawy płynności.
504
Tabela 57. Luki i proponowane działania dotyczące odpowiedzi na wystąpienie susz
Nieodpowiednie środki finansowe - Zapewnienie specjalnych zasobów przeznaczonych na reagowanie, w
do szybkiego wdrożenia reakcji. zależności od oceny potrzeb.
- Opracowanie skoordynowanego planu szybkiego reagowania rządu,
który wymaga holistyczne spojrzenie na wszystkie dostępne zasoby.
- Transfer ryzyka poprzez reasekurację, obligacje lub podobne metody,
które zapewniają szybkie wypłaty w przypadku katastrofy.
Nieodpowiednia koordynacja mię- - Wzmocnienie roli planu zarządzania jako koordynatora działań w
dzy instytucjami. zakresie wczesnego reagowania.
- Wcześniejsze opracowanie planów koordynacji.
- Plan zarządzania suszą określa jasno procedury i obowiązki instytucji
na różnych etapach reakcja na suszę.
Nieodpowiednie systemy i procesy - Systemy dotyczące transferu żywności i gotówki zostały wprowadzone
zapewnienia szybkiego wsparcia dla i funkcjonują.
ludzi, którzy tego potrzebują. - Sprawdzenie ich zdolności do funkcjonowania w skali w przypadku
dodatkowych wstrząsów i zapewnienie ich monitorowania.
Negatywne mechanizmy radzenia - Zapewnienie istnienia systemów umożliwiających szybkie przekazy-
sobie z problemami zatrudnionych wanie zasobów do gospodarstw domowych, unikając w ten sposób ne-
(migracja dzieci, ograniczenia w gatywnych mechanizmów radzenia sobie z nimi.
konsumpcji, rezygnacja z edukacji - Zapewnienie, że szybka reakcja jest powiązana z długoterminowymi
dzieci w celu poszukiwania nowych strategiami naprawy gospodarczej i odporności.
źródeł dochodu, które naruszają - Podnoszenie świadomości na temat negatywnego wpływu niektórych
prawa i godność człowieka, itp.). mechanizmów radzenia sobie z problemami, np. migracji dzieci.
Tabela 58. Luki i proponowane działania dotyczące odzyskiwania potencjału produkcyjnego

po wystąpieniu susz
Brak możliwości śledzenia i monito- - Wdrożenie systemu monitorowania statusu osób poszkodowanych w
rowania podatności na zagrożenia i celu zapewnienia postępów w realizacji pomocy i podjęcia działań w
tego, że reakcja prowadzi do popra- przypadku wystąpienia ryzyka przekroczenia progów.
wy sytuacji. - Zapewnienie, że dane są przekazywane odpowiednimi kanałami oraz
do odpowiednich osób
Wycofanie się ze wsparcia w sytua- - Zapewnienie, że planowanie działań naprawczych jest powiązane z
cjach nagłych nie jest stopniowe, reakcją, a w konsekwencji z szerszymi ramami ograniczania ubóstwa,
lecz nagłe, co może powodować brak możliwościami gospodarczymi i rozwojem.
skuteczności pomocy.
Uznanie, że pomoc humanitarna - Rygorystyczne oceny podatności na zagrożenia i monitorowanie w
może być potrzebna przez dłuższy celu śledzenia postępów.
okres w zależności od wpływu szoku - Rygorystyczny system ukierunkowania pomocy w celu zapewnienia,
na gospodarstwo domowe. że dociera ona jak najszybciej do najbardziej potrzebujących.
- Społecznościom narażonym na suszę zapewniono wsparcie rozwojowe
np.: alternatywne źródła utrzymania.
Jak wskazuje analiza poszczególnych tabel, wdrożenie kompleksowego

systemu zarządzania ryzykiem dotyczącym susz w rolnictwie Ghany wymaga
podjęcia wielu kompleksowych działań związanych zarówno z infrastrukturą,
legislacją, jak i edukacją rolników. Jedynie eliminacja wszystkich zidentyfiko-
505
wanych luk w każdym z wyróżnionych etapów procesu zarządzania ryzykiem
pozwoli na stworzenie systemu, który umożliwi ograniczenie strat powodowa-
nych przez susze70.
Należy dodać, iż poza rekomendacjami dotyczącymi poszczególnych eta-
pów zarządzania ryzykiem dotyczącym występowania susz w rolnictwie, przy-
gotowano szczegółowe zalecenia dla każdej z instytucji publicznych zaangażo-
wanych w proces zarządzania, w tym określono również przedział czasowy,
w którym dane zalecenie powinno być zrealizowane.
Warto również zwrócić uwagę na pracę dotyczącą oszacowania ryzyku w
rolnictwie Rwandy (Giertz i in., 2015). W publikacji tej zwrócono uwagę na ko-
nieczność prioryteryzacji ryzyka z punktu widzenia całego sektora. W zależno-
ści od specjalizacji produkcji skala i charakter ryzyka może być różny. Polityka
państwa w zakresie zarządzania ryzykiem musi uwzględniać znaczenie danego
typu produkcji dla wyników sektora rolnego oraz handlu i przemysłu rolno-
spożywczego.
Za niezmiernie ważną publikację Banku Światowego uznać należy tę pod-
sumowującą wyniki czteroletnich badań nad metodyką szeregu działań składają-
cych się na proces zarządzania ryzykiem w rolnictwie ze szczególnym uwzględ-
nieniem jego oceny. Mowa tu o opracowaniu pt. „Agricultural Sector Risk Man-
agement: Methodological Guidance for Practitioners” (Choudary i inni 2016). W
opracowaniu eksperci jednostki wchodzącej w skład Banku Światowego przed-
stawiają sposób, w jaki decydenci powinni rozpoczynać działania mające na ce-
lu minimalizowanie niekorzystnych skutków ryzyka w sektorze rolnym. Opra-
cowana metodyka bardzo wyraźnie wskazuje na potrzebę holistycznego podej-
ścia do zagadnienia ryzyka w sektorze rolnym. Oznacza to, że autorzy postulują
potrzebę poświęcenia znacznej uwagi nie tylko działaniom mającym na celu
kontrolę czy transfer ryzyka, lecz również właściwemu identyfikowaniu i kwan-
tyfikowaniu ryzyka. Korzystając z wielu przykładów praktycznych autorzy pre-
cyzują optymalne metody oceny ryzyka w sektorze rolnym i wskazują na sposo-
by radzenia sobie z najpowszechniej występującymi barierami właściwej oceny
ryzyka.
Warto również zauważyć, że z uwagi na charakterystykę sektorów rol-
nych w krajach, na których uwagę skupia Bank Światowy, podejmowane są
przez ekspertów Banku Światowego również zagadnienia, z którymi stosunko-
wo rzadko spotyka się w opracowaniach podejmujących problematykę zarzą-
dzania ryzykiem w rolnictwach krajów rozwiniętych. W krajach rozwijających
się funkcjonowanie wielu podmiotów w sektorze rolnym wciąż odległe jest od
70
Również wnioski z pilotażu wdrażania ubezpieczeń indeksowanych wskazują na ogromne
znaczenie dostępności danych (Hlyvynska, Zaripov, 2017).
506
skupionego na maksymalizacji zyski profesjonalnego działania nowoczesnych
farm. Skutkuje to faktem, że ważne jest skupienie uwagi na różnym podejściu
do zarządzania ryzykiem i innych możliwościach wdrażania poszczególnych
technik zarządzania ryzykiem w zależności od płci właściciela gospodarstw rol-
nych. Problematykę tę podjęto w opracowaniu „Gender and Agricultural Risk”
(World Bank 2017).
Analiza aktywności podmiotów grupy Banku Światowego w zakresie za-
rządzania ryzykiem pozwala stwierdzić, iż działania w zakresie ubezpieczeń
rolnych koncentrują się na uprawach polowych i zwierzętach i dotyczą ochrony
przed znacznym spadkiem dochodów w związku z wystąpieniem jednego lub
kilku zjawisk powodujących straty w wielkości produkcji rolnej (tab. 59).
Tabela 59. Obszary prac badawczych i wdrożeniowych dotyczących ubezpieczeń w rolnic-

twie
Trwałe Budynki
Typ Uprawy
TYP użytki Zwierzęta i inwentarz OC
ubezpieczenia polowe
zielone martwy
Pojedyncze I X X
G X X
Wszystkie I X X
ryzyka G X X
Stabilizacja I
przychodów G
Ubezpieczenie I
przychodów G
Stabilizacja I
dochodów G
Ubezpieczenie I
dochodów
Grupa Banku Światowego podejmuje prace nie tylko w zakresie tworze-

nia i wdrażania kompleksowego systemu zarządzania ryzykiem, ale analizuje
także problem roli państwa. W przypadku etapu transferu ryzyka oceniono ko-
niczność, zasadność i skalę zaangażowania w subsydiowanie ubezpieczeń, jak i
porównano to rozwiązanie, w którym państwo zajmuje się reasukuracją w przy-
padku wystąpienia katastrof (Sberro-Kessler i in., 2019).
***
W ostatnich latach grupa Banku Świtowego, podobnie jak FAO, swoje
prace w zakresie zarządzania ryzykiem w rolnictwie opiera na zintegrowanym
podejściu, czyli uwzględnianiu wszystkich elementów zarządzania ryzykiem od
prewencji do eliminacji skutków wystąpienia danego niekorzystnego zjawiska.
507
W odniesieniu do instrumentów ubezpieczeniowych, najpowszechniej
wdrażanymi w ramach projektów finansowanych czy współfinansowanych
przez grupę i jej poszczególne podmioty są ubezpieczenia indeksowe. Jest to
bezpośrednio związane ze specyfiką państw, w których prowadzone są te pro-
jekty. Są to państwa o dużej liczbie drobnych gospodarstw, które zazwyczaj do
tej pory nie korzystały lub stosowały jedynie w ograniczonym stopniu produkty
ubezpieczeniowe. W przypadku takich podmiotów mamy również często do
czynienia z brakiem dokumentów potwierdzających plony czy przychody z po-
przednich lat, co ogranicza zdolność do indywidualnego szacowania strat. Po-
nadto, koszty szacowania strat dla każdego z gospodarstw są znaczne, a czas
realizacji takich ocen jest na tyle długi, że ta forma ubezpieczenia okazuje się
nieefektywna i mało popularna. Stąd też Bank Światowy aktywnie od wielu lat
promuje rozwój ubezpieczeń indeksowych, w szczególności tych opartych o da-
ne pogodowe. Listę takich inicjatyw jeszcze z początków XXI wieku znaleźć
można w opracowaniu „Managing Agricultural Production Risk : Innovations in
Developing Countries” (World Bank 2005). Dane dotyczące pogody są stosun-
kowo łatwo dostępne a ich zbieranie względnie tanie w porównaniu do tworze-
nia baz danych zawierających informacje z poszczególnych gospodarstw. Po-
nadto, z uwagi na brak konieczności przeprowadzania szacowania ryzyka dla
każdego potencjalnego nabywcy polisy oraz niewystępowania procesu likwida-
cji strat, polisy tego typu są stosunkowo tanie i przez to dostępne do szerszej
grupy producentów rolnych (Weather index… 2011). W opracowaniach Banku
Światowego często można znaleźć wskazówki mogące w przyszłości zaradzić
najważniejszym problemom związanym z wdrażaniem tych instrumentów w
praktyce, czyli ryzyku bazy oraz konieczności zapewnienia o wiarygodności da-
nych.
Jednakże ubezpieczenia indeksowe mają również swoje wady i ograni-
czenia. Z punktu widzenia sektora ubezpieczeniowego jest to konieczność po-
siadania znacznego zakresu danych pogodowych i dotyczących funkcjonowania
rolnictwa na obszarze, który ma być objęty ubezpieczeniem indeksowym, co
wymaga istnienia odpowiedniej infrastruktury publicznej w zakresie monitoro-
wania i gromadzenia danych.
Z aktywności grupy Banku Światowego w zakresie zarządzania rolnic-
twem można wyciągnąć bardzo praktyczne wnioski także dla Polski. W na-
szym kraju, podobnie jak w większości państw rozwijających się, niezwykle
istotną barierą rozwoju różnego rodzaju instrumentów wspierania zarządzania
ryzykiem jest brak danych o wynikach produkcyjnych i ekonomicznych uzy-
skiwanych przez indywidualnych producentów rolnych w latach ubiegłych.
Zwraca się uwagę na konieczność zbudowania kompleksowego systemu zarzą-
508
dzania ryzykiem powinny być wdrożone również w Polsce, co oznacza nie tylko
stworzenie instrumentów z zakresu polityki rolnej, ale także wzmocnienie infra-
struktury służącej gromadzeniu danych niezbędnych dla funkcjonowania in-
strumentów ubezpieczeniowych oraz edukacji rolników. Należy również pamię-
tać o podkreślanej przez ekspertów Banku Światowego metodyce oceny wdro-
żonych instrumentów i wytyczeniu narzędzi do niezbędnych korekt.
WTO
Światowa Organizacja Handlu (ang. World Trade Organization, WTO)

jest organizacją międzynarodową (nie będącą organizacją wyspecjalizowaną
ONZ) z siedzibą w Genewie. WTO kontynuuje instytucjonalnie prace podjęte
przez Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT) z 1994 r. w
Marrakeszu w ramach tzw. rundy urugwajskiej GATT. Polska stała się człon-
kiem – założycielem WTO od momentu ratyfikacji porozumienia71.
Eksperci WTO wykazali, że zajmują się co do zasady aspektami prawny-

mi zmian w zakresie polityki rolnej, potencjalnie oddziałującymi na swobodny
handel dobrami (tu: artykułami rolnymi) i usługami. Coraz większe znaczenie
odgrywają prawa własności intelektualnej, co w przypadku ubezpieczeń rolnych
o złożonej konstrukcji znajduje pewne odzwierciedlenie.
Należy zauważyć, że regulacje w zakresie ubezpieczeń rolnych będą roz-

patrywane w odniesieniu do całej organizacji międzynarodowej, tj. UE. W od-
niesieniu do instrumentów zarządzania ryzykiem preferowane dla UE jest przy-
jęcie kryteriów dla green box (GB). Wynika to z porozumień WTO w zakresie
rolnictwa (przedstawionych w Porozumieniu w zakresie rolnictwa72 i respekto-
wanych w ramach polityki UE. Znalazło to odzwierciedlenie w Konkluzjach
71
Nègre (2020) stwierdza, że „(…) od 1995 r. cała wspólna polityka rolna (WPR) podlega
zasadom WTO, w tym Organowi Rozstrzygania Sporów stosującemu w przypadku sporów
rygorystyczną procedurę, która zapewnia przestrzeganie przez państwa-sygnatariuszy nowych
reguł wielostronnych”. Należy podkreślić, że z punktu widzenia rozstrzygania sporów zwią-
zanych z subsydiowaniem ubezpieczeń upraw istotne znaczenie może mieć paraliż Organu
Apelacyjnego WTO od 11 grudnia 2019 r.: „11 grudnia [2019 r. – uwaga M.S.] Organ Ape-
lacyjny WTO przestał działać. Żeby funkcjonować, potrzebuje on minimalnej liczby sędziów.
W efekcie poważne spory handlowe, w tym konflikt USA z Chinami, czy kwestia ceł na me-
tale nałożonych przez prezydenta USA Donalda Trumpa, nie mogą zostać rozwiązane przed
arbitrażem handlowym WTO” (Unijni liderzy, 2019).
72
Porozumienie w zakresie rolnictwa stanowi załącznik do Porozumienia ustanawiającego
Światową Organizację Handlu (WTO), sporządzonego w Marakeszu w dniu 15 kwietnia 1994
r., i weszło w życie 1 stycznia 1995 r.
509
Komisji z 17 grudnia 2003 r. w zakresie zarządzania ryzykiem w rolnictwie,
gdzie wyraźnie wyeksponowano, że nowe instrumenty powinny spełniać wy-
magania stawiane dla green box73. Dotacje do instrumentów spełniających wy-
mogi określone dla green box nie są limitowane. Należy zauważyć, że regulacje
WTO co do istoty nie odnoszą się do komercyjnych ubezpieczeń rolnych, które
– w świetle filozofii liberalizacji handlu, przepływu usług i towarów, powinny
być dominującym trzonem systemu ubezpieczeń rolnych. Z perspektywy UE
istotne jest włączenie instrumentów zarządzania ryzykiem do kategorii zielonej
skrzynki (Green Box, GB). Wynika to z tego, że wszelkie formy wsparcia pu-
blicznego do instrumentów zaliczanych do GB nie są limitowane. Niemniej jed-
nak, z doświadczeń światowych wynika, że występują liczne niezgodności kry-
teriów przypisanych dla GB, a faktycznym funkcjonowaniem programów ubez-
pieczenia upraw.
Glauber (2017) wymienia, że kryteria dla skrzynki bursztynowej (Amber

Box) są zbyt restrykcyjne i nieuporządkowane, co uniemożliwia konstrukcję
skromnego pod względem wydatków z budżetu centralnego i sprawiedliwego
aktuarialnie (actuarially sound) systemu ubezpieczeń prawnych. Drugi wniosek
dotyczy potrzeby oceny solidnej i rzetelnej kryteriów przypisanych do GB, tak,
aby instrumenty zaliczane do tej skrzynki rzeczywiście nie były powiązane z
wielkością produkcji rolnej (Ibidem). Zdaniem Massota i Negre (2019), „refor-
ma WPR z 2003 r., która oddzieliła większość istniejącego wsparcia bezpośred-
niego od wielkości produkcji, a także późniejsze reformy sektorowe umożliwiły
przekształcenie większości rodzajów wsparcia kategorii bursztynowej i niebie-
skiej we wsparcie kategorii zielonej”.
WTO nie wypracował jednoznacznych propozycji w zakresie MF. Należy

przeto podkreślić, że MF powinny uwzględniać dotychczasowe zapisy dotyczą-
ce wsparcia państwa w obszarze ubezpieczeń rolnych i pomocy w przypadku
klęsk żywiołowych. Analizowane jest przede wszystkim zaangażowanie pań-
73
Zakres kategorii zielonej jest bardzo szeroki„(…) kategoria zielona obejmuje dwa rodzaje
wsparcia. Pierwszy dotyczy programów usług publicznych (takich jak badania naukowe,
szkolenia, popularyzacja wiedzy, promocja, infrastruktura, krajowa pomoc żywnościowa czy
rezerwy publiczne związane z bezpieczeństwem żywności). Drugi obejmuje bezpośrednie
wypłaty dla producentów całkowicie oddzielone od produkcji. Chodzi tu głównie o programy
gwarantowania dochodów i zapewniania bezpieczeństwa (katastrofy naturalne, udział finan-
sowy państwa w ubezpieczeniu zbiorów itp.), programy mające na celu dostosowanie struktur
oraz programy służące ochronie środowiska naturalnego. Wszystkie rodzaje pomocy należące
do kategorii zielonej, ocenione jako zgodne z zasadami WTO, podlegają całkowitemu zwol-
nieniu z obowiązku redukcji” (Nègre, 2020) [podkreślenia – M.S].
510
stwa w dotowanie instrumentów stabilizacji dochodów (IST). Trudno też prze-
widzieć możliwość prac nad bardziej doprecyzowanymi rekomendacjami.
WTO nie zajmuje stanowiska w przypadku prywatnej reasekuracji porteli ubez-
pieczeń rolnych, jedynie weryfikuje zasadność wparcia publicznego w system
reasekuracji. Z punktu widzenia pomiaru subsydiowania istotne jest określenie
korzyści z punktu widzenia producentra rolnego. Przyjmuje się różnice między
wypłaconymi odszkodowaniami, a składkami wpłaconymi w danym roku spra-
wozdawczym. Bardziej precyzyjnie szacowane korzyści można określić w na-
stępujący sposób (por. Glauber, 2015):
korzyść = dotacja do składki ubezpieczeniwej + odszkodowanie – składka

ubezpieczeniowa
Zdaniem Glaubera (2015, s. 13), zakładając, że ubezpieczenia rolne były-

by dostarczane przez sektor prywatny przy braku jakichkolwiek dotacji rządo-
wych, to tzw. delivery costs powinny być w pełni uwzględnione w kosztach
składek. Subsydia do delivery cost stanowią więc wsparcie dla producentów.
Jednakże, jak wskazali Mahul i Stutley (2010), wskaźnik Hazella może zawyżać
korzyści, ponieważ nie uwzględnia się wyników zakładu ubezpieczeń jako
podmiotu finansowo rentownego lub nierentownego. Na przykład amerykański
program ubezpieczeń upraw był ostro krytykowany na arenie międzynarodowej
(co było podstawą wielu sporów za udzielanie nadmiernych dotacji dla sektora
prywatnego.
Jak wynika z analizy kluczowego dla gospodarki żywnościowej Porozu-

mienia w zakresie rolnictwa WTO, istotne są tzw. progamy usług publicznych
określone w ust. 7 lub 8 załącznika 2 do tego aktu. Warto wymienić kryteria
(por. ramka 4), jakie muszą być spełnione, aby dany produkt ubezpieczniowy
mógł zostać zaliczony do green box (GB).
511
Ramka 4. Kryteria stawiane produktom ubezpieczniowym w Załączniku 2 do Porozumienia w
zakresie rolnictwa
Finansowy udział rządu w programach ubezpieczania poziomu dochodów i innych progra-
mów zabezpieczenia dochodów (por. ust. 7 pkt. a-d - załącznika 2 do Porozumienia w zakre-
sie rolnictwa
x uprawnienia do uzyskiwania płatności są określane przez stopień utraty dochodu, z
uwzględnieniem tylko dochodu osiąganego z rolnictwa,
x utrata przekracza 30% średniego dochodu brutto lub jego równowartości w wyrażeniu
netto (z wyłączeniem płatności uzyskanych z tytułu tych samych lub podobnych pro-
gramów wsparcia) w okresie ostatnich trzech lat, lub też jest wyższa od trzyletniej
średniej za okres ostatnich pięciu lat, po odliczeniu najwyższej i najniższej wartości,
x każdy producent spełniający ten warunek będzie uprawniony do otrzymywania płat-
ności,
x kwota płatności będzie rekompensowała mniej niż 70% utraty dochodu poniesionej
przez producenta w roku, w którym ten producent uzyskuje uprawnienia do otrzymy-
wania pomocy,
x kwota płatności będzie zależna tylko od dochodu; będzie ona niezależna od rodzaju
lub rozmiarów produkcji, cen krajowych albo międzynarodowych ani od zaangażo-
wanych czynników wytwórczych,
x jeżeli producent otrzymuje w tym samym roku płatności z tytułu ubezpieczania po-
ziomu dochodów i innych programów zabezpieczenia dochodów oraz pomoc z tytułu
klęsk żywiołowych (ust. 8), łączna suma takich płatności ma być niższa niż 100% ca-
łej utraty dochodu poniesionej przez producenta.
Płatności w związku z pomocą z tytułu klęsk żywiołowych (dokonywane bezpośrednio albo
poprzez udział środków rządowych w ubezpieczaniu zbiorów) (por. ust. 8 pkt. a-e - załączni-
ka 2 do Porozumienia w zakresie rolnictwa)
x uprawnienia do takiej pomocy powstaną tylko wówczas, gdy władze rządowe oficjal-
nie uznają, że klęska żywiołowa lub podobna w skutkach (włączając w to epidemię
chorób zakaźnych, plagę szkodników, skażenie radioaktywne i wojnę na terytorium
zainteresowanego członka) miała lub ma miejsce,
x straty w produkcji danego producenta przekroczą 30% średniej produkcji w okresie
trzech ostatnich lat lub też średnią trzyletniej wielkości produkcji w okresie ostatnich
pięciu lat, po odliczeniu najwyższej i najniższej wartości rocznej,
x płatności dotyczą tylko strat odnoszących się do dochodu, pogłowia inwentarza ży-
wego, ziemi lub innych czynników produkcji, spowodowanych klęską żywiołową,
x płatności nie będą rekompensowały więcej niż całkowity koszt wyrównania tych strat
i nie będą uwarunkowane wymogiem przyszłej produkcji, jej rodzajem i wielkością,
x płatności dokonywane w czasie trwania klęski żywiołowej nie będą wyższe od po-
ziomu wymaganego dla uniknięcia lub złagodzenia dalszych strat dochodu, pogłowia
inwentarza żywego, ziemi lub innych czynników produkcji, spowodowanych klęską
żywiołową,
jeżeli producent otrzymuje w tym samym roku płatności z tytułu ubezpieczania poziomu do-
chodów i innych programów zabezpieczenia dochodów (art. 7) oraz pomoc z tytułu klęsk
żywiołowych, łączna suma takich płatności ma być niższa niż 100% łącznej utraty dochodu
poniesionej przez producenta.
Źródło: Łyskawa i in. (2019, s. 4-5).
512
W WTO prowadzone są spory handlowe (trade disputes) państw człon-
ków dotyczące ubezpieczeń rolnych. Warto podkreślić, że często ich stroną są
Stany Zjednoczone czy Kanada.
x Sprzeciw Brazylii wobec amerykańskich dotacji do bawełny (USA – bawełna
wyżynna, Upland Cotton)
x Farm Bill z z 2014 r. zastąpił programy wsparcia dochodu z bawełny dodat-
kowym programem Stacked Income Protection Plan (STAX), w dyskusjach
międzynarodowych podkreślono brak neutralności tego programu na ceny i
wartość produkcji
x Długoletni spór Kanady z USA: Kanada zakwestionowała amerykańskie pro-
gramy dotyczące kukurydzy trzy razy w ramach ustawy o specjalnych środ-
kach przywozowych w latach gospodarczych 1985, 1998-1999 i 2003-2004.
Kanada odrzuciła argumenty USA dotyczące specyfiki, zauważając, że trzy
uprawy (kukurydza, pszenica i bawełna) otrzymały „nieproporcjonalną część
dotacji przyznanej przez rząd USA na federalny program ubezpieczeń
upraw”. Ostatcznie, Kanada zaakceptowała również amerykańską metodę
alokacji kosztów administracyjnych i operacyjnych oraz zysków z tytułu
ubezpieczenia na podstawie udziału kukurydzy w składkach ogółem. W spo-
rze 2003-2004 Kanada obliczyła zysk z ubezpieczenia upraw jako: sumę do-
tacji do składek + koszty administracyjne i operacyjne – opłaty administra-
cyjne płacone przez producentów w ramach programu płatności katastroficz-
nych (CAT).
x Spór dotyczący handlu mięsem drobiowym między USA a Chinami (2009):
ministerstwo ds. handlowych ChRL rozpoczęło dochodzenia antydumpingo-
we i antysubsydyjne w sprawie mięsa kurcząt produkowanego w Stanach
Zjednoczonych (Johnson i Becker, 2010). Według strony chińskiej, amery-
kańskie subsydia do kukurydzy i soi spowodowały obniżenie cen pasz, które z
kolei zostały przeniesione na producentów drobiu, co doprowadziło do niż-
szych cen kurczaków na eksport i zaszkodziło chińskiemu przemysłowi dro-
biowemu. Dopłaty do ubezpieczenia upraw kukurydzy i soi zostały włączone
do innych dopłat do cen i wsparcia dochodów. Chiny obliczyły subsydia
ubezpieczeniowe w oparciu o subsydia składkowe dla kukurydzy i soi, a także
koszty administracyjne związane z dostawą polis na kukurydzę i soję. Stany
Zjednoczone argumentowały, że najwłaściwszą metodą jest stosowanie od-
szkodowań netto za kukurydzę i soję.
x W 2019 r. spór USA-Kanada: W dniu 26 września 2019 r. USDA ogłosiło, że
producent uczestniczący obecnie w federalnym ubezpieczeniu upraw, który w
513
2019 r. miał wypłacone odszkodowanie z tytułu zakazu prowadzenia uprawy,
automatycznie otrzyma płatność „top-up” w wysokości od 10 do 15% powyż-
szego odszkodowania (WTO, 2020). Istotą sporu było m.in. ustalenie roli
płatności „top-up”, która była traktowana jako koszt z budżetu publicznego.
Eksperci WTO nie prowadzą bezpośrednio analiz dotyczących oddziały-
wania subsydiów do ubezpieczeń upraw na decyzje dotyczące producentów
rolnych (w tym zwiększenie areału i zmiany struktury upraw). Posiłkują się
m.in. analizami Glaubera (2015, s. 15-16), których wyniki można zsyntezować
następująco:
x dotychczasowe badania agroekonomistów (m.in. Just, Calvin, i Quiggin z
1999, Babcock z 2015, Du, Feng, and Hennessy z 2014) prowadzą do dość
niejednoznacznych wniosków;
x dotacje do ubezpieczenia upraw miały minimalny wpływ, przynajmniej w
obszarach, w których ubezpieczenie jest szeroko dostępne dla wszystkich
upraw;
x ubezpieczenie prawdopodobnie ma większy wpływ na dobór upraw;
x zakłócenia mogą stać się jeszcze większe wraz z rozwojem nowych produk-
tów, takich jak ubezpieczenie marży i dodatkowe ubezpieczenie, zwłaszcza
jeśli takie produkty nie są powszechnie dostępne dla wszystkich upraw;
x wybory cenowe dla większości głównych upraw, objętych dotowanie składek
ubezpieczeniowych, opierają się obecnie na cenach rynkowych kontraktów
terminowych, z kolei dotacje są silnie skorelowane z oczekiwanymi cenami
roślin uprawnych (post-harvest).
5.5. Systemy zarządzania ryzykiem w rolnictwie – casus Australli i Nowej

Zelandii
Australia
Rolnictwo australijskie, w porównaniu do rolnictwa UE, odznacza się wy-

soką towarowością; wykorzystanie ziemi ma charakter ekstensywny, ale wydaj-
ność na 1 zatrudnionego dzięki mechanizacji pracy jest wysoka. Australia jest
państwem, w którym wystąpują bardzo ograniczone formy interwencjonizmu
finasowego w rolnictwie, o czym świadczy niska wartość wskaźnika PSE (Pro-
ducent Support Estimate), monitorowanego przez OECD. W sektorze rolnym
dominują wielkoobszarowe gospodarstwa rolne, utożsamiane w anglosaskiej
kulturze rolnej jako „farmy” i „rancza”. Warto podkreślić, że w strukturze użyt-
kowania ziemi powyżej 50% zajmują łąki i pastwistka. Interesująca jest struktu-
514
ra własnościowa, gdyż powyżej 80% ziemi rolnej jest w posiadaniu Korony bry-
tyjskiej, z czego powyżej 50% jest oddanych w dzierżawę. Australia plasuje się
czołówce światowych producentów pszenicy i jest krajem wyspecjalizowanym
dość silnie w produkcji zwierzęcej, w tym wełny nieoczyszczonej owiec rasy
merynos (1. miejsce na świecie pod względem pogłowia, producent ponad 1/3
światowej wełny). Chów i hodowla bydła rozwinięty został w pasie przybrzeż-
nym, typu mlecznego (ok. ¼ pogłowia) na południowym wschodzie i w północ-
nej Tasmanii, typu mięsnego (ok. ¾ pogłowia) — na północy i ukierunkowana
jest na eksport (kraje Bliskiego Wschodu, USA, Japonia). Warto podkreślić, że
zboża (wyjątek stanowią ryż, kukurydza i sorgo), uprawiane są we wszystkich
stanach; uprawa ryżu zlokalizowana jest w stanach Nowa Południowa Walia i
Queensland. Zwiększył się udział roślin oleistych, a zwłaszcza bawełny (gł. ro-
ślina oleista w Australii) i słonecznika; z roślin przem. największe znaczenie ma
trzcina cukrowa uprawiana (w stanie Queensland; w dorzeczach Murray i Mur-
rumbidgee) w strukturze upraw. Plantacje drzew owocowych są zlokalizowane
w płd. Australii (Encyklopedia PWN, Australia, 2020).
Zdaniem Freund i in. (2018), percepcja trendów dotyczących prawdopo-
dobieństwa występowania długotrwałych susz wymaga eksploracji danych hi-
storycznych i obserwacji biologicznych (np. obserwacje pierścieni drzew, kora-
lowców) ze wszystkich regionów Australii sprzed 400-800 lat. Stwierdzono, że
obecne ekstremalne susze nie występowały często w analziowanym okresie
historycznym. Wskazuje to na słuszność hipotezy o intensyfikacji zmian klima-
tu od połowy XX w.
Ryzyko produkcyjne w rolnictwie związane jest z brakiem wody, szcze-
gólnie w centralnej części kontynentu. Sztuczne nawodnie dotyczy poniżej 10%
gospodarstwa (głównie z ujęć ze studni artezyjskich i subartezyjskich). Dodat-
kowo, częste są plagi szarańczy. Dodatkowo gleby australijskie charakteryzują
się dużymi deficytami fosforu i siarki, w związku z czym wymagają nawożenia.
Zdaniem Grafton, Muller i Williams (2015), australijskie rolnictwo oparte na
modelu ranczersko-farmerskim jest narażone w większym stopniu na ryzyko
rynkowe (w szczególności), cenowe i produkcyjne niż ich rolnictwo unijne. Au-
stralia jest znaczącym eksportem artykułów rolno-spożywczych, stąd silna eks-
pozycja australijskiego sektora rolnego na ten rodzaj ryzyka. Zmienność cen ar-
tykułow rolnych jest wyższa niż w krajach UE, gdyż Australia w latach 80. XX
w. odeszła od stosowania narzędzi interwencjonizmu finansowego w rolnictwie.
Szczególnie zmienność dotyczy kluczowych z punktu widzenia handlu między-
narodowego roślin uprawnych, tj. pszenicy, jęczmienia i oleistych. Ekspozycja
515
na ryzyko produkcyjne jest wyższa niż w krajach UE, USA czy Kanadzie, gdyż
klimat kontynentalny w centrum Australii charakteryzuje się wysoką częstotli-
wością zdarzeń ekstremalnych, w tym nadzwyczajnych suszy. Grafton i in.
(2015) uważają, że o sukcesie rolnictwa australijskiego na międzynarodowych
rynkach rolnych zdecydował m.in. publiczno-prywatny system zarządzania ry-
zykiem w tym sektorze. Decydującą rolę odgrywają produceni rolni, którzy sku-
tecznie potrafią zarządzać ryzykiem o charakterze normalnym, a także korzysta-
ją z narzędzi transferu ryzyka. Według OECD (2011), skuteczność zarządzania
ryzykiem w rolnictwie zależy od funkcjonowania konkurencyjnych rynków
czynników produkcji, a także artykułów rolno-spożywczych, wspomaganych
sektorem finansowym. W Australii dostępne są następujące instrumenty za-
rządzania ryzykiem:
x ryzyko cenowe – umowy kontraktacyjne, kontrakty walutowe (forwards,
futures), a także, w ograniczonym zakresie, opcje na waluty.
x ryzyko produkcyjne – dywersyfikacja, dobra praktyka rolnicza, inwesty-
cje w infrastrukturę.
Koncepcja „odporności” (resilience) została włączona do zarządzania ry-
zykiem w rolnictwie. Grafton i in. (2015) wskazują na następujące inicjatywy
wspomagające zarządzanie ryzykiem katastroficznym w rolnictwie. Chodzi tu o:
x Implementację holistycznego podejścia do zarządzania ryzykiem (w ujęciu
OECD, np. z 2010 r.), które uwzględnia różne jego rodzaje, poziomu, a także
oddziaływanie na systemy żywnościowe, wodne, agrokrajobraz.
x Identyfikację i priorytetyzację ryzyka katastroficznego (ujęcie OECD z
2011), a także bardziej sprawne metody zarządzania tym ryzykiem i reago-
wania na nie, najlepiej w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego. Możli-
we wyniki tego procesu identyfikacji i ustalania priorytetów obejmują dy-
wersyfikację systemów rolniczych; integrację systemów zarządzania grunta-
mi i wodami w celu podejmowania zintegrowanych decyzji dotyczących kra-
jobrazów; regionalizacja planowania zasobów.
x Adaptacja do zmian klimatycznych. Działania mogą obejmować: m.in. przy-
stosowanie rolnictwa do zmieniającego się klimatu dzięki innowacjom; uni-
kanie „uzależnienia” od inwestycji publicznych, które uniemożliwiają ela-
styczne reagowanie gospodarstw; oraz wsparcie dla innowacyjnych „ekspe-
rymentów” na skalę lokalną.
x Mapowanie systemu i pomiary systemów biofizycznych i społeczno-
ekonomicznych oraz powiązań między nimi.
516
Podejście australijskie do zarządzania ryzykiem w rolnictwie ekspo-
nuje aktywność podmiotów prywatnych jako farmerów jako podejmują-
cych decyzje w zakresie zarządzania ryzykiem w skali kraju. Transformacja
polityki rolnej w Australii do modelu liberalnego (l. 80 XX w.) oznaczała też
pewne implikacje dla systemu zarządzania w rolnictwie, a szerzej gospodarce
rolno-żywnościowej. W odniesieniu do rzadkich lub pojawiających się po raz
pierwszy zdarzeń pogodowych interwencja może być uzasadniona, jeżeli wystę-
puje ryzyko określone jako cascading risk, w przypadku którego brak koordyna-
cji w zakresie ogólnego zarządzania ryzykiem doprowadziłby do upadłości
przedsiębiorstwa, które w innym przypadku byłoby rentowne. Pomoc państwa
jest również uzasadniona, jeżeli przyspiesza proces odbudowy gospodarczej w
całej społeczności, co przynosi korzyści społeczne i ekonmiczne. Rodzaje in-
terwencji dostępnych dla rządów obejmują (Grafton i in., 2015):
1. Tworzenie rynków wspierających zarządzanie ryzykiem – tworzenie ryn-
ków zasobów wodnych, aby umożliwić rolnikom lepsze zarządzanie ryzykiem
wystąpienia suszy.
2. Łagodzenie ryzyka (risk smoothing) – takie systemy, które pozwalają rolni-
kom na „wygładzanie” poziomu dochodów poprzez „uśrednianie” obciążeń po-
datkowych.
3. Zarządzanie ryzykiem – interwnecja w ograniczonym zakresie sprowadza-
jąca się do takich działań, jak: dostarczanie danych historycznych i aktualnych
prognoz dotyczących kluczowych zmiennych ryzyka oraz pomoc i doradztwo w
zarządzaniu ryzykiem.
4. Ograniczanie ryzyka – koordynacja działań mających na celu monitorowa-
nie i ograniczanie występowania szkodników i chorób oraz budowa infrastruktu-
ry, takiej jak opłaty, w celu zmniejszenia ryzyka powodzi.
W Australii podejmowane były próby upowszechnienia ubezpieczeń od
wielu ryzyk (MPCI). W ramce 5 scharakteryzowano bariery i możliwości roz-
woju rynku tych produktów ubezpieczeniowych. Dotychczasowe zaintersowanie
ubezpieczeniem MPCI wśród farmerów australijskich jest niewielkie (tabela
60).
517
Tabela 60. Szacunki dotyczące popytu na ubezpieczenia upraw w Australii
Typ Szacowany popyt
Uprawy objęte ubezpieczeniem
ubezpieczenia (% rolników)
Named Peril In- Rośliny uprawne (uprawa intensywna, przemysłowa 75%
surance – zboża, strączkowe, oleiste)
Rośliny przemysłowe (bawełna, trzcina cukrowa) 44%
Uprawa winorośli 41%
Sadownictwo, uprawa orzechów i oliwy 7%
MPCI (2015/16) Rośliny ozime 1%
Źródło: adaptacja Nguyen i Ma (2017).
Ramka 5. Ubezpieczenie upraw od wielu ryzyk w Australii: bariery i możliwości

Bariery rozwoju rynku ubezpieczeń MPCI
Poprzednie nieudane próby wprowadzenia produktów MPCI oraz obecne niskie wskaźniki penetracji rynku
Australii wynikały z następujących przyczyn:
x Wysokie stawki w porównaniu z tradycyjnymi ubezpieczeniami upraw i innymi strategiami zarządzania
ryzykiem przez rolników są głównym powodem niskiego przyjęcia produktów MPCI. Na przykład stawki
dla MPCI zwykle mieszczą się w przedziale 5–10% wartości upraw, w porównaniu do 0,55–3,5% w przy-
padku nazwanych ubezpieczeń od ryzyka3.
x Ryzyko systematyczne.
x Selekcja negatywna.
x Pokusa nadużycia.
x W branży ubezpieczeniowej brakuje szczegółowych informacji klimatycznych, aby dokładnie ocenić nara-
żenie na zdarzenie i szacowany czas trwania zdarzenia ubezpieczeniowego. Jednocześnie w Australii jest
bardzo niewielu wyspecjalizowanych ubezpieczycieli.
x Brak świadomości konsumenckiej: produkt MPCI jest stosunkowo nowy w Australii, rolnicy mogą nie
mieć wystarczających informacji na temat MPCI i tego, jak może on pasować do ich szerszej strategii za-
x Wysokie koszty początkowe obejmujące koszty finansowe (np. za ewaluację polityki) i niefinansowe (np.
wymagana szczegółowa dokumentacja gospodarstwa). Może to stanowić przeszkodę w uzyskaniu informa-
cji na temat produktów MPCI dla rolników z ograniczoną ilością gotówki lub biednych w czasie.
x Polityka rządu: wsparcie w formie kredytów/pożyczek preferencyjnych lub dotacji dla rolników po klę-
skach żywiołowych mogą zniechęcać do wykupywania ubezpieczenia.
Możliwości (opportunities) rozwoju rynku
Pomimo długiej listy barier istnieją przykłady zakłóceń, które dają optymizm do dalszego rozwoju rynku MPI.
Dywersyfikacja ryzyka: biorąc pod uwagę sukces MPI w Europie i poza nią, ubezpieczyciele mogą być w
stanie zdywersyfikować ryzyko, łącząc ekspozycję australijską z ekspozycją europejską. Różnice geograficzne i
sezonowe pomogą złagodzić barierę systematycznego ryzyka.
Lepszy dostęp do danych: internet rzeczy, drony, technologie satelitarne zwiększą ilość danych na poziomie
farmy i pomogą zmniejszyć asymetrię informacji, co prowadzi do niekorzystnej selekcji i pokusy nadużycia.
Zmiana modelu biznesowego farmy: jeśli dojdzie do powszechnych fuzji i przejęć, Australia może przejść od
modelu „właściciel-operator” do modelu „korporacyjnego dzierżawcy”. Większe korporacje rolne ze zdywersy-
fikowanym portfelem nieruchomości i przedsiębiorstw miałyby większe kieszenie na wykupienie MPCI.
Innowacje produktowe spełniające wymagania australijskich rolników również zapewnią lepsze przyjęcie i
bardziej zrównoważony produkt MCPI. Może to na przykład obejmować wymóg wykupienia polis na wiele
sezonów, aby zapewnić ubezpieczycielom możliwość zarządzania ryzykiem.
Odpowiednie zachęty rządowe, takie jak zachęty podatkowe lub zachęty dla instytucji finansowych, które
pożyczają rolnikom, którzy wykupują MPCI.
Ewolucja MPCI
Podział ryzyka pomiędzy rolników (ubezpieczenie własne lub ograniczenie ryzyka poprzez przyjęcie środków
zapobiegawczych), ubezpieczycieli (przeniesienie ryzyka przez stronę trzecią) i rząd (podmioty ponoszące
ryzyko w celu osiągnięcia celów społecznych) określi, czy rynek MPCI będzie się dalej rozwijał, czy nie. Za-
kłócenia w rolnictwie i innych sektorach gospodarki spowodują wyrównanie równowagi między samoubezpie-
czeniem, ograniczeniem ryzyka i transferem ryzyka, a tym samym zmianę tego, kto ponosi ryzyko. Następnie
rozwinie się rynek, który będzie dostarczał sygnałów cenowych zachęcających do efektywnej alokacji ryzyka.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Nguyen i Ma (2017).
518
Generalnie uważa się w polityce publicznej Australii, że wiarygodnym
i obiektywnym uzasadnieniem interwencji państwa jest zakłócenie mecha-
nizmu rynkowego. Usprawnienie funkcjonowania rynków rolnych i zapewnie-
nie wsparcia instytucjonalnego i regulacyjnego dla rynków jest kluczowym spo-
sobem, w jaki rządy mogą wspierać zarządzanie ryzykiem w rolnictwie.
Można przedstawić pewną ewolucję w zakresie publicznego instrumenta-

rium zarządzania ryzykiem w rolnictwie (Grafton i in., 2015):
x Exceptional Circumstances (EC) – pomoc w „wyjątkowych okoliczno-

ściach”, przyznawana przy ekstemalnie niekorzystnych dla rolników wa-
runkach meteorologicznych, agronomicznych, ekonomicznych (wysokość
dochodu). Uruchomienie pomocy jest uruchamiane dla trwającej np. dłużej
niż 12 miesięcy dotliwej suszy (1/20-25 lat). Pomoc nadzwyczajna w przy-
padku suszy została pierwotnie opracowana w ramach krajowej polityki
przeciwdziałania suszy z 1992 r.
x Exceptional Circumstances Interest Rate Subsidies (od 1997) – spłata od-
setek od kredytów klęskowych przez państwo.
x Exceptional Circumstances Relief Payments (wsparcie dochodu podsta-
wowego w celu pokrycia wydatków bieżących).
x Farm Management Deposit Scheme – system depozytów, pozwalający rol-
nikom na odkładanie części dochodów (nieopodatkowanych) na rachunkach
stabilizacyjnych (ABARES 2012). Problem z takim wsparciem polega na
tym, że może ono „wypierać” prywatne instrumenty zarządzania ryzykiem, a
nawet zniechęcać rolników do generowania pozarolniczych źródeł dochodu.
Ocena systemu wspierania rolnictwa wykazała, że narzędzia z linii EC

nie sprzyjają dobrym praktykom zarządzania ryzykiem, podejmowanych przez
farmerów australijskich. Problem ponadto był powiązany z ustalaniem poziomu
tzw. triggers (czynników „wyzwalających”). Rolnicy powinni być zachęcani do
lepszego przygotowania się do suszy i zarządzania ryzykiem biznesowym. Od
2014 r. pakiet wsparcia państwa w przypadku wystąpienia suszy w rolnictwie
obejmuje:
x Farm Household Allowance (zasiłek, który zapewnia pomoc rodzinom go-

spodarskim doświadczającym trudności finansowych, ale bez konieczności
składania deklaracji o zaistnieniu EC i uprawnienia do maksymalnie trzylet-
niego wsparcia dochodu;
x Farm Management Deposits Scheme;
x Farm Business Training.
519
Australijski system rachunków oszczędnościowych Farm Management
Deposit (FMD) zawiera wbudowane bodźce skłaniającego rolników do oszczę-
dzania. Mechanizm FMD jest dobrym przykładem instrumentu zarządzania
normalnym ryzykiem, który nie wypiera innych strategii zarządzania ryzykiem.
(Kimura i Antón, 2011, s. 55-57).
W raporcie National Rural Advisory Council (NRAC) dokonano oceny

wykonalności i możliwości wdrożenia w Australii tradycyjnego ubezpieczenia
od wielu ryzyk (MPCI), jak również od ubezpieczenia „indeksowego”. Wnioski
z raportu NRAC są następujące (Department of Agriculture, Water and Envi-
romnent. Feasibility…, 2019):
x Oferta rynków oferujących instrumenty transfery ryzyka (w tym sektora

ubezpieczeniowego) dla rolnictwa rozwija się dynamicznie. Szczególnym
obszarem są ubezpieczenia MPCI.
x Chociaż instrumenty transferu ryzyka, jak chociażby ubezpieczenia MPCI,
nie są dostępne w Australii, rolnicy przyjęli różne podejścia do ograniczania
ryzyka produkcji.
x Bez znaczącego wsparcia rządowego jest mało prawdopodobne, by opcje
ubezpieczenia upraw od wielu zagrożeń, w tym MPCI i ubezpieczenia wza-
jemne (mutual insurance) były w Australii opłacalne.
x Produkty ubezpieczeniowe oparte na wskaźnikach i indeksach (służące do
zarządzania zmiennością są dostępne na rynku i istnieje potencjał dalszego
rozwoju tych produktów.
x Rządy mają do odegrania rolę we wspieraniu australijskiego przemysłu rol-
nego w celu zwiększenia jego samowystarczalności i lepszego zarządzania
ryzykiem dla produkcji związanym z pogodą.
x Państwo może odegrać ważną rolę we wspieraniu gromadzenia danych i za-
rządzania nimi. Może to zwiększyć dostęp do przyjaznych dla użytkownika
danych klimatycznych, które mogą pomóc rolnikom w lepszym zarządzaniu
ryzykiem.
x Ważnym wyzwaniem dla sektora ubezpieczeniowego i rządu jest zwiększe-
nie świadomości w zakresie opcji ubezpieczeniowych, na przykład poprzez
szkolenia, w ramach szerszej roli w budowaniu zdolności do zarządzania ry-
zykiem.
NRAC uwzględnił również sprawozdanie ABARES „Options for insuran-

ce Australian agriculture”, w którym rozważono, w jaki sposób ubezpieczenie
od wielokrotnego ryzyka dla upraw (MPCI lub system ubezpieczeń wzajem-
nych) może być włączone do systemu zarządzania ryzykiem w rolnictwie au-
stralijskim.
520
Dominującą rolę w systemie zarządzania ryzykiem w rolnictiwie zajmuje
zarządzanie ryzykiem suszy. Podstawowym jego filarem jest umowa partner-
stwa publiczno-prywatnego. Z danych ministerstwa ds. rolnictwa rządu austra-
lijskiego (2019) wynika, że w wyniku zmian klimatycznych susza będzie praw-
dopodobnie dłuższa i bardziej dotkliwa na niektórych regionach, będzie też do-
tykać większej powierzchni ziemi rolnej. Susza wpływa na produktywność i
rentowność gospodarstw rolnych, ale także przedsiębiorstwa agrobiznesu, spo-
łeczności i regiony. Oddziałuje negatywnie na jakość życia na obszarach wiej-
skich. Skutki materializacji suszy mają istotne skutki (Department of Agricultu-
re, 2019, s. 1):
x społeczne i psychologiczne (negatywne oddziaływanie na zdrowie, a także
samopoczucie rolników, rodzin czy ich społeczności).
x środowiskowe (zaniechanie dobrych praktyk dotyczących zarządzania zie-
mią rolną, a w konsekwencji degradacja kapitału naturalnego).
Należy podkreślić, że 12 grudnia 2018 r. rządy australijski, jednostki sa-

morządowe (state and territory govenrments) podpisały dokument National
Drought Agreement (NDA), czyli krajowe porozumienie w sprawie suszy, które
zastąpiło dotychczasowe porozumienie z 2013 r. NDA zobowiązuje rządy i
jednostki samorządowe do opracowania polityk i programów, które umożliwią
rolnikom planowanie i zarządzanie ryzykiem suszy (zarówno ex post i ex ante).
NDA z 12.12.2018 r. obowiązuje do 30 czerwca 2024 r. i zostanie poddana
przeglądowi około dwa lata przed wygaśnięciem, dodatkowo corocznie the
Agriculture Ministers’ Forum publicznie opublikuje sprawozdanie z postępów
we wdrażaniu NDA (Department of Agriculture, 2019). W tabeli 61 scharakte-
ryzowano kluczowe cele NDA i role partnerów, natomiast w tabeli 62 przedsta-
wiono szczegółowo programy dedykowane sektorowi rolnemu w Australii.
521
Tabela 61. Cele programu National Drought Agreement i podział zadań między partnerów
Cele programu
• zapewnienie wytycznych ramowych (framework) dla zapewnienia współpracy w zakresie gotowości, reagowa-
nia i naprawy na wypadek suszy, spójności polityki dotyczącej suszy i celów reform, komplementarności pro-
gramów i wysiłków nie są niepotrzebnie dublowane lub nie są pomijane krytyczne kwestie
• wspieranie przyjęcia solidnych (robust) praktyk zarządzania ryzykiem i zarządzania zasobami naturalnymi
zwiększenie stopnia adaptacji umiejętności i podejmowania decyzji biznesowych oraz przyjęcie nowej wiedzy i
narzędzi z badań i rozwoju do zarządzania ryzykiem biznesowym
zapewnienie dostępu do usług łagodzących skutki suszy dla zdrowia i dobrostanu rodzin rolniczych i społeczno-
ści rolniczych
• zapewnienie dostępności środków wsparcia i czytelnych/przejrzystych informacji dla potrzebujących, we
współpracy z odpowiednimi interesariuszami
• zapewnienie decydentom, przemysłowi i opinii publicznej dostępu do wspólnych źródeł wysokiej jakości da-
nych dotyczących suszy w celu usprawnienia procesu podejmowania decyzji.
Partner Rola
Rząd • finansowanie i wyplata płatności pozwalających na utrzymanie gospodarstwa domowego w opar-
Australii ciu o indywidualne i rolnicze potrzeby rodziny, w tym - wzajemne zobowiązania, które wzmacniają
odporność - zarządzanie przypadkami w celu wspierania wzajemnych zobowiązań
• ustanowienie i prowadzenie funduszu na rzecz przyszłych susz w celu zwiększenia gotowości i
odporności na suszę
• zapewnienie stałego dostępu do zachęt wspierających zarządzanie ryzykiem przedsiębiorstw rolni-
czych, w tym ulgi podatkowe, system depozytów (Farm Management Deposits Scheme ) pożyczki
ulgowe
• ulepszanie i utrzymywanie informacji o wskaźnikach suszy na poziomie krajowym, regionalnym i
lokalnym w czasie rzeczywistym, w oparciu o sieć obserwacji i prognoz Biura Meteorologii.
Prowin- Region jest odpowiedzialny za:
cja/region • zachęcanie do realizacji i wykorzystywania programów budowania odporności w celu poprawy
umiejętności i możliwości podejmowania decyzji przez kierujących przedsiębiorstwami rolnymi.
Chodzi o zwiększenie elastycznościw zakresie zarządznaia.
• zapewnienie skutecznego zarządzania dobrostanem zwierząt i zarządzaniem gruntami podczas
suszy.
Obowiązki rządu dzielone z regionem:
• opracowywanie, wdrażanie i finansowanie programów gotowości, reagowania i naprawy na wypa-
dek suszy, które są zgodne z NDA, zachęcają do solidnego zarządzania ryzykiem i dążą do uniknię-
cia zakłóceń na rynku
• opracowywanie programów, narzędzi i technologii budowania zdolności w celu informowania i
usprawniania procesu podejmowania decyzji przez przedsiębiorstwa rolne oraz promowania odpor-
ności
• świadczenie usług doradztwa finansowego na obszarach wiejskich
• wsparcie na rzecz łagodzenia skutków suszy dla zdrowia i dobrostanu rodzin rolniczych i społecz-
ności rolniczych
• dzielenie się, koordynowanie, współpraca i przekazywanie informacji na temat przygotowań do
suszy, polityki reagowania i odbudowy, opracowywanych i wdrażanych
• zapewnienie, że informacje dotyczące pomocy w przygotowaniu, reagowaniu i odbudowie na suszę
są łatwo dostępne i łatwo dostępne
• zapewnienie spójności polityki dotyczącej suszy i celów reform oraz komplementarności progra-
mów gotowości, reagowania i odbudowy na wypadek suszy
• przyczynianie się do rozwoju wysokiej jakości publicznie dostępnych danych, w tym między in-
nymi do:
- prognozy pogody i oceny klimatu
- regionalnych i lokalnych informacji dotyczące prognozowanych wskaźników suszy w czasie
rzeczywistym
- spójnego systemu wczesnego ostrzegania przed suszą
- lepsze zrozumienie upraw paszowych i gospodarstw w Australii.
Prze- Organizacje branżowe i liderzy są odpowiedzialni za:
mysł x dostarczanie rolnikom oraz społecznościom wiejskim i regionalnym informacji na temat i
rolno- rosnących
spożyw- x świadomość praktyk zarządzania gospodarstwem w zakresie gotowości na suszę, zarządza-
czy nia i odbudowy umiejętności biznesowych i możliwości rozwoju umiejętności, w tym rad
nadzorczych lub podobnych
522
- środki wspierania suszy zapewniane przez instytucje rządowe i pozarządowe
- współpraca z rządami w celu oceny skuteczności rządowych programów dotyczących suszy.
Farmy Działania przygotowujące gospodarstwo na suszę
• przygotowanie rodziny i pracowników na suszę
• opracowanie i utrzymanie planu na wypadek suszy
• informowanie się o nowych środkach i podejściach, które mogą być dostępne w celu budowania
odporności.
Źródło: opracowanie własne na podstrawie (Australian Government 2019. Drought…).
Tabela 62. Progamy dotyczące zarządzanie ryzykiem suszy (NDA) w rolnictwie Australii
Nazwa pro- Budżet
Opis programu Korzyści dla producentów rolnych
gramu (2020)*
Drought Resili- 3 mln Dostępne narzędzie internetowe Narzędzie gromadzi istniejące dane
ence Self- umożliwiające rolnikom percepcję dotyczące odporności na suszę, a także
Assessment własnych zagrożeń dla klimatu i za pomocą użytecznego i dostępnego
Tool suszy oraz ich autoidentyfikację. narzędzia umożliwia rolnikom identyfi-
Stwarza to możliwości ulepszeń w kację zagrożeń w podejmowaniu decy-
celu zwiększenia odporności przed- zji produkcyjnych. Narzędzie zintegru-
siębiorstw rolnych. Tworzenie je dane z różnych źródeł i oferuje plat-
narzędzia obejmie fazę konsultacji formę, która umożliwia też podejmo-
z użytkownikami końcowymi (far- wanie zmian dotyczących zarządzania
merami). gospodarstwem.
Climate Ser- 10 mln Interaktywna platforma cyfrowa Program zapewnia interaktywną cy-
vices for Agri- skupiająca różnorodne informacje o frową "usługę informacji o klimacie"
culture Program klimacie specjalnie dla rolników i dla rolnictwa. Może to wspomóc rolni-
sektora rolnego. Pomoże to przed- ków w podejmowaniu decyzji w czasie
siębiorstwom rolnym przewidywać rzeczywistym. Dzięki nim istniejące
i planować skutki zmiennego i informacje będą bardziej istotne, gene-
zmieniającego się klimatu. Dostaw- rując użyteczne informacje na podsta-
ca narzędzia zostanie wkrótce za- wie danych oraz zapewniając narzędzia,
angażowany w zaprojektowanie które mogą być stosowane w lokalnym
usługi, która obejmie fazę konsulta- podejmowaniu decyzji o wpływie
cji z użytkownikami końcowymi, zmiany klimatu na prognozy suszy.
aby upewnić się, że spełni ona ich
potrzeby.
Natural Re- 5 mln Program zapewnia fundusze regio- Program zapewni finansowanie szeregu
source Man- nalnym organom zarządzania zaso- różnych działań w skali krajobrazu
agement bami naturalnymi (NRM) na reali- przez regionalne organy w celu zwięk-
Drought Resili- zację projektów ukierunkowanych szenia odporności na suszę. Na przy-
ence Program na promowanie i wdrażanie „prak- kład tworzenie shelterbelts, które po-
— Landscapes tyk transformacyjnych” (transfor- prawiają odporność na suszę poprzez
mational practices), podejść lub zmniejszenie erozji wiatrowej, zapew-
systemów w celu poprawy zarzą- nienie cienia, także dla zwierząt go-
dzania zasobami naturalnymi i spodarskich.
budowania odporności na suszę
obszarów wiejskich.
Natural Re- 10 mln Program zapewni granty w wyso- Dzięki holistycznemu zarządzaniu i
source Man- kości od 20.000 do 200.000 AUD zastosowaniu nowych lub istniejących
agement dla organizacji, grup rolników i technologii i praktyk, program ten za-
Drought Resili- osób fizycznych. Granty mają prze- pewni szereg rezultatów w terenie,
ence Program znaczone na budowę odporności na osiągając korzyści dostosowane do
— Grants suszę na krajobrazach rolnych. spełnienia lokalnych priorytetów i
przyczyniając się do odporności na
suszę w skali krajobrazu. (m.in. wypas
rotacyjny, uprawa uproszczona “zero-
wa” lub inne środki mogą zapewnić
odporność na suszę poprzez poprawę
zdolności do infiltracji i magazynowa-
523
nia wody w glebie - zmniejszając spływ
i związaną z nią erozję wodną.
Drought Resili- 20,3 mln Dwa ośrodki adaptacji i innowacji Program wspierał będzie rozwój dzia-
ence Research w zakresie odporności na suszę łań związanych z doradztwem, a także
and Adoption będą wspierać sieci naukowców, możliwości komercjalizacji nowej
(DRRA) producentów podstawowych i gru- wiedzy. W ramach dotacji na innowacje
py społeczności w celu wzmocnie- opracowane zostaną wspólne projekty
nia praktyk, narzędzi i technologii dotyczące odporności na suszę, mające
w zakresie odporności na suszę na celu pomoc producentom rolnym i
oraz ułatwienia innowacyjnych społecznościom na obszarach wiejskich
praktyk w terenie. Dotacje na in- w procesach adaptacji i transformacji
nowacje, również zapewniane przez do zmian klimatu.
“uczelnię regionalną” wybraną w
drodze konkursu, będą dostępne dla
organizacji badawczych, sektora
prywatnego, przemysłu, organizacji
non-profit organizacje i grupy spo-
łeczne.
Networks for 3,75 mln Program ma zapewnić finansowa- Zwiększenie obecności i zasięgu sieci
Building nie sieciom w celu wsparcia szko- społeczności lokalnych dzięki wiejskiej
Drought Resili- leń i wydarzeń umożliwiających i regionalnej Australii sprawia, że spo-
ence nawiązywanie kontaktów w celu łeczności są lepiej przygotowane i
rozwijania umiejętności, udziału w mogą lepiej radzić sobie ze skutkami
planowaniu zarządzania ryzykiem suszy.
oraz wspierania projektów, które
zachęcają do tworzenia więzi spo-
łecznych. Będzie wspierać projekty
infrastrukturalne na małą skalę, aby
uczynić obiekty społeczne odpor-
nymi na suszę, aby wspierać dobro-
byt społeczności i zmniejszać izola-
cję społeczną.
Drought Resili- 7,45 mln Członkowie społeczności otrzymają Możliwość zdobycia wiedzy i umiejęt-
ence Leaders fundusze na rozpoczęcie szkoleń z ności poprzez szkolenia i programy
(DRL) zakresu przywództwa oraz na pod- mentorskie, ukierunkowane na budo-
jęcie działań na rzecz budowania wanie lokalnej odporności na suszę.
odporności na suszę w swojej miej-
scowości. Program będzie również
zawierał komponent mentorski,
który będzie sprzyjał nieformalnej
wymianie wiedzy i wdrażaniu in-
nowacyjnych praktyk w celu budo-
wania odporności rolników i ich
przedsiębiorstw na suszę.
Farm Business 20 mln Zapewnianie przedsiębiorstwom Uczestnicy opracują biznesplan dla
Resilience Pro- rolnym szkoleń w celu rozwijania farmy dostosowany do ich działalności
gram umiejętności strategicznego zarzą- i sytuacji oraz będą mieli możliwość
dzania zasobami ludzkimi oraz profesjonalnej oceny i uzyskania in-
tworzenia biznesplanu dla gospo- formacji zwrotnych na temat planu.
darstw rolnych poprzez ułatwione Szkolenie obejmie takie zagadnienia
sesje. jak: strategiczne umiejętności bizneso-
we, zarządzanie ryzykiem, zarządzanie
zasobami naturalnymi oraz odporność
osobistą i społeczną.
Regional 10 mln Poprzez grupowe partnerstwa z Program ten ma na celu zachęcenie do
Drought Resili- lokalnymi radami i regionalnymi współpracy między regionami w celu
ence Planning udziałowcami - opracowanie rozważenia, jakie działania są potrzeb-
RDRP, identyfikującego i kierują- ne i jak można by je wdrożyć, aby
cego innowacyjnymi działaniami poprawić regionalną odporność na
mającymi na celu budowanie od- suszę. Plany będą oceniane i publiko-
524
porności na przyszłe susze.. wane w sposób niezależny, aby umoż-
liwić społecznościom uczenie się od
siebie nawzajem, z uwzględnieniem
specyficznych warunków każdego
regionu - społecznych, gospodarczych i
środowiskowych.
Objaśnienie: w mln dolarów australijskich.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: https://farmhub.org.au/future-drought-fund/ i
https://farmhub.org.au/future-drought-fund/
***
Przykład Australi w zakresie zarządzania ryzykiem katastroficznym pole-
ga na eksponowaniu znaczenia tzw. good governance („dobrego rządzenia” i
zasady podziału kosztów między intesariuszami. Środki dotyczące ryzyka kata-
stroficznego powinny być skierowane do rolników rzeczywiście poszkodowa-
nych przez zdarzenie klęskowe. Doświadczenia austalijskiej National Drought
Policy (NDP) wskazują, że ustalenie kryteriów kwalifikowalności dla płatności
klęskowych jest trudniejsze w przypadku intensyfikacji zmian klimatycznych.
Rolnicy australijscy, po spełnieniu tzw. testu wartości majątku (asset test) włą-
czeni są do krajowej siatki bezpieczeństwa dochodowego. Płatności w ramach
polityki społecznej w pewnym stopniu umożliwiają ograniczanie ryzyka docho-
dowego.
Nowa Zelandia
Nowa Zelandia jest krajem wyspiarskim o przyjaznym dla rolnictwa kli-
macie. Użytki rolne zajmują niespełna 2/3 powierzch kraju, z tego pastwiska
powyżej 50%. Nowa Zelandia jest czołowym na świecie producentem baraniny.
Gospodarstwa rolne wykorzystują wypas ekstensywny (na pastwiskach podczas
całego roku) owiec, kóz czy bydła. Nowa Zelnadia jest także wyspecjalizowna
w produkcji miodu (tzw. miód manuka). W tym kraju uprawia się również
owies, peluszkę, kukurydzę, owoce, w tym kiwi, cytrusy, jabłonie, grusze, wino-
rośli, brzoskwiń i moreli (Encyklopedia. PWN, Nowa Zelandia, 2020).
W analizie OECD (Melyukhina, 2011, s. 67-68) dotyczącej systemu za-

rządzania ryzykiem w sektorze rolnym Nowej Zelandii sformułowano nastę-
pujące wnioski i rekomendacje:
1. Kompleksowe traktowanie działalności (a whole-enterprise view of farming

business), a także koncentracja na interakcjach między rynkami towarowymi
a obszarami działalności gospodarstw rolnych.
525
2. Potrzebna jest pogłębiona eksploracja możliwości wykorzystania dywersyfi-
kacji produkcji w celu zmniejszenia zmienności dochodów gospodarstw rol-
nych. Inne formy dywersyfikacji, np. rozłożenie produkcji na różne lokaliza-
cje i dywersyfikacja handlu na rynkach zagranicznych, powinny być również
brane pod uwagę.
3. Wzmocnienie międzysektorowego podejścia do dostarczania informacji, do-
radztwa i usług w zakresie upowszechniania wiedzy rolniczej. Ogranicza to
podejście do zarządzania ryzykiem związanym z gospodarstwem rolnym w
przedsiębiorstwie prowadzącym wielorakie działania i interakcje między ty-
mi działaniami. Można by zaproponować połączenie niektórych części opłat
od towarów w celu opracowania zagadnień dotyczących różnych towarów,
aby nałożyć opłaty na płatników i ich dobre podmioty. Rząd mógłby odegrać
rolę mediatora w tym procesie, a także rozważyć pewne wstępne uzupełnia-
jące finansowanie tej puli w celu wzmocnienia zachęt do takiej reorientacji.
4. Rozwój ubezpieczeń rolniczych może być przyspieszony przez zwiększenie
publicznego dostępu do informacji o ryzyku. Rynek ubezpieczeń rolnych w
Nowej Zelandii nie jest wspierany przez państwo i jest bardzo ograniczony.
Rolnicy wskazują niewielkie korzyści w ubezpieczaniu upraw, zwierząt i pa-
stwisk. Odzwierciedla to fakt, że zazwyczaj nie są dostępne żadne ubezpie-
czenia od kluczowych ryzyk naturalnych, które mają wpływ na uprawy i
zwierzęta, takich jak susze i powodzie. Niepełne informacje na temat ryzyka
i jego ilościowego oddziaływania na rolnictwo mogą być ważnym czynni-
kiem hamującym rozwój rynków niektórych rodzajów ubezpieczeń.
Melyukhina (2011) podkreśliła, że mapowanie ryzyka i strategii postępo-

wania z nim jest specyficzne dla środowiska instytucjonalnego każdego kraju.
Istnieje bowiem ścisły związek między typami ryzyka a rodzajami instytucji za-
rządzającymi nimi. Zgodnie z koncepcją HZR, istotne jst wskazanie granic mię-
dzy warstwami ryzyka – normalnego, rynkowego i katastroficznego, następnie
wskazanie odpowiednidch strategii zarządzania ryzykiem i przypisanie do nich
odpowiednich instrumentów czy polityk publicznych (tabela 63).
526
Tabela 63. Strategie zarządzania ryzykiem w rolnictwie w Nowej Zelandii – podejście HZR
Farma/społeczność
Wyszczególnienie Rynek Rząd
wiejska
Redukcja ryzyka Zarządzanie TUZ Podejście regulacyj-
Tworzenue zapasów ne
pasz Polityki makroeko-
Nawodnienie nomiczne
Polityki bioasekura-
cyjne
Kontrakty terminowe
Spółdzielnie
Łagodzenie ryzyka Zarządzenie finan- Integracja pionowa
sowe Hedging (zabezpie-
czeniem przed ryzy-
kiem kursowym)
Radzenie sobie z Wsparcie społeczno- Adverse Event Fra-
ryzykiem ści: Rural Support mework
Trust
Źródło: Melyukhina 2011, s. 29.
Przykład Nowej Zelandii – jako kraju o niskim stopniu subsydiowania

rolnictwa – pokazuje, że rozwój rynkowych instrumentów zarządzania ryzykiem
cenowym (np. kontrakty futures na artykuły rolne). W Nowej Zelandii dobrze
funkcjonują alternatywne rozwiązania zarządzania ryzykiem rynkowym, do któ-
rych zaliczyć można różne formy umów w łańcuchach dostaw (w tym łączący
pożyczki z ubezpieczeniem przychodów), w tym spółdzielnie lub grupy produ-
cenckie rolników.
Państwo wspiera monitoring sytuacji agrometeorologicznej. Dobrym

przykładem jest tzw. New Zealand Drought Monitor – system służący do śle-
dzenia parametrów suszy w całej Nowej Zelandii na podstawie znormalizowa-
nego indeksu klimatycznego, tj. New Zealand Drought Index (NZDI). Wskaźnik
ten wykorzystuje cztery wskaźniki cząstkowe, tj. standaryzowany wskaźnik
opadów, deficyt wilgoci w glebie, anomalii deficytu wilgoci w glebie, a także
potencjalny deficyt ewapotranspiracji. Na podstawie wartości indeksu do dane-
go obszaru możliwe jest przypisanie jednej z pięciu kategorii: Dry, Very Dry,
Extremely Dry, Drought, Severe Drought. Producenci rolni mogą skorzystać z
map i wykresów, aktualizowanych codziennie.
527
Rysunek 50. Zmiany indeksu NZDI dla regionu Far North
Źródło: New Zealand Drought Monitor (1.09.2020).
Ważną rolę z punktu widzenia komercyjnych ubezpieczeń rolnych od-

grywa wycena majątku. Może to zapobiec niewłaściwym decyzjom dotyczącym
zakupu polisy ubezpieczeniowej, w przypadku której suma ubezpieczeniowa
stanowi zaledwie pewną część wartości majątku (AoN, 2012).
W 2020 r. Nowa Zelandia przeznaczyła środki budżetowe w wysokości 2
milionów dolarów nowozelandzkich, aby wesprzeć sektor rolny w przezwycię-
żeniu suszy. Finansowanie jednak obejmuje (Ministry of Primary Industries.
Supporting…, 2020):
x wynagrodzenia dla tzw. koordynatorów ds. suszy (drought coordinators)

współpracujący z Rural Support Trust, radami, obroną cywilną, organizacjami
branżowymi i grupami społecznymi;
x tzw. usługi dotyczące zdrowia psychospołecznego (np. konsultacje psycholo-
gów);
x płatności z tytułu pomocy na obszarach wiejskich (RAP) dla rodzin rolników,
którzy mają problemy z zachowaniem płynności finansowej; płatności te usta-
lane są na podstawie stawek zasiłkow dla bezrobotnych;
x preferencje podatkowe oferowane przez Inland Revenue: Inland Revenue,
który może zezwolić na późniejsze wpłaty na depozyty, a także wcześniejsze
wycofanie się z systemu wyrównywania dochodów (the income smoothing);
528
x dostęp do profesjonalnych porad dotyczących restrukruktyrza-
cji/moderniazacji.
W Nowej Zelandii nie ma zatem bezpośrednich płatności klęskowych

dla farmerów, poszkodowanych w wyniku dotkliwej suszy. Pomoc w ramach
DRAF ukierunkowana jest na modernizację i restrukturyzację gospodarstwa.
Ministerstwo ds. przemysłów wydobywczych i rolnictwa ustanowiło fundusze
wspomagające rolników dotkniętych suszą, tj. 2020 Drought Recovery Advice
Fund (DRAF). Budżet wynosi 3,5 mln NZD (dolarów nowozelandzkich). Rolnik
otrzyma max. 3,5 tys. NZD (wyłączając GST) na profesjonalne doradztwo. Kry-
teria kwalifikowalności, które musi spełnić farmer ubiegający się o płatność
(Ministry of Primary Industries (2020). 2020 Drought…):
x farma musi znajdować się w regionie lub okręgu dotkniętym suszą w 2020
r.;
x susza w 2020 r. musiała mieć negatywny wpływ na działalność rolniczą;
x co najmniej 50 % dochodu farmera w roku bez katastroficznej suszy musi
być uzyskane z działalności rolniczej (z tej umowy wyłącza się grunty lud-
ności pochodzenia maoryskiego).
Środki z DRAF mogą być przeznaczone jedynie na pomoc z zakresu do-

radztwa biznesowego i technicznego związanego z suszą, m.in. (Ibidem):
x najlepsze praktyki w zakresie gospodarki wodnej;

x systemy zarządzania paszą;
x planowanie strategiczne, łącznie z planami działalności gospodarstwa i ca-
łych gospodarstw rolnych;
x zarządzanie gruntami i techniki zrównoważonego zarządzania;
x analiza systemów gospodarstw rolnych;
x zarządzanie ryzykiem i windykacją;
x ciągłość działania;
x modelowanie scenariuszy zmian systemów gospodarstw rolnych;
x alternatywne opcje zagospodarowania przestrzennego;
x doradztwo techniczne w zakresie gleby, pastwisk lub produkcji zwierzęcej;
x planowanie finansowe i wsparcie decyzyjne;
x analiza finansowa gospodarstw rolnych.
529
Rolnicy mogą wybrać dowolnego dostawcę z wcześniej zatwierdzonej li-
sty MPI. Jeśli wyznaczonego dostawcy nie ma na tej liście, będą musieli zareje-
strować się w MPI, aby otrzymać płatność z funduszu DRAF.
Z analizy danych administracji publicznej Australii i Nowej Zelandii oraz

raportów dotyczących zarządzania ryzykiem w rolnictwie tych krajów (Austra-
lian Government, 2020; Ministry of Pimary Industries, 2020; Kimura i Antón,
2011; Melyukhina 2011) wynika, że nadzór nad zarządzaniem ryzykiem kata-
stroficznym w rolnictwie może być udoskonalony równowagą między instru-
mentami ex ante i ex post dotyczącymi udzielania takiej pomocy. Podejście
„ramowe” określające zasady udzielania pomocy klęskowej, pozwala w ten spo-
sób na określenie odpowiedzialności władz administracji publicznej przed każ-
dym katastroficznym wydarzeniem, a także na dostosowanie pomocy w zależ-
ności od powagi zdarzenia, gdy ono nastąpi. Zmniejsza to presję polityczną,
upraszcza proces decyzyjny w celu zapewnienia pomocy klęskowej i zmniejsza
niepewność związaną z napiętami i ograniczonymi wydatkami z budżetu pu-
blicznego. Ustalenie matrycy instrumentów ex ante i ex post wymaga uwzględ-
nienia specyfiki danego kraju. Transfer lub risk pooling nie koniecznie wymaga
stosowania lub tworzenia nowych rozwiązań instytucjonalnych (np. fundusze
branżowe). Polityka rolna powinna dostarczać narzędzi regulacyjnych, umożli-
wiających instytucjom rynkowym elastyczność w zakresie stosowania alterna-
tywnych form zarządzania ryzykiem rynkowym.
5.6. Zarządzania ryzykiem w rolnictwie vs. COVID-19
Pandemia COVID-19 stanowiła istotne wyzwanie dla krajowych polityk

publicznych, w tym polityk rolnych. W zależności od powiązania sektora rolne-
go z międzynarodowymi łańcuchami dostaw, asocjacji z sektorem finansowym,
a także relacji z pozostałymi działami gospodarki narodowej. Im silniejsze po-
wiązanie rolnictwa danego kraju z otoczeniem międzynarodowym, tym oddzia-
ływanie pandemii na sektor rolny powinno być silniejsze.
Przykładowo, pandemia ta nie wpłynęła w znaczący sposób na funkcjo-
nowanie systemu wsparcia zarządzania ryzykiem przez producentów rolnych w
USA. By zmniejszyć uciążliwości związane z koniecznością dbania o wymogi
sanitarne, USDA wprowadziła jednakże szereg drobnych zmian. Do najważniej-
szych z nich zaliczyć należy pozwolenie producentom rolnym na wysyłanie nie-
zbędnych dokumentów drogą elektroniczną, przedłużenie wybranych terminów
przesyłania koniecznych raportów i sprawozdań, czy poluzowanie niektórych
530
wymogów związanych z kontrolą producentów rolnych
(https://www.farmers.gov/coronavirus).
W odpowiedzi na COVID-19 rząd Kanady zarezerwował dodatkowe
środki z budżetu (do 125 mln CAD) dla programu AgriRecovery celem pokrycia
dodatkowych kosztów producentów rolnych związanych z epidemią. Na pozio-
mie regionalnym uruchomiono dodatkowe programy wsparcia, np. polegające
na sfinansowaniu zwiększonych kosztów utrzymania bydła i trzody chlewnej z
powodu opóźnień w odbiorze żywca przez ograniczony w wyniku pandemii po-
tencjał produkcyjny przetwórstwa. Programy te wspierają także stabilizację łań-
cuchów żywnościowych poprzez przekierowanie nadwyżek produkcyjnych do
banków żywności i redystrybucję wśród społeczności lokalnych zagrożonych
niedożywieniem. Równocześnie w ramach rządowej instytucji Farm Credit Ca-
nada rolnikom doświadczającym trudności ze spłatą kredytów wprowadzono
dodatkowe wsparcie polegające na odroczeniu spłaty rat kapitałowych i odsetek
do sześciu miesięcy w przypadku istniejących pożyczek lub odroczenie spłaty
rat kapitałowych do dwunastu miesięcy oraz udostępnieniu dodatkowej linii
kredytowej do 500 000 CAD.
W związku z pandemią COVID-19 organizcje międzynarodowe i państwa
FAO opracowało szereg programów pomocowych. Wśród działań, które mają
być realizowane przez FAO w najbliższych latach w celu eliminacji negatyw-
nych skutków społeczno-ekonomicznych pandemii przewidziano również dzia-
łania z zakresu zarządzania ryzykiem w rolnictwie.
W odpowiedzi na pandemię koronawirusa FAO przygotowało specjalny
plan działania odnoszący się do społeczno-ekonomicznych skutków pandemii.
Wyznaczono 7 kluczowych obszarów problemowych. Wśród nich znalazło się
wsparcie małych gospodarstw rolnych w celu zwiększenia ich odporności i po-
radzeniu sobie z problemami związanymi z pandemią. Na program ten przewi-
dziano 500 mln dolarów i ma on być realizowany w latach 2020-2024. Poza
pomocą socjalną w postaci dystrybucji żywności czy programów dożywiania w
szkołach, w programie zaproponowano również działania z zakresu zarządzania
ryzykiem w rolnictwie w postaci (FAO, 2020a, FAO, 2020b):
x Ubezpieczeń;
x Mikrofinansowania;
x Kredytów;
x Wsparcia utrzymania/odzyskania płynności finansowej;
531
x Podejścia Caisse de Résilience obejmującego wsparcie techniczne, społeczne
i w formie kredytów służące wzmocnieniu potencjału produkcyjnego, spo-
łecznego i finansowego gospodarstw domowych.
FAO przewiduje również w ramach tego programu wsparcie dla instytucji
zajmujących się kwestią odporności. W tym zakresie zakłada następujące dzia-
łania związane z sektorem rolnym (Ibidem):
x Tworzenie potencjału instytucjonalnego umożliwiającego zarządzanie wie-
loma rodzajami ryzyka (w tym: epidemicznym, klimatycznym, katastroficz-
nym oraz zagrożeniami w łańcuchu żywnościowym oraz ryzykiem konflik-
tów), jak i wzmocnienie mechanizmów zarządzania ryzykiem klimatycznym
i katastroficznym.
x Monitorowanie różnego rodzaju ryzyka, a zwłaszcza wzmocnienie syste-
mów wczesnego ostrzegania odnoszących się do źródeł utrzymania oraz bez-
pieczeństwa żywnościowego, co ma ułatwiać zapobieganie, przygotowanie,
działania podczas wystąpienia danych zjawisk oraz późniejsze działania po-
zwalające na odzyskanie potencjału produkcyjnego.
5.7. Podsumowanie
Zróznicowane uwarunkowania przyrodniczne, społeczne, prawne, poli-

tyczne, czy nawet kulturowe sektora rolnego w analizowanych państwach spra-
wiają, że w zasadzie niemożliwe jest wypracowanie uniwersalnego systemu
ubezpieczeń rolnych, który spełniałby oczekiwania rolników, ubezpieczyli i rzą-
du. Nawet w państwach o zbliżonej specyfice rolnictwa (vide: Włochy vs. Hisz-
pania) występują odmienne rozwiązania instytucjonalne (vide: włoskie Mutual
Funds, oferujące IST vs. hiszpański system AGROSEGURO). W tabeli 64
przedstawiono dostępność instrumentów ubezpieczeniowych w analizowanych
krajach.
532
Tabela 64. Macierz dostępności” instrumentów ubezpieczeniowych w analizowanych krajach
Typ ubezpieczenia TYP AC PG L B CL
Pojedyncze USA USA USA, USA USA, USA USA NL, USA NL,
IT. DE , NL, NL, CH CH CH
I
NL, CH, CH
DE
USA, FR, USA USA, USA USA USA USA USA
G IT, DE, NL
NL, DE
All risks USA, CA, USA USA ES USA USA USA, USA ES USA
ES FR, CA ES CA IT IT
I FR, IT IT, USA, IT CA CA
CA, NL, AT CA
AT
USA USA USA ES USA USA USA USA USA
ES FR, IT, ES ES IT
G
FR, IT, AT IT IT
NL, AT
Stabilizacja przycho- I
dów G
Ubezpieczenie przy- USA USACA USA USA USA USA USA USA
I
chodów CA
G USA USA USA USA USA USA USA USA
Stabilizacja docho- I CA CA CA
dów G
Ubezpieczenie docho- USA USA, IT USA USA USA USA USA USA
I
dów
Objaśnienie: AC – uprawy polowe, PG (permanent grasslands) - trwałe użytki zielone, L (livestock) – zwierzęta,
B – budynki i inwentarz martwy, CL (civil liability); I – indywidualne, G – grupowe, S – subsydiowane, NS –
niesubsydiowane. Skróty literowe nazw państw: AT – Austria, DE – Niemcy, CA – Kanada, FR – Francja, ES
– Hiszpania, IT – Włochy, NL – Niderlandy, USA – Stany Zjednoczone.
Źródło: badania własne.
W ramce 6 zestawiono kluczowe wnioski z analizy systemów ubezpie-

czeń rolnych. Należy zauważyć, że największą użyteczność aplikacyjną mają
wnioski z państw z dominacją rozdrobnionego rolnictwa rodzinnego. Warto też
podkreślić, że uwarunkowania instytucjonalne mogą wręcz uniemożlić adaptację
pewnych rozwiązań do warunków polskich.
533
Ramka 6. Lessons lernt – wnioski ze studiów przypadku dla rolnictwa polskiego
Włochy
x Zaangażowanie rolników i ich dobrowolne zrzeszanie się jest kluczowe dla powszechności systemu ubez-
pieczeń oraz współpraca stowarzyszeń ze sobą oraz administracją publiczną i nauką.
x Wdrożenie instrumentu stabilizacji dochodów oferowanego w ramach WPR wymaga kilku lat pracy nad
szczegółowymi rozwiązaniami
x Konieczne jest gromadzenie danych statystycznych pozwalających na jak najprecyzyjniejsze dostosowanie
oferty ubezpieczeniowej do sytuacji rolników.
Francja
x Wsparcie zainteresowania prywatnych ubezpieczycieli ubezpieczaniem rolnictwa.
x Sprawowanie skutecznej kontroli nad gospodarstwami objętymi programami ubezpieczeń subsydiowanych.
x Sprzyjanie warunkom finansowym ubezpieczania się rolników (zdolności do opłacania składek).
Hiszpania
x Istotne jest zapewnienie szerokiej gamy polis, tak by z systemu mogli korzystać producenci rolni prowa-
dzący różne kierunki produkcji rolniczej
x Rozwój systemu ubezpieczeń dotowanych zajmuje dużo czasu. Przez pierwsze lata producenci rolni muszą
przyzwyczaić się do mechanizmu działania ubezpieczeń. Niezmiernie ważne jest, by system nie wywoły-
wał w otoczeniu rolnika negatywnych opinii spowodowanych chociażby zaniżaniem odszkodowań, czy
wydłużaniem czasu ich wypłaty.
x Do procesu tworzenia nowych polis, czy oceny już istniejących należy włączyć możliwie szerokie gro-
no zainteresowanych, włączając w to przede wszystkim środowiska rolnicze, prywatnych ubezpieczycie-
li jak i władze lokalne.
x Warto wzorować się na rozwiązaniach hiszpańskich w zakresie ubezpieczenia pastwisk, gdzie do wyceny
strat wykorzystuje się nowoczesną technologię opartą o analizę zdjęć satelitarnych.
Niderlandy
x Potrzeba niezależnego kompleksowego audytu systemu ubezpieczeń rolnych, zwracając uwagę na aktua-
rialną zasadność kalkulowanych stawek ubezpieczeniowych dla produktów subsydiowanych.
x Subsydiowane ubezpieczenia MPCI wymagają stałego wsparcia publicznego, tak więc, ich podtrzymywa-
nie „na siłę” w przypadku silnych ograniczeń budżetowych jest wątpliwe.
x System ubezpieczeń rolnych należy traktować jako element systemu zarządzania ryzykiem w rolnictwie,
administracja publiczna i decydenci polityczni powinni wspierać wszelkie formy integracji (zarówno pio-
nowej, jak i poziomej), a także usieciowania z pozostałymi aktorami sieci i łańcuchów rolno-spożywczych.
Niemcy
x W Niemczech funkcjonuje ugruntowany rynek kilku konkurujących ze sobą firm zajmujących się ubezpie-
czeniem upraw, opierający się głównie na rozwiązaniach w zakresie ubezpieczenia od gradobicia, które jest
najszerzej ubezpieczonym zagrożeniem w Niemczech (ok. 70% wszystkich upraw).
x Ubezpieczenie upraw od gradobicia ma w Niemczech długą historię (prymitywne formy pojawiły się już w
18 wieku), natomiast ubezpieczenie od wielokrotnego ryzyka zostało wprowadzone dopiero niedawno.
Ubezpieczenia na wypadek suszy cieszą się jedynie umiarkowaną popularnością (jedynie 0,02% po-
wierzchni upraw)
x Niemcy są jednym z niewielu krajów członkowskich Unii Europejskiej, który nie dotuje bezpośrednio
ubezpieczeń upraw (w znaczeniu dopłat do składek ubezpieczeniowych). Formą dotacji jest preferencyjna
stawka podatkowa (VAT) dla polis ubezpieczeniowych (0,03% zamiast 19%). Dostępne są jednak różne
finansowane ze środków publicznych doraźne środki wyrównawcze na wypadek suszy i innych klęsk kli-
matycznych, finansowanych ze środków centralnych i środków krajów federalnych
x Odstąpienie od bezpośredniego dotowania składek na rzecz samodzielnego finansowania po-
lis, uzasadniane zasadą przezorności i odpowiedzialności wydaje się nie do utrzymania wobec rosnących
kosztów wyrównywania strat katastroficznych spowodowanych nieprzewidywalnymi warunkami pogodo-
wymi. Od trzech lat (2017-19) dynamicznie spadają plony producentów rolnych w wyniku kumulacji nie-
korzystnych zjawisk pogodowych (przymrozki, deszcze nawalne i susza) ze szczególnym wskazaniem na
czynnik suszy. W trwającej dyskusji wskazuje się, iż bezpośrednie dopłaty do polis mogłyby przyczynić się
do rozwoju rynku ubezpieczeń od wielu ryzyk, pozwalających na zdywersyfikowanie ryzyka zarówno po
stronie ubezpieczonego jak i ubezpieczyciela.
Austria
x System ubezpieczeń rolniczych w Austrii należy do najbardziej zaawansowanych i rozbudowanych w Unii
Europejskiej. Jego tworzenie i finansowanie oparte jest w przeważającym zakresie na bazie uregulowań
krajowych a nie instrumentów EFROW.
x Finansowanie krajowe ma dwie główne zalety w porównaniu z finansowaniem w ramach rozporządzenia
EFRROW. Oznacza ułatwienie w dostępie do dofinansowania dla rolników oraz zdjęcie z nich szeregu ob-
534
owiązków administracyjnych i sprawozdawczych.
USA
x Zapewnienie powszechności ubezpieczeniowej wymaga zaangażowania bardzo du-
żych środków publicznych.
x Korzystne jest bezwzględne trzymanie się zasady, że producenci rolni rezygnujący z dotowanej ochrony
ubezpieczeniowej mają ograniczone możliwości korzystania z innych elementów polityki rolnej, w tym
przede wszystkim pomocy dla ofiar katastrof. By to zapewnić, należy zaoferować polisy gwarantujące wy-
płatę odszkodowań tylko w przypadku wybitnie dużych strat, których główną zaletą będzie niska cena.
x Optymalnie jest, gdy kształt pozostałych instrumentów polityki rolnej współgra z ubezpieczeniami doto-
wanymi i dopełnia je, tak jak ma to miejsce w USA. Należy dbać, by w miarę możliwości kreowania kra-
jowej specyfiki WPR, inne instrumenty uzupełniały wspieranie zarządzania ryzykiem dochodowym przez
producentów rolnych w Polsce.
x Rozwój ubezpieczeń przychodów czy dochodów nie jest możliwy bez wymogu prowadzenia przez produ-
centów rolnych historii uzyskiwanych przez nich wyników produkcyjnych i ekonomicznych.
x Należy kontrolować firmy prywatne współpracujące z rządem przy zwiększaniu powszechności korzysta-
nia z ochrony ubezpieczeniowej. Potrafią one wykorzystać przewagę know-how w celu zwiększania wła-
snych zysków.
x Należy pamiętać, że wspieranie rolnictwa poprzez system dotowanych ubezpieczeń rolniczych sprawia, że
gros korzyści trafia do największych producentów rolnych. By nie dochodziło do znacznych patologii w
tym zakresie należy wyznaczyć górne limity pomocy.
x Ubezpieczenie od strat w produkcji pasz objętościowych spowodowanych niedostatecznymi opada-
mi upraszcza pozyskanie odszkodowania przy wykorzystaniu monitoringu opadów.
Kanada
x Programy zarządzania ryzykiem obowiązujące w Kanadzie bazują na indywidualnym rachunku dochodu
gospodarstwa rolnego prowadzonym na cele podatkowe co wyklucza bezpośrednią adaptację tych instru-
mentów w Polsce.
x Poziom zadowolenia rolników z systemu jest stale monitorowany i jest bardzo wysoki mimo stosunkowo
niskiego poziomu rekompensat.
x Na grunt polski warto przenieść program AgriRisk Initiative, który jest programem wsparcia podmiotów
sektora ubezpieczeń mającym na celu zwiększanie ich potencjału instytucjonalnego, jak i narzędziem fi-
nansowania tworzenia i testowania nowych instrumentów zarządzania ryzykiem w rolnictwie.
Szwajcaria
x Zwiększenie stopnia integracji rolników w różnych formach integrracji poziomej (spółdzielnie rolników,
grupy producenckie) i pionowej, co może zniwelować negatywne zagrożenia wynikające z ryzyka bazowego.
x Bardziej przejrzyste relacje między administacją rządową a firmami ubezpieczeniowymi, uzyskującymi
dotacje.
x Wprowadzenie instrumentów hybrydowych, łączych ubezpieczenia upraw z kredytem obrotowym (lub
pożyczką).
Australia
x Skuteczność i sprawność systemu zarządzania ryzykiem w rolnictwie zależty od stosowaia dobrych praktyk
biznesowych oraz rozsądnych, najlepszych praktyk w zakresie zarządzania gospodarstwem rolnym wraz z
łatwo dostępnymi danymi historycznymi i prognozami dotyczącymi kluczowych zmiennych ryzyka (ceny,
opady itp.).
x Kluczowe znaczenie dla skutecznego zarządzania ryzykiem ma odpowiednie doświadczenie, wykształcenie
i możliwości rolników, a także konkurencyjne i płynne rynki środków produkcji i sektor finansowy.
Nowa Zelandia
x Istotna jest pogłębiona eksploracja możliwości wykorzystania dywersyfikacji produkcji w celu zmniejsze-
nia zmienności dochodów gospodarstw rolnych.
x Potrzebne jest wzmocnienie międzysektorowego podejścia do dostarczania informacji, doradztwa i usług w
zakresie upowszechniania wiedzy rolniczej. Ogranicza to podejście do zarządzania ryzykiem związanym z
gospodarstwem rolnym w przedsiębiorstwie prowadzącym wielorakie działania i interakcje między tymi
działaniami.
x Rozwój ubezpieczeń rolniczych może być przyspieszony przez zwiększenie publicznego dostępu do
informacji o ryzyku.
Źródło: opracowanie własne na podstawie zaprezentowanych w rozdziale studiów przypadku.
535
Bibliografia
1. A comparative analysis of global agricultural policies: lessons for the future CAP
(2018). European Commission, Research for AGRI Committee, Policy Department
for Structural and Cohesion Policies. Directorate-General for Internal Policies. PE
629.183, December 2018.
2. Adamowicz, M. (2017). Zmiany w systemach polityki rolnej i formach wsparcia rol-
nictwa, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu,
tom XIX, zeszyt 3.
3. Adegoke, J., Aggarwal, P., Rüegg, M., Hansen, J., Cuellar, D., Diro, R., Shaw, R.,
Hellin, J., Greatrex, H., Zougmoré, R. (2017). Review on index-based insurance for
climate-smart agriculture. Rome: FAO.
4. Agricorp (2014). Delivering a strong, consistent performance. Annual Report 2013-
14. Guelph: Agricorp.
5. Agricorp (2015). Supporting a vital agricultural sector. Annual Report 2014-15.
Guelph: Agricorp.
6. Agricorp (2016). Delivering Reliable Risk Management. Annual Report 2015-16.
Guelph: Agricorp.
7. Agricorp (2017). Celebrating 20 years of service. Annual Report 2016-2017. Guelph:
Agricorp.
8. Agricultura, Pesca y Alimentacion en Espana 2019. Memoria Anual, 2020, Ministerio
de Agicultura, Pesca y Alimentacion. Dostęp:
https://www.mapa.gob.es/es/ministerio/servicios/publicaciones/memoria-mapa-
2019_tcm30-543433.pdf
9. Agriculture and Agri-Food Canada (2018) Agriculture and Agri-Food Canada 2017–
18 Departmental Results Report, Number: 12858E s. 17,
https://www.agr.gc.ca/resources/prod/doc/pdf/drr-rrm_2017-18-eng.pdf (29.06.2020)
10. Agriculture and Agri-Food Canada, Agricultural programs and services. DOI:
https://www.agr.gc.ca/eng/agricultural-programs-and-services/?id=1362151577626
11. Agriculture and Agri-Food Canada, AgriInsurance Program DOI:
https://www.agr.gc.ca/eng/agricultural-programs-and-services/agriinsurance-
program/?id=1284665357886 (01.06.2020)
12. Agriculture and Agri-Food Canada, Agririsk-Initiatives. Dostęp:
https://www.agr.gc.ca/eng/agricultural-programs-and-services/agririsk-initiatives-
research-and-development-contribution-funding-stream/?id=1522072838788
13. Agriculture and Agri-Food Programs and Services, Advance Payments Program.
14. Agriculture and Agri-Food Programs and Services, AgriRicovery Program
DOI:https://www.agr.gc.ca/eng/agricultural-programs-and-
services/agrirecovery/?id=1387480598562 (01.06.2020)
15. agriculture.govt.nz/agriculture-and-investment-services/
16. AgriStability: Program Handbook (2011) Government of Canada, Agriculture and
Agri-Food Programs and Services, AgriStability. DOI:
https://www.agr.gc.ca/eng/?id=1294427843421
17. AoN (2020). AonAgri Farm Valuations, https://www.aon.co.nz/Agri-Business/Farm-
Valuations (1.09.2020).
18. Arora Anil (2017). Canadian agriculture: evolution and innovation, Statistics Canada.
DOI: https://www150.statcan.gc.ca/n1/en/pub/11-631-x/11-631-x2017006-
eng.pdf?st=CecNGkhf
536
19. Asnacodi (2020). Facilitating risk management via the farming community. Asnacodi:
Rome.
20. Australian Government, (2019). Coordinator-General for Drought’s advice on a Strat-
egy for Drought Preparedness and Resilience.
https://www.agriculture.gov.au/sites/default/files/documents/advice-long-term-
strategy-drought-preparedness-resilience_1.pdf
21. Bekkerman, A., Belasco, E.J., Smith, V.H., (2018). Does Farm Size Matter? Distribu-
tion of Crop Insurance Subsidies and Government Program Payments across U.S.
Farms, Applied Economic Perspectives and Policy (2019) volume 41, number 3.
22. Biggs Brian, (2019). A Statistical Glance at the Recent History of Farm Income. Sta-
tistics Canada.
23. Bonelli, C.Z. (2020). Sistema agricolo italiano, risultati della campagna assicurativa
2019 in Italia. Prezentacja przedstawiona podczas XII Convegno nazionale gestione
del rischio in agricoltura, Assisi, 31 gennaio2020.
24. Boussios, D., O’Donoghue, E.J. (2019). Potential Variability in Commodity Support:
Agriculture Risk Coverage and Price Loss Coverage Programs, USDA, Economic Re-
search Report Number 267.
25. Bundesministerium für Ernährung und Landwirtschaft (Federalne ministerstwo poli-
tyki żywnościowej i rolnictwa) Amtschef- und Agrarministerkonferenz vom 25. bis
27. September 2019 in Mainz, Bericht des BMEL unter Beteiligung der Länder, der
Versicherungswirtschaft und des Thünen-Instituts zu Versicherungslösungen mit und
ohne staatliche Unterstützung, (Beschluss der AMK am 28.09.2018 in Bad Sassendorf
– TOP 27 + 28 + 29)
26. Canada Production Insurance Regulations (SOR/2005-62), Current to June 17, 2020,
Last amended on June 12, 2018 DOI: https://laws-lois.justice.gc.ca/PDF/SOR-2005-
62.pdf
27. Canadian Agricultural Partnership (2020). Government Canada, Agriculture and Agri-
Food Canada, DOI: https://www.agr.gc.ca/eng/about-our-department/key-
departmental-initiatives/canadian-agricultural-partnership/?id=1461767369849
28. Chang, H.-H., Mishra A.K. (2012). Chemical usage in production agriculture: Do
cropinsurance and off-farm work play a part? Journal of Environmental Management,
105.
29. Choudhary, V., D’Alessandro, S.P., Giertz, Å., Suit, K.C., Johnson, T.J., Baedeker, T.,
Caballero, R.J. (2016). Agricultural sector risk assessment: methodological guidance
for practitioners, Agriculture global practice discussion, paper no. 10 Washington,
D.C.: World Bank Group.
30. Choudhary, Vikas, P. D’Alessandro, Stephen, Giertz, Åsa, Suit, Kilara Constance,
Johnson, Traci Jeanette; Baedeker, Tobías, Caballero, Ricardo Jorge. (2016). Agricul-
tural sector risk assessment: methodological guidance for practitioners (English). Ag-
riculture global practice discussion paper; no. 10. Washington, D.C. : World Bank
Group.
http://documents.worldbank.org/curated/en/586561467994685817/Agricultural-sector-
risk-assessment-methodological-guidance-for-practitioners
31. Cordier, J., & Santeramo, F. (2018). Mutual funds and the Income Stabilisation Tool
in the EU: Retrospect and Prospects. EuroChoices.
32. De Janvry, A., Ramirez Ritchie, E., Sadoulet, E. (2016). Weather Index Insurance and
Shock Coping Evidence from Mexico’s CADENA Program. World Bank Group Poli-
cy Research Working Paper, 7715.
537
33. Demeke, M., Kiermeier, M., Sow, M., Antonaci, L. (2016). Agriculture and food inse-
curity risk management in Africa. Concepts, lessons learned and review guidelines.
Rome: FAO.
34. Department of Agriculture (2019). Australian Government Drought Response, Resili-
ence and Preparedness Plan, Canberra, November. CC BY 4.0
35. Department of Agriculture, Water and Environment (2019). Feasibility of agricultural
insurance products in Australia for weather-related production risks,
https://www.agriculture.gov.au/ag-farm-food/drought/assistance/mfrp/agricultural-
insurance-feasibility
36. Deter, A. (2018). Mehrgefahrenversicherung: Was sie kostet, was sie leistet, top agrar
online 07.12.2018
37. Deutscher Bundestag, EU-Agrarkrisenreserve und weitere Instrumente des Risikoma-
nagements in der Landwirtschaft WD 5 - 3000 - 130/18 10. Oktober 2018
38. Deutscher Bundestag, Risikomanagement bei bestimmten Sonderkulturen, WD 5:
Wirtschaft und Verkehr; Ernährung, Landwirtschaft und Verbraucherschutz, WD 5 -
3000 - 045/18, 13. April 2018
39. Embaye, W., Bergtold, T., Schwab, B. (2017). Effect of crop insurance on farm
productivity of Kansas farms, US, conference paper prepared for Agricultural and Ap-
plied Economics Association, 2017 Annual Meeting, July 30-August 1, Chicago, Illi-
nois.
40. European Commission (2017). Study on risk management in EU agriculture. October
2017.
41. European Commission (2019). Statistical factshit - Italy. Dostęp:
https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/food-farming-
fisheries/farming/documents/agri-statistical-factsheet-it_en.pdf
42. European Commission (2020). Statistical factshit - Spain. Dostęp:
https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/food-farming-
fisheries/farming/documents/agri-statistical-factsheet-es_en.pdf.
43. European Parlament (2014). Comparative analysis of risk management tools supported
by the 2014 farm bill and the CAP 2014-2020.Study.
http://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2014_2019/documents/agri/dv/study_farm_b
ill_cap_/study_farm_bill_cap_en.pdf (1.10.2019).
44. FAO (2013). Climate-smart agriculture. Sourcebook. Rome: FAO.
45. FAO (2017). Strategic work of FAO to increase the resilience of livelihoods. Rome:
FAO.
46. FAO (2018a). Climate-smart agriculture. Case studies 2018. Successful approaches
from different regions. Rome: FAO.
47. FAO (2018b). Country-level ASIS: an agriculture drought monitoring system. Rome:
FAO.
48. FAO (2020a). Boosting smallholder resilience for recovery. Protecting the most vul-
nerable, promoting economic recovery. Rome: FAO.
49. FAO (2020b). FAO COVID-19 Response and Recovery Programme. Rome: FAO.
50. Farm Income Protection Act (S.C. 1991, c. 22), Current to June 17, 2020Last amended
on March 1, 2013 DOI: https://laws-lois.justice.gc.ca/PDF/F-3.3.pdf
51. Federal Crop Insurance: Program Overview for the 115th Congress, Congressional
Research Service, May 10 2018, [dostęp: 19.06.2020; adres:
https://crsreports.congress.gov/product/pdf/R/R45193/4].
52. Federal Register, (2014). Supplemental Agricultural Disaster Assistance Programs,
Payment Limitations, and Payment Eligibility. Department of Agriculture, Commodi-
ty Credit Corporation, 7 CFR Parts 1400 and 1416 RIN 0560–AI21, Federal Register/
538
Vol. 79, No. 71 / Monday, April 14, 2014 / Rules and Regulations s. 21086 –
21118. Dostęp:
https://www.fsa.usda.gov/Internet/FSA_Federal_Notices/agriculturaldisaster.pdf
53. Flejterski, St., Solarz, J.K. (2018). Komparatystyka finansów. Warszawa, C.H. Beck.
54. Freund M., Henley B., Allen K., Baker P. (2018). Recent and historical droughts in
Australia for the different natural resource management (NRM) regions.
https://theconversation.com/recent-australian-droughts-may-be-the-worst-in-800-
years-94292
55. FSA, (2018). Emergency Tree Assistance Program, Fact Sheet May 2018. USDA.
Dostęp:
56. FSAa, (2019). Dairy Margin Coverage Program, USDA, Fact Sheet 2019. Dostęp:
https://www.fsa.usda.gov/Assets/USDA-FSA-
Public/usdafiles/FactSheets/2019/dairy_margin_coverage_program-
june_2019_fact_sheet.pdf (Data dostępu 21.07.2020).
57. FSAa, 2020: Disaster assistance. LFP- Livestock Forage Disaster Program Fact Sheet
May (202). USDA. Dostęp: https://www.fsa.usda.gov/Assets/USDA-FSA-
Public/usdafiles/FactSheets/livestock_forage_program_lfp-fact_sheet.pdf (Data po-
brania 10.08.2020)
58. FSAb, (2019). Emergency Assistance for Livestock, Honeybees and Farm-Raised Fish
Program, Fact Sheet November 2019. USDA. Dostęp:
https://www.fsa.usda.gov/Assets/USDA-FSA-Public/usdafiles/FactSheets/archived-
fact-sheets/elap_general_fact_sheet.pdf (Data pobrania 3.08.2020)
59. FSAb, (2020). Emergency Conservation Program. USDA, Dostęp:
https://www.fsa.usda.gov/programs-and-services/conservation-programs/emergency-
conservation/index (Data dostępu 24.07.2020)
60. FSAc, (2019). Livestock Indemnity Program Fact Sheet July 2019. USDA. Dostęp:
https://www.fsa.usda.gov/Assets/USDA-FSA-
Public/usdafiles/FactSheets/2019/livestock_indemnity_program-fact_sheet-
july_2019.pdf (Data pobrania 3.08.2020)
61. FSO (2020). Agriculture and Food.Pocket statistics 2020. Federal Statistical Office,
CH-2010 Neuchâtel, https://www.bfs.admin.ch/bfs/en/home/statistics/agriculture-
forestry/farming.assetdetail.13127969.html
62. Gesamtverband der Deutschen Versicherungswirtschaft e. V. Landwirtschaftliche
Mehrgefahren- versicherung für Deutschland Stand: November 2016
63. Giertz Å., Mudahar M.S., Gray G., Rubaiza R., Galperin D., Suit K. (2015). Rwanda.
Agricultural sector risk assessment. World Bank Group Report 96290-RW.
64. Glauber J.W, Collins KJ., Barry P.J. (2002). Crop Insurance, Disaster Assistance, and
the Role of the Federal Government in Providing Catastrophic Risk Protection, Agri-
cultural Finance Review, Vol. 62, Nr 2.
65. Glauber J.W. (2017). Agricultural insurance and the WTO:,"IFPRI book chapters, in:
Bouët, Antoine & Laborde Debucquet, David (ed.), Agriculture, development, and the
global trading system: 2000– 2015, chapter 10, International Food Policy Research In-
stitute (IFPRI).
66. Glauber, J.W. (2015). Agricultural Insurance and the World Trade Organization (Oc-
tober 23, 2015). IFPRI Discussion Paper 1473. Available at SSRN:
https://ssrn.com/abstract=2688091
67. Goodwin B., Smith V.H. (2013). What Harm Is Done By Subsidizing Crop Insur-
ance? American Journal of Agricultural Economics, 95(2).
68. Häberli, C. (2018). Potential conflicts between agricultural trade rules and climate
change treaty commitments. The State of Agricultural Commodity Markets (SOCO)
539
2018: Background paper. Rome, FAO,
http://www.fao.org/3/CA2345EN/ca2345en.pdf
69. Hambrusch J., Heinschink K., Tribl Ch. (2020). Risiken und Risikomanagement in der
Landwirtschaft Österreichs – Eine Unterlage für LandwirtInnen und BeraterInnen,
Bundesanstalt für Agrarwirtschaft und Bergbauernfragen, Stand: 26. Februar 2020
70. Hartung, U. (2020). Extremwetterereignisse in der Landwirtschaft: Risikomanagement
im Bundesländervergleich. Berichte über Landwirtschaft-Zeitschrift für Agrarpolitik
und Landwirtschaft, Band 98, Ausgabe 2, 2020.
71. Hlyvynska, O., Zaripov, A. (2017). Index Insurance in Ukraine: Opening Doors for
Agribusiness. Smart Lessons, International Finance Corporation, The World Bank
Group.
72. Hochrainer-Stigler S. & Hanger-Kopp S. (2017). Subsidized Drought Insurance in
Austria: Recent Reforms and Future Challenges. Wirtschaftspolitische Blätter
04/2017.
https://www.fsa.usda.gov/Assets/USDA-FSA-Public/usdafiles/FactSheets/archived-
fact-sheets/tap_fact_sheet_may_2018.pdf (Data pobrania 10.07.2020)
73. IIASA International Institute for Applied Systems Analysis Laxenburg, Agricultural
drought insurance: Austria as a case study, Factsheet, December 2017
74. Il Ministro delle politiche agricole alimentari e forestali (2020). Piano di gestione dei
rischi in agricoltura 2020. Ministero delle politiche agricole alimentari e forestali:
Rome.
75. Informationen zur deutschen Landwirtschaft i.m.a - information.medien.agrar
e.V.2013
76. International Institute for Applied Systems Analysis (IIASA) (2019). Agricultural
drought risk management in Germany: Insurance solutions and other public support
measures IIASA Factsheet, March 2019
77. Iturrioz, R. (2009). Agricultural insurance (English). Primer series on insurance ; issue
no. 12. Washington, DC: World Bank
http://ebrary.ifpri.org/utils/getfile/collection/p15738coll2/id/129733/filename/129944.
pdf
78. Janowicz-Lomott, M., Kaczała, M., Łyskawa, K. (2020). Mutual funds i instrument
stabilizacji dochodów w PROW. Ocena możliwości wdrożeniowych z punktu widze-
nia sektora ubezpieczeniowego i administracji publicznej. Wnioski i rekomendacje dla
polityki publicznej. Dokument operacyjny dla MRiRW (maszynopis).
79. Jones, D., Myers, R. (2016). Rainfall Index – Annual Pasture Insurance. Department
of Agricultural Economics, Texas A&M AgriLife Extension Service , Publication
#PEF 2016-1, Pobrano z: https: //agecoext.tamu.edu /wp-content/uploads
/2013/08/Annual-Pasture- Insurance.pdf (Data pobrania 22.07.2020)
80. Joshua, G.M., Brorsen, W., Biermacher, J.T. (2016). The Rainfall Index Annual For-
age Pilot Program As A Risk Management Tool For Cool-Season Forage. Journal of
Agricultural and Applied Economics, 48, 1. DOI 10.1017/aae.2016.3
81. JRC-EC, (2012). Assessing Agriculture Vulnerabilities for the design of Effective
Measures for Adaption to Climate Change, European Commission, Joint Research
Centre, Institute for Environment and Sustainability, Luxembourg.
82. Keller, J.K. (2010). Ernteversicherungen als Risikomanagementinstrument Eine Ana-
lyse von Versicherungstypen und Tarifierungsmodellen Justus-Liebig-Universität Gie-
ßen Institut für Agrarpolitik und Marktforschung Dissertation Gießen, im März 2010.
83. Kimura, S. , Antón J. (2011), “Risk Management in Agriculture in Australia”, OECD
Food, Agriculture and Fisheries Papers, No. 39, OECD Publishing, Paris.
540
84. Klapper, L., Singer, D., Ansar, S., Hess, J.R. (2019). Financial Risk Management in
Agriculture: Analyzing Data from a New Module of the Global Findex Database
(English). Policy Research working paper; no. WPS 9078. Washington, D.C. : World
Bank Group.
http://documents.worldbank.org/curated/en/544071576074656430/Financial-Risk-
Management-in-Agriculture-Analyzing-Data-from-a-New-Module-of-the-Global-
Findex-Database
85. Landtag von Baden-Württemberg 16. Wahlperiode Drucksache 16 / 2053 11. 05. 2017
Antrag der Fraktion GRÜNE und Stellungnahme des Ministeriums für Ländlichen
Raum und Verbraucherschutz Versicherungen und andere Möglichkeiten der Risiko-
und Schadensminimierung bei wetterbedingten Schadereignissen in Landwirtschaft,
Obst-, Wein- und Gartenbau
86. Landwirtschaft in Deutschland Statista-dossier
87. Landwirtschaftskammer Österreich Agrarischer Ausblick Österreich 2025 Ergebnisse
des Strategieprozesses, August 2016.
88. Łyskawa, K., Kaczała, M., Rozumek, P., Matuła, R., Lisowski, J. (2019). Analiza do-
tycząca regulacji UE, OECD, WTO, FAO w zakresie ubezpieczeń. UEP, Poznań (ana-
liza niepublikowana dla MRiRW).
89. Mahul, O., Stutley, Ch. J. (2010). Government support to agricultural insurance:
challenges and options for developing countries. Washington, DC: World Bank.
90. MCII & GIZ (2019).Roadmaps for Integrated Climate Risk Management: Drought
Risk in Ghana´s Agricultural Sector. Report. Bonn/Eschborn: United Nations Univer-
sity Institute for Environment and Human Security (UNU-EHS) / Deutsche Gesell-
schaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH.
91. Melyukhina, O. (2011). Risk Management in Agriculture in New Zealand, OECD
Food, Agriculture and Fisheries Papers, No. 42, OECD Publishing, Paris.
92. Meuwissen, M.P., Van Asseldonk, M.A., Huirne, R.B. (Eds.) (2008). Income stabili-
sation in European agriculture: design and economic impact of risk management tools.
Wageningen Academic Publishers, The Netherlands.
93. Meuwissen, M.P.M., Assefa, T.T., Van Asseldonk, M.A.P.M. (2013). Supporting In-
surance in European Agriculture: Experience of Mutuals in the Netherlands, Euro-
Choices 12(3), 10–16, December.
94. Meuwissen, M.P.M., Van Asseldonk, M., Pietola, K., Hardake, B., Huirne, R. (2011).
Income insurance as a risk management tool after 2013 CAP reforms?, Paper present-
ed at the EAAE 2011 Congress Change and Uncertainty, August 30 to September 2,
2011, ETH Zurich, Zurich, Switzerland.
95. Meuwissen, M.P.M., Assefa, T. and Van Asseldonk, M.A.P.M. (2013). Supporting
insurance in European agriculture; experience of mutuals in the Netherlands. Euro-
Choices 12(3), 10-16.
96. Ministry of Primary Industries (2020). 2020 Drought Recovery Advice Fund,
https://www.mpi.govt.nz/protection-and-response/responding/adverse-events/support-
during-a-drought/2020-drought-recovery-advice-fund/
97. Ministry of Primary Industries (2020). Support during a drought,
https://www.mpi.govt.nz/protection-and-response/responding/adverse-events/support-
during-a-drought/
98. Moore L. (2019) 4 Things to Know about the New Dairy Margin Coverage Program.
USDA. Dostęp: https://www.fsa.usda.gov/programs-and-services/farm-bill/farm-
safety-net/dairy-programs/index (Data dostępu 21.07.2020).
541
99. Nègre, F. (2020). Porozumienie WTO w sprawie rolnictwa.
https://www.europarl.europa.eu/factsheets/pl/sheet/111/porozumienie-wto-w-sprawie-
rolnictwa (1.02.2020).
100. Nepveux, M. (2020). Low-to-no Payout Expectations Drive 2020 DMC Enrollments
Down. Market Intel, Dostęp: https://www.fb.org/market-intel/low-to-no-payout-
expectations-drive-2020-dmc-enrollments-down (data dostępu 21.07.2020).
101. Neuerer Dietmar Versichern statt entschädigen – Dürre- Hilfen für Landwirte sind der
falsche Ansatz 31.07.2018
102. Newton, J., Thraen, C.S., Bozic, M. (2016). Evaluating Policy Design Choices for the
Margin Protection Program for Dairy Producers: An Expected Indemnity Approach.
Applied Economic Perspectives and Policy, Volume 38, Issue 4, December 2016,
Pages 712–730, https://doi.org/10.1093/aepp/ppv033.
103. Nguyen, N., Ma, Ch. (2017). Multi-peril crop insurance in Australia: barriers and
opportunities. The Agribusiness Bulletin. Deloitte,
https://www2.deloitte.com/au/en/pages/consumer-industrial-products/articles/multi-
peril-crop-insurance-australia-barriers-opportunities.html
104. NIWA (2020). New Zealand Drought Monitor, https://niwa.co.nz/climate/information-
and-resources/drought-monitor (1.09.2020).
105. O’Donoghue, E., (2014): The effects of premium subsidies on demand for crop insur-
ance. USDA-ERSEconomic Research Report 169. US Department of Agriculture,
Washington, DC.
106. Offermann, F., Efken, J., Ellßel, R., Hansen, H., Klepper, R., & Weber, S. (2017).
Ausgewählte Instrumente zum Risikomanagement in der Landwirtschaft: Systemati-
sche Zusammenstellung und Bewertung. Thünen Working Paper 72, No. 1422-2017-
928, Braunschweig/Germany, April 2017.
107. Österreichische Finanzmarktaufsicht, 2018
108. Park, E., Brorsen, B.W., Harri, A. (2020). Spatially Smoothed Crop Yield Density
Estimation: Physical Distance vs Climate Similarity, Journal of Agricultural and Re-
source Economics, 2020, vol. Preprints, issue Preprints.
109. PARM (2018). A holistic approach to agricultural risk management for resilience (by
I. Tedesco). PARM Working Paper #5. Rome: PARM/IFAD.
http://p4arm.org/document/a-holistic-approach-to-agricultural-risk-management-for-
resilience (1.10.2019).
110. Patrick, G., Cakir, M., Baker, T.G. (2008). Evaluating Livestock Risk Protection for
Hogs. Perude Agriculture Economic Report. Perude University, February 2008.
111. Pizło W. (2009). Studium przypadku jako metoda badawcze w naukach ekonomicz-
nych. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu,.
2009, t. 11, z. 5,
112. Plan de Seguros Agrarios, 2020, ENESA. Dostęp:
https://www.mapa.gob.es/es/enesa/publicaciones/enesa_guia_2020_tcm30-537402.pdf
113. Pro, M.J. (2014). Spanish Agricultural Insurance System: ENESA’s Approach.
Dostęp:
https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/385712.%20ENESA.pdf .
114. Real Decreto 425/2016, de 11 de noviembre 2016, por el que se establecen las bases
reguladoras para la concesión de subvenciones de la Administración General del Es-
tado al Seguro Agrario. Dostęp: https://www.boe.es/diario_boe/txt.php?id=BOE-A-
2016-10461.
115. RMA (2017a): Apiculture Pilot Insurance Program. Honey, Pollen Collection, Bees-
wax, Breeding Stock. USDA, Risk Management Agency, Dostęp:
542
https://www.rma.usda.gov/en/Fact-Sheets/National-Fact-Sheets/Apiculture-Pilot-2017
(Data dostępu 30.07.2020).
116. RMA (2017b): Margin Protection for Federal Crop Insurance, Risk Management
Agency, USDA. Dostęp: https://www.rma.usda.gov/en/Fact-Sheets/National-Fact-
Sheets/Margin-Protection-for-Federal-Crop-Insurance (Data dostępu 30.07.2020).
117. RMA (2018). Rainfall And Vegetation Index Plan Common Policy. USDA, Risk
Management Agency. Dostęp: https://www.rma.usda.gov/-
/media/RMAweb/Policies/Rainfall-Index/2018/Rainfall-and-Vegetation-Index-Plan-
Common-Policy-18-RIVI.ashx?la=en (Data dostępu 21.07.2020).
118. RMA (2020a): Dollar Plan, Risk Management Agency, United States Department of
Agriculture. Dostęp: https://www.rma.usda.gov/en/Policy-and-Procedure/Insurance-
Plans/Dollar-Plan (Data dostępu 10.08.2020)
119. RMA (2020b): Livestock Gross Margin For Dairy Cattle Insurance Policy, Basic Pro-
visions Terms And Conditions, USDA, Risk Management Agency. Dostęp:
https://www.rma.usda.gov/-/media/RMAweb/Policies/Livestock-Gross-Margin-
Dairy/2021/LGM-Dairy-Policy.ashx (Data dostępu 10.07.2020)
120. RMA (2020c).: Livestock Insurance Plans. USDA, Risk Management Agency.
Dostęp: https://www.rma.usda.gov/Policy-and-Procedure/Insurance-Plans/Livestock-
Insurance-Plans (Data dostępu 22.07.2020)
121. RMA (2020d). Livestock Risk Protection Insurance Policy. USDA, Risk Manage-
ment Agency. Dostęp: https://www.rma.usda.gov/-
/media/RMAweb/Policies/Livestock-Risk-Protection/2021/LRP-Policy.ashx?la=en
(Data dostępu 27.07.2020)
122. Rohrer, B., Tombez, G. (2019). Analyse des solutions d’assurances agricoles pour la
Suisse. Rapport final. WARM Consulting Group Ltd, Berne, mai 2019 (tłumaczenie z
języka francuskiego na język angielski).
123. Rosa, I., Johnson, R. (2019). Federal Crop Insurance: Specialty Crops. Congressional
Research Service, Updated January 14, 2019. Pobrano z:
https://fas.org/sgp/crs/misc/R45459.pdf (Data pobrania 10.08.2020)
124. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/2393 z dnia 13 grudnia
2017 r. zmieniające rozporządzenia (UE) nr 1305/2013 w sprawie wsparcia rozwoju
obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów
Wiejskich (EFRROW), (UE) nr 1306/2013 w sprawie finansowania wspólnej polityki
rolnej, zarządzania nią i monitorowania, (UE) nr 1307/2013 ustanawiające przepisy
dotyczące płatności bezpośrednich dla rolników na podstawie systemów wsparcia w
ramach wspólnej polityki rolnej, (UE) nr 1308/2013 ustanawiające wspólną organiza-
cję rynków produktów rolnych oraz (UE) nr 652/2014 ustanawiające przepisy w za-
kresie zarządzania wydatkami odnoszącymi się do łańcucha żywnościowego, zdrowia
zwierząt i dobrostanu zwierząt oraz dotyczącymi zdrowia roślin i materiału przezna-
czonego do reprodukcji roślin, Dz.U. L 350 z 29.12.2017.
125. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1305/2013 z dnia 17 grud-
nia 2013 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz
Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i uchylające rozporządze-
nie Rady (WE) nr 1698/2005, Dz.U. L 347 z 20.12.2013.
126. Sberro-Kessler, R., Hazell, P.B., Varangis, P. (2019). When and How Should Agricul-
tural Insurance be Subsidized? Issues and Good Practices. Washington, D.C. : World
Bank Group.
127. Schaffner, A. Mehrgefahrenversicherungen in der Landwirtschaft, DLG, DLG-
Merkblatt 434 Frankfurt am Main, 2018
543
128. Schweizer, Hagel (2020). Die Schweizer Hagel startet Pilotphase mit Satellitendaten
zur Verbesserung des Risikomanagements, https://www.hagel.ch/de/medien/die-
schweizer-hagel-startet-pilotphase-mit-satellitendaten-zur-verbesserung-des-
risikomanagements/ (05.05.2020).
129. Severini, S., Biagini, L., & Finger, R. (2019). Modeling agricultural risk management
policies–The implementation of the Income Stabilization Tool in Italy. Journal of Pol-
icy Modeling, 41(1), 140-155.
130. Severini, S., Di Tommaso, G., & Finger, R. (2019). Effects of the Income Stabilization
Tool on farm income level, variability and concentration in Italian agricul-
ture. Agricultural and Food Economics, 7(1), 23.
131. ShalekBriski, A., Brorsen, W., Rogers, J., Biermacher, J.T. (2020). Design of the
rainfall index annual forage program. Agricultural Finance Review, DOI
10.1108/AFR-11-2019-0120
132. Sinabell, F., Url, T., Heinschink, K. (2017). Index-based margin insurance in agricul-
ture – on the example of wheat production in Austria. Problems of Agricultural Eco-
nomics, 3(352) 2017, 133-144 DOI: 10.5604/00441600.1245858
133. Sinabell, F., Heinschink K. (2017). Ubezpieczenie nadwyżki bezpośredniej w rolnic-
twie oparte na wskaźnikach na przykładzie produkcji pszenicy w Austrii. Zagadnienia
ekonomiki rolnej 3 (2017), 3(352) 2017, 133-145.
134. Skees J.R., Hazell P, Miranda M., 1999: New Approaches to Crop Yield Insurance in
Developing Countries, EPTD Discussion Paper Nr 35, IFPRI, Washington.
135. Skrypetz Stan, Yu Mei. (2020). Canada: outlook for principal field crops, Agriculture
and Agri-Food Canada, Market Analysis Group, Report May 22, 2020 .
136. Smith V.H. (2020). The US federal crop insurance program: a case study in rent seek-
ing, Agricultural Finance Review, Vol. 80, Is. 3.
137. Soliwoda, M. (2013). Rolnicze ubezpieczenia gospodarcze w Kanadzie i USA jako
składnik systemu zrządzania ryzykiem w nowoczesnym agrobiznesie, Zagadnienia
Ekonomiki Rolnej, Nr 4.
138. Spagna, P. (2020). Agrioltura: nuovi strumenti do RM. Artykuł dostępny na stronie:
https://anra.it/it/it/article/2181/agricoltura-nuovi-strumenti-di-rm.
139. Statistics Canada, An Overview of the Canadian Agriculture and Agri-Food System
2017. DOI: http://www.agr.gc.ca/eng/canadian-agri-food-sector/an-overview-of-the-
canadian-agriculture-and-agri-food-system-2017/?id=1510326669269
140. Statistics Canada. Tabela 32-10-0106-01 Direct payments to agriculture producers
(x 1,000). DOI: https://doi.org/10.25318/3210010601-eng
141. Statistics Canada. Table 36-10-0401-01 Gross domestic product (GDP) at basic
prices, by industry (x 1,000,000).
142. Statistics Canada. Tabela 32-10-0027-01 Number of farm operators classified by farm
type and operator income class. DOI: https://doi.org/10.25318/3210002701-eng
143. Statistics Canada. Tabela 32-10-0045-01 Farm cash receipts, annual (x 1,000)
144. Statistics Canada. Tabela 32-10-0156-01 Farms classified by size, historical data.
DOI: https://doi.org/10.25318/3210015601-eng
145. Statistics Canada. Tabela 32-10-0213-01 Total income of farm families by source of
income. DOI: https://doi.org/10.25318/3210021301-eng
146. Statistics Canada. Table 32-10-0052-01 Net farm income (x 1,000)
147. Study on risk management in EU agriculture, European Commission, DG AGRI,
Brussels 2017.
148. Timmerman, A., Jansen, J. (2018). What to Know About the Livestock Indemnity
Program. Institute of Agriculture and Natural Resources, University of Nebraska,
544
Dostęp: https://extension.unl.edu/statewide/cherry/what-to-know-about-the-livestock-
indemnity-program/ (Data dostępu 21.07.2020).
149. Trestini, S., & Giampietri, E. (2018). Re-Adjusting Risk Management within the CAP:
Evidences on Implementation of the Income Stabilisation Tool in Italy. The Common
Agricultural Policy of the European Union–the present and the future, EU Member
States point of view, ed. M. Wigier, A. Kowalski, series „Monographs of Multi-
Annual Programme, (73.1).
150. Trestini, S., Giampietri, E., & Boatto, V. (2017). Toward the implementation of the
Income Stabilization Tool: an analysis of factors affecting the probability of farm in-
come losses in Italy. New Medit, 16(4), 24-30.
151. Trestini, S., Szathvary, S., Pomarici, E., & Boatto, V. (2018). Assessing the risk pro-
file of dairy farms: application of the Income Stabilisation Tool in Italy. Agricultural
Finance Review, Vol. 78 No. 2, pp. 195-208.
152. Unijni liderzy martwią się o WTO. Niezależna, https://niezalezna.pl/301914-unijni-
liderzy-martwia-sie-o-wto (13.12.2019).
153. USDA, 2020: Federal Crop Insurance Corporation Commodity Year Statistics for
2019. USDA. Pobrane z:
https://www3.rma.usda.gov/apps/sob/current_week/crop2019.pdf (Data pobrania
02.08.2020).
154. Van Asseldonk, M., Van der Meulen, H., van der Meer, R., Silvis, H., Berkhout, P.
(2018), Does subsidized MPCI crowds out traditional market-based hail insurance in
the Netherlands?, Agricultural Finance Review, Vol. 78 No. 2, s. 262-274.
155. Van Drunen, K. (2018). Risk management, esp. weather insurance in the Netherlands.
Conference on risk valuation and risk management tools in agri-food sector, Bratisla-
va, 17 – 18 October 2018, Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (ma-
teriał niepublikowany
156. Vroege, W., Dalhaus T., Finger R. Index insurances for grasslands–A review for Eu-
rope and North-America. Agricultural systems 168 (2019): 101-111.
157. Watts and Associates, Inc. (2017). Dollar Insurance Recommended Modifications
Report Final. Order Number: D17PD00050 Submitted to: United States Department of
Agriculture Risk Management Agency, December 14, 2017. Dostęp:
https://www.rma.usda.gov/-/media/RMAweb/Publications/Dollar-Insurance-
Recommended-Modifications-Report.ashx?la=en (Data dostępu 7.08.2020)
158. Webe, J.G., Key, N., O’Donoghue, E. (2016). Does Federal Crop Insurance Make
Environmental Externalities from Agriculture Worse? MPRA Paper No. 71293.
159. Winkler, W., Versichern gegen Klimawandel, Möglichkeiten und Grenzen, Prezentacja
BBK Wels 24.2.2020
160. Wolfgang, W. (2017). Ackerbautag – Risikovorsorge im Ackerbau, Wels 26.1.2017
161. World Bank (2005). Managing Agricultural Production Risk : Innovations in Develop-
ing Countries, World Bank Other Operational Studies 8797, The World Bank.
162. World Bank (2011). Weather index insurance for agriculture: guidance for develop-
ment practitioners, Agriculture and rural development discussion paper no. 50, 2011,
Washington, D.C.: World Bank Group.
163. World Bank (2017). Gender and agricultural risk: A gendered approach to agricultural
risk assessment and management strategies. Washington: World Bank Group.
164. World Bank (2018). World Bank Promotes Agricultural Risk Management to Benefit
the Most Vulnerable Producers (28,05.2018).
https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2018/05/28/riesgos-agricultura-
productores-argentina
545
165. WTO (2019). Committee on Agriculture. Points Raised By Members Under The Re-
view Process. Compilation Of Questions For The Meeting On 30-31 October 2019, 17
October 2019 (G/AG/W/202).
166. Wyciślak S. (2015), Podejście systemowe jako źródło efektywności w działaniach
organizacji. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu", nr.386.
546
Publikacje i strony internetowe
1. Baza danych Banku Światowego. Dostęp: https://data.worldbank.org/
2. Baza danych europejskiego FADN, 2020. Dostęp:
https://ec.europa.eu/agriculture/rica/database/report_en.cfm?dwh=SO
3. Baza danych FAO. Dostęp: http://www.fao.org/faostat/en/#data
4. WTO (2019). The Agriculture Committee.
https://www.wto.org/english/tratop_e/agric_e/ag_work_e.htm (1.10.2019).
5. WTO (2020). Eyeing MC12 for an outcome, agriculture negotiators focus on doable
elements and processes.
https://www.wto.org/english/news_e/news20_e/agri_24feb20_e.htm# (20.04.2020).
6. Encyklopedia PWN (2020). Austrralia. Gospodarka.
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Australia-Gospodarka;4573683.html
7. Encyklopedia PWN (2020). Holandia. https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Holandia-
Gospodarka;4574250.html (1.02.2020).
8. Encyklopedia PWN (2020). Nowa Zelandia https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Nowa-
Zelandia-Gospodarka;4574928.html (1.02.2020).
9. Encyklopedia PWN (2020). Szwajcaria. https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Szwajcaria-
Gospodarka;4575438.html (1.02.2020).
10. http://multimedia.agr.gc.ca/pack/pdf/fco-ppc_20200422-eng.pdf
11. www.agricorp.com
12. www.fao.org/giews/data-tools/en/
13. www.omafra.gov.ca
14. https://www.agr.gc.ca/eng/agricultural-programs-and-services/advance-payments-
program/?id=1462198969862 (01.06.2020)
15. https://www.agr.gc.ca/eng/agricultural-programs-and-
services/agrirecovery/?id=1387480598562
16. La Financière Agricole du Québec (2019a). Programme d’assurance stabilization des
revenus agricoles. DOI: https://www.fadq.qc.ca/fileadmin/fr/assurance-
stabilisation/programme-assurance-stabilisation.pdf
17. La Financière Agricole du Québec (2019b). Rapport annuel 2018-2019. DOI:
https://www.fadq.qc.ca/fr/documents/rapports-annuels/
18. http://documents.worldbank.org/curated/en/%20698091468163160913/pdf/538810PU
B0Gove101Official0Use0Only1.pdf
19. http://www.fao.org/faostat/en/#home
20. https://acola.org.au/wp/PDF/SAF07/returns%20resources%20and%20risks.pdf
21. https://basis.ucdavis.edu/index-insurance-innovation-initiative-i4
22. https://data.worldbank.org/
23. https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/food-farming-fisheries/events/documents/cap-
have-your-say-risk-mgmt-workshop-summary_en.pdf
24. https://farmhub.org.au/future-drought-fund/
25. https://hunterlandcare.org.au/natural-resource-management-drought-resilience-
program-grants/
26. https://p4arm.org/document/a-holistic-approach-to-agricultural-risk-management-for-
resilience/
27. https://www.agr.gc.ca/eng/agricultural-programs-and-services/agriinsurance-
program/?id=1284665357886
547
28. https://www.agriculture.gov.au/ag-farm-food/drought/assistance/fmd/historical-fmd-
statistics
29. https://www.agriculture.gov.au/ag-farm-food/drought/assistance/fmd
30. https://www.agriculture.gov.au/ag-farm-food/drought/future-drought-fund
31. https://www.bfs.admin.ch/bfs/en/home/statistics/agriculture-forestry/economic-
satellite-accounts.gnpdetail.2019-0353.html
32. https://www.bfs.admin.ch/bfs/en/home/statistics/agriculture-
forestry/farming.assetdetail.13127969.html
33. https://www.ehinz.ac.nz/indicators/climate-change/rainfall-and-drought-our-changing-
climate/
34. https://www.farm-d.org
35. https://www.fcc-fac.ca/en/covid-19/program-details.html i
https://www.canada.ca/en/agriculture-agri-food/news/2020/06/canada-and-ontario-
support-beef-and-hog-farmers-during-covid-19.html
36. https://www.nass.usda.gov/Publications/AgCensus/2017/index.php
37. https://www.newswire.ca/news-releases/government-of-canada-supports-new-pilot-
risk-management-tool-for-pork-producers-848448270.html
38. https://www.oecd.org/agriculture/ministerial/background/notes/12_background_note.p
df
39. https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/5kgj0d3vzcth-
en.pdf?expires=1588152813&id=id&accname=guest&checksum=B763C7C23866364
F89C319FB0F8A268A
40. https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/5kgj0d8bj3d1-
en.pdf?expires=1588152979&id=id&accname=guest&checksum=1A6BADBB35E5F
4B70C635E06027CEDBB
41. https://www.researchgate.net/publication/23508648_Agricultural_risk_management_i
n_Europe
42. https://www.worldbank.org/en/topic/agriculture
43. IFAD (2019). Platform for Agricultural Risk Management.
https://www.ifad.org/en/parm (28.12.2019).
44. Informe de contratacion del seguro agrario, 2019, ENESA. Dostęp:
https://www.mapa.gob.es/es/enesa/publicaciones/ic22def_tcm30-507788.pdf
548
ZAŁĄCZNIKI
Ramka A.1. Lista ekspertów uczestniczących w wywiadach

Niderlandy – Kees van Drunnen, Dutch Ministry of Economic Affairs/Ministerie van Land-
bouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Directoraat Generaal Agro 11.09.2019; Gert Jan van
Dijk, BFAO Onderlinge Fruittelers Hagelverzekering13.09.2019; Prof. Miranda Meuwissen,
Dr. Marcel van Asseldonk, Wageningen University and Research (Wageningen UR),
12.09.2019
Szwajcaria – Bernard Belk, Director, Federal Office for Agriculture FOAG, Bern, 4.09.2019
Francja – ministerstwo ds. rolnictwa, Biuro Zarzadzania Ryzykiem (BGR), 26.07.2019,
Francuska Federacja Ubezpieczeniowa – FFA, 27.09.2019
Włochy – ASNACODI (Paola Grossi, Paolo Spagna), Prof. Samuele Trestini, Dr. Elisa
Giampietri – Department of Land, Environment, Agriculture and Forestry, University of Pa-
dova, Italy
Austria – DI Klaus Wagner (Bundesanstalt für Agrarwirtschaft (Wiedeń), Dr Marek
Kobiałka (TU Wiedeń/Vienna Insurance Group)
OECD – Guillaume Gruere, Jesus Anton, Morvarid Bagherzadeh, 27.09.2019
WTO – Agriculture and Commodities Division, Dyrektor Edwinie Kessie, Diwakar Dixit,
Ulla Kask i Cedric Pene, 2.09.2019
FAO – Azeta Cungu, Niclas Benni, Adriano Campolina, Yahor Vetlou
549
Ramka A.2. Status quo on the Income Stabilization Tool in Italy
Considering that the implementation of the Income Stabilization Tool (IST) is at the
heart of the policy debate on risk management in agriculture, this case study reviews the current
state and development perspectives of this tool in Italy.
The introduction of the IST dates back to 2013, with the adoption of the European Regula-
tion no. 1305/2013 of the Common Agricultural Policy (CAP) 2014-2020 that introduced the sup-
port for risk management in the second pillar for the first time. More precisely, the Article 39 de-
fines and supports the IST as a mutual fund that compensates farmers’ income losses in all sec-
tors. In particular, through the IST the EU aims at supporting the creation of a financial reserve
able to stabilize farmers’ income when a decrease of income occurs. More in detail, the IST can
be supported if this reserve is used to compensate farmers facing a severe income drop (due to
both production and price risks), namely when the income drop exceeds the threshold of 30%
compared to the average income of the previous three years (or considering the average over the
last five years, excluding the highest and lowest value). The income is defined as the sum of the
farm total revenues plus any public support, deducting input costs; it follows that the value added
based on individual farm data can be used as indicator of income losses. Moreover, the maximum
support is set up to the 65% of the contribution paid by the farmer to the fund.
Italy has planned to implement the IST, similarly to Hungary and the Spanish region of
Castilla Y León, and budgeted an expenditure of 97 million € over the period 2014-2020 to sup-
port this tool. Moreover, the IST is part of a risk management toolkit included within the National
Rural Development Program (PSRN) (measure 17.3).
In 2016 a Ministerial Decree (MD no. 10158/2016) defined some main operative features
for the IST, representing a first step toward its implementation. In particular, this established the
voluntary nature of the IST and included some minimum requirements for the recognition of the
mutual fund (i.e. the approval of the fund managers) by the National Ministry, as it is necessary in
order to receive the financial support, and the rules for the farmers’ IST membership. More pre-
cisely, the IST can be managed by agricultural cooperatives, consortia of cooperatives, producer
organizations and/or their associations, defence consortia, etc. Furthermore, the mutual fund has a
duration of five years, while the membership of farmers lasts three years. The minimum number
of 150 farmers or 50 farmers with a turnover of more than 10 million euro represents a fundamen-
tal condition for the setting up of the fund. Despite this first step, to date the MD is not yet effec-
tive, pending a further decree for approval.
In the meanwhile, the middle-term revision of the CAP known as Omnibus Regulation
(Reg. EU no. 2393/2017) has added some noteworthy improvements regarding the IST function-
ing as: the increase of the public support rate to 70% (from the previous 65%), the introduction of
sectoral ISTs for those sectors affected by a severe income drop, the reduction of the threshold for
compensation at 20% (from 30%), and the possibility to use indices (instead of farm-specific val-
ues) to monitor income losses. This reform has been included in the Italian PSRN.
The outset for the IST in Italy started in 2019, with the MD no. 1104/2019 (and MD no.
1411/2019) that reformed the previous one. In the same year, the possibility to set up sectorial
ISTs in Italy has been introduced within the annual Agricultural Risk Management Plan (PGRA)
for the following sectors: durum wheat, olive, fruit and vegetables, poultry farming, and cow
milk; besides, in 2020 goat milk sector has been added.
The public support to the IST currently relates to: i) subsidies for the start-up of the mutu-
al fund, spread over a maximum of three years degressively; ii) amounts paid by the mutual fund
as financial compensations to farmers, which range from a minimum of 20% (as specified within
the PSRN) to a maximum of 70% of the income losses; iii) interests on commercial loans taken
out by the mutual fund to pay the financial compensation to farmers; iv) annual contribution paid
by the farmers to the mutual fund.
A further major advance to the implementation of the IST in Italy has been made in 2019
with the publication of the MD no. 29010, called “pricing Decree”. Its prominent importance is
550
due to establishing the rules for defining farmers’ contribution to the IST: for instance. It defines
for the first three years the minimum contribution of 6.67% of the reference income (i.e. revenues
- variable costs), with the aim to guarantee the ability of the fund to compensate at least the 20%
of income drop.
The aforementioned PGRA establishes that the compensation starts only in the event of an
ascertained market crisis reducing the income for a specific sector by at least 15%, compared to
the previous three-year period, i.e. the so-called “trigger event” that is detected at national level or
by the fund’s management.
In sum, focusing more on the operational mechanism of the IST in Italy, a central role is
given to the authorities eligible for setting up and managing the IST, which are responsible for
recruiting the minimum number of farmers before making a request to the competent Ministry for
the fund’s approval. Once accredited, the mutual fund becomes operational and adopts a self-
regulation under general guidelines included within the MD. The members of the fund are re-
quired to pay an annual contribution which can be financed up to 70% from public resources. As a
consequence of an ascertained income drop of more than 15%, therefore following the so-called
trigger event, the farmer can formally request for being indemnified. Consequentially, if the in-
come loss is ascertained to be greater than the 20% threshold (for the sectorial IST) compared to
the previous three-year period, the fund compensates the farmer from a minimum of 20% to a
maximum of 70% of the loss.
Nowadays, the IST represents a complementary tool to the insurance and the mutual
fund, and its rationale is to deal with risks that farmers’ have not the capacity to cope with,
e.g. systemic risks as price and market volatility.
As a consequence of the latest decrees, that represented a substantial step towards the de-
velopment of IST, nowadays in Italy three sectorial ISTs have submitted application for approval
to the national Ministry: two are managed by the CODIPRA Defence Consortium and concern
apples and milk sector in the autonomous province of Trento, and one refers to the sector of fruit
and vegetables and is managed by the Association of Defence Consortia in Veneto and Friuli-
Venezia-Giulia regions called AGRIFONDO MUTUALISTICO. Actually, these ISTs are still
waiting for being officially recognized; after this, these instruments could compensate income
losses occurred in 2019, if exceeding the threshold for indemnification.
Following the PGRA 2020, the request for the recognition for any other IST initiative will
expire at the end of July of the same year and it is likely that other IST initiatives will arise soon.
However, despite a clear will of policy makers to introduce this tool and its potential of
compensating from 20% to 70% of farmer income loss, hitherto the development of the IST in
Italy still represents an ongoing process. Indeed, many obstacles slowed down the spread, as
farmers’ lack of knowledge on the existence of this tool and the general lack on how to de-
sign and manage it, due to the delays in the publication of the decrees establishing the fun-
damental rules. Nevertheless, the income assessment represents a major limitation: indeed, the
limited availability of information depends on the fact that the most part of the Italian farms does
not have an adequate accounting system, especially the smallest ones, as they are subject to sim-
plified accounting regimes. Interestingly, these barriers have been recently reduced by the intro-
duction of a simplified methodology to calculate the negative part of the income equation (see the
PGRA 2020). After that, the operation of this new risk management tool in Italy is drawing ever
nearer, with the possibility of assessing the expected positive effects on the resilience of farms.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Cordier i Santeramo (2018), Severini, Biagini i
Finger. (2019), Severini, Di Tommaso i Finger, (2019), Trestini i Giampietri (2018), Tresti-
nii, Giampietri i Boatt (2017), Trestini, Szathvary, Pomarici i Boatto (2018).
551
Adam Wąs, Piotr Sulewski, Paweł Kobus, Edward Majewski, Kinga Pogodziń-
ska, Jacek Kulawik, Michał Soliwoda, Agnieszka Kurdyś-Kujawska, Dariusz
Osuch, Adam Kagan, Justyna Herda-Kopańska
6. Percepcja ryzyka przez rolników, jego źródeł i nastawień do niego oraz

preferencji dotyczących instrumentów i strategii zarządzania nim – wyniki
badań ankietowych
6.1. Metodyka badania i charakterystyka próby badawczej
Charakterystyka kwestionariusza wywiadu i przeprowadzonych badań
'DQH SLHUZRWQH ]HEUDQR Z\NRU]\VWXMąF PHWRGĊ SRPLDUX VRQGDĪRZHJR
EH]SRĞUHGQLHJR)RUPąSRPLDUXE\áNZHVWLRQDULXV]Z\ZLDGX=RVWDáRQSU]\JR
WRZDQ\ZVSRVyENWyU\SR]ZROLáXZ]JOĊGQLüQLH]EĊGQHHOHPHQW\GR]LGHQW\IL
NRZDQLDSRVWDZUROQLNyZZ]JOĊGHPU\]\ND
.ZHVWLRQDULXV]H Z\ZLDGX Vą Z\NRU]\VW\ZDQH GR ]ELHUDQLD LQIRUPDFML
RRSLQLDFK L ]DFKRZDQLDFK SRJOąGDFK L SRWU]HEDFK RNUHĞORQ\FK ]ELRURZRĞFL
RVyEZZLHOXUyĪQ\FKG\VF\SOLQDFKQDXNRZ\FKZW\P ZV]F]HJyOQRĞFLVWDQR
ZLą SU]\GDWQH QDU]ĊG]LH EDGDZF]H Z REV]DU]H QDXN VSRáHF]Q\FK GR NWyU\FK
SU]\QDOHĪ\ UyZQLHĪ HNRQRPLD 3RGREQLH MDN EDGDQLD SURZDG]RQH
ZODERUDWRULXPWDNLEDGDQLD]Z\NRU]\VWDQLHPNZHVWLRQDULXV]DZ\ZLDGXSRG
OHJDMąRNUHĞORQHPXUHĪLPRZLPHWRG\F]QHPXFRSRZLQQR]DJZDUDQWRZDüZLD
U\JRGQRĞü L SRZWDU]DOQRĞü Z\QLNyZ =JRGQLH ] UHJXáDPL SU]HSURZDG]DQLD
EDGDĔ NZHVWLRQDULXV]RZ\FK ZVND]\ZDQ\PL ZOLWHUDWXU]H SU]HGPLRWX $GDP
NLHZLF]'UZLááR &UHHG\ :LOOLDPV SURFHV SU]\JRWRZDQLD
NZHVWLRQDULXV]DZQLQLHMV]\FKEDGDQLDFKREHMPRZDáWDNLHNURNLMDN
2NUHĞOHQLHSUREOHPXEDGDZF]HJRLS\WDĔEDGDZF]\FK
=GHILQLRZDQLHSRSXODFMLLSUyE\EDGDZF]HM
2SUDFRZDQLH]DVDG]DU]ąG]DQLDLNRRUG\QRZDQLDSUDFQDGEDGDQLDPL NZH
VWLRQDULXV]RZ\PL
2SUDFRZDQLH ]HVWDZX S\WDĔ GR ]DGDQLD UHVSRQGHQWRP Z RGQLHVLHQLX GR
]GHILQLRZDQHJRSUREOHPX ZUD] ]SU]\JRWRZDQLHP NDIHWHULLRGSRZLHG]LZ
SU]\SDGNXS\WDĔ]DPNQLĊW\FK
=DSURMHNWRZDQLHXNáDGXNZHVWLRQDULXV]DZ\ZLDGX
3U]HSURZDG]HQLHEDGDĔSLORWDĪRZ\FKZFHOXSU]HWHVWRZDQLDRSUDFRZDQHJR
]HVWDZXS\WDĔRUD]VWUXNWXU\NZHVWLRQDULXV]D
:SURZDG]HQLHSRSUDZHN
2SUDFRZDQLH]DVDGLVFKHPDWXNRGRZDQLDRGSRZLHG]L
'UXN L OXE Z\V\áNĊ NZHVWLRQDULXV]D GR DQNLHWHUyZ SU]HSURZDG]DMąF\FK
EDGDQLDWHUHQRZH

=HEUDQLHNZHVWLRQDULXV]\LEXGRZDED]\GDQ\FK
3UREOHPDW\ND SRGMĊW\FK EDGDĔ GRW\F]\áD NZHVWLL U\]\ND Z UROQLFWZLH
,VWQLHQLH U\]\ND ZUROQLFWZLH MHVW XZDUXQNRZDQH ZLHORPD F]\QQLNDPL D X]D
OHĪQLHQLHG]LDáDOQRĞFLUROQLF]HMRGZDUXQNyZSU]\URGQLF]\FKVSUDZLDĪHHIHNW\
SURGXNF\MQH]DOHĪąQLHW\ONRRGGHF\]MLUROQLNyZDOHWDNĪHRGF]\QQLNyZ]QDM
GXMąF\FKVLĊSR]DLFKNRQWUROą=DJDGQLHQLHWRMHVWZDĪQHQLHW\ONR]SXQNWXZL
G]HQLDVDP\FKUROQLNyZDOHWHĪFDáHJRV\VWHPXĪ\ZQRĞFLRZHJR1LHVWDELOQRĞü
SURGXNFMLUROQHMVNXWNXMHZDKDQLDPLFHQSáRGyZUROQ\FKDZNRQVHNZHQFMLDU
W\NXáyZĪ\ZQRĞFLRZ\FKFRPDVZRMHNRQVHNZHQFMH]DUyZQRGODSURGXFHQWyZ
UROQ\FKMDNLGODEXGĪHWyZNRQVXPHQWyZĪ\ZQRĞFL1LVNDHODVW\F]QRĞüFHQRZD
SRS\WX QD DUW\NXá\ UROQH VSUDZLD ĪH QDZHW VWRVXQNRZR QLHZLHONLH ]PLDQ\ Z
SRGDĪ\W\FKDUW\NXáyZSU]HNáDGDMąVLĊF]ĊVWRQDQLHSURSRUFMRQDOQLHGXĪHZDKD
QLDLFKFHQ FRGRGDWNRZRZ]PDFQLDQHPRĪHE\üLQQ\PLF]\QQLNDPLQSVSHNX
ODF\MQ\PL : VNUDMQ\P SU]\SDGNX QLHNRU]\VWQH ZDUXQNL RWRF]HQLD
SU]\URGQLF]HJR PRJą VSRZRGRZDü Z NUyWNLP RNUHVLH F]DVX RJUDQLF]HQLH GR
VWDZ RNUHĞORQHM NDWHJRULL SURGXNWyZ MDN WHĪ ]DFKZLDü VWDELOQRĞFLą ILQDQVRZą
JRVSRGDUVWZFRPRĪHSURZDG]LüGRZ\FRI\ZDQLDVLĊUROQLNyZ]GDQHJRREV]D
UXDNW\ZQRĞFL
%H]SLHF]HĔVWZRV\VWHPXĪ\ZQRĞFLRZHJRZ\PDJD]DWHPSRGHMPRZDQLD
G]LDáDĔPDMąF\FKQDFHOXRJUDQLF]DQLH]QDF]HQLDU\]\NDZUROQLFWZLH2GE\ZD
VLĊ WR ]DUyZQR QD SR]LRPLH JRVSRGDUVWZ UROQ\FK U\QNyZ UROQ\FK MDN WHĪ QD
V]F]HEOX SROLW\NL UROQHM 2(&' 2(&' :V]\VWNLH WH REV]DU\
PRĪOLZ\FK G]LDáDĔ Z\PDJDMą NRRUG\QDFML MHGQDN V]F]HJyOQD UROD Z ]DNUHVLH
RJUDQLF]DQLD U\]\ND R FKDUDNWHU]H SURGXNF\MQ\P SU]\SDGD VDP\P UROQLNRP
JG\ĪQDZHWMHĞOLU\QHNLSROLW\NDUROQDGRVWDUF]DMąSU]\GDWQ\FKLQVWUXPHQWyZWR
R LFK VWRVRZDQLX RVWDWHF]QLH GHF\GXMą SURGXFHQFL UROQL 6WąG UR]SR]QDQLH LFK
SRVWDZGRĞZLDGF]HĔ]U\]\NRZQ\PLV\WXDFMDPLRUD]VNáRQQRĞFLGRDNFHSWDFML
UyĪQ\FKUR]ZLą]DĔMHVWNOXF]RZHZSURFHVLHSRV]XNLZDQLDLSURMHNWRZDQLDV\V
WHPX ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP 7\P VDP\P SRGVWDZRZ\P FHOHP SU]HSURZDG]R
Q\FK EDGDĔ NZHVWLRQDULXV]RZ\FK E\áD RFHQD SHUFHSFML L SRVWDZ UROQLNyZ
Z]JOĊGHPUyĪQ\FKF]\QQLNyZU\]\NDMDNUyZQLHĪLGHQW\ILNDFMDVSRVREyZSR
VWU]HJDQLDUyĪQ\FKPHWRG]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP =HEUDQHLQIRUPDFMH PDMą VáX
Ī\ü OHSV]HPX SU]\JRWRZDQLX PRĪOLZ\FK UR]ZLą]DĔ LQVW\WXFMRQDOQ\FK Z
]DNUHVLHZVSLHUDQLDUROQLNyZZ]DU]ąG]DQLXU\]\NLHP
%DGDQ\PLREMĊWRSRSXODFMĊJRVSRGDUVWZUROQ\FK]QDMGXMąF\FKVLĊZSROX
REVHUZDFMLV\VWHPX )$'1 6\VWHP =ELHUDQLDL:\NRU]\VW\ZDQLD'DQ\FK5D
FKXQNRZ\FK]*RVSRGDUVWZ5ROQ\FK =ELyUWHQREHMPXMHJRVSRGDUVWZDRVWDQ
GDUGRZHMSURGXNFML 6WDQGDUG2XWSXW SRZ\ĪHMW\VHXUR*RVSRGDUVWZWDNLFK
MHVWZ3ROVFHW\VLZ\WZDU]DMąRQHEOLVNRNUDMRZHMSURGXNFMLUROQL

F]HMG\VSRQXMąSRZLHU]FKQLXĪ\WNyZUROQ\FKDWDNĪHXWU]\PXMąMHG
QRVWHNSU]HOLF]HQLRZ\FK]ZLHU]ąW )ORULDĔF]\NLLQ 3UyEDEDGDZF]DGR
VWDUF]DMąFDGDQHGR)$'1REHMPXMHQDWRPLDVWW\VJRVSRGDUVWZ%DGDQLDPL
NZHVWLRQDULXV]RZ\PL REMĊWR SUyEĊ JRVSRGDUVWZ SURZDG]ąF\FK UDFKXQNR
ZRĞü UROQą ZUDPDFK 3ROVNLHJR )$'1 2JyOQą ]DVDGĊ NRQVWUXNFML SUyE\ ED
GDZF]HMSU]HGVWDZLRQRQDU\VXQNX
5\VXQHN2JyOQD]DVDGDNRQVWUXNFMLSUyE\EDGDZF]HM
7RZDURZHJRVSRGDUVWZDUROQH 3UyEDEDGDZF]D
Z3ROVFHZSROXREVHUZDFML )$'1 Próba badawcza
(badania
)$'1±GROQ\SUyJZLHONRĞFL
Liczba obiek- własne).
HNRQRPLF]QHM: 4000 euro Liczba obiek-
tów: 12 tys.
tów: 600
Liczba gospodarstw:
749,6 tys.

2ELHNW\ GR EDGDĔ Z\EUDQH ]RVWDá\ SU]\ ]DVWRVRZDQLX SURFHGXU\ GRERUX
ZDUVWZRZRORVRZHJRZNWyU\PXZ]JOĊGQLRQR
x ZDUVWZ\]HZ]JOĊGXQDNU\WHULXPVSHFMDOL]DFML
x ZDUVWZ\ ]H Z]JOĊGX QD NU\WHULXP ZLHONRĞFL HNRQRPLF]QHM PLHU]RQHM
ZLHONRĞFLąVWDQGDUGRZHMSURGXNFML 6WDQGDUG2XWSXW
x ZDUVWZ\RGSRZLDGDMąFHUHJLRQRP)$'1
/LF]HEQRĞü EDGDQ\FK JRVSRGDUVWZ Z SRV]F]HJyOQ\FK ZDUVWZDFK RNUHĞORQR ]D
SRPRFąPHWRG\1H\PDQD )$'11H\PDQ ZVSRVyEDQDORJLF]Q\
GRVWRVRZDQHJRSU]\XVWDODQLXOLF]HEQRĞFLSUyE\)$'1

୒ ౞ ஢౞
QK Qσై
ౡసభ ୒ౡ ஢ౡ

JG]LHQKOLF]HEQRĞüSUyE\ZZDUVWZLHK
QOLF]HEQRĞüSUyE\
1KOLF]HEQRĞüSRSXODFMLZZDUVWZLHK
ıKRGFK\OHQLHVWDQGDUGRZHZZDUVWZLHK
/OLF]EDZDUVWZ

:\UyĪQLRQH QD SRGVWDZLH W\SRORJLL Z\NRU]\VW\ZDQHM GR GRERUX SUyE\
)$'1 )ORULDĔF]\NLLQV ZDUVWZ\JRVSRGDUVWZ]HZ]JOĊGXQDNU\
WHULXPVSHFMDOL]DFMLREHMPRZDá\QDVWĊSXMąFHW\S\SURGXNF\MQH
±JRVSRGDUVWZDURĞOLQQH±]DOLF]RQRWXJRVSRGDUVWZDVSHFMDOL]XMąFHVLĊZXSUD
ZDFK SRORZ\FK 7) XSUDZDFK RJURGQLF]\FK 7) XSUDZDFK WUZDá\FK
7)
±JRVSRGDUVWZDE\GOĊFH ±]DOLF]RQRWXJRVSRGDUVWZDVSHFMDOL]XMąFHVLĊZ FKR
ZLHNUyZPOHF]Q\FK 7) L]ZLHU]ąWWUDZRĪHUQ\FK 7)
±JRVSRGDUVWZD WU]RGRZH ± ]DOLF]RQRWX MHGQRVWNL VSHFMDOL]XMąFH VLĊ ZFKRZLH
]ZLHU]ąW Ī\ZLRQ\FK SDV]DPL WUHĞFLZ\PL JáyZQLH WU]RG\ FKOHZQHM 7) RUD]
GURELX7)
±JRVSRGDUVWZDPLHV]DQH±]DOLF]RQRWXJRVSRGDUVWZDPLHV]DQH 7)
: RSUDFRZDQLX NZHVWLRQDULXV]D Z\ZLDGX XF]HVWQLF]\OL SU]HGVWDZLFLHOH
WU]HFKRĞURGNyZEDGDZF]RQDXNRZ\FKWM,QVW\WXWX(NRQRPLNL5ROQLFWZDL*R
VSRGDUNLĩ\ZQRĞFLRZHM±3,%8QLZHUV\WHWX(NRQRPLF]QHJRZ3R]QDQLX .D
WHGUD 8EH]SLHF]HĔ RUD] 6]NRá\ *áyZQHM *RVSRGDUVWZD :LHMVNLHJR Z
:DUV]DZLH ,QVW\WXW(NRQRPLLL)LQDQVyZ =JRGQH ]XPRZąNRQVRUFMXPSUR
MHNWRZHJR ]DVDGQLF]D F]ĊĞü NZHVWLRQDULXV]D GRW\F]ąFD SRVWDZ UROQLNyZ LFK
SHUFHSFMLLDZHUVMLGRU\]\NDRUD]PHWRG]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPRSUDFRZDQD]R
VWDáD SU]H] ]HVSyá 6**: =HVSyá 8QLZHUV\WHWX (NRQRPLF]QHJR Z 3R]QDQLX
RSUDFRZDáF]ĊĞüNZHVWLRQDULXV]DGRW\F]ąFąFKDUDNWHU\VW\NLXEH]SLHF]HĔ3U]HG
VWDZLFLHOH ,(5L*ĩ NRRUG\QRZDOL SUDFĊ ZV]\VWNLFK ]HVSRáyZ RUD] GRVWDUF]DOL
ZVSDUFLDPHU\WRU\F]QHJRZ]DNUHVLHGRVWRVRZDQLDS\WDĔNZHVWLRQDULXV]RZ\FK
GRSRWU]HEZ\EUDQHMGREDGDĔ]ELRURZRĞFLUROQLNyZ
3RGVWDZą RSUDFRZDQHJR ]HVWDZX S\WDĔ E\áD OLWHUDWXUD SU]HGPLRWX GRW\
F]ąFDHPSLU\F]QHJREDGDQLDSUREOHPDW\NLU\]\NDZUROQLFWZLHZW\PZV]F]H
JyOQRĞFLWDNLHRSUDFRZDQLDWDNLFKDXWRUyZMDN0HXZLVVHQLLQ 6XOHZVNL
+DQGVFKNHLLQ RUD]%HUJLLQ
3R]DSURMHNWRZDQLXZVWĊSQHMZHUVMLNZHVWLRQDULXV]DSU]HSURZDG]RQRED
GDQLD SLORWDĪRZH REHMPXMąFH NLONXG]LHVLĊFLX UHVSRQGHQWyZ 8PRĪOLZLá\ RQH
ZSURZDG]HQLH QLH]EĊGQ\FK NRUHNW GR SLHUZRWQHM ZHUVML NZHVWLRQDULXV]D Z\
ZLDGXRUD]RSUDFRZDQLHRVWDWHF]QHMMHJRZHUVMLNWyUD]RVWDáDSU]HND]DQDDQNLH
WHURP GR SU]HSURZDG]HQLD EDGDĔ WHUHQRZ\FK %DGDQLD WH SU]HSURZDG]RQR Z
WU]HFLPNZDUWDOHURNX
.ZHVWLRQDULXV] Z\ZLDGX VNáDGDá VLĊ ] NLONX VHNFML WHPDW\F]Q\FK VáXĪą
F\FKDQDOL]LHWDNLFK]DJDGQLHĔMDNSRVWDZ\UROQLNyZZREHFU\]\NDSHUFHSFMD
F]\QQLNyZ U\]\ND GRĞZLDGF]HQLD ] V\WXDFMDPL NU\]\VRZ\PL VWRVRZDQH SOD
QRZDQH PHWRG\]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZW\PZV]F]HJyOQRĞFLGRĞZLDGF]HQLD]
V\VWHPHPXEH]SLHF]HĔSURGXNF\MQ\FK SRU=DáąF]QLN

3U]\MĊWH]DáRĪHQLHRREMĊFLXEDGDQLDPLMHG\QLHJRVSRGDUVWZXF]HVWQLF]ą
F\FKZ)$'1SU]HáRĪ\áRVLĊQDNRQLHF]QRĞüZ\ERUXDQNLHWHUyZMHG\QLH]JUX
S\ GRUDGFyZ UROQ\FK ZVSyáSUDFXMąF\FK ] )$'1 GRUDGF\ Z PRPHQFLH
SU]HSURZDG]DQLDZ\ZLDGyZE\OLSUDFRZQLNDPL :RMHZyG]NLFK2ĞURGNyZ'R
UDG]WZD 5ROQLF]HJR XF]HVWQLF]ąF\PL Z ]ELHUDQLX GDQ\FK QD SRWU]HE\ )$'1
:VSyáSUDFĊ ] GRUDGFDPL Z W\P G\VWU\EXFMĊ NZHVWLRQDULXV]\ NRRUG\QRZDOL
SU]HGVWDZLDFLH NRPyUNL )$'1 Z UDPDFK ,QVW\WXWX (NRQRPLNL L *RVSRGDUNL
ĩ\ZQRĞFLRZHM3RZ\ORVRZDQLXQXPHUyZJRVSRGDUVWZ]ED]\)$'1Z\W\SR
ZDQLGRUDGF\RWU]\PDOLF]\VWHNZHVWLRQDULXV]HZ\ZLDGXVáXĪąFHGR]DGDZDQLD
S\WDĔ RUD] VSHFMDOQH NDUW\ VáXĪąFH GR ]ELHUDQLD ]DNRGRZDQ\FK RGSRZLHG]L
8]XSHáQLHQLHP]HVWDZXPDWHULDáyZMDNLHRWU]\PDáNDĪG\DQNLHWHUE\áDSLVHPQD
LQVWUXNFMDZ\MDĞQLDMąFDVSRVyE]DGDZDQLDS\WDĔL]DSLV\ZDQLDRGSRZLHG]L'D
QH]HEUDQHSU]H]GRUDGFyZUROQ\FKLSU]HND]DQHGRNRPyUNL)$'1Z]DNRGR
ZDQHM IRUPLH ]RVWDá\ QDVWĊSQLH XGRVWĊSQLRQH SUDFRZQLNRP 6**: Z FHOX LFK
SU]HQLHVLHQLD GR SU]\JRWRZDQHM ZF]HĞQLHM ED]\ GDQ\FK 3R X]XSHáQLHQLX ED]\
GDQ\FK]RVWDáDRQDXGRVWĊSQLRQDSR]RVWDá\PSDUWQHURPSURMHNWX
Liczebność i charakterystyka próby badawczej
=JRGQLH ] SU]\MĊW\PL ]DáRĪHQLDPL REMĊWD EDGDQLDPL ]ELRURZRĞü OLF]\áD
JRVSRGDUVWZ =DVWRVRZDQD PHWRG\ND GRERUX JRVSRGDUVWZ VSUDZLDáD ĪH
VWUXNWXUDEDGDQHMSUyE\RGSRZLDGDáDZSU]\EOLĪHQLXVWUXNWXU]HFDáHM]ELRURZR
ĞFL JRVSRGDUVWZ XF]HVWQLF]ąF\FK Z )$'1 5R]NáDG EDGDQHM SUyE\ Z XMĊFLX
NU\WHULXP JUXS ZLHONRĞFL HNRQRPLF]QHM RUD] JUXS Z\G]LHORQ\FK ZHGáXJ W\SX
SURGXNFML]DPLHV]F]DQRZWDEHOLQDWRPLDVWUR]NáDGZHGáXJNU\WHULXPUHJLRQX
]DPLHV]F]RQRQDU\VXQNX=SXQNWXZLG]HQLDZLHONRĞFLHNRQRPLF]QHMZED
GDQHM]ELRURZRĞFLGRPLQRZDá\JRVSRGDUVWZDRVWDQGDUGRZHMSURGXNFMLZSU]H
G]LDOHRGGRW\VHXUR SRGPLRWyZ RUD]JRVSRGDUVWZDQDMPQLHMV]HR
VWDQGDUGRZHMSURGXNFMLGRW\VHXUR SU]\SDGNyZ 1DMPQLHMOLF]QąE\áD
JUXSD JRVSRGDUVWZ QDMZLĊNV]\FK FR RG]ZLHUFLHGOD VWUXNWXUĊ JRVSRGDUVWZ URO
Q\FKZ3ROVFH3RGZ]JOĊGHPNU\WHULXPW\SXSURGXNF\MQHJRQDMEDUG]LHMOLF]Qą
JUXSĊ VWDQRZLá\ JRVSRGDUVWZD URĞOLQQH SU]\SDGNyZ RUD] PLHV]DQH
SU]\SDGNL D QDMPQLHM OLF]Qą JRVSRGDUVWZD Z W\SLH WU]RGRZ\P ]LDUQRĪHU
Q\FK

*RVSRGDUVWZDRZLHONRĞFLHNRQRPLF]QHMSRZ\ĪHMW\VHXURWZRU]ąW]ZÄSUyEĊJRVSR
GDUVWZZLHONRWRZDURZ\FK,(5L*ĩ3,%´

7DEHOD5R]NáDGEDGDQHMSUyE\ZXMĊFLXJUXSZLHONRĞFLHNRQRPLF]QHM
RUD]W\SyZSURGXNF\MQ\FK
:LHONRĞüHNRQRPLF]QD>62@
7\S\SURGXNF\MQH 3RZ\ĪHM 2JyáHP
GR(85
(85 (85
URĞOLQQH
WU]RGRZH
E\GOĊFH
PLHV]DQH
Ogółem 240 278 82 600
5\VXQHN5R]NáDGEDGDQ\FKJRVSRGDUVWZZHGáXJUHJLRQyZ)$'1
JRVSRGDUVWZD
JRVSRGDUVWZ
JRVSRGDUVWZ
JRVSRGDUVWZD

: WDEHOL ]DPLHV]F]RQR SRGVWDZRZH FKDUDNWHU\VW\NL SURGXNF\M

QRHNRQRPLF]QHM JRVSRGDUVWZ ] EDGDQHM SUyE\ Z SRG]LDOH QD JUXS\ Z\RGUĊE
QLRQHZHGáXJNU\WHULXPZLHONRĞFLHNRQRPLF]QHMW\SXSURGXNF\MQHJRUHJLRQXL
SR]LRPXDZHUVMLGRU\]\ND
: RGQLHVLHQLX GR ]DSUH]HQWRZDQ\FK Z RSUDFRZDQLX SDUDPHWUyZ QDOHĪ\
]D]QDF]\üĪHPDMąRQHFKDUDNWHUÄQLHZDĪRQ\´LSU]HGVWDZLDMąUH]XOWDW\X]\VND
QHGODEDGDQHMSUyE\3RGHMĞFLHWDNLHZ\QLND]IDNWXĪHSU]HSURZDG]RQHEDGD
QLD DQNLHWRZH GRW\F]\á\ JáyZQLH SRVWDZ L RSLQLL UROQLNyZ Z V]F]HJyOQRĞFL

SHUFHSFMLLDZHUVMLUROQLNyZGRU\]\NDLVWRVRZDQ\FKSU]H]QLFKLQVWUXPHQWyZ
]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP:REHFWHJRX]QDQRĪHZ\NRU]\VWDQLHZDJXVWDORQ\FKZ
V\VWHPLH )$'1 QD SRGVWDZLH SU]\QDOHĪQRĞFL JRVSRGDUVWZ GR W\SX SURGXNF\M
QHJR ZLHONRĞFL HNRQRPLF]QHM L UHJLRQX ]PLHQQD 6<6B XĪ\ZDQ\FK GR
DJUHJDFML Z\QLNyZ HNRQRPLF]Q\FK JRVSRGDUVWZ PRJáRE\ SURZDG]Lü GR EáĊG
Q\FKZQLRVNyZZ]DNUHVLHPHULWXPEDGDQHJR]MDZLVND
3U]HFLĊWQD SRZLHU]FKQLD NV]WDáWRZDáD VLĊ QD SR]LRPLH KD 6WDQRZL WR
ZDUWRĞü]QDF]QLHZLĊNV]ąQLĪĞUHGQLDGODNUDMXZVND]\ZDQDSU]H]$JHQFMĊ5H
VWUXNWXU\]DFMLL0RGHUQL]DFML5ROQLFWZD $5L05 QDSRGVWDZLHGDQ\FK]
ZQLRVNyZ R SU]\]QDQLH SáDWQRĞFL REV]DURZ\FK NWyUD Z URNX Z\QRVLáD
KD6\WXDFMDWDNDZ\QLND]IDNWXLĪEDGDQDSUyEDMDNSRGNUHĞODQRZF]H
ĞQLHMREHMPXMHMHG\QLHJRVSRGDUVWZDRVWDQGDUGRZHMSURGXNFMLSU]HNUDF]DMąFHM
HXUR URF]QLH F]\OL ] Z\áąF]HQLHP JRVSRGDUVWZ QDMPQLHMV]\FK RUD] ]
SU]\MĊWHM PHWRG\NL ]DNáDGDMąFHM LĪ SRZLHU]FKQLD 85 ]RVWDáD SROLF]RQD MDNR
ĞUHGQLD ] EDGDQHM SUyE\ EH] XZ]JOĊGQLHQLD ZDJ VWRVRZDQ\FK Z V\VWHPLH
)$'1:REUĊELHEDGDQHM]ELRURZRĞFLPRĪQDREVHUZRZDüZ\UDĨQHUyĪQLFHZ
SU]HFLĊWQHMSRZLHU]FKQLZ]DOHĪQRĞFLRGJUXS\ZLHONRĞFLHNRQRPLF]QHM±ZJR
VSRGDUVWZDFKRVWDQGDUGRZHMSURGXNFMLQLHSU]HNUDF]DMąFHMW\VHXURE\áRWR
QLHFRSRQDGKDSRGF]DVJG\ZJUXSLHRVWDQGDUGRZHMSURGXNFMLSRZ\ĪHM
W\V HXURE\áRWRSU]HFLĊWQLHSRQDGKD ĝUHGQLRQLHFRSRQDGóSRZLHU]FKQL
JUXQWyZ UROQ\FK Z EDGDQ\FK JRVSRGDUVWZDFK E\áD G]LHUĪDZLRQD SU]\ F]\P
QDMQLĪV]\ RGVHWHN WDNLHM SRZLHU]FKQL RGQRWRZDQR Z JUXSLH JRVSRGDUVWZ QDM
PQLHMV]\FKHNRQRPLF]QLH DQDMZLĊNV]\ZMHGQRVWNDFKRVWDQGDUGRZHM
SURGXNFML]SU]HG]LDáXW\VHXUR-HGQ\P]NU\WHULyZJUXSRZDQLDQDMVLO
QLHMUyĪQLFXMąF\PZ\RGUĊEQLRQHJUXS\JRVSRGDUVWZE\áDOLF]ED]ZLHU]ąW3U]H
FLĊWQLHZFDáHM]ELRURZRĞFLNV]WDáWRZDáDVLĊRQDQDSR]LRPLHGXĪ\FKV]WXN
SU]HOLF]HQLRZ\FK SU]\ F]\P Z JRVSRGDUVWZDFK QDMPQLHMV]\FK HNRQRPLF]QLH
E\áRWR]DOHGZLHV]WXNLDZQDMZLĊNV]\FKSUDZLHV]WXN'RĞüGXĪHUyĪ
QLFHSRGZ]JOĊGHPOLF]E\]ZLHU]ąW]DREVHUZRZDQRUyZQLHĪPLĊG]\JUXSDPLJRVSR
GDUVWZ Z\RGUĊEQLRQ\FK QD SRGVWDZLH NU\WHULXP W\SX SURGXNF\MQHJR V]F]HJyOQLH
Z\UyĪQLDá\ VLĊ SRG W\P Z]JOĊGHP JRVSRGDUVWZD WU]RGRZH ZNWyU\FK SU]HFLĊWQLH
XWU]\P\ZDQRSRQDGV]WXNGXĪ\FKFRR]QDF]DLQWHQV\ZQRĞüREVDG\QDSR]LRPLH
SUDZLHV]WXNSU]HOLF]HQLRZ\FKQDKD

7DEHOD3RGVWDZRZHHOHPHQW\FKDUDNWHU\VW\NLEDGDQHM]ELRURZRĞFLJRVSRGDUVWZ
ĞUHGQLH]EDGDQ\FKJRVSRGDUVWZURN
.DWHJRULDJRVSRGDUVWZ
>KD@
>W\V3/1@
>W\V3/1@
>W\V3/1@
>/8KD@
UROQLF]\>@
ZLRQ\FK>@
2EVDGD]ZLHU]ąW
>W\V3/1$:8@
'RFKyGUROQLF]\
:\GDMQRĞüSUDF\
3RZLHU]FKQLD85
:LHNUROQLND>ODW@
:DUWRĞüSURGXNFML
F\>W\V3/1$:8@
SURGXNFMLRJyáHP>@
3RJáRZLH]ZLHU]ąW>/8@
8G]LDáJUXQWyZG]LHUĪD
XSUDZL]ZLHU]ąWGRFKyG
6NáDGNLQDXEH]SLHF]HQLH
6NáDGNLQDXEH]SLHF]HQLH
'RFKyGQDMHGQRVWNĊSUD
XSUDZL]ZLHU]ąWZDUWRĞü
:DUWRĞüDNW\ZyZRJyáHP
.DSLWDáZáDVQ\>W\V3/1@
:LHONRĞü
HNRQRPLF]QD
>W\V(85@ !
URĞOLQQH
559
7\S WU]RGRZH
SURGXNF\MQ\ E\GOĊFH
PLHV]DQH
$
%
5HJLRQ
&
'
Średnia ogółem

:SU]\SDGNXJRVSRGDUVWZE\GOĊF\FKSDUDPHWUWHQNV]WDáWRZDáVLĊQDSR
]LRPLHV]WXNDZJRVSRGDUVWZDFKPLHV]DQ\FKV]WXNQDKD:DUWR
]DXZDĪ\üĪHZXMĊFLXUHJLRQDOQ\PZ\UDĨQLHRGSR]RVWDá\FKSRGZ]JOĊGHPSR
WHQFMDáX SURGXNFML ]ZLHU]ĊFHM RGVWDZDá UHJLRQ ' SDWU] U\V JG]LH ]DUyZQR
SU]HFLĊWQD OLF]ED ]ZLHU]ąW SU]\SDGDMąFD QD JRVSRGDUVWZR MDN WHĪ REVDGD E\á\
Z\UDĨQLH QLĪV]H QLĪ Z SR]RVWDá\FK F]ĊĞFLDFK NUDMX 2EVHUZRZDQH UyĪQLFH Z
]DNUHVLHDUHDáXLREVDG\]ZLHU]ąWNRUHVSRQGXMą]SU]HFLĊWQąZDUWRĞFLąPDMąWNX
JRVSRGDUVWZ]DUyZQRZDUWRĞüNDSLWDáXZáDVQHJRMDNLDNW\ZyZE\áDZ\UDĨQLH
Z\ĪV]DRGĞUHGQLHMZJRVSRGDUVWZDFKQDMZLĊNV]\FKHNRQRPLF]QLHRUD]ZMHG
QRVWNDFKRWU]RGRZ\PNLHUXQNXSURGXNFML,VWQLHMąFHUyĪQLFHPLĊG]\Z\RGUĊE
QLRQ\PL JUXSDPL Z ]DNUHVLH SRGVWDZRZ\FK SDUDPHWUyZ FKDUDNWHU\VW\NL
SRWHQFMDáX SURGXNF\MQHJR SU]HNáDGDMą VLĊ QD SU]HFLĊWQH Z\QLNL ILQDQVRZH =D
UyZQRSU]HFLĊWQDSURGXNFMDMDNWHĪSR]LRPGRFKRGyZZ\UDĨQLHQDMZ\ĪV]ąZDU
WRĞü RVLąJDá\ Z JUXSLH JRVSRGDUVWZ QDMZLĊNV]\FK L Z JRVSRGDUVWZDFK
WU]RGRZ\FK *UXS\ WH FKDUDNWHU\]RZDá\ VLĊ UyZQLHĪ QDMZ\ĪV]\P SR]LRPHP
Z\GDMQRĞFLSUDF\MDNWHĪGRFKRGDPLZSU]HOLF]HQLXQDMHGQRVWNĊQDNáDGyZSUD
F\ 6SRĞUyG ZV]\VWNLFK Z\RGUĊEQLRQ\FK JUXS QDMQLĪV]H GRFKRG\ UROQLF]H ]D
UyZQRZXMĊFLXFDáRĞFLJRVSRGDUVWZDMDNWHĪZSU]HOLF]HQLXQDMHGQRVWNĊSUDF\
X]\VNLZDQR QDWRPLDVW Z JRVSRGDUVWZDFK QDMPQLHMV]\FK HNRQRPLF]QLH RUD] ]
SRGPLRWyZ]ORNDOL]RZDQ\FKZUHJLRQLH'3DUDPHWUHPRUHODW\ZQLHQDMPQLHM
V]\P ]UyĪQLFRZDQLX PLĊG]\ ZVND]DQ\PL JUXSDPL RND]Dá VLĊ SU]HFLĊWQ\ ZLHN
UROQLND ± FKRFLDĪ ZDUWR ]DXZDĪ\ü ĪH UROQLF\ ] JRVSRGDUVWZ QDMVLOQLHMV]\FK
HNRQRPLF]QLHLRWU]RGRZ\PNLHUXQNXSURGXNFMLE\OLQLHFRVWDUVLQLĪSR]RVWDOL
:NRQWHNĞFLHJáyZQHJRSUREOHPXEDGDZF]HJRZDUWR]ZUyFLüWHĪXZDJĊQDUH
ODFMĊZ\GDWNyZQDXEH]SLHF]HQLHSURGXNFMLUROQHM VNáDGHNXEH]SLHF]HQLRZ\FK
GR ZDUWRĞFL SURGXNFML L GRFKRGyZ 3U]HFLĊWQLH UHODFMD WD E\áD EDUG]R QLVND L
NV]WDáWRZDáDVLĊQDSR]LRPLHZDUWRĞFLSURGXNFMLRUD]ZDUWRĞFLGR
FKRGX0RĪQDWHĪ]DXZDĪ\üĪHZJRVSRGDUVWZDFKURĞOLQQ\FKZVNDĨQLNWHQE\á
Z\UDĨQLHZ\ĪV]\QLĪZJRVSRGDUVWZDFKR]ZLHU]ĊF\FKNLHUXQNDFKSURGXNFMLFR
ZVND]XMHĪH ZV\VWHPLH XEH]SLHF]HQLRZ\PXF]HVWQLF]ąJáyZQLHUROQLF\] JR
VSRGDUVWZURĞOLQQ\FKLPLHV]DQ\FK

6.2. Postawy rolników wobec ryzyka
:VHNWRU]HUROQ\PZDĪQHGHF\]MHJRVSRGDUF]HLLQG\ZLGXDOQHSRGHMPR
ZDQHVąZNRQWHNĞFLHQLHSHZQRĞFLLU\]\ND:V]F]HJyOQRĞFLQLHSHZQRĞüLU\
]\NR Z\QLNDMą ] ZLHOX F]\QQLNyZ WDNLFK MDN ]DJURĪHQLD ]ZLą]DQH ] SRJRGą
V]NRGQLNDPL L FKRUREDPL OXE ]PLDQDPL ]DUyZQR ZDUXQNyZ U\QNRZ\FK MDN L
NRQWHNVWX SROLW\F]QHJR Z NWyU\P UROQLF\ SURZDG]ą G]LDáDOQRĞü 3RRUYLL LQ
,VWQLHMąFD Z RWRF]HQLX JRVSRGDUVWZ UROQ\FK QLHSHZQRĞü VSUDZLD ĪH Z
UR]ZDĪDQ\FK QDG PRĪOLZRĞFLDPL VNXWHF]QHJR ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z UROQLF
WZLHQLH]EĊGQHMHVWRGQLHVLHQLHVLĊGREHKDZLRUDOQ\FKDVSHNWyZSRGHMPRZDQLD
GHF\]MLWDNLFKMDNSHUFHSFMDLDZHUVMDGRU\]\ND3HUFHSFMDZLąĪHVLĊ]HVSRVR
EHP SRVWU]HJDQLD L RFHQą ]MDZLVN Z ZDUXQNDFK EUDNX SHZQRĞFL QDWRPLDVW
DZHUVMDGRW\F]\QLHFKĊFLGRSRGHMPRZDQLDU\]\ND=JRGQLH]]DáRĪHQLDPLWHRULL
RF]HNLZDQHMXĪ\WHF]QRĞFLVWRSLHĔDZHUVMLGHF\GHQWDGRU\]\NDGHWHUPLQXMHGR
NRQ\ZDQH SU]H] QLHJR Z\ERU\ VWąG UR]SR]QDQLH WHM NZHVWLL MHVW NOXF]RZH GOD
]UR]XPLHQLDSRGHMPRZDQ\FKSU]H]UROQLNyZG]LDáDĔZW\PVWRSQLDNRU]\VWDQLD
]UyĪQ\FKLQVWUXPHQWyZ]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP3RPLDULRFHQDVWRVXQNXGRU\
]\ND PDMą NOXF]RZH ]QDF]HQLH QLH W\ONR GOD SRSUDZQHJR ]UR]XPLHQLD HNRQR
PLF]Q\FK ]DFKRZDĔ SURGXFHQWyZ UROQ\FK DOH WHĪ GOD SURMHNWRZDQLD
GRSDVRZDQHMGRSRWU]HEVHNWRUDLJRVSRGDUNLQDURGRZHMSROLW\NLUROQHM-DN]D
XZDĪDMą%DUGL%DUU\ %DUG %DUU\ ]QDMRPRĞüVSRVREyZUHDNFMLUROQL
NyZ QD F]\QQLNL U\]\ND MHVW LVWRWQD ]DUyZQRGODVDP\FK UROQLNyZ MDN WHĪ GOD
VáXĪEGRUDGF]\FKSU]HP\VáX GRVWDUF]DMąFHJRĞURGNLGRSURGXNFMLMDNL]DMPX
MąFHJRVLĊSU]HWZyUVWZHPĪ\ZQRĞFL RUD]GHF\GHQWyZSROLW\F]Q\FK=QDMRPRĞü
SRVWDZUROQLNyZZREHFU\]\NDSR]ZDODLPVDP\POHSLHM]DU]ąG]Dü JRVSRGDU
VWZHP GHF\GHQWRP SROLW\F]Q\P SURZDG]Lü SROLW\NĊ UROQą ]ZLĊNV]DMąFą HIHN
W\ZQRĞü VHNWRUD SU]\ OHSV]\P VNLHURZDQ\P ZH ZáDĞFLZH REV]DU\
Z\NRU]\VWDQLX ĞURGNyZ SXEOLF]Q\FK SU]HP\VáRZL GRVWDUF]DMąFHPX ĞURGNL GR
SURGXNFML QDZR]\ĞURGNLRFKURQ\URĞOLQPDV]\Q\XVáXJLILQDQVRZH RIHURZDü
SURGXNW\LXVáXJLOHSLHMGRSDVRZDQHGRSRWU]HEUROQLNyZDSU]HP\VáRZLSU]H
WZyUF]HPXOHSLHMSU]HZLG\ZDüZDKDQLDZSRGDĪ\VXURZFyZUROQ\FK
3RPLPRĪHRFHQDDZHUVMLGRU\]\NDPDIXQGDPHQWDOQH]QDF]HQLHGODLQ
WHUSUHWDFML]DFKRZDĔUROQLNyZZZDUXQNDFKU\]\NDWRMHGQRF]HĞQLHQLHLVWQLHMH
LGHDOQD PHWRGDNWyUD SR]ZROLáDE\ Z SHáQL RELHNW\ZQLHGRNRQDüSRPLDUXWHJR
SDUDPHWUX:SUDNW\FHPRĪQDVSRWNDüWU]\SRGVWDZRZHSRGHMĞFLDNWyUHSR]ZD
ODMą Z VSRVyE SRĞUHGQL RFHQLü SRVWDZĊ GHF\GHQWyZ ZREHF U\]\ND L REHMPXMą
6XOHZVNL
HNVSHU\PHQW\SROHJDMąFHQDZ\ERU]HSHZQHJRZDULDQWXVSRĞUyGSU]HGVWDZLR
Q\FKGHF\GHQWRPDOWHUQDW\ZOXEORWHULL

UyĪQHJRURG]DMXVRQGDĪHSROHJDMąFHQDRGSRZLHG]LSU]H]UHVSRQGHQWyZQDS\
WDQLDRLFKVNáRQQRĞüGRSRGHMPRZDQLDU\]\NRZQ\FKGHF\]ML
RUD]REVHUZDFMĊU]HF]\ZLVW\FK]DFKRZDĔGHF\GHQWyZZZDUXQNDFKU\]\NDFR
MHGQDN Z\PDJDáRE\ GáXJRWHUPLQRZHJR XF]HVWQLFWZD Z G]LDáDOQRĞFL GDQHJR
SRGPLRWX
.DĪGD ] SU]\ZRáDQ\FK PHWRG PD RNUHĞORQH RJUDQLF]HQLD MDN WHĪ ]DOHW\
VWąG ZSU]HSURZDG]RQ\FK EDGDQLDFK Z\NRU]\VWDQR ]DUyZQR HOHPHQW\ RFHQ\
ED]XMąFHMQDS\WDQLDFKGLDJQRVW\F]Q\FKRUD]KLSRWHW\F]Q\FKORWHULDFK
Ocena awersji do ryzyka na podstawie hipotetycznych loterii
2FHQĊ VWRVXQNX GR U\]\ND SU]HSURZDG]RQR QD SRGVWDZLH KLSRWHF]Q\FK
ORWHULL 3U]\MĊWR GZD ZDULDQW\ ZDULDQW PDá\FK Z\JUDQ\FK L ZDULDQW GXĪ\FK
Z\JUDQ\FK .REXV 'RRV]DFRZDQLDSR]LRPXDZHUVMLGRU\]\ND ZZD
ULDQFLH ] PDá\PL Z\JUDQ\PL XĪ\WR SRGHMĞFLD SURSRQRZDQHJR SU]H] (FNHOD
L*URVVPDQD (FNHO *URVVPDQ 'OD RFHQ\ ZVSyáF]\QQLND DZHUVML GR
U\]\ND Z SU]\SDGNX GXĪ\FK Z\JUDQ\FK ]DVWRVRZDQR ]DSURSRQRZDQ\ SU]H]
'RKPHQD L LQ 'RKPHQ L LQ XSURV]F]RQ\ KLSRWHW\F]Q\ SUREOHP LQZH
VW\F\MQ\:RE\GZXSU]\SDGNDFK]PRG\ILNRZDQRZSHZQ\PVWRSQLXZLHONRĞFL
Z\JUDQ\FKGRVWRVRZXMąFMHGRSROVNLFKUHDOLyZ
:WUDNFLHZ\ZLDGXUROQLNRP SU]HGVWDZLRQRGZLH KLSRWHW\F]QHV\WXDFMH
:SLHUZV]HM]DSURSRQRZDQRLPXG]LDáZKLSRWHW\F]QHMJU]HSROHJDMąFHMQDU]X
FLHXF]FLZąPRQHWąZNWyUHMXF]HVWQLFWZRZ\PDJDZQLHVLHQLDZVWĊSQHMRSáDW\
ZZ\VRNRĞFL]á%DGDQLPLHOLZVND]DüQDMEDUG]LHMSUHIHURZDQ\ZDULDQWJU\
±ZVNUDMQ\PSU]\SDGNXPRĪQDE\áR]\VNDüGRGDWNRZH]áOXEVWUDFLü
]áQDWRPLDVWZQDMEDUG]LHM]DFKRZDZF]\P]DUyZQRSRWHQFMDOQ\]\VNMDNLVWUD
WD Z\QRVLá\ ]HUR UROQLN QLF QLH ]\VNLZDáD L QLF QLH WUDFLá : GUXJLHM V\WXDFML
UROQLF\SRSURV]HQL]RVWDOLRZVND]DQLHMDNąF]ĊĞüZ\JUDQHMZWRWRORWND POQ
]á E\OLE\VNáRQQL]DLQZHVWRZDüZOHJDOQHSU]HGVLĊZ]LĊFLHZNWyU\PPRJOLE\
SRGZRLü]DLQZHVWRZDQąNZRWĊOXEVWUDFLüSRáRZĊĞURGNyZSU]\GZyFKUyĪQ\FK
SUDZGRSRGRELHĔVWZDFKSRZRG]HQLDLQZHVW\FML ZDULDQWRUD] &H
OHP UR]SDWU\ZDQLD W\FK GZyFK V\WXDFML UyĪQLąF\FK VLĊ GLDPHWUDOQLH SR]LRPHP
PRĪOLZ\FK ]\VNyZ L VWUDW E\áR UR]SR]QDQLH SRVWDZ\ UROQLNyZ GR U\]\ND SU]\
UHODW\ZQLH QLVNLP L Z\VRNLP SR]LRPLH VWUDW (IHNWHP DQDOL]\ KLSRWHW\F]Q\FK
ORWHULL E\áR SU]\SRU]ąGNRZDQLH SRV]F]HJyOQ\FK UROQLNyZ GR MHGQHJR ] WU]HFK
SR]LRPyZDZHUVMLGRU\]\NDWMQLVNLHMĞUHGQLHMZ\VRNLHM:\QLNLSU]HSURZD
G]RQHMRFHQ\DZHUVMLGRU\]\NDGODEDGDQHM]ELRURZRĞFLSU]HGVWDZLRQRZWDEHOL
3U]HFLĊWQLHQDMZLĊNV]\RGVHWHNUROQLNyZ ZEDGDQHMSUyELH]DNZDOLILNRZDQ\
]RVWDáGRJUXS\RĞUHGQLHMDZHUVMLGRU\]\ND DQDMPQLHMV]\GRJUXS\R
QLVNLHMDZHUVMLGRU\]\ND 1LHZLHONLXG]LDáUROQLNyZ]QLVNLPSR]LRPHP

DZHUVMLGRU\]\NDPRĪQDX]QDü]D]JRGQ\]RF]HNLZDQLDPLJG\ĪMDNZ\QLND]
UyĪQ\FKEDGDĔUROQLF\]D]Z\F]DMQLHVąSRVWU]HJDQLMDNRJUXSDRZ\VRNLPSR
]LRPLHDNFHSWDFMLGODU\]\ND 6XOHZVNL<HVXI %OXIIVWRQH3RRUYL
LLQ 3U]\RFHQLHDZHUVMLUROQLNyZGRU\]\NDZDĪQHMHVWSR]QDQLHF]\Q
QLNyZ NWyUH ZSá\ZDMą QD LFK SRGHMĞFLH GR U\]\ND =GHILQLRZDQLH ]HVWDZX
F]\QQLNyZZSá\ZDMąF\FKQDSRVWDZ\ZREHFU\]\NDMHVWWUXGQHSRQLHZDĪZLHOH
]QLFKMHVWF]ĊĞFLąSV\FKRORJLF]QHJRFKDUDNWHUXMHGQRVWNL,VWQLHMHMHGQDNNLOND
REVHUZRZDOQ\FKF]\QQLNyZIL]\F]Q\FKLHNRQRPLF]Q\FKNWyUHPRJąZSá\ZDü
QDSRVWDZ\UROQLNyZZREHFU\]\ND *ULVOH\ .HOORJ %LRUąFSRGXZDJĊ
NU\WHULXPZLHONRĞFLHNRQRPLF]QHM PRĪQD]DREVHUZRZDüĪH QDMZLĊFHMUHVSRQ
GHQWyZRQLVNLPSR]LRPLHDZHUVMLGRU\]\NDRGQRWRZDQRZJUXSLHJRVSRGDUVWZ
QDMZLĊNV]\FKFKRFLDĪUyĪQLFHSRGW\PZ]JOĊGHPE\á\VWRVXQNRZRQLHZLHONLH
:\QLNL VXJHUXMą ĪH UROQLF\ ] ZLĊNV]\FK JRVSRGDUVWZ UROQ\FK Vą VNáRQQL GR
SRGMĊFLDZLĊNV]HJRU\]\NDZSRUyZQDQLX]PQLHMV]\PLSRGPLRWDPL:LHONRĞü
JRVSRGDUVWZDUROQHJRZLąĪHVLĊ]Z\ĪV]\PERJDFWZHP Z\ĪV]\PLGRFKRGDPL
L ZLĊNV]ą ]GROQRĞFLą GR DEVRUERZDQLD U\]\ND Z\QLNDMąFHJR ] UyĪQ\FK ĨUyGHá
$NKWDUL LQ : SU]\SDGNX ]DVWRVRZDQLD SRG]LDáX ZHGáXJ W\SX SURGXN
F\MQHJR Z\QLND ĪH QDMF]ĊĞFLHM QLVNą DZHUVMą GR U\]\ND RG]QDF]DOL VLĊ UROQLF\
SURZDG]ąF\JRVSRGDUVWZDE\GOĊFHDZQDMPQLHMV]\PVWRSQLXQLVNąDZHUVMąGR
U\]\ND FKDUDNWHU\]RZDOL VLĊ UROQLF\ ] JRVSRGDUVWZ PLHV]DQ\FK : JRVSRGDU
VWZDFK W\FK UyZQLHĪ RGVHWHN UHVSRQGHQWyZ ] Z\VRNLP SR]LRPHP DZHUVML E\á
QDMZ\ĪV]\ ,VWQLHMH ZLHOH EDGDĔ NWyUH GRVWDUF]DMą GRZRGyZ QD WR ĪH UROQLF\
QLHFKĊWQLGRU\]\NDVWRVXMąG\ZHUV\ILNDFMĊMDNRVWUDWHJLĊ]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP
QD SR]LRPLH JRVSRGDUVWZD $VKIDT L LQ 0HVILQ L LQ .KDQDO
0LVKUD7UHVWLQLLLQ 6WąGZ\VRNLRGVHWHNUROQLNyZ]JRVSRGDUVWZ
UROQ\FKRW\SLHPLHV]DQ\P]Z\VRNąDZHUVMąGRU\]\ND3RáRĪHQLHJHRJUDILF]QH
JRVSRGDUVWZ PD ]QDF]ąF\ ZSá\Z QD SRVWU]HJDQLH LVNáRQQRĞüGR U\]\ND SU]H]
UROQLNyZ /HJHVVH 'UDNH5LRV*RQ]DOH]LLQ %LRUąFSRGXZD
JĊNU\WHULXPORNDOL]DFMLPRĪQD]DXZDĪ\üĪHQDMZLĊFHMUROQLNyZRQLVNLHMDZHU
VMLGRU\]\ND RGQRWRZDQRZUHJLRQLH ' 0DáRSROVNDL3RJyU]H D QDMPQLHMZ
UHJLRQLH% :LHONRSROVNDLĝOąVN JG]LHWHĪUROQLNyZRZ\VRNLHMDZHUVMLGRU\
]\NDE\áRUHODW\ZQLHQDMZLĊFHM5HJLRQ:LHONRSROVNDLĝOąVNFKDUDNWHU\]XMHVLĊ
Z\VRNLP SRWHQFMDáHP UROQLFWZD 1D REV]DU]H W\P ]QDMGXMą VLĊ JRVSRGDUVWZD
UROQHRZ\VRNLFKZDUWRĞFLDFKĞURGNyZWUZDá\FKLSURGXNFMLJOREDOQHMZ\VRNLP
]XĪ\FLXQDZR]yZLZ\VRNLFKQDNáDGDFKLQZHVW\F\MQ\FKRUD]SR]LRPHPGRFKR
GyZ SRZ\ĪHM ĞUHGQLHM 3RQDGWR SU]HZDĪDMąFą F]ĊĞü WHJR UHJLRQX VWDQRZLą JR
VSRGDUVWZD UROQH R Z\VRNLP XG]LDOH 85 Z SRZLHU]FKQL RUD] JUXQWyZ
]PHOLRURZDQ\FKLPDá\PXG]LDOHXJRUyZ .LVLHOLĔVND :EDGDQHMSUyELH

]DREVHUZRZDQRĪHLPEDUG]LHMGRFKRGRZHLUR]ZLQLĊWHVąJRVSRGDUVWZDUROQH
W\PZLĊNV]ąDZHUVMąGRU\]\NDRG]QDF]DMąVLĊUROQLF\
7DEHOD8G]LDáUROQLNyZRQLVNLHMĞUHGQLHMLZ\VRNLHMDZHUVMLGRU\]\ND
$ZHUVMDGRU\]\ND
.U\WHULXPJUXSRZDQLDLZ\RGUĊE
QLVND ĞUHGQLD Z\VRND
QLRQDJUXSD
UROQLNyZ
:LHONRĞü GR
HNRQRPLF]QD GR
>W\V(8562@
E\GáR
PLHV]DQH
7\SSURGXNF\MQ\
URĞOLQQH
WU]RGRZH
$
%
5HJLRQ
&
'
Ogółem 23,0 53,2 23,8
2FHQĊSR]LRPXDZHUVMLGRU\]\NDX]\VNDQąZRSDUFLXRKLSRWHW\F]QHJU\Z\
NRU]\VWDQR Z GDOV]HM F]ĊĞFL RSUDFRZDQLD MDNR NU\WHULXP JUXSRZDQLD JRVSRGDUVWZ
RERNZLHONRĞFLHNRQRPLF]QHMW\SXSURGXNF\MQHJRLUHJLRQX:WDEHOL]DPLHV]F]R
QRSRGVWDZRZąFKDUDNWHU\VW\NĊJUXSJRVSRGDUVWZZ\RGUĊEQLRQ\FKQDSRGVWDZLHSR
]LRPX DZHUVML GR U\]\ND 0RĪQD ]DREVHUZRZDü ĪH Z EDGDQHM ]ELRURZRĞFL
SU]HFLĊWQLH Z\VWĊSRZDá\ VWRVXQNRZR QLHZLHONLH UyĪQLFH PLĊG]\ Z\RGUĊEQLRQ\PL
JUXSDPLZ]DNUHVLHDQDOL]RZDQ\FKSDUDPHWUyZ1DMPQLHMV]ąSRZLHU]FKQLą KD
FKDUDNWHU\]RZDá\VLĊJRVSRGDUVWZDUROQLNyZRĞUHGQLPSR]LRPLHDZHUVMLGRU\]\ND
SRGF]DVJG\ZJUXSDFKRQLVNLHMLZ\VRNLHMDZHUVMLĞUHGQLDSRZLHU]FKQLDE\áDQLHFR
Z\ĪV]DLZ\QRVLáDRGSRZLHGQLRRUD]KD5yZQLHĪSU]HFLĊWQDOLF]ED]ZLHU]ąW
SU]\SDGDMąFDQDJRVSRGDUVWZRE\áDQDMQLĪV]DZJUXSLHRĞUHGQLHMDZHUVMLGRU\]\ND
DQDMZ\ĪV]DZJUXSLHRZ\VRNLHMDZHUVMLGRU\]\ND3RGREQLHZJRVSRGDUVWZDFKURO
QLNyZRĞUHGQLHMDZHUVMLGRU\]\NDRGQRWRZDQRSU]HFLĊWQLHQDMQLĪV]ąZDUWRĞüSURGXN
FMLMDNWHĪZDUWRĞüDNW\ZyZ0RĪQD]DREVHUZRZDü]DOHĪQRĞüPLĊG]\ZLHNLHPUROQLND
DSR]LRPHPDZHUVMLGRU\]\ND5ROQLF\RZ\ĪV]HMDZHUVMLGRU\]\NDVąSU]HFLĊWQLH
QLHFRVWDUVLRUROQLNyZDNFHSWXMąF\FKU\]\NR5yZQLHĪUROQLF\RZ\ĪV]HMDZHUVMLGR
U\]\NDX]\VNXMąSU]HFLĊWQLHZ\ĪV]\GRFKyG1DOHĪ\MHGQDN]DXZDĪ\üLĪSUH]HQWRZD
QD]DOHĪQRĞüGRW\F]\MHGQHJRURNXLQLHSRZLQQDE\üXRJyOQLDQDEH]SU]HSURZDG]H
QLD GRGDWNRZ\FK EDGDĔ 1LH ]DREVHUZRZDQR ]DOHĪQRĞFL PLĊG]\ VNáRQQRĞFLą GR
]DNXSXSROLVDSR]LRPHPDZHUVMLGRU\]\ND5ROQLF\RĞUHGQLHMDZHUVMLGRU\]\NDUH
ODW\ZQLHQDMPQLHMV]ąF]ĊĞü]DVREyZSU]H]QDF]DOLQD]DNXSXEH]SLHF]HĔ

7DEHOD8G]LDáUROQLNyZRQLVNLHMĞUHGQLHMLZ\VRNLHMDZHUVMLGRU\]\ND
3R]LRPDZHUVMLGRU\]\ND ĝUHGQLD
.DWHJRULDJRVSRGDUVWZ QLVNL ĞUHGQL Z\VRNL RJyáHP
3RZLHU]FKQLD85>KD@
8G]LDáJUXQWyZG]LHUĪDZLRQ\FK>@
3RJáRZLH]ZLHU]ąW>/8@
2EVDGD]ZLHU]ąW>/8KD@
:DUWRĞüSURGXNFML>W\V3/1@
:\GDMQRĞüSUDF\>W\V3/1$:8@
'RFKyGUROQLF]\>W\V3/1@
'RFKyGQDMHGQRVWNĊSUDF\>W\V3/1$:8@
.DSLWDáZáDVQ\>W\V3/1@
:DUWRĞüDNW\ZyZRJyáHP>W\V3/1@
:LHNUROQLND>ODW@
6NáDGNLQDXEH]SLHF]HQLHXSUDZL]ZLHU]ąWZDU

WRĞüSURGXNFMLRJyáHP>@
6NáDGNLQDXEH]SLHF]HQLHXSUDZL]ZLHU]ąWGR

FKyGUROQLF]\>@
Samoocena postaw wobec ryzyka wśród badanych rolników
-DNZVND]\ZDQRZF]HĞQLHMRFHQDDZHUVMLGR U\]\NDZRSDUFLXRKLSRWH
W\F]QHJU\]RVWDáDX]XSHáQLRQDRS\WDQLDVRQGDĪRZHPDMąFHQDFHOX]LOXVWURZDQLH
VNáRQQRĞFLUROQLNyZGRSRGHMPRZDQLDU\]\NRZDQ\FKGHF\]ML5ROQLF\SRGHMPX
MąOLF]QHGHF\]MHQDWOHGZyFKNOXF]RZ\FKFHOyZ3RSLHUZV]HZLĊNV]RĞüUROQL
NyZFKFHSR]RVWDüZUROQLFWZLHSRPLPRV]RNyZFHQRZ\FKLSRJRGRZ\FKRUD]
]PLDQSROLW\NLWHFKQRORJLLLZDUXQNyZVSRáHF]Q\FKFKDUDNWHU\VW\F]Q\FKGODURO
QLFWZD3RGUXJLHUROQLF\FKFąF]DVHP]ZLĊNV]\üVZRMHERJDFWZR.OXF]HPGR
RVLąJQLĊFLD W\FK FHOyZ MHVW SRGHMPRZDQLH U\]\NRZDQ\FK G]LDáDĔ WDNLFK MDN ]D
NXS]LHPLLQZHVWRZDQLHZPDV]\Q\XOHSV]DQLH]DVREyZRUD]GRNRQ\ZDQLHGX
Ī\FK NRUHNW WDNW\F]Q\FK Z REUĊELH SURZDG]RQHM SURGXNFML 3DQQHOL LQ
5ROQLF\]RVWDOLSRSURV]HQLRZVND]DQLH ]Z\NRU]\VWDQLHPSLĊFLRVWRSQLRZHMVNDOL
/LNHUWD ZMDNLPVWRSQLX]JDG]DMąVLĊ]WDNLPLVWZLHUG]HQLDPLMDN
a. „zdarza mi się podejmować ryzykowne decyzje w gospodarstwie”;
b. „mam obawy związane z zaciąganiem kredytów”;
c. „wdrażam nowe technologie i odmiany roślin”;
d. „dopuszczam wąską specjalizację produkcji w gospodarstwie”;
e. „z wyprzedzeniem planuję wydatki”.
„Zdarza mi się podejmować ryzykowne decyzje w gospodarstwie” VWZLHUG]H
QLHWRZEH]SRĞUHGQLVSRVyEGRW\F]\VDPRRFHQ\SRVWDZUROQLNyZZREHFU\]\ND6D
PRFHQD WD ]DZĊĪRQD ]RVWDáD GR NDWHJRULL G]LDáDĔ ]ZLą]DQ\FK ] IXQNFMRQRZDQLHP
JRVSRGDUVWZD &HOHP ]DVWRVRZDQLD WHJR S\WDQLD E\áR OHSV]H ]UR]XPLHQLH SRVWDZ\

UROQLNyZZREHFU\]\ND±UROQLF\NWyU]\ZVND]XMąQDF]ĊVWV]HSRGHMPRZDQLHU\]\
NRZQ\FK ZLFKPQLHPDQLX GHF\]MLSRZLQQLFKDUDNWHU\]RZDüVLĊPQLHMV]ąDZHUVMą
GRU\]\ND=SU]HSURZDG]RQ\FKEDGDĔZ\QLNDĪHSU]HFLĊWQLHSUDZLHEDGDQ\FK
]JRG]LáR VLĊ UDF]HM WDN OXE ]GHF\GRZDQLH WDN LĪ ]GDU]D LP VLĊ SRGHMPRZDü U\]\
NRZQHGHF\]MH WDEHOD 1LHZLHOHZ\ĪV]\RGVHWHNEDGDQ\FK ZVND]\ZDáĪH
ÄUDF]HMÓXEÄ]GHF\GRZDQLH´QLH]JDG]DVLĊ]HVWZLHUG]HQLHPRSRGHMPRZDQLXU\]\
NRZQ\FKGHF\]ML:\UDĨQLHZLĊFHMRVyENWyU]\SRWZLHUG]LOLĪHSU]\]QDMąVLĊGRSR
GHMPRZDQLD U\]\NRZQ\FK GHF\]ML ]DREVHUZRZDQR Z JUXSLH UROQLNyZ R QLVNLHM
DZHUVMLGRU\]\ND ZVND]XMąF\FKÄWDNÓXEÄUDF]HMWDN´ZREHFZVND]X
MąF\FKÄUDF]HMQLHÓXEÄ]GHF\GRZDQLHQLH´ -HGQRF]HĞQLHZJUXSLH]Z\VRNąDZHUVMą
GRU\]\NDSRQDGUROQLNyZQLH]JRG]LáRVLĊ]HVWZLHUG]HQLHPRSRGHMPRZDQLX
U\]\NRZQ\FK GHF\]ML 0RĪQD MHGQRF]HĞQLH ]DREVHUZRZDü ĪH RGVHWHN UROQLNyZ Z
EDGDQHM]ELRURZRĞFL]JDG]DMąF\FKVLĊ]W\PVWZLHUG]HQLHPE\áZ\UDĨQLHZ\ĪV]\Z
JUXSLHJRVSRGDUVWZQDMZLĊNV]\FKSRGF]DVJG\RGVHWHNQLH]JDG]DMąF\FKVLĊGRPLQR
ZDáZJUXSLHJRVSRGDUVWZQDMPQLHMV]\FK:\QLNWHQMHVW]JRGQ\]ZLHORPDXVWDOH
QLDPLHPSLU\F]Q\PLNWyUHSRWZLHUG]Lá\ĪH]DPRĪQLHMV]HJRVSRGDUVWZDUROQHF]ĊĞFLHM
SRGHMPXMąU\]\NRZQHG]LDáDQLD 5RVHQ]ZHLJ %LQVZDQJHU<HVXI
7DEHOD6DPRRFHQDUROQLNyZZ]DNUHVLH]JRGQRĞFL]HVWZLHUG]HQLHP
Äzdarza mi się podejmować ryzykowne decyzje w gospodarstwie”
UDF]HMQLHOXE DQLWDNDQL UDF]HMWDNOXE
.U\WHULXPJUXSRZDQLD ]GHF\GRZDQLHQLH QLH ]GHF\GRZDQLHWDN
LZ\RGUĊEQLRQDJUXSD
UROQLNyZ
:LHONRĞüHNRQR GR
PLF]QD GR
>W\V(8562@
URĞOLQQH
7\S WU]RGRZH
SURGXNF\MQ\ E\GáR
PLHV]DQH
$
%
5HJLRQ
&
'
QLVND
$ZHUVMD
ĞUHGQLD
GRU\]\ND
Z\VRND
Średnia 47,2 19,7 32,0
6NáRQQRĞüGR]DFLąJDQLDNUHG\WyZVWDQRZLMHGHQ]SU]HMDZyZSRVWDZ\ZR
EHF U\]\ND 3\WDQLH ]DPLHV]F]RQH Z NZHVWLRQDULXV]X RGQRVL VLĊ GR SUREOHPDW\NL
]DFLąJDQLDNUHG\WyZZ]QDF]HQLXRJyOQ\PMHGQDNELRUąFSRGXZDJĊĞFLVá\]ZLą]HN

JRVSRGDUVWZDGRPRZHJR]JRVSRGDUVWZHPUROQ\PPRĪQD]DNáDGDüĪHSRVWDZ\WH
Vą]ELHĪQH=SU]HSURZDG]RQ\FKEDGDĔZ\QLNDĪHSRQDGSRáRZDUROQLNyZ]DQDOL
]RZDQHM]ELRURZRĞFLPDREDZ\]ZLą]DQH]]DFLąJDQLHPNUHG\WyZ WDEHOD 3U]H
FLĊWQLHF]ĊĞFLHMSRVWDZĊWDNąPRĪQDREVHUZRZDüZSU]\SDGNXUROQLNyZ]Z\VRNLP
SR]LRPHPDZHUVMLGRU\]\NDRUD]FRV]F]HJyOQLHZLGRF]QHZĞUyGUROQLNyZ]QDM
PQLHMV]\FK JRVSRGDUVWZ JG]LH SRQDG DQNLHWRZDQ\FK ]DGHNODURZDáR ĪH PD
REDZ\ SU]HG ]DFLąJDQLHP NUHG\WyZ SRGF]DV JG\ Z JUXSLH JRVSRGDUVWZ QDMZLĊN
V]\FKE\áRWR=DWHPZLHONRĞüJRVSRGDUVWZDUROQHJRRGJU\ZD]QDF]ąFąUROĊ
Z SURFHVLH GHF\]\MQ\P GRW\F]ąF\P NRU]\VWDQLD ] NUHG\WX 3UREOHPHP QDMPQLHM
V]\FK JRVSRGDUVWZ UROQ\FK MHVW QLVND GRFKRGRZRĞü L QLHSHZQRĞü GRFKRGyZ FR
SU]HNáDGDVLĊQD]ZLĊNV]RQHREDZ\UROQLNyZFRGRPRĪOLZRĞFLVSáDW\]RERZLą]D
QLD3RQDGWRGRFKRG]ąREDZ\SU]HGXWUDWą]LHPLNWyUDVWDQRZLQDMEDUG]LHMSRĪąGDQą
IRUPĊ]DEH]SLHF]HQLDVSáDW\NUHG\WXSU]H]LQVW\WXFMHILQDQVRZH2EDZ\]ZLą]DQH]
]DFLąJQLĊFLHPNUHG\WyZZQDMPQLHMV]\FKJRVSRGDUVWZDFKUROQ\FKPRJą]QLHFKĊFLü
ZáDĞFLFLHOLW\FKJRVSRGDUVWZGRLQZHVW\FMLLVWRVRZDQLDQRZ\FKWHFKQRORJLLUROQL
F]\FKMDNUyZQLHĪVWRVRZDQLDEDUG]LHMVNXWHF]Q\FKQDU]ĊG]L]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP
&KDQGLRLLQ 0QLHMV]H]UyĪQLFRZDQLHXG]LDáXUROQLNyZREDZLDMąF\FKVLĊL
QLHREDZLDMąF\FKVLĊ]DFLąJDQLDNUHG\WyZ]DREVHUZRZDQRQDWRPLDVWPLĊG]\JUXSD
PLZ\RGUĊEQLRQ\PLQDSRGVWDZLHNU\WHULXPORNDOL]DFMLRUD]W\SXSURGXNF\MQHJR
„mam obawy związane z zaciąganiem kredytów”
.U\WHULXPJUXSRZDQLDLZ\RGUĊEQLRQD ]GHF\GRZDQLHQLH QLH ]GHF\GRZDQLHWDN
JUXSD
UROQLNyZ
:LHONRĞü GR
HNRQRPLF]QD>W\V GR
(8562@
URĞOLQQH
7\S WU]RGRZH
SURGXNF\MQ\ E\GáR
PLHV]DQH
$
%
5HJLRQ
&
'
QLVND
$ZHUVMD
ĞUHGQLD
GRU\]\ND
Z\VRND
Średnia 28,0 15,5 56,3

-HGQ\P ] SU]HMDZyZ DNFHSWDFML GOD U\]\ND MHVW VNáRQQRĞü GR ZGUDĪDQLD
QRZ\FKLW\PVDP\PVáDER]QDQ\FKUR]ZLą]DĔ6\WXDFMHWDNLHZLąĪąVLĊ]D]Z\
F]DM ] GXĪą QLHSHZQRĞFLą FR GR PRĪOLZ\FK VNXWNyZ ZSURZDG]DQ\FK UR]ZLą
]DĔ VWąG PRĪQD RF]HNLZDü LĪ RVRE\ ] GXĪ\P SR]LRPHP DZHUVML GR U\]\ND
PRJą Z\ND]\ZDü ZLĊNV]ą QLHFKĊü GR ZSURZDG]DQLD ]PLDQ QRZ\FK UR]ZLą
]DĔ -DNZVND]XMH%RZPDQL=LOEHUPDQ QDZHWMHĞOLUROQLF\PRJąX]\
VNDüNRU]\ĞFLHNRQRPLF]QHZGáXĪV]\PRNUHVLHSU]\MPXMąFQRZHWHFKQRORJLH
PRJą RQL E\ü PQLHM VNáRQQL GR LFK SU]\MĊFLD Z REOLF]X ]ZLĊNV]RQHJR U\]\ND
6WZLHUG]RQRĪHZ\VRNDDZHUVMDGRU\]\NDXWUXGQLDOXERSyĨQLDZGUDĪDQLHQR
Z\FKWHFKQRORJLLSRQLHZDĪQLHSHZQRĞüZ\PXV]DGRGDWNRZąRVWURĪQRĞüZĞUyG
UROQLNyZEDUG]LHMQLHFKĊWQ\FKGRU\]\NDSU]\ZGUDĪDQLXPQLHM]QDQ\FKWHFKQR
ORJLL )HGHU/LX /HH GRZRG]LUyZQLHĪĪHZ\VRNDDZHUVMD
GRU\]\ND]HVWURQ\UROQLNyZ]ZáDV]F]DGUREQ\FKJRVSRGDUVWZUROQ\FKVWDQR
ZL SU]HV]NRGĊ Z SU]\MPRZDQLX QRZ\FK XSUDZ RGPLDQ L QRZ\FK SUDNW\N ]D
U]ąG]DQLD REQLĪDMąF LFK ]GROQRĞFL GR UDG]HQLD VRELH ] U\]\NLHP 8]\VNDQH
Z\QLNLZVND]XMąMHGQDNĪHZEDGDQHM]ELRURZRĞFL]GHF\GRZDQDZLĊNV]RĞüDQ
NLHWRZDQ\FKZ\UDĪDDNFHSWDFMĊGODZSURZDG]DQLDQRZ\FKUR]ZLą]DĔ3UDZGR
SRGREQLH GOD ZLĊNV]RĞFL EDGDQ\FK ÄQRZH WHFKQRORJLH L RGPLDQ\´ Vą ]QDQH
]GRĞZLDGF]HĔLQQ\FKUROQLNyZ VąVLDGyZ VWąGQLHNRMDU]ąVLĊ]UR]ZLą]DQLDPL
FDáNRZLFLHQLHSU]HZLG\ZDOQ\PLFRGRVNXWNyZ WDEHOD :DUWRMHGQDN]ZUy
FLü XZDJĊ QD UyĪQLFH SRPLĊG]\ QLHNWyU\PL JUXSDPL JRVSRGDUVWZ 6]F]HJyOQLH
SRGZ]JOĊGHPDNFHSWDFMLGODZGUDĪDQLDQRZ\FKWHFKQRORJLLZ\UyĪQLDMąVLĊJR
VSRGDUVWZD QDMZLĊNV]H SUDZLH UROQLNyZ ]JRG]LáR VLĊ ]H ZVND]DQ\P
VWZLHUG]HQLHP RUD]JRVSRGDUVWZDZW\SLHURĞOLQQ\P 0RĪQD]DXZDĪ\ü
UyZQLHĪ QLHFR Z\ĪV]\ SR]LRP DNFHSWDFML Z RGQLHVLHQLX GR QRZLQHN WHFKQROR
JLF]Q\FKZJUXSLHUROQLNyZRQLVNLPSR]LRPLHDZHUVMLGRU\]\ND
„wdrażam nowe technologie i odmiany roślin”
UDF]HMQLHOXE
UDF]HMWDNOXE
.U\WHULXPJUXSRZDQLD ]GHF\GRZDQLH DQLWDNDQLQLH
]GHF\GRZDQLHWDN
LZ\RGUĊEQLRQDJUXSD QLH
UROQLNyZ
:LHONRĞüHNR GR
QRPLF]QD>W\V GR
(8562@
URĞOLQQH
7\S WU]RGRZH
SURGXNF\MQ\ E\GáR
PLHV]DQH

$
%
5HJLRQ
&
'
QLVND
$ZHUVMD
ĞUHGQLD
GRU\]\ND
Z\VRND
Średnia 21,2 13,5 65,0
-HGQą]SRGVWDZRZ\FKVWUDWHJLLRJUDQLF]DQLDU\]\NDVWDQRZLG\ZHUV\ILND
FMD:RGQLHVLHQLXGRGRPHQ\G]LDáDQLDJRVSRGDUVWZDR]QDF]DRQDZ\WZDU]DQLH
UyĪQ\FKNDWHJRULLSURGXNWyZUROQ\FKFRZSU]\SDGNX]DLVWQLHQLDVáDE\FKZDUXQ
NyZSURGXNF\MQ\FK OXEQLVNLFKFHQ ZRGQLHVLHQLXGRMHGQHJRSURGXNWXSR]R
VWDZLD V]DQVĊ QD SR]\W\ZQH Z\QLNL SURGXNF\MQH OXE HNRQRPLF]QLH Z LQQHM
NDWHJRULL'\ZHUV\ILNDFMD]PQLHMV]DRJyOQHU\]\NRJRVSRGDUVWZDMHGQDNZ\PD
JDXPLHMĊWQRĞFLLZ\SRVDĪHQLDVáXĪąF\FKUyĪQ\PURG]DMRPSURGXNFMLFRSRGQRVL
áąF]QHNRV]W\IXQNFMRQRZDQLD :DUXQNLHPVNXWHF]QRĞFLWDNLHM VWUDWHJLLMHVWMHG
QDN QLVND NRUHODFMD SRPLĊG]\ SRV]F]HJyOQ\PL URG]DMDPL G]LDáDOQRĞFL FR
ZUROQLFWZLHMHVWMHGQDNF]ĊVWRWUXGQHGRRVLąJQLĊFLD:EDGDQHM]ELRURZRĞFLJR
VSRGDUVWZSRQDGSRáRZDDQNLHWRZDQ\FKZVND]\ZDáDQDSRVWDZĊXQLNDQLDVSHFMD
OL]DFML WDEHOD 3RGREQLHMDNSU]\ZF]HĞQLHMV]\FKS\WDQLDFKPRĪQDZ
WHM NZHVWLL REVHUZRZDü SHZQH UyĪQLFH SRPLĊG]\ UROQLNDPL UyĪQLąF\PL VLĊ SR
]LRPHP DZHUVML GR U\]\ND ± VSHFMDOL]DFMĊ F]ĊĞFLHM DNFHSWRZDOL UROQLF\ ] QLVNą
DZHUVMąGRU\]\NDSRGF]DVJG\UROQLF\]Z\ĪV]ąDZHUVMąF]ĊĞFLHMRGSR]RVWDá\FK
GHNODURZDOLĪHQLHGRSXV]F]DMąPRĪOLZRĞFLWDNLHJRG]LDáDQLD8OODKLLQQL
GRZLHGOLĪHQLHFKĊüUROQLNyZGRU\]\ND]PXV]DLFKGRSU]\MĊFLDG\ZHUV\ILNDFML
ZFHOX]PLQLPDOL]RZDQLDU\]\NDZJRVSRGDUVWZLHUROQ\P'\ZHUV\ILNDFMDVWDEL
OL]XMH SURGXNW\ZQRĞü V\VWHPyZ UROQLF]\FK Z ZDUXQNDFK ]PLHQQRĞFL NOLPDWX
JG\URĞOLQ\R]UyĪQLFRZDQHMUHDNFMLQDVWUHVNOLPDW\F]Q\VąXSUDZLDQHZSROLNXO
WXUDFKOXEQDRVREQ\FKSRODFK5RĞOLQ\WHSRZLĊNV]DMą]DNUHVIL]MRORJLF]Q\DE\
X]\VNDüPLQLPDOQąZ\GDMQRĞüZUyĪQ\FKZDUXQNDFKNOLPDW\F]Q\FK2SUyF]UR]
V]HU]HQLD]DVLĊJXIL]MRORJLF]QHJRSR]\W\ZQHLQWHUDNFMHPLĊG]\URĞOLQDPLLNRP
SOHPHQWDUQH QLV]H GRGDWNRZR ]ZLĊNV]DMą L VWDELOL]XMą SURGXNW\ZQRĞü UROQLFWZD
0DOH]LHX[LLQ =NROHLUROQLF\]DMPXMąF\VLĊSURGXNFMą]ZLHU]ĊFąPRJą
SUHIHURZDü SDVWZLVND NWyUH Vą ]DUyZQR ERJDWH Z JDWXQNL WUDZ MDN L JHQRW\S\
SRQLHZDĪSDVWZLVNDWHVąEDUG]LHMSURGXNW\ZQHLOHSLHMUHDJXMąSRHNVWUHPDOQ\FK
Z\GDU]HQLDFKZSRUyZQDQLXGRPQLHM]UyĪQLFRZDQ\FK 3ULHWRLLQ '\
ZHUV\ILNDFMD Z JRVSRGDUVWZDFK UROQ\FK PRĪH SRSUDZLü L ]DFKRZDü JOHEĊ SR
SU]H]WZRU]HQLHPDWHULLRUJDQLF]QHMGRGDZDQLHD]RWXSRSUDZĊVWUXNWXU\JOHE\L
RJUDQLF]DQLHMHMHUR]ML &RQJLLQ :NRQVHNZHQFMLSURZDG]LWRGRZ]URVWX

Ī\]QRĞFLJOHE\LQILOWUDFML]GROQRĞFLGR]DWU]\P\ZDQLDZRG\LZLOJRWQRĞFLJOHE\
D W\P VDP\P ]GROQRĞFL XSUDZ GR UDG]HQLD VRELH ] VXV]ą :DUDLFKL LQ
'\ZHUV\ILNDFMD XPRĪOLZLD V\VWHPRP UROQLF]\P V]\EV]ą UHJHQHUDFMĊ SR HNVWUH
PDOQ\FKZDUXQNDFKSRJRGRZ\FKZSRUyZQDQLX]MHGQROLW\PLV\VWHPDPLUROQL
F]\PL +ROW*LPHQH].UHPHQLLQ*LOLLQ 0RĪQDUyZQLHĪ
]DXZDĪ\üĪHF]ĊĞFLHMVSHFMDOL]DFMĊDNFHSWRZDOLUROQLF\]JRVSRGDUVWZZLĊNV]\FK
HNRQRPLF]QLHRUD]XNLHUXQNRZDQ\FKQDSURGXNFMĊ]ZLHU]ĊFą=JRGQLH]RF]HNL
ZDQLDPLQDMZLĊNV]\RGVHWHNUROQLNyZQLHFKĊWQ\FKVSHFMDOL]DFML]DREVHUZRZDQR
ZJRVSRGDUVWZDFKÄPLHV]DQ\FK´
ÄGRSXV]F]DPZąVNąVSHFMDOL]DFMĊSURGXNFMLZJRVSRGDUVWZLH´
.U\WHULXPJUXSRZDQLD
]GHF\GRZDQLHQLH QLH ]GHF\GRZDQLHWDN
LZ\RGUĊEQLRQDJUXSD
UROQLNyZ
:LHONRĞü GR
HNRQRPLF]QD GR
>W\V(8562@
URĞOLQQH
WU]RGRZH
7\SSURGXNF\MQ\
E\GáR
PLHV]DQH
$
%
5HJLRQ
&
'
QLVND
$ZHUVMD
ĞUHGQLD
GRU\]\ND
Z\VRND
Średnia 50,5 15,0 34,2
,VWRWQ\P DVSHNWHP ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP ]DUyZQR Z JRVSRGDUVWZDFK URO
Q\FKMDNWHĪZLQQ\FKSU]HGVLĊELRUVWZDFKMHVWSODQRZDQLHXPRĪOLZLDMąFHSRGHM
PRZDQLH G]LDáDĔ Z\SU]HG]DMąF\FK Z SU]\SDGNX QDUDVWDQLD V\WXDFML NU\]\VRZHM
-HGQ\P]SRGVWDZRZ\FK]DJURĪHĔGODIXQNFMRQRZDQLDSRGPLRWyZJRVSRGDUF]\FK
MHVWXWUDWDSá\QQRĞFLILQDQVRZHMVWąGPRĪQD]DNáDGDüLĪUDFMRQDOQLHG]LDáDMąF\URO
QLF\REDZLDMąFVLĊVNXWNyZU\]\NDSRZLQQLSODQRZDüSU]HSá\Z\SLHQLĊĪQHZW\P
Z V]F]HJyOQRĞFL ]QDMGXMąFH VLĊ SRG LFK NRQWUROą Z\GDWNL :HGáXJ /XFLXV
]GROQRĞüJRVSRGDUVWZDUROQHJRGRSRQRV]HQLDU\]\ND]DOHĪ\JáyZQLHRGELHĪąF\FK
SU]HSá\ZyZSLHQLĊĪQ\FK QDGZ\ĪNLSáDWQRĞFLSU]\FKRG]ąF\FKQDGZ\SáDWDPLLQ
ZHVW\FMLLGH]LQZHVW\FMLRUD]]PLDQZNDSLWDOHGáXĪQ\PLNDSLWDáRZ\P 3U]HSá\Z\
SLHQLĊĪQHVąPLDUąXND]XMąFą]GROQRĞüJRVSRGDUVWZDUROQHJRGRVDPRILQDQVRZDQLD

SURZDG]RQHM G]LDáDOQRĞFL RUD] WZRU]HQLD RV]F]ĊGQRĞFL 6WU]HOHFND L LQ
$NXPXODFMDRV]F]ĊGQRĞFLVWDQRZLMHGQą]HVWUDWHJLL]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPRNUHĞOD
QHM PLDQHPVDPRXEH]SLHF]HQLD%UL\VL6FKOHVLQJHU XGRZRGQLOLĪHSRS\W
QDVDPRXEH]SLHF]HQLHMHVWPRQRWRQLF]Q\Z]JOĊGHPDZHUVMLGRU\]\ND RVRE\EDU
G]LHMQLHFKĊWQHU\]\NXZ\GDMąZLĊFHMQDVDPRXEH]SLHF]HQLH DSU]HGHZV]\VWNLP
MHVW VXEVW\WXWHP XEH]SLHF]HQLD PDMąWNRZHJR 1DOHĪ\ MHGQDN ]DXZDĪ\ü ĪH XWU]\
P\ZDQLH UH]HUZ\ JRWyZNL QD Z\SDGHN UyĪQ\FK QLHSU]HZLG]LDQ\FK RNROLF]QRĞFL
XNLHUXQNRZDQHMHVWQLHQDPLQLPDOL]RZDQLHSUDZGRSRGRELHĔVWZDZ\VWąSLHQLDQH
JDW\ZQ\FK]GDU]HĔOXE]PQLHMV]HQLHLFK]DNUHVXDOHQDáDJRG]HQLHVNXWNyZPRĪ
OLZ\FKVWUDW1DGPLHUQHJURPDG]HQLHJRWyZNLVWDQRZLąFHSU]HMDZ ]E\W Z\VRNLHM
DZHUVMLGRU\]\NDPRĪHSURZDG]LüGRQLHX]DVDGQLRQHJRKDPRZDQLDUR]ZRMXJR
VSRGDUVWZD 6XOHZVNL =SU]HSURZDG]RQ\FKEDGDĔZ\QLNDĪH]GHF\GRZDQD
ZLĊNV]RĞüEDGDQ\FK]JDG]DVLĊ]SRWU]HEąSODQRZDQLDZ\GDWNyZ QLH]DOHĪQLH RG
JUXS\XG]LDáUROQLNyZ ZVND]XMąF\FKQD ÄUDF]HMWDNÓXE ÄWDN´ NV]WDáWRZDáVLĊQD
SR]LRPLH FRPRĪQDX]QDü]DZ\QLNRSW\PLVW\F]Q\3RPLĊG]\Z\RGUĊE
QLRQ\PLJUXSDPL]DREVHUZRZDQRVWRVXQNRZRQLHZLHONLHUyĪQLFHFKRFLDĪPRĪQD
]DREVHUZRZDüĪHPQLHMV]ąXZDJĊGRSODQRZDQLDZ\GDWNyZSU]\ZLą]\ZDOLUROQL
F\]JRVSRGDUVWZPQLHMV]\FKRUD]PLHV]DQ\FKDQDMZ\ĪV]ąJRVSRGDU]H]MHGQR
VWHNZW\SLHWU]RGRZ\P WDEHOD
„z wyprzedzeniem planuje wydatki”

.U\WHULXPJUXSRZDQLDLZ\RGUĊEQLRQD ]GHF\GRZDQLHQLH QLH ]GHF\GRZDQLHWDN
JUXSD
UROQLNyZ
:LHONRĞü GR
HNRQRPLF]QD GR
>W\V(8562@
URĞOLQQH
7\S WU]RGRZH
SURGXNF\MQ\ E\GáR
PLHV]DQH
$
%
5HJLRQ
&
'
QLVND
$ZHUVMD
ĞUHGQLD
GRU\]\ND
Z\VRND
Średnia 11,2 11,0 77,7

=SU]HSURZDG]RQHMRFHQ\SRVWDZUROQLNyZZ\QLNDĪHVDPRRFHQDSRVWDZ
UROQLNyZZ]JOĊGHPDZHUVMLGRU\]\NDZ\ND]XMHSHZQHFKRüQLHZLHONLH]ZLą]
NL]ZLHONRĞFLąHNRQRPLF]QąF]\W\SHP SURGXNF\MQ\PJRVSRGDUVWZD:LĊNV]ą
]DOHĪQRĞüPRĪQD]DXZDĪ\üSRPLĊG]\VDPRRFHQąUROQLNyZDZ\QLNLHP]RELHN
W\ZL]RZDQHM RFHQ\ DZHUVML GR U\]\ND SU]HSURZDG]RQHM ] XĪ\FLHP KLSRWHW\F]
Q\FK JLHU 1LH VWZLHUG]RQR Z\UDĨQ\FK ]DOHĪQRĞFL PLĊG]\ DZHUVMą GR U\]\ND D
FKDUDNWHU\VW\NąJRVSRGDUVWZVSRU]ąG]RQąQDSRGVWDZLHGDQ\FK)$'1
6.3. Dotychczasowe doświadczenia w zakresie występowania szkód i łago-
dzenie ich skutków
'RĞZLDGF]HQLD ] QHJDW\ZQ\PL V\WXDFMDPL VWDQRZLą MHGHQ ] NOXF]RZ\FK
F]\QQLNyZ NV]WDáWXMąF\FK SRVWU]HJDQLH U\]\ND SU]H] UyĪQ\FK GHF\GHQWyZ Z
W\PWDNĪHUROQLNyZ %HUQVWHLQ+DUGDNHULLQ+RVVDLQLLQ
0DNXYDUQR L LQ 5RVD L LQ : NRQVHNZHQFML VNXPXORZDQH GR
ĞZLDGF]HQLDZSá\ZDMąWDNĪHQDGHF\]MHSRGHMPRZDQHSU]H]UROQLNyZZNZHVWLL
Z\ERUXPHWRG]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPLLQWHQV\ZQRĞFLLFKZGUDĪDQLD 0HXZLVVHQ
LLQ6XOHZVNL6XOHZVNL .áRF]NR*DMHZVND:ąV .R
EXV .XUG\Ğ.XMDZVND D .XUG\Ğ.XMDZVND E .XUG\Ğ
.XMDZVND .XUG\Ğ.XMDZVND 6RPSROVND5]HFKXáD +DGHQ L LQ
1LOHVLLQ(LW]LQJHULLQ 6]F]HJyOQLHLVWRWQHZW\PNRQWHN
ĞFLHVą VWUDW\ SRQLHVLRQHZVWRVXQNRZRQLHRGOHJáHMSU]HV]áRĞFLJG\Ī]GDU]HQLD
WDNLHVąSRVWU]HJDQHMDNREDUG]LHMGRWNOLZH LEDUG]LHMSUDZGRSRGREQH QLĪ]GD
U]HQLD]EDUG]LHMRGOHJáHMSU]HV]áRĞFL%DGDQLDSUH]HQWRZDQHZOLWHUDWXU]HZVND
]XMąĪH GOD UROQLNyZQDMLVWRWQLHMV]ą SU]\F]\Qą SRZVWDQLDV\WXDFML]DJUDĪDMąFHM
LVWQLHQLXJRVSRGDUVWZDUROQHJRVą]PLDQ\NOLPDWX 'LOORQLLQ6HGGRQL
LQ 7ULSDWKL L LQ .áRF]NR*DMHZVND 6XOHZVNL 3DOLQNDV
6]HNDO\6RELHFK .XUG\Ğ.XMDZVND ,FKZ\VWąSLHQLH]GDQLHP
' 0LFKDODN SRZRGXMH SU]\PXVRZH ]PLDQ\ Z SURZDG]HQLX SURGXNFML
UROQHMDQDZHWZMHMFDáNRZLW\P]DSU]HVWDQLX=PLDQ\NOLPDW\F]QHZSá\ZDMąQD
]DVLĊJ UR]PLHV]F]HQLH RNUHV\ ZHJHWDFML RUD] LQWHUDNFMH PLĊG]\ JDWXQNDPL
]ZLHU]ąW L URĞOLQ 6DFKV : ]DOHĪQRĞFL RG FKDUDNWHUX ]DJURĪHĔ ]ZLą]D
Q\FK]SRJRGąVNXWNLLFKUHDOL]DFMLPRJąZUyĪQ\VSRVyEZSá\ZDüQDG]LDáDO
QRĞü JRVSRGDUF]ą Z UROQLFWZLH -DN ]DXZDĪ\á $ 6]RSD ]MDZLVND
XPLDUNRZDQH QLHNDWDVWURILF]QH QS ZLDWU WHPSHUDWXUD ĞQLHJ ZSá\ZDMą EH]
SRĞUHGQLRQDZLHONRĞüSURGXNFMLJG\ĪGHWHUPLQXMąZ\VRNRĞüLMDNRĞüSORQyZL
ZUD]]W\PQDZ\NRU]\VWDQLH]GROQRĞFLZ\WZyUF]\FKFRZNRĔFRZ\PHIHNFLH
RGG]LDáXMH QD ]PLHQQRĞü Z\QLNX ILQDQVRZHJR 1DWRPLDVW Z\VWąSLHQLH ]MDZLVN
HNVWUHPDOQ\FK NDWDVWURILF]Q\FK QS KXUDJDQX OXE SRZRG]L EH]SRĞUHGQLR
XMDZQLD VLĊ Z GHVWUXNFML PDMąWNX SURGXNF\MQHJR 2]QDF]D WR ĪH RGWZRU]HQLH

G]LDáDOQRĞFL JRVSRGDUF]HM Z\PDJDü EĊG]LH SU]HGH ZV]\VWNLP RGWZRU]HQLD
]QLV]F]RQHJRDSDUDWXZ\WZyUF]HJR'RĞZLDGF]HQLH]HV]NRGąZSURGXNFMLURO
QLF]HMEĊGąFHQDVWĊSVWZHP]UHDOL]RZDQLDVLĊU\]\NDNOLPDW\F]QHJRMHVWGREU\P
SXQNWHPZ\MĞFLD GRLGHQW\ILNDFML]DJURĪHĔNOLPDW\F]Q\FK LSRVWU]HJDQLDSU]H]
UROQLNyZ ]PLDQ NOLPDWX ,FK ZLHG]D PRĪH Z\PDJDü SRáąF]HQLD ] IRUPDOQ\PL
SURJQR]DPL Z FHOX RJUDQLF]HQLD VWURQQLF]RĞFL QD SRGVWDZLH LFK RVWDWQLFK GR
ĞZLDGF]HĔLRG]ZLHUFLHGODGáXJRWHUPLQRZHWUHQG\NOLPDW\F]QH3R]LGHQW\ILNR
ZDQLXU\]\NDNOLPDW\F]QHJRPRĪQDGRNRQDü Z\ERUXXSUDZRGPLDQLSUDNW\N
]DU]ąG]DQLDZFHOXRJUDQLF]DQLDZ\VWąSLHQLDW\FK]DJURĪHĔ YDQ=RQQHYHOGHW
DO = SU]HSURZDG]RQ\FK DQDOL] Z\QLND ĪH Z EDGDQHM ]ELRURZRĞFL JR
VSRGDUVWZZRVWDWQLFKODWDFKSU]HFLĊWQLHSUDZLHUROQLNyZGRĞZLDGF]\áR
ZUDPDFK SURZDG]RQHM G]LDáDOQRĞFL ]GDU]HĔ NWyUH Z LFK PQLHPDQLX QRVLáR
]QDPLRQDÄNOĊVNL´Z\ZRáDQHMWDNLPLF]\QQLNDPL VXV]DJUDGSU]\PUR]HNKX
UDJDQ HSLGHPLF]QH ]DFKRURZDQLD URĞOLQ LOXE ]ZLHU]ąW .OĊVNL WH PRJą PLHü
VNXWNL NUyWNRWUZDáH OXEGáXJRRNUHVRZH LPDMą RQH QHJDW\ZQ\ ZSá\Z ]DUyZQR
HNRQRPLF]Q\ MDN L ĞURGRZLVNRZ\ QD REV]DU\ QD NWyU\P Z\VWĊSXMą .XUG\Ğ
.XMDZVND :]DOHĪQRĞFLRGWHJRGRNWyUHM]JUXSQDOHĪąZ\PDJDMąLQ
Q\FKUR]ZLą]DĔRUD]VWRVRZDQLDLQQ\FKPHWRGRSW\PDOL]DFMLVWUDW=QDF]Q\RG
VHWHN JRVSRGDUVWZ UROQ\FK REMĊW\FK EDGDQLHP ZVND]Dá QD GRĞZLDGF]HQLH Z
RNUHVLH RVWDWQLFK ODW ]GDU]HĔ R FKDUDNWHU]H ÄNOĊVNL´ U\VXQHN : EDGDQHM
]ELRURZRĞFL Z\VWĊSRZDQLH QLHVSU]\MDMąF\FK V\WXDFML Z G]LDáDOQRĞFL UROQLF]HM
E\áRSUDNW\F]QLHQLH]DOHĪQLHRGW\SXSURGXNF\MQHJRF]\ZLHONRĞFLHNRQRPLF]
QHM JRVSRGDUVWZD QLHFR Z\ĪV]\ RGVHWHN UROQLNyZ GRVWU]HJDMąF\FK
ZQLHRGOHJáHMKLVWRULLVZRMHJRJRVSRGDUVWZD]GDU]HQLDNOĊVNRZHZ\VWąSLáZW\
SLH WU]RGRZ\P RUD] Z JRVSRGDUVWZDFK QDMZLĊNV]\FK 1LHZLHONLH UyĪQLFH Z
RGVHWNX UROQLNyZ GHNODUXMąF\FK Z\VWąSLHQLH NOĊVNL ]DREVHUZRZDQR UyZQLHĪ
PLĊG]\ JUXSDPL UyĪQLąF\PL VLĊ SR]LRPHP DZHUVML GR U\]\ND FR VXJHUXMH ĪH
GHNODUDFMH UROQLNyZ UDF]HM QLH Z\QLNDMą ] LFK VSRVREX SRVWU]HJDQLD U\]\ND D
EDUG]LHM ] U]HF]\ZLVW\FK GRĞZLDGF]HĔ :\UDĨQH UyĪQLFH ]DREVHUZRZDQR MHG\
QLHSRGZ]JOĊGHPSRáRĪHQLDJRVSRGDUVWZD±MHGQRVWNL]ORNDOL]RZDQHZ5HJLR
QLH ' 0DáRSROVND L 3RJyU]H FKDUDNWHU\]RZDá\ VLĊ Z\UDĨQLH QLĪV]\P
RGVHWNLHPRGSRZLHG]L ZVND]XMąF\FKQDZ\VWąSLHQLHNOĊVNLQLĪZH ZV]\VWNLFK
SR]RVWDá\FK JUXSDFK FR VXJHURZDü PRĪH Z\ĪV]ą RGSRUQRĞü JRVSRGDUVWZ Z
W\PUHJLRQLHQDG]LDáDQLHQLHVSU]\MDMąF\FKF]\QQLNyZ

5\VXQHN2GVHWHNUROQLNyZNWyU]\ZRVWDWQLFKODWDFKGRĞZLDGF]\OL]GDU]HĔRFKDUDNWHU]H
ŃOĊVNL´ VXV]DJUDGSU]\PUR]HNKXUDJDQHSLGHPLF]QH]DFKRURZDQLDURĞOLQLOXE]ZLHU]ąW
ZJZ\G]LHORQ\FKJUXS

5RĞOLQQH
%\GáR
GR
0LHV]DQH

'
7U]RGD
&
QLVND
Z\VRND
GR
ĞUHGQLD
ĝUHGQLD :LHONRĞüHNRQRPLF]QD 7\SSURGXNF\MQ\ 5HJLRQ $ZHUVMDGRU\]\ND

Identyfikacja form pomocy publicznej w gospodarstwach rolnych, które do-

świadczyły zdarzeń o charakterze klęski
8VXZDQLH V]NyG SRZVWDá\FK Z QDVWĊSVWZLH NOĊVN VXV]D JUDG SU]\PUR
]HN KXUDJDQ HSLGHPLF]QH ]DFKRURZDQLD URĞOLQ LOXE ]ZLHU]ąW Z\PDJD Z\VR
NLFKQDNáDGyZILQDQVRZ\FKRUD]F]DVXQDSU]\ZUyFHQLHJRVSRGDUVWZRPUROQ\P
SLHUZRWQHM ]GROQRĞFL SURGXNF\MQHM &\NOLF]QRĞü Z\VWĊSRZDQLD NOĊVN SRMDZLD
MąF\FK VLĊ Z W\FK VDP\FK UHJLRQDFK NUDMX RUD] GXĪD ]PLHQQRĞü GRFKRGyZ L
RJUDQLF]HQLD Z GRVWĊSLH GR NDSLWDáX Z UROQLFWZLH SURZDG]ą GR ZROQLHMV]HJR
WHPSDRGEXGRZ\]QLV]F]HĔ 7UDZLĔVNL 3RZRGXMHWRNRQLHF]QRĞüDQJD
ĪRZDQLDVLĊSDĔVWZDZFHOXPLQLPDOL]RZDQLDQHJDW\ZQ\FKVNXWNyZNDĪGHMNOĊ
VNL L SRGHMPRZDQLD G]LDáDĔ LQWHUZHQF\MQ\FK Z UDPDFK SURZDG]RQHM SROLW\NL
UROQHM .XUG\Ğ.XMDZVND 3RPRF SXEOLF]QD REHMPXMH REV]DU SRWHQFMDO
Q\FKG]LDáDĔ]ZLą]DQ\FK]UHGXNFMąU\]\NDLVNXWNyZMHJRZ\VWĊSRZDQLDZJR
VSRGDUVWZDFK UROQ\FK *XED 0DMHZVNL 2]QDF]D ZV]\VWNLH ĞURGNL
SXEOLF]QHSU]HND]\ZDQH]]DVREyZSDĔVWZRZ\FKSU]H]ZáDG]HNUDMRZHUHJLR
QDOQHOXEORNDOQHDWDNĪHEDQNLIXQGDFMHG\VSRQXMąFHIXQGXV]DPLSXEOLF]Q\PL
6XFKRĔ 3RPRF SDĔVWZD PRĪH PLHü FKDUDNWHU ex ante SROHJDMąFą QD
ZSURZDG]DQLXSU]H]DJHQG\U]ąGRZHĞURGNyZNWyU\FKFHOHPEĊG]LHPLQLPDOL
]DFMD]DJURĪHĔOXELFKF]ĊĞFLRZDOLNZLGDFMD 0DQDJLQJULVN« MDNUyZ
QLHĪREHMPXMHRQDĞURGNLH[SRVWNWyU\FKFHOHPMHVWáDJRG]HQLHZSá\ZXU\]\ND
SR MHJR Z\VWąSLHQLX 5LVN PDQDJHPHQW« âSLFND *ąVLRUNLHZLF]
0RQNLHZLF] +DQGVFKNH à\VNDZD 3RPRF SXEOLF]QD Z URO
QLFWZLH G]LHORQD MHVWQD F]WHU\NDWHJRULH3LHUZV]DNDWHJRULD $ REHMPXMHSR

PRF SU]HND]\ZDQą Z FDáRĞFL EHQHILFMHQWRZL .DWHJRULD WD G]LHOL VLĊ QD GZLH
JUXS\SRPRF]EXGĪHWXRUD]SRPRFZUDPDFKV\VWHPXSRGDWNRZHJROXEV\V
WHPX]DEH]SLHF]HQLDVSRáHF]QHJR'RWHMNDWHJRULL]DOLF]DVLĊGRWDFMHUHIXQGD
FMH ]ZROQLHQLD ] SRGDWNX RSáDW SXEOLF]Q\FK ]DQLHFKDQLH SRERUX SRGDWNX
XPRU]HQLDSRGDWNXLRGVHWHNRGGDQLHPLHQLDGRNRU]\VWDQLD]E\FLHPLHQLDQD
ZDUXQNDFK NRU]\VWQLHMV]\FK RG RIHURZDQ\FK QD U\QNX 'UXJD NDWHJRULD %
REHMPXMH SRPRF Z IRUPLH XG]LDáX NDSLWDáRZHJR QS ZQLHVLHQLH NDSLWDáX GR
VSyáNL NRQZHUVMD ZLHU]\WHOQRĞFL QD DNFMH OXE XG]LDá\ 7U]HFLD NDWHJRULD &
REHMPXMH WUDQVIHU\ ILQDQVRZH Z IRUPLH SUHIHUHQF\MQ\FK SRĪ\F]HN L GRSáDW GR
RSURFHQWRZDQLD NUHG\WyZ EDQNRZ\FK GOD EDQNyZ OXE RGURF]HQLD UR]áRĪHQLD
WHUPLQX]DSáDW\SRGDWNXOXERSáDW\&]ZDUWDNDWHJRULD ' REHMPXMHJZDUDQFMHL
SRUĊF]HQLDNUHG\WRZH 05L5:
6SRĞUyG EDGDQ\FK UROQLNyZ NWyU]\ GRĞZLDGF]\OL ]GDU]HĔ R FKDUDNWHU]H
NOĊVNL Ī\ZLRáRZHM QLHXURG]DMX QDMZLĊFHM ER SU]HFLĊWQLH SRQDG ]DGHNOD
URZDáR ĪH RWU]\PDáR SRPRF SXEOLF]Qą Z IRUPLH ZVSDUFLD GRUDĨQHJR QS SR
PRF\ NOĊVNRZHM Z\SáDFDQHM SU]H] $5L05 WDEHOD =QDF]QLH U]DG]LHM
EDGDQL UROQLF\ RWU]\P\ZDOL SRPRF Z LQQ\FK IRUPDFK 3U]HFLĊWQLH SRQDG
VNRU]\VWDáR]XOJLZSRGDWNXUROQ\PQLHFRSRQDGRWU]\PDáRNUHG\WNOĊVNR
Z\DSUDZLH]DGHNODURZDáRRWU]\PDQLHSRPRF\ILQDQVRZHM]JPLQ\1DM
U]DG]LHM ZVND]\ZDQą IRUPą SRPRF\ E\áD XOJD Z F]\QV]X G]LHUĪDZQ\P ] WHM
IRUP\ PRJOL VNRU]\VWDü W\ONR UROQLF\ G]LHUĪDZLąF\ JUXQW\ ] .2:5 RUD] SR
PRF PDWHULDOQD ] JPLQ\ :RGQLHVLHQLX GR QDMF]ĊĞFLHM Z\VWĊSXMąFHM IRUP\
ZVSDUFLD SRPRF GRUDĨQDSDĔVWZD ]DREVHUZRZDQR MHG\QLH QLHZLHONLH UyĪQLFH
Z RGVHWNX UROQLNyZ NRU]\VWDMąF\FK ] WDNLHM IRUP\ SRPRF\ PLĊG]\ JUXSDPL
ZLHONRĞFLHNRQRPLF]QHMRUD]JUXSDPLUyĪQLąF\PLVLĊVNáRQQRĞFLąGRU\]\ND QD
SR]LRPLHQLHSU]HNUDF]DMąF\PSXQNWyZSURFHQWRZ\FK :EDGDQHM]ELRURZR
ĞFL ]QDF]QLH ZLĊNV]H UyĪQLFH SRG W\P Z]JOĊGHP ]DREVHUZRZDQR ELRUąF SRG
XZDJĊW\SSURGXNF\MQ\JRVSRGDUVWZ1DMPQLHMMHGQRVWHNNRU]\VWDMąF\FK] SR
PRF\GRUDĨQHMRGQRWRZDQRZW\SLHURĞOLQQ\P QDWRPLDVWQDMZLĊFHMZ
W\SLHE\GOĊF\P 1DMZLĊNV]HUyĪQLFHZRGVHWNXJRVSRGDUVWZNRU]\VWD
MąF\FK]SRPRF\GRUDĨQHMZ\VWąSLá\QDWRPLDVWELRUąFSRGXZDJĊNU\WHULXPOR
NDOL]DFML±V]F]HJyOQLHZ\UyĪQLDáVLĊSRGW\PZ]JOĊGHPUHJLRQ' 0DáRSROVNDL
3RJyU]H JG]LHMHGQRVWHNWDNLFKE\áRW\ONRFRNRUHVSRQGXMHWDNĪH]QDM
QLĪV]\P XG]LDáHP UROQLNyZ ]JáDV]DMąF\FK Z\VWąSLHQLH NOĊVNL Ī\ZLRáRZHM Z
RVWDWQLFK ODWDFK Z WHM ORNDOL]DFML : EDGDQHM ]ELRURZRĞFL QDMZLĊFHM UROQLNyZ
NRU]\VWDMąF\FK ] SRPRF\ GRUDĨQHM ]DREVHUZRZDQR QDWRPLDVW Z UHJLRQLH &
0D]RZV]H L 3RGODVLH 5yZQLHĪ SRG Z]JOĊGHP F]ĊVWRWOLZRĞFL NRU]\VWDQLD ]
XOJLZSRGDWNXGRFKRGRZ\PNU\WHULXPUyĪQLFXMąF\PRND]DáVLĊJáyZQLHUHJLRQ
L W\S SURGXNF\MQ\ MHGQDN ]H Z]JOĊGX QD QLHZLHONL RGVHWHN UROQLNyZ NWyU]\

ZVND]\ZDOLQDNRU]\VWDQLH]WHMIRUP\ SRPRF\V]F]HJyáRZHDQDOL]RZDQLHUyĪ
QLFPLĊG]\JUXSRZ\FKZW\PSU]\SDGNXZ\GDMHVLĊEH]SU]HGPLRWRZH SRGREQLH
MDNZRGQLHVLHQLXGRSR]RVWDá\FKIRUPSRPRF\NWyUHSU]HFLĊWQLHE\á\ZVND]\
ZDQHQLHZLĊFHMQLĪSU]H]NLONDSURFHQWEDGDQ\FK
= SXQNWX ZLG]HQLD SRWU]HE V\VWHPRZHJR L KROLVW\F]QHJR ZVSDUFLD ]DU]ą
G]DQLDU\]\NLHPZUROQLFWZLH]DJDGQLHQLHSRPRF\GRUDĨQHMZ\PDJDV]F]HJyOQHM
XZDJL=HZ]JOĊGyZVSRáHF]Q\FKMHJRVWRVRZDQLHZSHZQ\FK WUXGQ\FK V\WXD
FMDFKZ\GDMHVLĊQLH]EĊGQH)RUPDWDVWDQRZLMHGHQ]PRĪOLZ\FKPRGHOLSRPRF\
Z UDPDFK ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z UROQLFWZLH 2(&' MHGQDN MHM F]ĊVWH
VWRVRZDQLHVSUDZLDĪHWUDFLRQDVZyMZ\MąWNRZ\FKDUDNWHULPRĪHVWDüVLĊVXE
VW\WXWHPGODEDUG]LHMSURDNW\ZQ\FKPHWRGRJUDQLF]DQLDU\]\ND=SXQNWXZLG]H
QLD SROLW\NL SDĔVWZD Z\PDJD WR RGSRZLHG]L QD S\WDQLH F]\ WZRU]\ü Z\ĪV]H
UH]HUZ\QDSRF]HWSRPRF\XG]LHODQHMZWU\ELHad hocF]\VLOQLHMZVSLHUDüLQQH
PHWRG\ QS V\VWHP XEH]SLHF]HĔ Z RGQLHVLHQLX GR F]\QQLNyZ U\]\ND NWyU\FK
SU]\REHFQ\PSR]LRPLHGRILQDQVRZDQLDQLHPRĪQDXEH]SLHF]\üÄSRSU]H]U\QHN´
7DEHOD2GVHWHNUROQLNyZNWyU]\ZSU]\SDGNXZ\VWąSLHQLDNOĊVNLVNRU]\VWDOL]UyĪQ\FK
IRUPSRPRF\SXEOLF]QHM
G]LHUĪDZQ\P
].2:5
U]HF]RZD
ZF]\QV]X
ZSRGDWNX
ILQDQVRZD
NOĊVNRZ\
GRUDĨQD
3DĔVWZD
3RPRF
3RPRF
.UHG\W
3RPRF
]JPLQ\
]JPLQ\
UROQ\P
8OJD
8OJD
.U\WHULXPJUXSRZDQLD
LZ\RGUĊEQLRQDJUXSD
UROQLNyZNWyU]\]DGHNODURZDOLZ\VWąSLHQLH
VWUDWRFKDUDNWHU]HNOĊVNL
:LHONRĞü GR
HNRQRPLF]QD GR
>W\V(8562@
URĞOLQQH
7\S WU]RGRZH
SURGXNF\MQ\ E\GáR
PLHV]DQH
$
%
5HJLRQ
&
'
QLVND
$ZHUVMDGR
ĞUHGQLD
U\]\ND
Z\VRND
Średnia 66,2 10,6 5,4 7,3 5,4 0,6

3RZ\ĪV]D XZDJD Z\GDMH VLĊ V]F]HJyOQLH LVWRWQD ] SXQNWX ZLG]HQLD QLH
ZLHONLHJRRGVHWNDEDGDQ\FKUROQLNyZNWyU]\ZRVWDWQLFKFLXODWDFKXEH]SLH
F]DOLXSUDZ\UROQHLOXE]ZLHU]ĊWDJRVSRGDUVNLH U\VXQHN =JRGQLH]XVWDZąR
XEH]SLHF]HQLDFK XSUDZ UROQ\FK L ]ZLHU]ąW JRVSRGDUVNLFK ']8 QU
SR] UROQLF\SRELHUDMąF\SáDWQRĞFLEH]SRĞUHGQLH]REOLJRZDQLVą]D
ZU]Hü XPRZĊ RERZLą]NRZHJR XEH]SLHF]HQLD XSUDZ Z Z\QLNX NWyUHM RFKURQą
XEH]SLHF]HQLRZąREMĊWHE\áRE\FRQDMPQLHMSRZLHU]FKQLXSUDZ7\PF]D
VHPZEDGDQHM]ELRURZRĞFLMHG\QLHSURGXFHQWyZ]DGHNODURZDáRNRU]\VWD
QLH ] WHM IRUP\ ]DEH]SLHF]HQLD SU]HG VNXWNDPL QLHNRU]\VWQ\FK ]GDU]HĔ
SU]\URGQLF]\FK U\VXQHN 8EH]SLHF]HQLD XSUDZ VWDQRZLą MHGQR ] LVWRWQLHM
V]\FK QDU]ĊG]L Z\NRU]\VW\ZDQ\FK Z VWUDWHJLDFK ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP SU]H]
JRVSRGDUVWZD UROQH SRPLPR Z\UDĨQHJR ZVSDUFLD SDĔVWZD ]DNUHVLH GRWRZDQLD
VNáDGHN GR XEH]SLHF]HĔ XSUDZ L ]ZLHU]ąW JRVSRGDUVNLFK LFK UR]ZyM Z 3ROVFH
SU]HELHJD EDUG]R SRZROL 3DZáRZVND7\V]NR 0RĪQD MHGQDN Z W\P
SU]\SDGNX ]DREVHUZRZDü GRĞü Z\UDĨQH UyĪQLFH PLĊG]\ SRV]F]HJyOQ\PL JUX
SDPLJRVSRGDUVWZ3U]HGHZV]\VWNLPRGVHWHNXEH]SLHF]DMąF\FKVLĊMHVW]ZLą]D
Q\ ]ZLHONRĞFLą HNRQRPLF]Qą ± Z JUXSLH QDMPQLHMV]\FK R VWDQGDUGRZHM
SURGXNFML GR W\V HXUR XEH]SLHF]HQLH SRVLDGDáR ]DOHGZLH EDGDQ\FK
SRGF]DV JG\ ZJUXSLH QDMZLĊNV]\FK SURGXFHQWyZ R VWDQGDUGRZHM SURGXNFML
SRZ\ĪHM W\V HXUR MHGQRVWHN WDNLFK E\áR /LF]QH EDGDQLD Z ]DNUHVLH
Z\NRU]\VWDQLDXEH]SLHF]HĔZUROQLFWZLHGRZRG]ąĪHXEH]SLHF]DMąVLĊJáyZQLH
GXĪHLEDUG]RGXĪHJRVSRGDUVWZDUROQH (QMROUDV 6HQWLV.RáRVRZVND
:DOF]DN:LFND.REXV+HUGD.RSDĔVND6WUXSF]HZ
VNL%DUU\LLQ=KDQJ )DQ6DQWHUDPRLQ6DQWHUDPR
LQ L LQ 6LKHP 3DZáRZVND7\V]NR 6ROLZRGD = EDGDĔ
SU]HSURZDG]RQ\FK SU]H] 3DZáRZVNą7\V]NR L 6ROLZRGĊ Z\QLND ĪH
SU]HFLĊWQHJRVSRGDUVWZRUROQHSRVLDGDMąFHXEH]SLHF]HQLHSRVLDGDáRSRZLHU]FK
QLĊKD85ĝUHGQLDUHDáQDMHGQąSROLVĊZ3ROVFHZ\QRVLRNRáRKD -D
QRZLF]/RPRWW à\VNDZD -DN GRZRG]L +HUGD.RSDĔVND
ZLHONRĞüHNRQRPLF]QDZSá\ZDSR]\W\ZQLHQD]DNXSXEH]SLHF]HĔZUROQLFWZLH
'XĪH JRVSRGDUVWZD UROQH NWyU\FK ZLHONRĞü HNRQRPLF]QD PLHĞFLáD VLĊ Z SU]H
G]LDOH W\V HXUR PLDá\ SUDZLH GZXNURWQLH Z\ĪV]ą V]DQVĊ QD ]DNXS
XEH]SLHF]HĔQLĪJRVSRGDUVWZDEDUG]RPDáH W\VHXUR 3RGREQHZ\QLNLED
GDĔSUH]HQWXMH.REXV ZVND]XMąFĪHZSU]\SDGNXJRVSRGDUVWZRVWDQ
GDUGRZHM SURGXNFML SRZ\ĪHM W\V HXUR ĞUHGQL Z]URVW SUDZGRSRGRELHĔVWZD
]DNXSXXEH]SLHF]HĔXSUDZZ\QRVLSUDZLH%LRUąFSRGXZDJĊW\SSURGXN
F\MQ\PRĪQD]DREVHUZRZDüĪHZ\UDĨQLHZ\ĪV]\RGVHWHNUROQLNyZNRU]\VWDMą
F\FK ] XEH]SLHF]HĔ Z\VWĊSXMH Z JUXSLH JRVSRGDUVWZ WU]RGRZ\FK D QDMQLĪV]\
ZĞUyGJRVSRGDUVWZE\GOĊF\FK ZDUWR]DXZDĪ\üĪHMDNZ\QLND]WDEHOLZJUX

SLH JRVSRGDUVWZ E\GOĊF\FK ]DREVHUZRZDQR MHGQRF]HQLH QDMZ\ĪV]\ XG]LDá URO
QLNyZNRU]\VWDMąF\FK]SRPRF\GRUDĨQHM 5HODW\ZQLHQLVNLRGVHWHNUROQLNyZ]
JRVSRGDUVWZRW\SLHPLHV]DQ\P NRU]\VWD]XEH]SLHF]HĔ:\QLNDWR]IDNWXĪH
G\ZHUV\ILNDFMD PRĪH G]LDáDü MDNR VWUDWHJLD ]DVWĊSF]D GOD SU]\MPRZDQLD XEH]
SLHF]HĔ Z UROQLFWZLH 5ROQLF\ R ZLĊNV]HM UyĪQRURGQRĞFL Vą PQLHM VNáRQQL GR
SU]\MĊFLD V\VWHPX XEH]SLHF]HĔ NWyU\ FKURQL SU]HG VNXWNDPL QLHSRZRG]HQLD
]ELRUyZ FR VXJHUXMH ĪH G\ZHUV\ILNDFMD MHVW VXEVW\WXWHP GOD XEH]SLHF]HĔ 'L
)DOFR 'RĞüGXĪHUyĪQLFHZRGVHWNXUROQLNyZXEH]SLHF]DMąF\FKXSUDZ\L
OXE ]ZLHU]ĊWD PRĪQD GRVWU]HF WDNĪH SRPLĊG]\ SRV]F]HJyOQ\PL UHJLRQDPL ±
V]F]HJyOQLH SR]\W\ZQLH Z\UyĪQLD VLĊ WXWDM UHJLRQ % :LHONRSROVND L ĝOąVN
JG]LHXEH]SLHF]HQLDSRVLDGDáRSRQDGEDGDQ\FK1DMPQLHMWDNLFKUROQLNyZ
E\áR QDWRPLDVW ZUHJLRQLH ' 0DáRSROVND L 3RJyU]H JG]LH WHĪ RGVHWHN
UROQLNyZNWyU]\RGQRWRZDOLVWUDW\RFKDUDNWHU]HNOĊVNL MDNWHĪNRU]\VWDMąF\FK]
SRPRF\ SDĔVWZD E\á QDMPQLHMV]\ 2WU]\PDQH Z\QLNL EDGDĔ SRNU\ZDMą VLĊ ]
XVWDOHQLDPL+HUGD.RSDĔVNLHM NWyUDQDSRGVWDZLHSU]HSURZDG]RQHMDQD
OL]\GRZRG]LLĪV]DQVDQD]DNXSXEH]SLHF]HĔZUROQLFWZLHMHVWSUDZLHGZXNURW
QLHZ\ĪV]DZ:LHONRSROVFHL0D]XUDFKRUD]RSRáRZĊQLĪV]DZ0DáRSROVFHLQD
3RJyU]X =ELHĪQH ] X]\VNDQ\PL Z\QLNDPL Vą UyZQLHĪ Z\QLNL EDGDĔ .REXVD
:HGáXJ DXWRUD ORNDOL]DFMD JRVSRGDUVWZD Z UHJLRQLH REHMPXMąF\P ZR
MHZyG]WZDZLHONRSROVNLHGROQRĞOąVNLHNXMDZVNRSRPRUVNLHLRSROVNLH]ZLĊN
V]D V]DQVĊ QD XEH]SLHF]HQLH XSUDZ ĞUHGQLR R SRGF]DV JG\ ORNDOL]DFMD
PLĊG]\ LQQ\PL Z UHJLRQLH 0DáRSROVNL L 3RJyU]D ]PQLHMV]D SUDZGRSRGRELHĔ
VWZRZ\NXSLHQLDSROLV\XEH]SLHF]HQLRZHMĞUHGQLRRRNRáR0RĪHWRVXJH
URZDü ĪH WD JUXSD MHVW EDUG]LHM QLĪ SR]RVWDáH RGSRUQD QD RGG]LDá\ZDQLH
F]\QQLNyZU\]\ND SRPLPRĪHUHODW\ZQLHPDáRSURGXFHQWyZNRU]\VWD]XEH]
SLHF]HĔWRWHĪVWRVXQNRZRQLHZLHOXNRU]\VWD]GRUDĨQHMSRPRF\SDĔVWZD 3R
ZRGHP UHJLRQDOQ\FK UyĪQLF Z Z\NRU]\VWDQLX XEH]SLHF]HĔ Z UROQLFWZLH PRĪH
E\üUyZQLHĪXNV]WDáWRZDQDVWUXNWXUDDJUDUQD:HGáXJ6]HPEHUJ VWUXNWX
UDDJUDUQDWRUR]NáDGJRVSRGDUVWZSU\ZDWQ\FKZHGáXJREV]DUX ZKHNWDUDFKIL
]\F]Q\FK OXESU]HOLF]HQLRZ\FK LORĞFLLMDNRĞFL]DVREyZSUDF\ NZDOLILNDFMHL
XPLHMĊWQRĞFL ]DU]ąGF]H Z\SRVDĪHQLD Z ĞURGNL WUZDáH EXG\QNL L ĞURGNL WHFK
QLF]QH (XURSHMVNLHM -HGQRVWNL :LHONRĞFL (68 W\SX UROQLF]HJR ZLHONRĞFL
SRZLą]DĔ]U\QNLHP ZDUWRĞüVSU]HGDQ\FKSURGXNWyZZDUWRĞü]DNXSXĞURGNyZ
SURGXNFMLSREUDQHNUHG\W\]DWUXGQLHQLHSR]DJRVSRGDUVWZHPZLHONRĞüGRFKR
GyZ]G]LDáDOQRĞFLSR]DUROQLF]HM :UHJLRQLH:LHONRSROVNLLĝOąVNDZ\VWĊSXMą
JRVSRGDUVWZDUROQHRZ\VRNLHMNXOWXU]HUROQHMZ\VRNLHMLQWHQV\ZQRĞFLRUJDQL
]DFML SURGXNFML L UHODW\ZQLH Z\VRNLHM LQWHQV\ZQRĞFL JRVSRGDURZDQLD -HVW WR
UyZQLHĪUHJLRQRZ\VRNLHMVSHFMDOL]DFMLSURGXNFMLZ\QLNDMąFHM]GXĪHMNRQFHQ
WUDFMLXSUDZWHFKQRORJLF]QLHSRGREQ\FKRUD]RUHODW\ZQLHNRU]\VWQLHMV]HMVWUXN

WXU]HDJUDUQHM :LHOLF]NR .XUG\Ğ.XMDZVND 0DáRSROVNDL3RJyU]HWR
UHJLRQRUR]GUREQLRQHMVWUXNWXU]HDJUDUQHM3U]HZDĪDMą ZQLPGUREQHURG]LQQH
JRVSRGDUVWZD UROQH R SRZLHU]FKQL XĪ\WNyZ UROQ\FK SRQLĪHM KD Z NWyU\FK
G]LDáDOQRĞüUROQLF]DQLHVWDQRZLJáyZQHJRĨUyGáDGRFKRGyZ .XUG\Ğ.XMDZVND
6RPSROVND5]HFKXáD 5RG]LQQ\ FKDUDNWHU UROQLFWZD Z W\P UHJLRQLH
SU]HMDZLDVLĊQLVNLPVWRSQLHPVSHFMDOL]DFMLRUD]QLVNLPSR]LRPHPLQWHQV\ZQR
ĞFL SURGXNFML JRVSRGDUVWZ UROQ\FK 3RQDGWR ZLĊNV]RĞü JRVSRGDUVWZ ] WHJR UH
JLRQXQLHXF]HVWQLF]\ ZZ\PLDQLH U\QNRZHM3URGXNFMDUROQDSURZDG]RQDMHVW
ZLĊNV]RĞFLQDZáDVQHSRWU]HE\OXEVSU]HGDĪEH]SRĞUHGQLą1DOHĪ\UyZQLHĪ]DX
ZDĪ\üĪHZUHJLRQLHW\PZHGáXJGDQ\FK6SLVX5ROQHJRZURNXGRSáDWDPL
EH]SRĞUHGQLPL E\áRREMĊWHRNRáRRJyOQHM SRZLHU]FKQL 85 -HVWWREDUG]R
QLVNLZVNDĨQLNJG\ĪĞUHGQLRZ3ROVFHGRSáDWDPLREMĊWHMHVWSRQDGRJyáX
853HZQHUyĪQLFH FKRFLDĪVWRVXQNRZRQLHZLHONLH ZRGVHWNXUROQLNyZNRU]\
VWDMąF\FK ] XEH]SLHF]HĔ PRĪQD ]DREVHUZRZDü WDNĪH Z SRG]LDOH ZHGáXJ JUXS
UyĪQLąF\FKVLĊSR]LRPHPDZHUVMLGRU\]\ND1DMPQLHMWDNLFKUROQLNyZRGQRWR
ZDQR Z JUXSLH FKDUDNWHU\]XMąF\FK VLĊ QLVNą VNáRQQRĞFLą GR U\]\ND Z GZyFK
SR]RVWDá\FKRGVHWHNWHQE\áQLHFRZLĊNV]\ 3RGREQLHZVND]XMH(QMROUDVL6HQ
WLV 0DNNL L 6RPZDU 3DWULFN RUD] 6KHUULFN L LQ
GRZRG]ąFĪHSR]LRPDZHUVMLGRU\]\NDZSá\ZDQDSUDZGRSRGRELHĔVWZR]DNX
SXXEH]SLHF]HQLD6\WXDFMĊWDNąPRĪQDX]QDü]D]JRGQą]RF]HNLZDQLDPLWHR
UHW\F]QLHLPZ\ĪV]DDZHUVMDGRU\]\NDW\PZLĊNV]DSRZLQQDE\üVNáRQQRĞüGR
XEH]SLHF]DQLD1DOHĪ\]DXZDĪ\üLĪDZHUVMDGRU\]\NDMHVWZLĊNV]DZĞUyGW\FK
UROQLNyZNWyU]\ZSU]HV]áRĞFLGRĞZLDGF]\OLV]NRG\ZZ\QLNXZ\VWąSLHQLDU\
]\NDSURGXNF\MQHJR SU]\URGQLF]HJR =DWHPZ\VWąSLHQLHV]NRG\ZSU]HV]áRĞFL
LW\PVDP\PZ\ĪV]\SR]LRPDZHUVMLGRU\]\NDEĊG]LHGHWHUPLQRZDáRSRVLDGD
QLHXEH]SLHF]HQLD1DWą]DOHĪQRĞüZVND]XMHZVZRLFKEDGDQLDFKPLĊG]\LQQ\
PL.REXV .XUG\Ğ.XMDZVND D (QMROUDVL6HQWLV 7VLNLUD\L
LLQ 0DNDXG]HL0LUDQG\ $KVDQDLLQ 6PLWKL%DTXHWD
6WUXSF]HZVNL *LQGHU L 6SDXOGLQJ 6XOHZVNL L .ORF]NR
*DMHZVND 3DZáRZVND7\V]NRLLQ .XUG\Ğ.XMDZVNDL6RPSRO
VND5]HFKXáD 6WUXSDF]HZVNL /LXLLQ $GLW\DLLQ
'L)DOFRLLQ :X ,VWRWQH]QDF]HQLHPDWXWDMWHĪ UHODFMD SRWHQ
FMDOQ\FK NRU]\ĞFL ] XEH]SLHF]HQLD RGV]NRGRZDQLH L ZLĊNV]H SRF]XFLH EH]SLH
F]HĔVWZD GRMHJRNRV]WyZ NRV]WVNáDGNLXEH]SLHF]HQLRZHMYHUVXVSRWHQFMDOQD
QDJURGDZSRVWDFLSUHPLL]DU\]\NR

5\VXQHN2GVHWHNUROQLNyZNWyU]\XEH]SLHF]DOLXSUDZ\UROQHLOXE]ZLHU]ĊWDJRVSRGDU
VWZLHZRNUHVLHRVWDWQLFKODW

GR
GR
&
'
7U]RGD
%\GáR
QLVND
Z\VRND
5RĞOLQQH
0LHV]DQH
ĞUHGQLD
ĝUHGQLD :LHONRĞü 7\SSURGXNF\MQ\ 5HJLRQ $ZHUVMDGRU\]\ND
HNRQRPLF]QD

1LHZąWSOLZLH MHGQ\P ] F]\QQLNyZ NV]WDáWXMąF\FK FKĊü UROQLNyZ GR NR
U]\VWDQLD ] XEH]SLHF]HĔ Vą ZDUXQNL ÄSRWHQFMDOQHM QDJURG\´ ]D XF]HVWQLFWZR Z
V\VWHPLHNWyUHMZ\SáDWDQDVWĊSXMHZSRVWDFLRGV]NRGRZDQLD/LF]QHZF]HĞQLHM
V]H EDGDQLD ZVND]\ZDá\ ĪH SUREOHP\ ] RWU]\PDQLHP DGHNZDWQHJR GR SRQLH
VLRQ\FKVWUDWRGV]NRGRZDQLDVWDQRZLąZRSLQLDFKUROQLNyZMHGHQ]NOXF]RZ\FK
F]\QQLNyZ ]QLHFKĊFDMąF\FK LFK GR XF]HVWQLFWZD Z V\VWHPLH XEH]SLHF]HĔ SUR
GXNFMLUROQHM 0DMHZVNL 6XOHZVNL6XOHZVNL 'UyĪGĪ6XOHZVNL
.áRF]NR*DMHZVND 6RELHFK .XUG\Ğ.XMDZVND = EDGDĔ
SU]HSURZDG]RQ\FK SU]H] 6RELHFK L .XUG\Ğ.XMDZVNą ZĞUyG JRVSR
GDUVWZ UROQ\FK ] UHJLRQX 3RPRU]D ĝURGNRZHJR Z\QLND ĪH RGV]NRGRZDQLH Z
UDPDFK XEH]SLHF]HQLD RWU]\PDáR ĞUHGQLR UROQLNyZ : SRQDG SRáRZLH
SU]\SDGNyZ VXPD Z\SáDFRQHJR RGV]NRGRZDQLD SRNU\áD VWUDW\ Z $
]GDQLHPFRSLąWHJRUROQLNDVXPDZ\SáDFRQHJRRGV]NRGRZDQLDSRNU\áDVWUDW\Z
: EDGDQHM ]ELRURZRĞFL JRVSRGDUVWZ SU]HFLĊWQLH MHG\QLH SURGX
FHQWyZ ]DGHNODURZDáR ĪH RWU]\PDáR RGV]NRGRZDQLH Z SU]\SDGNX Z\VWąSLHQLD
V]NRG\FRR]QDF]DĪHSRQDGSRáRZDQLHRWU]\PDáDQDOHĪQHJRZLFKSU]HNRQD
QLXĞZLDGF]HQLD WDEHOD 1DOHĪ\PLHüQDXZDG]HĪHSUDZGRSRGREQLHQLHZ
NDĪG\PSU]\SDGNXZ\SáDWDRGV]NRGRZDQLDE\áDU]HF]\ZLĞFLHX]DVDGQLRQDMHG
QDN ELRUąF SRG XZDJĊ VNDOĊ RGPyZ PRĪQD SU]\Mąü ĪH GXĪ\ RGVHWHN UROQLNyZ
QLHRWU]\PXMąF\FKRGV]NRGRZDQLDNV]WDáWXMHQHJDW\ZQHSRVWU]HJDQLHFDáHJRV\V
WHPX XEH]SLHF]HQLRZHJR SU]H] ZLĊNV]RĞü ĞURGRZLVN UROQLF]\FK :QLRVHN WDNL

Z\GDMH VLĊ W\P EDUG]LHM X]DVDGQLRQ\ LĪ RJyáHP Z FDáHM ]ELRURZRĞFL SUDZLH
UROQLNyZNWyU]\XELHJDOLVLĊRRGV]NRGRZDQLHX]QDáDĪHSURFHVMHJRSU]\
]QDZDQLDSU]HELHJDá]WUXGQRĞFLDPL=X]\VNDQ\FKRGSRZLHG]LZ\QLNDUyZQLHĪ
ĪHSU]HFLĊWQLHQLHFDáHEDGDQ\FKX]\VNDáRRGV]NRGRZDQLHQDSR]LRPHSR
NU\ZDMąF\PSRQLHVLRQHVWUDW\%LRUąFSRGXZDJĊXZ]JOĊGQLRQHNU\WHULDSRG]LD
áX PRĪQD ]DXZDĪ\ü ĪH VSRĞUyG JUXS ZLHONRĞFL HNRQRPLF]QHM QDMU]DG]LHM
RGV]NRGRZDQLHRWU]\P\ZDOLUROQLF\]JRVSRGDUVWZQDMZLĊNV]\FK W\ONR
W\FKNWyU]\SRQLHĞOLVWUDWĊLSRVLDGDOLXEH]SLHF]HQLH DQDMF]ĊĞFLHM]QDMPQLHM
V]\FK : SU]\SDGNX NU\WHULXP W\SX SURGXNF\MQHM QDMQLĪV]\ RGVHWHN
]DGHNODURZDQ\FKRGV]NRGRZDĔZ\VWąSLáZJRVSRGDUVWZDFKURĞOLQQ\FK
DQDMZ\ĪV]\ZJRVSRGDU]DFKE\GOĊF\FK NWyUHMHGQDNMDNZ\QLND]ZF]H
ĞQLHMSU]\ZRáDQ\FKLQIRUPDFMLFKDUDNWHU\]RZDá\VLĊQDMQLĪV]\PRGVHWNLHPJR
VSRGDUVWZ VWRVXMąF\FK Z RVWDWQLFK ODWDFK XEH]SLHF]HQLD = SXQNWX ZLG]HQLD
UyĪQLF UHJLRQDOQ\FK PRĪQD VWZLHUG]Lü ĪH QDMPQLHM RGV]NRGRZDĔ Z\SáDFRQR
]GDQLHPEDGDQ\FKZUHJLRQLH'QDWRPLDVWQDMZLĊFHMZUHJLRQLH& 6WRVXQNR
ZR QLHZLHONLH UyĪQLFH ]DREVHUZRZDQR QDWRPLDVW PLĊG]\ JUXSDPL UyĪQLąF\PL
VLĊDZHUVMąGRU\]\ND RGGR 3RGREQLHNV]WDáWRZDáDVLĊV\WXDFMDZ
SU]\SDGNXRGVHWNDUROQLNyZNWyU]\]DGHNODURZDOLWUXGQRĞFL]RWU]\PDQLHPRG
V]NRGRZDQLD ± QLH]DOHĪQLH RG SU]\MĊWHJR NU\WHULXP SRG]LDáX ZH ZV]\VWNLFK
Z\G]LHORQ\FK JUXSDFK SRQDG EDGDQ\FK ZVND]\ZDáR QD ]DLVWQLHQLH WDNLHM
V\WXDFML=QDF]QLHEDUG]LHMEDGDQLUROQLF\UyĪQLOLVLĊZRSLQLDFKQDWHPDWVWRS
QLDSRNU\FLDRGV]NRGRZDQLHPSRQLHVLRQ\FKVWUDW6]F]HJyOQLHZ\VRNLHUyĪQLFH
RGQRWRZDQR SRPLĊG]\ SRV]F]HJyOQ\PL UHJLRQDPL Z UHJLRQLH ' W\ONR
UROQLNyZ]DGHNODURZDáRĪHRGV]NRGRZDQLHSR]ZROLáRZSHáQLSRNU\üSRQLHVLR
QHVWUDW\SRGF]DVJG\ZUHJLRQLH&RVyEWDNLFKE\áRSRQDG
7DEHOD2SLQLHUROQLNyZRSURFHVLHSU]\]QDZDQLDRGV]NRGRZDĔ
GRW\F]\SURGXFHQWyZNWyU]\SRVLDGDOLSROLVĊLSRQLHĞOLVWUDW\
5ROQLF\NWyU]\RWU]\
5ROQLF\NWyU]\
5ROQLF\NWyU]\ PDOLRGV]NRGRZDQLHQD
RWU]\PDOLRGV]NR
PLHOLWUXGQRĞFL SR]LRPLHSRNU\ZDMą
.U\WHULXPJUXSRZDQLD GRZDQLHZSU]\
]RWU]\PDQLHP F\PSRQLHVLRQHVWUDW\
LZ\RGUĊEQLRQDJUXSD SDGNXZ\VWąSLHQLD
RGV]NRGRZDQLD ]JRGQLH]ZDUXQNDPL
V]NRG\
XEH]SLHF]HQLD
UROQLNyZ
:LHONRĞü GR
HNRQRPLF]QD GR
>W\V(8562@
URĞOLQQH
7\S WU]RGRZH
SURGXNF\MQ\ E\GáR
PLHV]DQH

$
%
5HJLRQ
&
'
QLVND
$ZHUVMDGR
ĞUHGQLD
U\]\ND
Z\VRND
Średnia 44,7 89,3 59,5
3U]HGVWDZLRQHSRZ\ĪHMGDQHZVND]XMąQDUDF]HMQHJDW\ZQHGRĞZLDGF]H
QLD UROQLNyZ SU]\QDMPQLHM Z LFK SHUFHSFML ] SURFHVHP X]\VNLZDQLD RGV]NR
GRZDQLDFRPRĪQDX]QDü]DF]\QQLN]QLHFKĊFDMąF\GRXF]HVWQLFWZDZV\VWHPLH
XEH]SLHF]HĔSURGXNFMLUROQHM=QDMGXMHWRWHĪRG]ZLHUFLHGOHQLHZRGVHWNXUROQL
NyZSRVLDGDMąF\FKXEH]SLHF]HQLHXSUDZL OXE ]ZLHU]ąWZPRPHQFLHSU]HSUR
ZDG]DQLD EDGDĔ NWyU\ E\á Z ZLĊNV]RĞFL JUXS QLHFR QLĪV]\ QLĪ Z RNUHVLH
RVWDWQLFKODWSRSU]HG]DMąF\FKEDGDQLH U\VXQHN :\UDĨQ\SU]\URVWZDUWRĞFL
WHJR ZVNDĨQLND ]DREVHUZRZDQR MHG\QLH Z W\FK JUXSDFK NWyUH MXĪ ZH ZF]H
ĞQLHMV]\PRNUHVLHFKDUDNWHU\]RZDá\VLĊQDMZ\ĪV]\PRGVHWNLHPXEH]SLHF]RQ\FK
UROQLNyZWMZJRVSRGDUVWZDFKRZLHONRĞFLHNRQRPLF]QHMSRZ\ĪHMW\VHXUR
VWDQGDUGRZHM SURGXNFML RUD] Z JRVSRGDUVWZDFK Z W\SLH WU]RGRZ\P ZVND]XMH
WRQDSHZQąVSHF\ILNĊW\FKJUXSSU]\F]\PZDUWRPLHüQDXZDG]HĪHVąJUXS\
R PDáHM OLF]HEQRĞFL 8]\VNDQH Z\QLNL VXJHUXMą ĪH REHFQ\ PRGHO V\VWHPX
XEH]SLHF]HQLRZHJRRVLąJQąáSUDZGRSRGREQLHVZRMąPDNV\PDOQąÄZ\GDMQRĞü´L
EH] LVWRWQ\FK ]PLDQ Z MHJR IXQNFMRQRZDQLX GDOV]H ]ZLĊNV]HQLH SDUW\F\SDFML
UROQLNyZZ\GDMHVLĊQLHPRĪOLZH=DSHZQHXGDáRE\VLĊ]ZLĊNV]\üXG]LDáUROQL
NyZ Z V\VWHPLH SRSU]H] VNXWHF]Q\ PHFKDQL]P HJ]HNZRZDQLD RERZLą]NX
XF]HVWQLFWZDMHGQDNG]LDáDQLDWDNLH FRGR]DVDG\EXG]ąRSyU D ZREHF UHDOQHM
SRWU]HE\ ]ZLĊNV]HQLD ]DDQJDĪRZDQLD UROQLNyZ Z ĞZLDGRPH ]DU]ąG]DQLH U\]\
NLHP PRJáRE\VLĊRND]DüG]LDáDQLHPNRQWUSURGXNW\ZQ\P6NXWHF]QHG]LDáDQLD
PDMąFH QD FHOX ]ZLĊNV]HQLH DNFHSWDFML UROQLNyZ GOD XG]LDáX Z V\VWHPLH XEH]
SLHF]HQLRZ\PSRZLQQ\ED]RZDüQDUR]SR]QDQLXUHDOQ\FKSU]\F]\Q]QLHFKĊFD
MąF\FKLFKGRSDUW\F\SDFMLZLVWQLHMąF\PV\VWHPLH

5\VXQHN8G]LDáUROQLNyZXF]HVWQLF]ąF\FKZURNXZV\VWHPLHXEH]SLHF]HĔXSUDZL
]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFKQDWOHRGVHWNDUROQLNyZGHNODUXMąF\FKXF]HVWQLFWZRZW\PV\VWHPLH
ZSRSU]HGQLFKODWDFK

$
GR
'
%
&
Z\VRND
QLVND
GR
7U]RGD
%\GáR
0LHV]DQH
5RĞOLQQH
ĞUHGQLD
ĝUHGQLD :LHONRĞü 7\SSURGXNF\MQ\ 5HJLRQ 6NáRQQRĞüGRU\]\ND
HNRQRPLF]QD
7DNZRVWDWQLFKODWDFK 7DNDNWXDOQLH

=SU]HSURZDG]RQ\FKDQDOL]Z\QLNDĪHSRGVWDZRZ\PPRW\ZHPVNáDQLD
MąF\PUROQLNyZGRUH]\JQDFML]XEH]SLHF]HĔE\áD]E\WZ\VRNDVNáDGND]DXEH]
SLHF]HQLH 3U]HFLĊWQLH VSRĞUyG UROQLNyZ NWyU]\ XEH]SLHF]DOL SURGXNFMĊ UROQą L
]DSU]HVWDOL XEH]SLHF]HĔ QD WDNą SU]\F]\QĊ ZVND]DáR QLHFR SRQDG EDGD
Q\FK 'R SRGREQ\FK ZQLRVNyZ GRV]OL 3DZáRZVND7\V]NR L 6ROLZRGD
3U]HSURZDG]DMąF EDGDQLD QD JUXSLH JRVSRGDUVWZ QDOHĪąF\FK GR SROVNLHJR V\V
WHPX )$'1 Z\ND]DOL ĪH SUDZLH DQNLHWRZDQ\FK UROQLNyZ MDNR JáyZQą
SU]\F]\QĊUH]\JQDFML]XEH]SLHF]HQLDZVND]DáRFHQĊSROLV\NWyUDSRZRGRZDáD
ĪHXEH]SLHF]HQLHE\áRQLHRSáDFDOQH=NROHL.XUG\Ğ.XMDZVND DQDOL]XMąF
XZDUXQNRZDQLD EUDNX RFKURQ\ XEH]SLHF]HQLRZHM Z JRVSRGDUVWZDFK UROQ\FK
3RPRU]D ĝURGRZHJR GRZRG]L ĪH SUDZLH MHGQD WU]HFLD ] UHVSRQGHQWyZ ZĞUyG
SRZRGyZEUDNXXEH]SLHF]HQLDZVND]XMH]E\WZ\VRNąVNáDGNĊXEH]SLHF]HQLRZą
'UXJLP LVWRWQ\P SUREOHPHP Z RSLQLL WHM JUXS\ UHVSRQGHQWyZ E\á IDNW ĪH Z
RNUHVLHXEH]SLHF]HQLDQLHZ\VWąSLá\V]NRG\ ZVND]DáRQDWRUROQLNyZNWy
U]\]UH]\JQRZDOL FRVXJHUXMHQLH]UR]XPLHQLHSU]H]WĊF]ĊĞü]ELRURZRĞFLIXQN
FMRQRZDQLD PHFKDQL]PX XEH]SLHF]HQLRZHJR 3R RNRáR UROQLNyZ NWyU]\
]UH]\JQRZDOL]XEH]SLHF]HQLDZVND]DáRĪHSU]\F]\QąUH]\JQDFMLE\á\SUREOHP\
]X]\VNDQLHP RGV]NRGRZDQLD RUD] PRĪOLZRĞü VNRU]\VWDQLD ] GRUDĨQHM SRPRF\
SDĔVWZD Z SU]\SDGNX ]DLVWQLHQLD ]GDU]HĔ NDWDVWURILF]Q\FK ,QIRUPDFMH R SRG

VWDZRZ\FKSU]\F]\QDFKUH]\JQDFML]XEH]SLHF]HQLDZVND]\ZDQ\FKSU]H]UROQL
NyZ]DPLHV]F]RQRQDU\VXQNX
5\VXQHN3U]\F]\Q\UH]\JQDFML]XEH]SLHF]HQLDZEDGDQHM]ELRURZRĞFLJRVSRGDUVWZ
VNáDGNLE\á\]D
GURJLH Z\VWąSLá\
SUREOHP\]
X]\VNDQLHP
RGV]NRGRZDQLD

Z\VWUDF]DPL
GRUDĨQDSRPRF
SDĔVWZD
NRU]\VWDP]LQQHM
SRPRF\
ILQDQVRZHMLOXE
U]HF]RZHM
RGV]NRGRZDQLH
QLHZ\VWąSLá\ E\áR]DQLVNLH
V]NRG\
LQQ\SRZyG

1D SRGVWDZLH SU]HSURZDG]RQHM DQDOL]\ GRĞZLDGF]HĔ UROQLNyZ ] V\VWH

PHP XEH]SLHF]HQLRZ\P PRĪQD VWZLHUG]Lü ĪH MHVW RQ SU]H] QLFK SRVWU]HJDQ\
MDNRPDáRVNXWHF]Q\ZQDSUDZLDQLXV]NyGFRSU]HNáDGDVLĊQDQLVNLVWRSLHĔSDU
W\F\SDFML 1LH]DOHĪQLH RG RELHNW\ZQHM RFHQ\ L SU]\GDWQRĞFL V\VWHPX XEH]SLH
F]HĔ EDGDQL UROQLF\ DNFHQWXMą WHĪ Z\VRNL SR]LRP VNáDGHN L SUREOHP\ ]
X]\VNDQLHPRGV]NRGRZDQLD:W\PNRQWHNĞFLHX]DVDGQLRQ\PLZ\GDMąVLĊZ\
VLáNLHGXNDF\MQH PDMąFHQDFHOXQLHW\ONRSU]\EOLĪHQLH UHJXODFMLSUDZQ\FKZD
UXQNXMąF\FK IXQNFMRQRZDQLH XEH]SLHF]HĔ DOH WDNĪH SRGVWDZ PHFKDQL]PX
XEH]SLHF]HQLRZHJRRUD]VHQVXLORJLNL]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZUROQLFWZLH
6.4. Percepcja czynników ryzyka produkcyjnego (przyrodniczego) i docho-
dowego
-HGQ\P ] ZDĪQLHMV]\FK DVSHNWyZ GHWHUPLQXMąF\FKSRVWU]HJDQLH V\VWHPX
XEH]SLHF]HQLRZHJR MHVW MHJR GRSDVRZDQLH GR UHDOQ\FK SRWU]HE SURGXFHQWyZ
UROQ\FK 6\VWHPRZ\ FKDUDNWHU U\]\ND Z UROQLFWZLH VSUDZLD ĪH XEH]SLHF]HQLH
F]\QQLNyZU\]\NDR]E\WGXĪ\PSUDZGRSRGRELHĔVWZLHZ\VWąSLHQLDMHVWEDUG]R
WUXGQH JG\Ī ]D]Z\F]DM VNáDGND PXVL E\ü ]QDF]QLH Z\ĪV]D QLĪ MHM SR]LRP DN
FHSWRZDOQ\ SU]H] UROQLNyZ 6WąG V\VWHP\ XEH]SLHF]HĔ UROQ\FK Vą ]D]Z\F]DM
VLOQLHVXEV\GLRZDQH 2(&' ZV]F]HJyOQRĞFLZRGQLHVLHQLXGRF]\QQL

NyZ U\]\ND NWyU\FK QLH GD VLĊ XEH]SLHF]\ü SRSU]H] ÄU\QHN´ =H Z]JOĊGX QD
SRZV]HFKQRĞüZ\VWĊSRZDQLDQDMZLĊNV]\SUREOHPVWZDU]DU\]\NRVXV]\ 3ROVND
,]ED8EH]SLHF]HĔ FKRFLDĪZQLHNWyU\FKW\SDFKSURGXNFMLF]\UHJLRQDFK
UyZQLHĪLQQHF]\QQLNLU\]\NDPRJąVWDQRZLüWUXGQąNZHVWLĊ]SXQNWXZLG]HQLD
VWRVRZDOQRĞFL XEH]SLHF]HĔ QS U\]\NR SU]\PUR]NyZ Z JRVSRGDUVWZDFK VD
GRZQLF]\FK .áRF]NR :ąV =SU]HSURZDG]RQ\FK DQDOL] Z\QLND ĪH
UyZQLHĪZEDGDQHM]ELRURZRĞFLQDMF]ĊĞFLHMZ\VWĊSXMąF\P]DJURĪHQLHPZRNR
OLF\SURZDG]HQLDG]LHOQRĞFLSU]H]DQNLHWRZDQ\FKUROQLNyZE\áDVXV]D U\VXQHN
3U]HFLĊWQLHDĪEDGDQ\FKX]QDáRĪH]MDZLVNRWRZ\VWĊSXMHEDUG]RF]Ċ
VWR OXE UHJXODUQLH SUDNW\F]QLH FRURF]QLH -DN ZVND]XMą Z\QLNL GRW\FKF]DVR
Z\FK EDGDĔ VXV]D RG ZLHOX ODW MHVW MHGQ\P ] QDMF]ĊĞFLHM ZVND]\ZDQ\P
]DJURĪHQLHPZG]LDáDOQRĞFLUROQLF]HM 6RELHFK .XUG\Ğ.XMDZVND/D
VND :LFNL0DUNV%LHOVNDLLQ'RURV]HZVNLLLQàDEĊG]
NL:yMFLNLLQ -HVWWR]MDZLVNRZ\MąWNRZRQLHNRU]\VWQH]SXQNWX
ZLG]HQLDJRVSRGDUF]HJRJG\ĪGRW\NDQDMF]ĊĞFLHMUHJLRQ\RQDMZLĊNV]\PZNUD
MX SRWHQFMDOH UROQLF]\P *DZURĔVND 'RĞü GXĪ\ RGVHWHN UHVSRQGHQWyZ
ZVND]\ZDáUyZQLHĪQDZ\VRNąF]ĊVWRWOLZRĞüZ\VWĊSRZDQLD]DJURĪHQLD]HVWUR
Q\ FKRUyE L V]NRGQLNyZ URĞOLQ QD RGSRZLHGĨ EDUG]R F]ĊVWR EąGĨ UHJXODUQLH
ZVND]\ZDáR SRQDG EDGDQ\FK : W\P SU]\SDGNX QDOHĪ\ MHGQDN PLHü QD
XZDG]H ĪH ]MDZLVNR WR ZSHZQ\P VWRSQLXVWDQRZLQDWXUDOQ\ HOHPHQW SURFHVX
SURGXNF\MQHJR U\]\NR QRUPDOQH L ZLąĪH VLĊ ] SRSUDZQRĞFLą SUDNW\N UROQL
F]\FK1LH]PLHQLDWRMHGQDNIDNWXĪHZ\VRNLRGVHWHNUROQLNyZZVND]XMąF\FK
QDGXĪąF]ĊVWRWOLZRĞüZ\VWĊSRZDQLDWHJR]DJURĪHQLDR]QDF]DĪHZLFKSHUFHS
FMLMHVWWRU]HF]\ZLĞFLHSRZDĪQ\SUREOHP.ROHMQ\P]DJURĪHQLHPSRMDZLDMąF\P
VLĊ]GDQLHPUROQLNyZ]Z\VRNąF]ĊVWRWOLZRĞFLąRND]Dá\VLĊSU]\PUR]NLZLRVHQ
QH SUDZLHZVND]DáRQDEDUG]RZ\VRNąF]ĊVWRWOLZRĞüOXEUHJXODUQRĞüZ\
VWĊSRZDQLD 'RQDMU]DG]LHMZ\VWĊSXMąF\FKF]\QQLNyZU\]\NDUROQLF\]EDGDQHM
]ELRURZRĞFL]DOLF]\OLQDWRPLDVWKXUDJDQ\ MHG\QLHZVND]\ZDáRQDEDUG]R
Z\VRNąF]ĊVWRWOLZRĞüZ\VWĊSRZDQLD 5HODW\ZQLHQLHZLHOXUROQLNyZZVND]\ZD
áRWDNĪHQDZ\VRNąF]ĊVWRWOLZRĞü OXEUHJXODUQRĞü Z\VWĊSRZDQLDJUDGX
RUD]Ä]áHJRSU]H]LPRZDQLDÚRĞOLQ

5\VXQHN&]ĊVWRWOLZRĞüZ\VWĊSRZDQLD]GDU]HĔVSRZRGRZDQ\FKZVND]DQ\PLF]\QQLNDPL
U\]\NDRJyáHPZEDGDQHM]ELRURZRĞFLJRVSRGDUVWZ>UROQLNyZ@

VXV]D

FKRURE\LOXEV]NRGQLNL

URĞOLQ

SU]\PUR]NLZLRVHQQH

JUDG

]OHSU]H]LPRZDQLH
KXUDJDQWUąED

SRZLHWU]QD

ZFDOHQLHZ\VWĊSXMH EDUG]RU]DGNR U]DG]LHMQLĪUD]QDODW
U]DGNR UD]QDODW ĞUHGQLRF]ĊVWR UD]QDODW
EDUG]RF]ĊVWR UD]QDODWD UHJXODUQLH QLHPDOFRURNX

,QIRUPDFMHGRW\F]ąFHRGVHWNDUROQLNyZZVND]XMąF\FKQDEDUG]RF]ĊVWH UD]
QDODWD RUD]UHJXODUQH SUDZLHFRURF]QH Z\VWĊSRZDQLHRPDZLDQ\FK]DJUR
ĪHĔ ] XZ]JOĊGQLHQLHP SRG]LDáX QD JUXS\ JRVSRGDUVWZ Z\RGUĊEQLRQH ZHGáXJ
ZLHONRĞFL HNRQRPLF]QHM W\SX SURGXNF\MQHJR UHJLRQX RUD] SR]LRPX DZHUVML GR
U\]\ND]DPLHV]F]RQRZWDEHOL=]HVWDZLHQLDWHJRZ\QLNDĪHUyĪQLFHPLĊG]\
JUXSDPLVąZZLĊNV]RĞFLNDWHJRULLVWRVXQNRZRQLHZLHONLHFKRFLDĪPRĪQDZVND
]Dü]ELRU\JRVSRGDUVWZRV]F]HJyOQLHZ\VRNLPRGVHWNXUROQLNyZZVND]XMąF\FK
QD EDUG]R Z\VRNą F]ĊVWRWOLZRĞü Z\VWĊSRZDQLD QLHNWyU\FK URG]DMyZ ]GDU]HĔ
%LRUąF SRGXZDJĊ NU\WHULXP ZLHONRĞFL HNRQRPLF]QHM PRĪQD VWZLHUG]Lü ĪH QDM
ZLĊNV]\RGVHWHNUROQLNyZZVND]XMąF\FKQDZ\VRNąF]ĊVWRWOLZRĞü]GDU]HĔSRMD
ZLD VLĊ ]D]Z\F]DM Z JUXSLH JRVSRGDUVWZ QDMZLĊNV]\FK 'RW\F]\ WR ZáDĞFLZLH
ZV]\VWNLFK F]\QQLNyZ U\]\ND ] Z\MąWNLHP ÄFKRUyEV]NRGQLNyZ URĞOLQ XSUDZ
Q\FKŃWyUHQLHFRF]ĊĞFLHME\áRDNFHQWRZDQHZMHGQRVWNDFKPQLHMV]\FK
ZREHFUROQLNyZ 0RĪHWRVXJHURZDüĪHUROQLF\]JRVSRGDUVWZQDMZLĊN
V]\FKPDMąQLHFRZ\ĪV]ąĞZLDGRPRĞüLĪQHJDW\ZQH]GDU]HQLD]ZLą]DQH]Z\VWĊ
SRZDQLHPFKRUyEURĞOLQLV]NRGQLNyZVąEDUG]LHMQLĪSR]RVWDáHF]\QQLNL]DOHĪQH
RG SRSUDZQRĞFL SUDNW\N DJURWHFKQLF]Q\FK :DUWR MHGQDN PLHü QD XZDG]H ĪH
]PLHQLDMąFHVLĊZDUXQNLNOLPDW\F]QHPRJąVSU]\MDüUR]SU]HVWU]HQLDQLXVLĊFKRUyE
L V]NRGQLNyZ NWyUH GRW\FKF]DV QLH Z\VWĊSRZDá\ OXE LFK ]QDF]HQLH E\áR GXĪR
PQLHMV]H 6]F]HJyOQą XZDJĊ ]ZUDFD MHGQDN Z\UDĨQLH Z\ĪV]\ RGVHWHN UROQLNyZ
]QDMZLĊNV]\FKJRVSRGDUVWZZVND]XMąF\FKQDZ\VRNąF]ĊVWRWOLZRĞüZ\VWĊSRZD

QLD VXV]\ SUDZLH ZREHF Z JUXSLH JRVSRGDUVWZ QDMPQLHMV]\FK FR
ZVND]XMH ĪH SUREOHP VXV]\ DOH WHĪ SR]RVWDáH F]\QQLNL U\]\ND SURGXNF\MQHJR
ZQDMZLĊNV]\FKMHVWEDUG]LHMGRVWU]HJDQ\QLĪZMHGQRVWNDFKPQLHMV]\FK
=QDF]QLH ZLĊNV]H UyĪQLFH Z GHNODURZDQHM F]ĊVWRWOLZRĞFL Z\VWĊSRZDQLD SR
V]F]HJyOQ\FK]MDZLVNPRĪQD]DREVHUZRZDüPLĊG]\JUXSDPLUyĪQLąF\PLVLĊW\SHP
SURGXNFML 6XV]Ċ MDNR ]MDZLVNR Z\VWĊSXMąFH EDUG]R F]ĊVWR ZVND]\ZDOL SU]HGH
ZV]\VWNLP UROQLF\ ] JRVSRGDUVWZ WU]RGRZ\FK SUDZLH JUXS\ =DJURĪHQLH
ÄFKRUREDPLLV]NRGQLNDPL´DNFHQWRZDOLF]ĊĞFLHMRGSR]RVWDá\FKSURGXFHQFL]W\SX
URĞOLQQHJR SUDZLHJUXS\ 3U]\PUR]NLSRGREQLHMDNVXV]DZ\UDĨQLHF]ĊĞFLHM
ZVND]\ZDQRZJRVSRGDUVWZDFKWU]RGRZ\FKLURĞOLQQ\FKQDWRPLDVWJUDGL]áHSU]H
]LPRZDQLHVWDQRZLá\ ]MDZLVND Z\VWĊSXMąFH QDMF]ĊĞFLHM ZJRVSRGDUVWZDFK ZW\SLH
PLHV]DQ\PLURĞOLQQ\P%LRUąFSRGXZDJĊUyĪQLFHUHJLRQDOQHPRĪQD]DXZDĪ\üĪH
GRĞü Z\UDĨQLH RG SR]RVWDá\FK Z\UyĪQLD VLĊ UHJLRQ ' JG]LH ]GHF\GRZDQLH PQLHM
UROQLNyZGHNODURZDáRZ\VRNąF]ĊVWRWOLZRĞüZ\VWĊSRZDQLDSUDZLHZV]\VWNLFKNDWH
JRULL]DJURĪHĔ]Z\MąWNLHPÄFKRUyELV]NRGQLNyZURĞOLQ´RUD]JUDGRELFLD NWyUHZ
W\PUHJLRQLHZRSLQLLEDGDQ\FKSRMDZLDá\VLĊZ\UDĨQLHF]ĊĞFLHMQLĪZSR]RVWDá\FK
1DOHĪ\]DXZDĪ\üĪHZUHJLRQLHW\PRGVHWHNZVND]DĔVXV]\MDNREDUG]RF]ĊVWRZ\
VWĊSXMąFHJR]DJURĪHQLDE\áRSRáRZĊPQLHMV]\QLĪZSR]RVWDá\FKUHJLRQDFK
7DEHOD2GVHWHNUROQLNyZZVND]XMąF\FKQDEDUG]RF]ĊVWH UD]QDODWD RUD]SUDZLH
FRURF]QHZ\VWĊSRZDQLHZVND]DQ\FK]MDZLVNZHGáXJJUXSJRVSRGDUVWZ
URĞOLQV]NRGQLNL
SU]H]LPRZDQLH
SU]\PUR]NL
FKRURE\
KXUDJDQ
VXV]D
JUDG
]áH
.U\WHULXPJUXSRZDQLD
LZ\RGUĊEQLRQDJUXSD
UROQLNyZ
:LHONRĞü GR
HNRQRPLF]QD GR
>W\V(8562@
URĞOLQQH
7\S WU]RGRZH
SURGXNF\MQ\ E\GáR
PLHV]DQH
$
%
5HJLRQ
&
'
QLVND
$ZHUVMD
ĞUHGQLD
GRU\]\ND
Z\VRND
Średnia 80,3 61,3 47,7 24,1 22,1 4,1

:\QLNL EDGDĔ Vą ]JRGQH ] DQDOL]ą ]DJURĪHĔ VXV]\ Z 3ROVFH Z ODWDFK
SU]HSURZDG]RQąSU]H]:yMFLNLLQ :\QLNLZVND]XMąĪH]D
JURĪHQLHZ\VWąSLHQLHPVXV]\MHVWQDMZLĊNV]HZZRMHZyG]WZDFKZLHONRSROVNLP
Z ODWDFK L RNUHVDFK V]HĞFLRGHNDGRZ\FK PD]RZLHFNLP L áyG]NLP Z
ODWDFK RGSRZLHGQLR Z L RNUHVDFK V]HĞFLRGHNDGRZ\FK RUD] NXMDZVNR
SRPRUVNLP ZODWDFKLRNUHVDFKV]HĞFLRGHNDGRZ\FK :SR]RVWDá\FKZR
MHZyG]WZDFK VXV]D Z\VWĊSRZDáD U]DG]LHM 6WRVXQNRZR U]DGNR VXV]D QRWRZDQD
E\áDQDWHUHQDFKSRáRĪRQ\FKQDSyáQRFRUD]QDSRáXGQLHRGWHJRREV]DUXFRSR
WZLHUG]DMąEDGDQLDPLĊG]\LQQ\PL'RURV]HZVNLHJRLLQ RUD],OQLFNLHJR
: ZRMHZyG]WZLH PDáRSROVNLP ]DQRWRZDQR Mą W\ONR UD] Z URNX
SU]H] MHGHQ RNUHV V]HĞFLRGHNDGRZ\ 1DMZLĊNV]\ RGVHWHN ZVND]DĔ VXV]\ MDNR
]DJURĪHQLDZ\VWĊSXMąFHJREDUG]RF]ĊVWRRGQRWRZDQRZUHJLRQLH% :LHONRSRO
VNDLĝOąVN 1DOHĪ\ ]DXZDĪ\üĪH ]DUyZQR:LHONRSROVNDMDNL.XMDZ\Vą UH
JLRQDPLRQDMZLĊNV]\PGHILF\FLHZRG\Z3ROVFH %ąN
3RPLPRĪHF]ĊVWRWOLZRĞüZ\VWĊSRZDQLDQLHNRU]\VWQ\FK]GDU]HĔMHVWNOX
F]RZ\PHOHPHQWHPFKDUDNWHU\VW\NLU\]\ND ZVND]XMHQDSUDZGRSRGRELHĔVWZR
WRQDOHĪ\PLHüQDXZDG]HĪHQLHPQLHMLVWRWQąFHFKąWHJR]MDZLVNDMHVWUyZQLHĪ
GRWNOLZRĞü NRQVHNZHQFML 1LHNWyUH ]MDZLVND PRJą Z\VWĊSRZDü ] Z\VRNą F]Ċ
VWRWOLZRĞFLąOHF]MHGQRF]HĞQLHLFKVNXWNLPRJąQLHPLHüLVWRWQHJR]QDF]HQLDGOD
SURFHVyZ SURGXNF\MQ\FK F]\ IXQNFMRQRZDQLD JRVSRGDUVWZD QS NLONXSURFHQ
WRZ\VSDGHNSORQyZ 0RĪOLZDWHĪMHVWV\WXDFMDRGZURWQDWMZ\VWĊSRZDQLH]GD
U]HĔ U]DGNLFK DOH R GRWNOLZ\FK NRQVHNZHQFMDFK 0RJą WHĪ Z\VWĊSRZDü
]MDZLVND R MHGQRF]HĞQLH Z\VRNLP SUDZGRSRGRELHĔVWZLH L GXĪHM GRWNOLZRĞFL
VNXWNyZMDNWHĪ]GDU]HQLDPDáRSUDZGRSRGREQHLQLH]E\WGRWNOLZH5R]SR]QD
QLHFKDUDNWHU\VW\NLZ\VWĊSXMąF\FK F]\QQLNyZ U\]\ND Z XNáDG]LH SUDZGRSRGR
ELHĔVWZD L GRWNOLZRĞFL NRQVHNZHQFML MHVW QLH]EĊGQ\P HWDSHP SRSU]HG]DMąF\P
Z\EyUPHWRG]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP
= SU]HSURZDG]RQ\FK DQDOL] Z\QLND ĪH EDGDQL UROQLF\ Z QDMZLĊNV]\P
VWRSQLX VSRĞUyG ZV]\VWNLFK XZ]JOĊGQLRQ\FK F]\QQLNyZ U\]\ND REDZLDMą VLĊ
NRQVHNZHQFMLVXV]\ U\VXQHN 3RQDGSRáRZDDQNLHWRZDQ\FK ZVND]D
áDĪHZSU]\SDGNXZ\VWąSLHQLDVXV]\REDZLDVLĊ]QDF]ąF\FKVWUDWZSURGXNFMLD
SRQDG ĪH REDZLD VLĊ VWUDW QD ]DXZDĪDOQ\P SR]LRPLH %LRUąF SRG XZDJĊ
ZF]HĞQLHMV]H GDQH GRW\F]ąFH F]ĊVWRWOLZRĞFL Z\VWĊSRZDQLD VXV]\ PRĪQD ZLĊF
VWZLHUG]LüLĪMHVWRQDGODZLĊNV]RĞFLSURGXFHQWyZF]\QQLNLHPU\]\ND]DUyZQR
RZ\VRNLPSUDZGRSRGRELHĔVWZLHZ\VWĊSRZDQLDMDNUyZQLHĪRGRWNOLZ\FKNRQ
VHNZHQFMDFK=QDF]QLHPQLHMV]\RGVHWHNEDGDQ\FKZVND]DáQDWRPLDVWGXĪąGR
WNOLZRĞü NRQVHNZHQFML Z SU]\SDGNX JUDGRELFLD ]ELRURZRĞFL RUD] Z
V\WXDFML Z\VWąSLHQLD FKRUyE L V]NRGQLNyZ URĞOLQ RUD] SU]\PUR]NyZ
1DMU]DG]LHM GXĪą GRWNOLZRĞü NRQVHNZHQFML UROQLF\ ZVND]\ZDOL Z

SU]\SDGNX Ä]áHJR SU]H]LPRZDQLD 3UDZLH WDN VDPR QLHZLHOX UROQLNyZ
EDGDQ\FK GRVWU]HJDáRPRĪOLZRĞüSRZDĪQ\FKNRQVHNZHQFMLZSU]\SDGNX
KXUDJDQXFKRFLDĪZW\PSU]\SDGNXSRQDGEDGDQ\FKMHGQRF]HĞQLHQLHSR
WUDILáD VIRUPXáRZDü RFHQ\ ]DJURĪHQLD JG\Ī QLJG\ WDNLHJR ]GDU]HQLD QLH GR
ĞZLDGF]\OL
5\VXQHN6XELHNW\ZQDRFHQDEDGDQ\FKUROQLNyZGRW\F]ąFDSRWHQFMDOQHMGRWNOLZRĞFL
VNXWNyZSRV]F]HJyOQ\FKF]\QQLNyZU\]\ND

VXV]D

FKRURE\LOXE

V]NRGQLNLURĞOLQ

SU]\PUR]NL

ZLRVHQQH

JUDG

]OHSU]H]LPRZDQLH

KXUDJDQWUąED

SRZLHWU]QD

ZFDOHQLHZ\VWĊSXMH
ZQLHZLHONLPVWRSQLX PRĪHZ\VWąSLüQLHZLHONLVSDGHNZ\GDMQRĞFL
ĞUHGQLR RF]HNXMĊ]DXZDĪDOQHJRSRJRUV]HQLDZ\GDMQRĞFL
PRFQR VSRG]LHZDPVLĊVWUDW\]QDF]QHMF]ĊĞFLSURGXNFML
PRMHJRJRVSRGDUVWZDWRQLHGRW\F]\
QLHZLHP QLJG\QLHPLDáHPGRF]\QLHQLD]W\P]DJURĪHQLHP
:WDEHOL]DPLHV]F]RQREDUG]LHMV]F]HJyáRZHGDQHGRW\F]ąFH RGVHWND
UROQLNyZ ZVND]XMąF\FK QD GXĪą ZLFKRFHQLH GRWNOLZRĞü SRWHQFMDOQ\FK ]DJUR
ĪHĔZSRG]LDOHQD]GHILQLRZDQHNDWHJRULHJRVSRGDUVWZ*HQHUDOQLHQLH]DOHĪQLH
RGSU]\MĊWHJR NU\WHULXP SRG]LDáX ZH ZV]\VWNLFK Z\RGUĊEQLRQ\FK JUXSDFK JR
VSRGDUVWZQDMF]ĊĞFLHMMDNRF]\QQLNQDMEDUG]LHM]DJUDĪDMąF\JRVSRGDUVWZXZVND
]\ZDQD E\áD VXV]D =DREVHUZRZDQR SRG W\P Z]JOĊGHP MHG\QLH
NLONXSURFHQWRZH UyĪQLFH Z SU]\SDGNX JUXS UyĪQLąF\FK VLĊ ZLHONRĞFLą HNRQR
PLF]Qą L VWRSQLHP DZHUVML GR U\]\ND RUD] Z\UDĨQLH ZLĊNV]H Z SU]\SDGNX W\
SyZ SURGXNF\MQ\FK RUD] UHJLRQX 3HZQ\P ]DVNRF]HQLHP PRĪH E\ü IDNW ĪH
F]ĊĞFLHMQDZ\VRNąGRWNOLZRĞüNRQVHNZHQFMLZ\VWąSLHQLDVXV]\ZVND]\ZDOLURO
QLF\ ] JRVSRGDUVWZ R W\SDFK ]ZLHU]ĊF\FK QLĪ ]JRVSRGDUVWZ URĞOLQQ\FK L PLH
V]DQ\FK 3UDZGRSRGREQLH QD V\WXDFMĊ WDNą ZSá\ZD Z\NRU]\VWDQLH XSUDZ
URĞOLQQ\FKMDNRED]\SDV]RZHMZĪ\ZLHQLX]ZLHU]ąWFRZSU]\SDGNX]QDF]Q\FK
VWUDWSORQyZJUR]LQLHW\ONR]PQLHMV]HQLHPELHĪąF\FKSU]\FKRGyZDOHUyZQLHĪ

NRQLHF]QRĞFLąUHGXNFMLVWDGD:SU]\SDGNXJRVSRGDUVWZURĞOLQQ\FKF]ĊĞFLHMQLĪ
ZSR]RVWDá\FKW\SDFKZVND]\ZDQRQDWRPLDVWQDZ\VRNLSR]LRP]DJURĪHĔZ\
QLNDMąF\FK]SU]\PUR]NyZZLRVHQQ\FKJUDGRELFLDRUD]]SRMDZLHQLDVLĊFKRUyE
LV]NRGQLNyZ:XMĊFLXUHJLRQDOQ\PSRQRZQLHV]F]HJyOQLHZ\UyĪQLDáVLĊUHJLRQ
Ä0DáRSROVND L 3RGJyU]H´ JG]LH ]QDF]QLH U]DG]LHM ZVND]\ZDQR QD Z\VRNL SR
]LRP]DJURĪHQLDZ\QLNDMąFHJR]VXV]\ UROQLNyZZREHFáąF]QLHZ
FDáHM ]ELRURZRĞFL RUD] F]ĊĞFLHM ZLĊNV]H ]QDF]HQLH SU]\SLV\ZDQR FKRURERP L
V]NRGQLNRPURĞOLQRUD]JUDGRELFLX
7DEHOD6XELHNW\ZQDRFHQDEDGDQ\FKUROQLNyZGRW\F]ąFDSRWHQFMDOQHMGRWNOLZRĞFLVNXW
NyZSRV]F]HJyOQ\FKF]\QQLNyZU\]\NDZJJUXSJRVSRGDUVWZ
&]\QQLNU\]\ND
URĞOLQV]NRGQLNL
SU]H]LPRZDQLH
SU]\PUR]NL
FKRURE\
KXUDJDQ
VXV]D
.U\WHULXPJUXSRZDQLDLZ\RG
JUDG
]áH
UĊEQLRQDJUXSD
UROQLNyZ
:LHONRĞü GR
HNRQRPLF]QD GR
>W\V(8562@
URĞOLQQH
7\S WU]RGRZH
SURGXNF\MQ\ E\GáR
PLHV]DQH
$
%
5HJLRQ
&
'
QLVND
$ZHUVMD
ĞUHGQLD
GRU\]\ND
Z\VRND
Średnia 55,2 19,5 14,7 20,7 7,7 8,7
=]HEUDQHJRPDWHULDáXEDGDZF]HJRZ\QLNDĪHRSLQLHUROQLNyZQDWHPDW
F]ĊVWRWOLZRĞFLZ\VWĊSRZDQLDSRV]F]HJyOQ\FK]DJURĪHĔMDNWHĪ LFK GRWNOLZRĞFL
GRĞüZ\UDĨQLHNRUHVSRQGXMą]LFKRF]HNLZDQLDPLFRGR]QDF]HQLDSRV]F]HJyO
Q\FKF]\QQLNyZU\]\NDZSU]\V]áRĞFL U\VXQHN 1DXZDJĊ]DVáXJXMHSU]HGH
ZV]\VWNLP IDNW ĪH SUDZLH EDGDQ\FK RF]HNXMH ]ZLĊNV]HQLD VLĊ ]QDF]HQLD
VXV]\MDNRF]\QQLNDZSá\ZDMąFHJRQDG]LDáDOQRĞüUROQLF]ą2NRáRUROQLNyZ
]DNáDGDUyZQLHĪZ]URVW]QDF]HQLDFKRUyELV]NRGQLNyZ FRSRGREQLHMDNVXV]D
MHVWX]DVDGQLRQHZNRQWHNĞFLHSRVWĊSXMąF\FK]PLDQNOLPDWX RUD]SRGREQ\RG

VHWHN ZVND]XMH QD Z]URVW ]QDF]HQLD ]MDZLVND JUDGRELFLD 1LHFR PQLHM UHVSRQ
GHQWyZ ZVND]DáR ĪH RF]HNXMH Z]URVWX ]QDF]HQLD SU]\PUR]NyZ ZLRVHQQ\FK
EDGDQ\FK RUD] Ä]áHJR SU]H]LPRZDQLD´ : SU]\SDGNX W\FK
GZyFK NDWHJRULL Z\UDĨQD ZLĊNV]RĞü UHVSRQGHQWyZ RF]HNLZDáD LĪ V\WXDFMD Z
W\P]DNUHVLHQLHXOHJQLH]PLDQLH3UDZLHEDGDQ\FKRF]HNXMHWDNĪHZ]URVWX
]QDF]HQLD KXUDJDQyZ WUąE SRZLHWU]Q\FK FKRFLDĪ MHGQRF]HĞQLH Z SU]\SDGNX
WHJR ]DJURĪHQLD SRQDG SRáRZD EDGDQ\FK QLH SRWUDILáD ZVND]Dü QD RF]HNLZDQ\
NLHUXQHN]PLDQDNFHQWXMąFEUDNGRĞZLDGF]HĔ]W\PURG]DMHP]GDU]HĔOXESRG
NUHĞODMąFĪHWRQLHGRW\F]\LFKJRVSRGDUVWZD
5\VXQHN2FHQDRF]HNLZDQ\FKNLHUXQNyZ]PLDQZ]DNUHVLH]QDF]HQLDSRV]F]HJyOQ\FK
F]\QQLNyZU\]\NDZSU]\V]áRĞFL

VXV]D

FKRURE\LOXE

V]NRGQLNLURĞOLQ

SU]\PUR]NL

ZLRVHQQH

JUDG

]OHSU]H]LPRZDQLH

KXUDJDQWUąED

SRZLHWU]QD

]QDF]QLHVLĊ]PQLHMV]\
EH]]PLDQ
]QDF]QLHZ]URĞQLH
=SU]HGVWDZLRQHJREDGDQLDRSLQLLUROQLNyZZ\QLNDĪHFRGR]DVDG\PDMą
RQL ĞZLDGRPRĞü LVWQLHMąF\FK ]DJURĪHĔ R FKDUDNWHU]H SU]\URGQLF]\P Z V]F]H
JyOQRĞFL GRVWU]HJDMą SUREOHP VXV]\ NWyUD Z LFK SU]HNRQDQLX MHVW ]MDZLVNLHP
SRZV]HFKQ\P L JHQHUXMąF\P GRWNOLZH NRQVHNZHQFMH GOD IXQNFMRQRZDQLD JR
VSRGDUVWZD=SXQNWXZLG]HQLDSUDNW\F]Q\FKPRĪOLZRĞFL]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP
LVWRWQąMHVWSU]\QDMPQLHMSU]\EOLĪRQDNZDQW\ILNDFMDRJyOQLH]GHILQLRZDQHMNDWH
JRULLÄZ\VRNLHJRSR]LRPX]DJURĪHQLD´
ĝZLDGRPRĞü QD MDNLH URG]DMH U\]\ND QDUDĪRQH MHVW JRVSRGDUVWZR UROQH
PDZSá\ZQD]PLDQĊRJyOQHMV\WXDFMLJRVSRGDUVWZ=EDGDĔSU]HSURZDG]RQ\FK
SU]H] 0DUNV%LHOVNą L LQ ZĞUyG RVyE NWyUH ZLHG]LDá\ QD MDNLH URG]DMH
U\]\NDQDUDĪRQHMHVWLFKJRVSRGDUVWZRDĪZVND]DáRĪHRJyOQDV\WXDFMD
]DU]ąG]DQHJRSU]H]QLFKJRVSRGDUVWZD ZRGQLHVLHQLXGR URNXSRSU]HG]DMąFHJR

EDGDQLH XOHJáD SRSUDZLH Z RSLQLL EDGDQ\FK QLH ]PLHQLáD VLĊ D FR
F]ZDUW\ UHVSRQGHQW ]DXZDĪ\á ĪH XOHJáD SRJRUV]HQLX :ĞUyG UROQLNyZ NWyU]\
PLHOLWUXGQRĞFL]RNUHĞOHQLHPURG]DMyZU\]\NDZ\VWĊSXMąF\FKZJRVSRGDUVWZLH
QLNWQLHX]QDáSRSUDZ\RJyOQHMV\WXDFMLZRGQLHVLHQLXGRSRSU]HGQLHJRURNXZ
RSLQLLEDGDQ\FKV\WXDFMDQLH]PLHQLáDVLĊD]GDQLHPDĪXOHJáD
SRJRUV]HQLX 0RĪHWR R]QDF]Dü ĪH RVRE\ ĞZLDGRPH ]DJUDĪDMąFHJR LP U\]\ND
G]LĊNLZ\NRU]\VWDQLXSRVLDGDQHMZLHG]\]DSRELHJá\QLHNRU]\VWQ\PF]\QQLNRP
LLFKQHJDW\ZQ\PNRQVHNZHQFMRP-DNZVND]\ZDQRZF]HĞQLHMQDWXUDOQąFHFKą
G]LDáDOQRĞFLUROQLF]HMMHVWSHZLHQSR]LRPZDKDĔSORQyZLZHIHNFLHGRFKRGyZ
VWąGQDOHĪ\SRGNUHĞOLüĪHSHZLHQSR]LRPU\]\ND PXVLSR]RVWDZDüDNFHSWRZD
Q\SU]\F]\P]DNUHVWHMDNFHSWDFMLMHVWZDUXQNRZDQ\PLQDZHUVMąGRU\]\NDL
GRW\FKF]DVRZ\PL GRĞZLDGF]HQLDPL ] V\WXDFMDPL NU\]\VRZ\PL : ]ZLą]NX
]SRZ\ĪV]\P Z UDPDFK SU]HSURZDG]RQ\FK EDGDĔ SRGMĊWR SUyEĊ XVWDOHQLD MDNL
SR]LRP VWUDW PD GOD UROQLNyZ QLHZLHONLH ]QDF]HQLH F]\OL MHVW DNFHSWRZDOQ\
DMDNLSRVWU]HJDQ\MHVWZNDWHJRULDFKNDWDVWURILF]Q\FK QLHDNFHSWRZDOQ\FK ,Q
IRUPDFMHQDWHQWHPDW]DPLHV]F]RQRQDU\VXQNX
5\VXQHN3R]LRPVSDGNXSORQyZLGRFKRGyZZSHUFHSFMLUROQLNyZ

VSDGNXSORQXOXGGRFKRGX

QLHZLHONL SRZDĪQ\ NDWDVWURIDOQ\
SR]LRPVSDGNX
SORQ\ GRFKRG\]JRVSRGDUVWZD

6SDGHNSORQyZGRFKRGyZMDNLHJRGRĞZLDGF]DMąUROQLF\VNDWHJRU\]RZD
QRMDNR
x QLHZLHONL ]GHILQLRZDQR MDNR ± QLHZSá\ZDMąF\ QD PRĪOLZRĞFL SU]HWUZDQLD
JRVSRGDUVWZDUROQHJRLZDUXQNLĪ\FLD
x SRZDĪQ\±ZZLGRF]Q\VSRVyEZSá\ZDMąF\QDSRJRUV]HQLHV\WXDFMLJRVSR
GDUVWZDUROQHJRLZDUXQNyZĪ\FLDURG]LQ\
x NDWDVWURIDOQ\±JURĪąF\SRZDĪQ\PLNRQVHNZHQFMDPLILQDQVRZ\PLDQDZHW
EDQNUXFWZHPJRVSRGDUVWZD

3U]HFLĊWQLHZFDáHMEDGDQHM]ELRURZRĞFL]DQLHZLHONLSR]LRPVWUDWUROQLF\
X]QDOL]PQLHMV]HQLHSORQyZLGRFKRGyZRRNRáR ZSU]\SDGNXSOR
QyZ RUD] Z RGQLHVLHQLX GR GRFKRGyZ =GDQLHP EDGDQ\FK UROQLNyZ SR
ZDĪQ\ SR]LRP VWUDW SU]HFLĊWQLH RGSRZLDGD VSDGNRP SORQX R RUD]
GRFKRGX R .DWDVWURIDOQ\ SR]LRP VWDUW ]DJUDĪDMąF\ QDZHW LVWQLHQLX JR
VSRGDUVWZDZLąĪHVLĊQDWRPLDVW]HVSDGNLHPSORQyZSU]HFLĊWQLHRSUDZLHD
GRFKRGyZRSUDZLH:F]HĞQLHMV]HEDGDQLDZW\P]DNUHVLHSURZDG]LOLPLĊ
G]\LQQ\PL/DVNDL:LFND QDJUXSLHUROQLNyZ]ZRMHZyG]WZDáyG]
NLHJR:\QLND]QLFKĪHGODZLĊNV]RĞFLEDGDQ\FKJRVSRGDUVWZUROQ\FK
SU]\ VSDGNX SORQyZ Z\QRV]ąF\P LFK JRVSRGDUVWZR SU]HWUZDáRE\ EH]
ZLĊNV]\FKNáRSRWyZ=NROHLVSDGHNSORQyZRVSRZRGRZDáE\EDUG]RWUXG
Qą V\WXDFMĊ Z JRVSRGDUVWZLH ]DJUDĪDMąFą LFK SU]HWUZDQLX EH] SRPRF\ ]H
ZQĊWU]QHM 1DWRPLDVW ZDKDQLD SORQyZ QLHSU]HNUDF]DMąFH SURJX Vą SU]H]
EDGDQ\FK UROQLNyZ SRVWU]HJDQH MDNR Z\VRFH SUDZGRSRGREQH L ]DSHZQH GR
ĞZLDGF]\OLRQLMXĪWDNLHMV\WXDFMLLQDWHMSRGVWDZLHQLHSU]HZLGXMąWUXGQRĞFLZ
JRVSRGDUVWZLHUROQ\P]WHJRW\WXáX'ODSRUyZQDQLDZSUDZRGDZVWZLHXQLMQ\P
MDNRSUyJGODVWDUWNWyUHX]QDMHVLĊ]DSR]LRPNDWDVWURILF]Q\SU]\MPXMHVLĊVSD
GHNSURGXNFMLUROQHMR $QWyQLLQ5DGD8QLL(XURSHMVNLHM
FR]JRGQLH]SRUR]XPLHQLDPL]:72XPRĪOLZLDVWRVRZDQLHSRPRF\QLHZ\PD
JDMąFHMQRW\ILNDFML.RPLVML(XURSHMVNLHM àR]RZVNL 2EVWDZVNL 0RĪQD
ZLĊF SU]\Mąü ĪH SU]HFLĊWQLH ZVND]DQLD UROQLNyZ Vą GRĞü Z\ZDĪRQH L QLH SR
VWU]HJDMąRQLQLHZLHONLFKVWUDWMDNREDUG]R]QDF]ąF\FKGODIXQNFMRQRZDQLDJR
VSRGDUVWZD FRVSUDZLDĪHX]\VNDQHZEDGDQLDFKRGSRZLHG]LPRĪQDWUDNWRZDü
]GXĪąZLDU\JRGQRĞFLą
'OD OHSV]HJR ]UR]XPLHQLD VSRVREX SRVWU]HJDQLD SU]H] UROQLNyZ F]\QQL
NyZU\]\NDSU]\URGQLF]HJRSU]HGVWDZLRQHSRZ\ĪHMDQDOL]\X]XSHáQLRQRRRFH
QĊ LQQ\FK ]DJURĪHĔ REHMPXMąF\FK RERN ZDUXQNyZ SRJRGRZ\FK WDNĪH WDNLH
HOHPHQW\U\]\NDGRFKRGRZHJRMDNVSDGHNFHQJáyZQ\FKSURGXNWyZZ]URVWFHQ
ĞURGNyZ GR SURGXNFML RUD] Z]URVW NRV]WyZ SUDF\ QDMHPQHM U\VXQHN
2GSRZLDGDMąFQDS\WDQLHRWRF]\GRFKRG\JRVSRGDUVWZD]DOHĪąRGZVND
]DQ\FKF]\QQLNyZSRGREQ\RGVHWHNUHVSRQGHQWyZZVND]DáQDX]DOHĪQLHQLHGR
FKRGyZ RG VSDGNX FHQ SáRGyZ UROQ\FK Z]URVWX FHQ ĞURGNyZ SURGXNFML MDN L
QLHNRU]\VWQ\FK ]PLDQ SRJRG\ 1LHFR PQLHMV]\ RGVHWHN EDGDQ\FK UROQLNyZ
ZVND]DáQDZ\UDĨQąRGSRZLHGĨÄWDN´ZSU]\SDGNXNRV]WyZSUDF\QDMHPQHMFR
Z\QLND]IDNWXLĪW\ONRF]ĊĞüUROQLNyZNRU]\VWD]SUDF\QDMHPQHM:DUWRMHGQR
F]HĞQLHSRGNUHĞOLüĪHEDUG]RQLHZLHOXUROQLNyZGHNODURZDáRQDWRPLDVWQLHZLHO
NLH X]DOHĪQLHQLH GRFKRGyZ RG RPDZLDQ\FK NDWHJRULL F]\QQLNyZ FR Z
SRáąF]HQLX]ZF]HĞQLHMRPyZLRQ\PLRFHQDPLSR]ZDODVWZLHUG]LüĪHREMĊFLED

GDQLHP SURGXFHQFL Vą Z ZLĊNV]RĞFL ĞZLDGRPL ]ZLą]NX GRFKRGyZ ] U\]\NLHP
SU]\URGQLF]\PLFHQRZ\P
5\VXQHN2FHQDZSá\ZXZVND]DQ\FKNDWHJRULL]GDU]HĔQDX]\VNLZDQHGRFKRG\
UROQLF]H

Z]URVWFHQSUDF\

QDMHPQHM

QLHNRU]\VWQH
]PLDQ\ZDUXQNyZ
SRJRGRZ\FK

VSDGHNFHQ
JáyZQ\FK
SURGXNWyZUROQ\FK

Z]URVWFHQĞURGNyZ

SURGXNFML

QLH
UDF]HMQLH
UDF]HMWDN
WDN
6.5. Metody zarządzania ryzykiem i adaptacja rolników do pogarszających

się warunków produkcyjnych
: NRQWHNĞFLH SRVWU]HJDQHJR SU]H] UROQLNyZ Z\VRNLHJR SR]LRPX ]DJUR
ĪHĔ]ZLą]DQ\FK] Z\VWĊSRZDQLHPUyĪQ\FKF]\QQLNyZU\]\ND NOXF]RZ\PZ\
]ZDQLHP VWDMH VLĊ XPLHMĊWQH VWRVRZDQLH DGHNZDWQ\FK VWUDWHJLL L QDU]ĊG]L
]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP 3LHUZV]\P NURNLHP Z W\P SURFHVLH MHVW ]EXGRZDQLH Z
UROQLNDFK ĞZLDGRPRĞFL PRĪOLZ\FK RSFML DGDSWDFML OXE SU]HFLZG]LDáDQLD SRJDU
V]DMąF\PVLĊZDUXQNRPSURGXNF\MQ\P1DOHĪ\MHGQDN]DXZDĪ\üĪHZDUXQNLHP
VNXWHF]QHM VWUDWHJLL DGDSWDF\MQHM MHVW RGSRZLHGQLH SRVWU]HJDQLH U\]\ND 3HQ
QLQJV /HXWKROG$UEXFNOHLLQ 'RZLHG]LRQRĪHDZHUVMDGRU\
]\NDMHVWZDĪQąVLáąQDSĊGRZąGODZ\ERUXVWUDWHJLL]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPSU]H]
UROQLNyZ 3HQQLQJV /HXWKROG0RVFKLQL +HQQHVV\0LVKUD
(O2VWD 6XOHZVNLL.áRF]NR*DMZHVND ZVND]XMąĪHMHĞOLUROQLF\
QLH Vą ĞZLDGRPL U\]\ND ]PLDQ NOLPDWX QLH ]DUHDJXMą QD QLH 'DUQKRIHU L LQ
DUJXPHQWXMąQDWRPLDVWĪHQDSR]LRPLHLQG\ZLGXDOQHJRUROQLND]GROQRĞü
GR ZGURĪHQLD ĞURGNyZ DGDSWDF\MQ\FK Z\PDJD ]DUyZQR RVRELVWHM PRW\ZDFML

MDNLZVSDUFLDV\VWHPRZHJRLVSRáHF]QHJR3U]\MĊFLHVWUDWHJLL]DU]ąG]DQLDU\]\
NLHPZFHOXUDG]HQLDVRELH]U\]\NLHPSURGXNF\MQ\P SU]\URGQLF]\P PRĪQD
X]QDü]DLQQRZDFMĊQDSR]LRPLHJRVSRGDUVWZDUROQHJR,QQRZDFMDWDRGQRVLVLĊ
GRFLąJáHJRSURFHVXXF]HQLDVLĊZ\V]XNLZDQLDLRGNU\ZDQLDSURZDG]ąFHJRGR
QRZ\FK SURGXNWyZ QRZ\FK WHFKQLN QRZ\FK IRUP RUJDQL]DFML L QRZ\FK U\Q
NyZ /XQGYDOO :WDEHOL]DPLHV]F]RQRGDQHRXG]LDOHUROQLNyZNWy
U]\ Z RGSRZLHG]L QD V\WXDFMĊ KLSRWHW\F]QHJR VSDGNX GRFKRGyZ R SRQDG
]DGHNODURZDOLSRGMĊFLHZVND]DQ\FKG]LDáDĔGRVWRVRZDZF]\FK
7DEHOD8G]LDáUROQLNyZGHNODUXMąF\FKZGURĪHQLHZVND]DQ\FKG]LDáDĔ
GRVWRVRZDZF]\FKZV\WXDFMLVSDGNXGRFKRGyZUROQLF]\FKRSRQDG
0RĪOLZHG]LDáDQLDGRVWRVRZDZF]H
ZLHQLHOXEVSU]HGDĪ]LHPL
]ZLĊNV]HQLHVNDOLSURGXN
GDOHMEĊGĊJRVSRGDURZDá
3RGHMPĊSUyEĊUR]V]HU]H
5R]ZDĪĊ]PLDQĊVWUXNWX
DQJDĪXMĊVLĊZSUDFHQD
3RGHMPĊOXEEDUG]LHM]D
=PQLHMV]Ċ]DWUXGQLHQLH
QLDG]LDáDOQRĞFLSR]DURO
UH]\JQDFMD]SURGXNFML
WRZDURZHMLRGG]LHUĪD
2JUDQLF]ĊLQZHVW\FMH
U\SURGXNFML
WDNVDPR
QLF]HM
.U\WHULXPJUXSRZDQLD
HWDW
FML
LZ\RGUĊEQLRQDJUXSD
UROQLNyZ
:LHONRĞüHNR GR
QRPLF]QD>W\V GR
(8562@
URĞOLQQH
7\S WU]RGRZH
SURGXNF\MQ\ E\GáR
PLHV]DQH
$
%
5HJLRQ
&
'
QLVND
$ZHUVMD
ĞUHGQLD
GRU\]\ND
Z\VRND
Średnia 29,7 24,2 32,3 41,2 56,8 36,2 36,2 8,0

']LDáDQLD WH QLH PDMą FKDUDNWHUX NRQNUHWQ\FK QDU]ĊG]L ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP
OHF] ZVND]XMą QD RJyOQ\ NLHUXQHN PRĪOLZ\FK GRVWRVRZDĔ QD SR]LRPLH FDáHJR
JRVSRGDUVWZD3U]HFLĊWQLHQDMF]ĊĞFLHMXG]LHODQąRGSRZLHG]LąRND]DáDVLĊ]PLDQD
VWUXNWXU\ SURGXNFML EDGDQ\FK FR QDOHĪ\ X]QDü ]D Z\EyU GRĞü ]UR]X

PLDá\ SRG ZDUXQNLHP ĪH SU]HVXQLHFLH WDNLH SRSU]HG]RQH ]RVWDáRE\ GRNáDGQą
DQDOL]ą SHUVSHNW\Z UR]ZRMRZ\FK Z REV]DU]H ZSURZDG]DQHM OXE UR]V]HU]DQHM
G]LDáDOQRĞFL=PLDQ\ZVWUXNWXU]HSURGXNFMLREHMPXMąNLONDSUDNW\N 9HUVSHFKWL
LQ 5ROQLNPRĪHSU]HMĞüQDPQLHMZUDĪOLZHJDWXQNLLRGPLDQ\XSUDZFR
VSRZRGXMHáDWZLHMV]H]QLHVLHQLHHNVWUHPDOQ\FKVXV]OXERSDGyZ 0DUDFFKLLLQ
+RZGHQLLQ 0RĪHGRNRQDüSU]HVXQLĊFLDZNLHUXQNXOXEUR]V]H
U]HQLHRGSRZLHGQLFKREV]DUyZSRGXSUDZĊ]PLHQLüF]DVOXEORNDOL]DFMĊVDG]H
QLD L VLHZX RUD] ]PRG\ILNRZDü GDZNL QDZR]yZ Z FHOX ]DFKRZDQLD MDNRĞFL
SURGXNWX 3DOLQNDV 6]pNHO\ 3RQDGWRPRĪHZGURĪ\üXSUDZĊJDWXQNyZ
LRGPLDQURĞOLQRGSRUQ\FKQDV]NRGQLNLLFKRURE\ %LUFKLLQ &RUD]ZLĊ
FHMGRZRGyZZVND]XMHQDWRĪHUROQLF\]DF]ĊOLGRVWRVRZ\ZDüGRVLĊGR]PLDQ
NOLPDWX Z V]F]HJyOQRĞFL SRSU]H] ]PLDQĊ KDUPRQRJUDPX SURZDG]HQLD G]LDáDO
QRĞFLUROQLF]HMXSUDZĊUyĪQRURGQ\FKJDWXQNyZLRGPLDQURĞOLQXSUDZQ\FKVWR
VRZDQLHSUDNW\NRFKURQ\JOHERUD]DJUROHĞQLFWZR %HORZLLQ&KDOOLQRUL
LQ 6HR 0HQGHOVRKQ 0HQGHOVRKQ L LQ /REHOO
'HYNRWDLLQ1LOHVLLQ :RGQLHVLHQLXGRF]ĊVWRWOLZRĞFLZVND]DĔ
WHJRUR]ZLą]DQLDLVWQLHMąGRĞüZ\UDĨQHUyĪQLFHSRPLĊG]\SRV]F]HJyOQ\PLJUX
SDPLJRVSRGDUVWZ(ZHQWXDOQH]PLDQ\ZVWUXNWXU]HSURGXNFMLZ\UDĨQLHF]ĊĞFLHM
GHNODURZDOLUROQLF\]JRVSRGDUVWZQDMZLĊNV]\FK FRVXJHUXMHĪHVąRQL
EDUG]LHM VNáRQQL GR SRV]XNLZDQLD QRZ\FK UR]ZLą]DĔ QLĪ UROQLF\ ] PQLHMV]\FK
MHGQRVWHN%LRUąFSRGXZDJĊW\SSURGXNF\MQ\PRĪQD]DXZDĪ\üĪHF]ĊĞFLHMRG
SR]RVWDá\FK PRĪOLZRĞFL ]PLDQ Z VWUXNWXU]H SURGXNFML ]DNáDGDOL UROQLF\ ] JR
VSRGDUVWZPLHV]DQ\FK FRSUDZGRSRGREQLHPRĪQDZLą]Dü]IDNWHPLĪ
SURZDG]ąFUyĪQHG]LDáDOQRĞFLáDWZLHMLPGRNRQDüSU]HVXQLĊüZVWUXNWXU]HQLĪZ
MHGQRVWNDFK EDUG]LHM Z\VSHFMDOL]RZDQ\FK 0RĪQD WHĪ ]DREVHUZRZDü ĪH FKĊü
]PLDQZVWUXNWXU]HSURGXNFMLQLHFRF]ĊĞFLHMRGSR]RVWDá\FKGHNODURZDOLUROQLF\
R Z\ĪV]HM DZHUVML GR U\]\ND FR PRĪH VXJHURZDü ĪH FKFąF XQLNQąü WUZDáHJR
VSDGNXGRFKRGXE\OLE\VNáRQQLGRNRQDü]PLDQNWyUHMHGQDNVDPHZVRELHUyZ
QLHĪ ZLą]Dü VLĊ PRJą ] QRZ\P U\]\NLHP 'UXJLP QDMF]ĊĞFLHM ZVND]\ZDQ\P
VSRVREHP G]LDáDĔ Z SU]\SDGNX VSDGNX GRFKRGyZ UROQLF]\FK E\áDE\ ]GDQLHP
UHVSRQGHQWyZ G\ZHUV\ILNDFMD Z NLHUXQNX SR]\VNLZDQLD GRFKRGyZ VSR]D JR
VSRGDUVWZDàąF]QLHSRQDGEDGDQ\FK]GHNODURZDáRVLOQLHMV]H]DDQJDĪRZD
QLH Z SUDFĊ SR]D JRVSRGDUVWZHP D UR]V]HU]HQLH SRGMĊFLH LQQHM
G]LDáDOQRĞFL SR]DUROQLF]HM :DUWR ]ZUyFLü XZDJĊ QD GXĪH UyĪQLFH Z RGVHWNX
UROQLNyZGHNODUXMąF\FKWDNLHG]LDáDQLHPLĊG]\JUXSDPLJRVSRGDUVWZUyĪQLąF\PL
VLĊ ZLHONRĞFLą HNRQRPLF]Qą : JRVSRGDUVWZDFK QDMPQLHMV]\FK RGVHWHN RVyE
FKFąF\FKEDUG]LHM]DDQJDĪRZDüVLĊZSUDFĊSR]DJRVSRGDUVWZHPZ\QRVLáSUD
ZLHSRGF]DVJG\ZQDMZLĊNV]\FKE\áRWR]DOHGZLHEDGDQ\FK=ED
GDĔ SU]HSURZDG]RQ\FK SU]H] .XUG\Ğ.XMDZVND L LQ E Z\QLND ĪH

ZLHONRĞüJRVSRGDUVWZDUROQHJRPDXMHPQ\VWDW\VW\F]QLHLVWRWQ\ZSá\ZQDG\
ZHUV\ILNDFMĊ ĨUyGHá GRFKRGyZ Z JRVSRGDUVWZLH UROQ\P 0LVKUDL LQ
ZVND]XMHĪHPDáHLĞUHGQLHJRVSRGDUVWZDUROQHF]ĊĞFLHMSRGHMPXMąVLĊSR]DURO
QLF]HM G]LDáDOQRĞFL JG\Ī Vą RQH F]ĊVWR QLH]GROQH GR SU]\MĊFLD XGRVNRQDORQ\FK
WHFKQRORJLLQRZ\FKSUDNW\N]DU]ąGF]\FKLLQWHQV\ZQHMXSUDZ\
1DMZ\ĪV]\RGVHWHNUROQLNyZNWyU]\ZVND]\ZDOLQDG]LDáDQLD]PLHU]DMąFH
GRSRGMĊFLDSUDF\QDHWDWRGQRWRZDQRZUHJLRQLH& 0D]RZV]HL3RGODVLH RUD]
' 0DáRSROVNDL3RJyU]H ]NROHLG]LDáDQLDREHMPXMąFHUR]V]HU]HQLHG]LDáDOQR
ĞFLSR]DUROQLF]HMFKDUDNWHU\VW\F]QHE\áRJáyZQLHGODUROQLNyZ]UHJLRQX' 0D
]RZV]H L 3RJyU]H RUD] $ 3RPRU]H L 0D]XU\ %LRUąF SRG XZDJĊ NRQWHNVW
WHU\WRULDOQ\LUHJLRQDOQH]UyĪQLFRZDQLHUROQLFWZDZ3ROVFH]DXZDĪDVLĊ]QDF]ą
FH UyĪQLFH Z SRV]F]HJyOQ\FK UHJLRQDFK 3ROVNL Z SRGHMPRZDQLX LQLFMDW\Z JR
VSRGDUF]\FKSU]H]UROQLNyZ:UHJLRQDFKRUR]GUREQLRQHMVWUXNWXU]HDJUDUQHML
QLĪV]\P SR]LRPLH UR]ZRMX VSRáHF]QRJRVSRGDUF]HJR JRVSRGDUVWZ UROQ\FK
SU]HZDĪDMą PDáH JRVSRGDUVWZD UROQH Z NWyU\FK UROQLF\ SURZDG]ą G]LDáDOQRĞü
QDZáDVQ\UDFKXQHNOXESRGHMPXMąSUDFĊ]DURENRZąSR]DUROQLFWZHP=NROHLZ
UHJLRQDFK R NRU]\VWQHM VWUXNWXU]H DJUDUQHM L Z\ĪV]\P SR]LRPLH UR]ZRMX VSR
áHF]QRJRVSRGDUF]HJRJRVSRGDUVWZGRPLQXMąLQLFMDW\Z\JRVSRGDUF]H]ZLą]DQH
] XVáXJDPLUROQLF]\PL .XUG\Ğ.XMDZVND 6RPSROVND5]HFKXáD 6WąG
WHĪ Z\VRNL RGVHWHN UROQLNyZ ZVND]XMąF\FK QD UR]V]HU]HQLH G]LDáDOQRĞFL SR]D
UROQLF]HMJáyZQLHZNLHUXQNXXVáXJZREV]DU]HUROQLFWZDFRZ\QLND]EDUG]LHM
HIHNW\ZQHJR Z\NRU]\VWDQLD SRVLDGDQ\FK PDV]\Q L XU]ąG]HĔ SU]H] ZáDĞFLFLHOL
ZLĊNV]\FKJRVSRGDUVWZUROQ\FK
.ROHMQ\PG]LDáDQLHPZVND]\ZDQ\PMDNRPRĪOLZDUHDNFMDQDVSDGHNGR
FKRGyZ ] JRVSRGDUVWZD E\áR ÄRJUDQLF]HQLD SODQRZDQ\FK LQZHVW\FML´ áąF]QLH
SU]\ F]\P Z W\P SU]\SDGNX Z\UDĨQH UyĪQLFH PLĊG]\JUXSRZH ]DRE
VHUZRZDQR MHG\QLH SRPLĊG]\ W\SDPL SURGXNF\MQ\PL QDMPQLHM WDNLFK SURGX
FHQWyZ E\áR Z W\SLH WU]RGRZ\P àąF]QLH Z FDáHM ]ELRURZRĞFL SUDZLH
UROQLNyZZVND]DáRĪHZUHDNFMLQDVSDGHNGRFKRGyZ]GHF\GRZDáE\VLĊ]ZLĊN
V]\ü VNDOĊ SURGXNFML :W\P SU]\SDGNX SRQRZQLH ]DREVHUZRZDQR Z\UDĨQH
UyĪQLFHPLĊG]\JUXSDPLZLHONRĞFLHNRQRPLF]QHM ±ZJUXSLHQDMZLĊNV]\FKJR
VSRGDUVWZ E\áE\ WR SRQDG SURGXFHQWyZ D Z ZĞUyG MHGQRVWHN QDMPQLHM
V]\FK]DOHGZLH%LRUąFSRGXZDJĊNU\WHULXPW\SXSURGXNF\MQHJRPRĪQD
]DXZDĪ\üĪHZ]URVWHPVNDOLSURGXNFMLE\OLE\]DLQWHUHVRZDQLSU]HGHZV]\VWNLP
UROQLF\]JRVSRGDUVWZE\GOĊF\FKDQDMPQLHM]JRVSRGDUVWZURĞOLQQ\FK FRMHVW
]UR]XPLDáHJG\Ī]ZLĊNV]HQLHVNDOLZ\PDJDáRE\ZW\PSU]\SDGNX]ZLĊNV]HQLD
SRZLHU]FKQL -HGQRF]HĞQLH ZDUWR SRGNUHĞOLü ĪH RGVHWHN RVyE GHNODUXMąF\FK
]ZLĊNV]HQLHVNDOLE\áWHĪZ\UDĨQLHZLĊNV]\ZJUXSLHUROQLNyZ]QLĪV]ąDZHUVMą
GRU\]\NDQLĪZĞUyGSURGXFHQWyZR Z\ĪV]\PSR]LRPLHQLHFKĊFLGR U\]\ND =

SU]HSURZDG]RQHMDQDOL]\Z\QLNDUyZQLHĪĪHSUDZLHóZV]\VWNLFKUROQLNyZE\
áDE\ VNáRQQD Z SU]\SDGNX WUZDáHJR VSDGNX GRFKRGyZ ]DSU]HVWDü WRZDURZHM
G]LDáDOQRĞFL UROQLF]HM SU]\ F]\P QDMZLĊFHM WDNLFK GHNODUDFML ]JáRV]RQR Z JR
VSRGDUVWZDFKQDMPQLHMV]\FK SUDZLH DQDMPQLHMZQDMZLĊNV]\FK
1DMPQLHMV]H]QDF]HQLHVSRĞUyGZV]\VWNLFKZVND]DQ\FKNLHUXQNyZG]LDáDĔPLD
áRE\Ä]PQLHMV]HQLH]DWUXGQLHQLD´FRZLąĪHVLĊ]IDNWHPĪHW\ONRF]HĞüJRVSR
GDUVWZ ]D]Z\F]DM QDMZLĊNV]\FK ]DWUXGQLD SUDFRZQLNyZ QDMHPQ\FK áąF]QLH
G]LDáDQLHWDNLHZVND]DáREDGDQ\FKSU]\F]\PZMHGQRVWNDFKRZLHO
NRĞFLHNRQRPLF]QHMSRZ\ĪHMW\VHXURLZSRGPLRWDFKQDMPQLHMV]\FK
= SU]\ZRáDQ\FK GDQ\FK Z\QLND ĪH SRGVWDZRZ\P F]\QQLNLHP UyĪQLFXMąF\P
SRWHQFMDOQHUHDNFMHUROQLNyZQDVSDGHNGRFKRGyZ MHVWSU]HGHZV]\VWNLPZLHO
NRĞü HNRQRPLF]QD JRVSRGDUVWZD 1DMZLĊNVL SURGXFHQFL Z\UDĨQLH F]ĊĞFLHM Vą
VNáRQQLGRNRQ\ZDü]PLDQNLHUXQNXLVNDOLSURGXNFMLSRGF]DVJG\PQLHMVLF]Ċ
ĞFLHM UR]ZDĪDMą SUDFH SR]D JRVSRGDUVWZHP OXE QDZHW FDáNRZLWą UH]\JQDFMĊ ]
SURGXNFMLQDVNDOĊWRZDURZą
3U]HGVWDZLRQHZ\ĪHMPRĪOLZHUHDNFMHUROQLNyZQDSRJRUV]HQLHGRFKRGR
ZRĞFL JRVSRGDUVWZ NRUHVSRQGXMą ] LFK RFHQą SU]\GDWQRĞFL UyĪQ\FK PHWRG ]D
U]ąG]DQLD U\]\NLHP = LQIRUPDFML ]DPLHV]F]RQ\FK QD U\VXQNX Z\QLND ĪH
JHQHUDOQLHZLĊNV]RĞüUROQLNyZSUDZLHZV]\VWNLHZ\PLHQLRQHPHWRG\SRVWU]HJD
MDNR SU]\GDWQH OXE UDF]HM SU]\GDWQH 1DMZLĊFHM RVyE GRVWU]HJDáR SU]\GDWQRĞü
ÄSRGQRV]HQLDNZDOLILNDFMLL]GRE\ZDQLDQRZHMZLHG]\´FRQDOHĪ\X]QDü]DLQ
IRUPDFMĊRSW\PLVW\F]QąJG\ĪVSUDZQH]DU]ąG]DQLHU\]\NLHPZ\PDJDUR]OHJáHM
ZLHG]\ R UyĪQ\FK DVSHNWDFK IXQNFMRQRZDQLD JRVSRGDUVWZD = GUXJLHM VWURQ\
QDMZLĊFHMUHVSRQGHQWyZMDNRQLHSU]\GDWQHZVND]\ZDáRÄSRGHMPRZDQLHG]LDáDO
QRĞFLSR]DUROQLF]\FK´0RĪQDWRX]QDü]D]UR]XPLDáHJG\Ī]SXQNWXZLG]HQLD
UROQLNyZG]LDáDQLHWDNLHZ\NUDF]DZSHZQ\PVWRSQLXSR]D]DU]ąG]DQLHJRVSR
GDUVWZHP UROQ\P FKRFLDĪ PRĪH VWDQRZLü IRUPĊ VWDELOL]DFML GRFKRGyZ JRVSR
GDUVWZD GRPRZHJR %DUG]LHM V]F]HJyáRZH LQIRUPDFMH GRW\F]ąFH RFHQ\
SU]\GDWQRĞFL SRV]F]HJyOQ\FK PHWRG ] XZ]JOĊGQLHQLHP SRG]LDáX QD JUXS\ JR
VSRGDUVWZ]DPLHV]F]RQRZWDEHOL:DUWRZW\PPLHMVFXSRGNUHĞOLüĪHGUXJą
PHWRGąZVND]\ZDQąQDMF]ĊĞFLHMMDNRÄSU]\GDWQDÓXEÄUDF]HMSU]\GDWQD´RND]D
á\VLĊXEH]SLHF]HQLDXSUDZ EDGDQ\FK SU]\F]\PRFHQĊWDNąQDMF]ĊĞFLHM
Z\VWDZLDOL UROQLF\ ] JRVSRGDUVWZ URĞOLQQ\FK L WU]RGRZ\FK D QDMU]DG]LHM ] JR
VSRGDUVWZR NLHUXQNX E\GOĊF\P 3RGREQLH F]ĊVWR ZVND]\ZDQR QD SU]\GDWQRĞü
XVSUDZQLHĔWHFKQRORJLF]Q\FKSU]\F]\PF]\QLOLWRJáyZQLHSURGXFHQFL]MHGQR
VWHNQDMZLĊNV]\FKLRURĞOLQQ\PNLHUXQNXSURGXNFML ĞUHGQLRE\áRWRED
GDQ\FK Z W\P Z MHGQRVWNDFK SRZ\ĪHM W\V HXUR VWDQGDUGRZHM SURGXNFML
E\áRWRDZSRGPLRWDFKSRQLĪHMW\VHXURVWDQGDUGRZHMSURGXNFMLE\áR
WR 'RSU]\GDWQ\FKPHWRGRJUDQLF]DQLDU\]\NDGRĞüF]ĊVWRUROQLF\]DOL

F]DOLWDNĪHÄZVSyáSUDFĊ]LQQ\PLUROQLNDPL´ EDGDQ\FK RUD]ÄSRGSLV\
ZDQLH XPyZ NRQWUDNWDF\MQ\FK´ ± SRGREQLH MDN SRSU]HGQLR F]ĊĞFLHM
SU]\GDWQRĞü W\FK PHWRG GRVWU]HJDOL UROQLF\ ] QDMZLĊNV]\FK MHGQRVWHN 1LHFR
PQLHM UROQLNyZ ER ZVND]\ZDáR QD SU]\GDWQRĞü ]PLDQ ÄPHWRG RFKURQ\
URĞOLQ´ZW\PSU]\SDGNXMHGQDNQLHFRF]ĊĞFLHMV\WXDFMDWDNDPLDáDPLHMVFHZ
JRVSRGDUVWZDFKPQLHMV]\FK0RĪQDSU]\SXV]F]DüĪHZJRVSRGDUVWZDFKZLĊN
V]\FKWHFKQRORJLDRFKURQ\URĞOLQMHVWEDUG]LHM]DDZDQVRZDQDVWąGGRVWU]HJDQ\
SRWHQFMDáGDOV]HMSRSUDZ\MHVWPQLHMV]\2JyáHPZFDáHM]ELRURZRĞFLQDMPQLHM
UROQLNyZ SRPLMDMąF ZVSRPQLDQH ZF]HĞQLHM SRGHMPRZDQLH G]LDáDOQRĞFL SR]D
UROQLF]HMGRVWU]HJDáRSU]\GDWQRĞüÄXEH]SLHF]HQLD]ZLHU]ąW´ FRMHVW]UR]XPLDáH
ZNRQWHNĞFLHLFKQLHZLHONLHJR]QDF]HQLDZGRW\FKF]DVRZ\PV\VWHPLHXEH]SLH
F]HĔ RUD] QD ÄSODQRZDQLH SR]LRPX SURGXNFML QD SRGVWDZLH LQIRUPDFML Sá\Qą
F\FK Z U\QNX´ FR VXJHUXMH ĪH SUDZGRSRGREQLH ZLĊNV]RĞü UROQLNyZ QLH PD
SUREOHPyZ]HVSU]HGDĪąVZRLFKSURGXNWyZ
5\VXQHN2FHQDSU]\GDWQRĞFLZVND]DQ\FKPHWRG]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPSU]H]UROQLNyZ
]EDGDQHM]ELRURZRĞFLJRVSRGDUVWZ

SRGHMPRZDQLHG]LDáDOQRĞFLQLHUROQLF]\FK

SUDFD]DURENRZDSR]DJRVSRGDUVWZHP
XPRZ\NRQWUDNWDF\MQH]RGELRUFDPL

SURGXNWyZ

ZVSyáSUDFD]LQQ\PLUROQLNDPL
SRGQRV]HQLHNZDOLILNDFML]GRE\ZDQLHQRZHM

ZLHG]\

XEH]SLHF]HQLD]ZLHU]ąW

XEH]SLHF]HQLDXSUDZ
XOHSV]HQLDWHFKQRORJLLDE\RJUDQLF]\üVNXWNL

QLHNRU]\VWQ\FK]MDZLVNSRJRGRZ\FK
SODQRZDQLHSR]LRPXSURGXNFMLQDSRGVWZLH

LQIRUPDFMLSá\QąF\FK]U\QNX

]UyĪQLFRZDQLHVWUXNWXU\SURGXNFML

]PLDQDPHWRGRFKURQ\URĞOLQ

QLHSU]\GDWQH UDF]HMQLHSU]\GDWQH UDF]HMSU]\GDWQH SU]\GDWQH PRMHJRJRVSRGDUVWZDWRQLHGRW\F]\

7DEHOD2GVHWHNUROQLNyZZVND]XMąF\FKQDSU]\GDWQRĞü ÄUDF]HMSU]\GDWQH´LÄSU]\GDWQH´
ZVND]DQ\FKPHWRG]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPZSRG]LDOHQDJUXS\JRVSRGDUVWZ

SRGQRV]HQLHNZDOLILNDFML]GRE\ZDQLHQRZHM
XOHSV]HQLDWHFKQRORJLLDE\RJUDQLF]\üVNXWNL
SODQRZDQLHSR]LRPXSURGXNFMLQDSRGVWDZLH
XPRZ\NRQWUDNWDF\MQH]RGELRUFDPLSURGXN
SRGHMPRZDQLHG]LDáDOQRĞFLQLHUROQLF]\FK

SUDFD]DURENRZDSR]DJRVSRGDUVWZHP
QLHNRU]\VWQ\FK]MDZLVNSRJRGRZ\FK

]UyĪQLFRZDQLHVWUXNWXU\SURGXNFML
ZVSyáSUDFD]LQQ\PLUROQLNDPL
LQIRUPDFMLSá\QąF\FK]U\QNX
]PLDQDPHWRGRFKURQ\URĞOLQ

XEH]SLHF]HQLD]ZLHU]ąW

XEH]SLHF]HQLDXSUDZ
.U\WHULXP
JUXSRZDQLD
ZLHG]\
WyZ
LZ\RGUĊEQLRQDJUXSD
UROQLNyZ
:LHONRĞü GR
HNRQRPLF]QD GR
>W\V(8562@
URĞOLQQH
7\S WU]RGRZH
SURGXNF\MQ\ E\GáR
PLHV]DQH
$
%
5HJLRQ
&
'
QLVND
$ZHUVMD
ĞUHGQLD
GRU\]\ND
Z\VRND
Średnia 62,0 54,0 51,0 64,5 68,0 32,0 84,0 65,5 66,2 59,2 28,7
*tylko gospodarstwa, których to dotyczy (ze zwierzętami)
3RPLPRĪHGHNODUDFMHUROQLNyZFRGRRFHQ\SU]\GDWQRĞFLUyĪQ\FKPH
WRG ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP VWDQRZLü PRJą ĨUyGáR LQIRUPDFML RGQRĞQLH LFK U]H
F]\ZLVW\FKSRWU]HEF]\SUHIHUHQFMLZ]DNUHVLHZ\ERUXSRV]F]HJyOQ\FKQDU]ĊG]L
Z SU]\V]áRĞFL WR ZDUWRWĊ ZLHG]Ċ X]XSHáQLü R DQDOL]Ċ G]LDáDĔ SRGHMPRZDQ\FK
WDNĪHZSU]HV]áRĞFL=]HVWDZLHQLD]DZDUWHJRZWDEHOLZ\QLNDĪHSU]HFLĊWQLH
RGVHWHN EDGDQ\FK JRVSRGDUVWZ Z NWyU\FK ZGUDĪDQR Z RVWDWQLFK FLX ODWDFK
NWyUąNROZLHN]Z\PLHQLRQ\FKPHWRGE\áZ\UDĨQLHPQLHMV]\QLĪRGVHWHNUROQL
NyZ NWyU]\ ZVND]\ZDOL QD SU]\GDWQRĞü UyĪQ\FK VSRVREyZ SU]HFLZG]LDáDQLD
U\]\NXLMHJRVNXWNRP1DMF]ĊĞFLHMZ\NRU]\VW\ZDQ\PZSU]HV]áRĞFLZSUDNW\FH
VSRVREHPRJUDQLF]DQLDU\]\NDSURGXNF\MQHJRRND]Dá\VLĊ]PLDQ\ZÄPHWRGDFK
RFKURQ\URĞOLQ´ F]ĊVWV]HRSU\VNLVNXWHF]QLHMV]HĞURGNLRFKURQ\ QDFRZVND

]\ZDáR SUDZLH EDGDQ\FK ']LDáDQLD WDNLH PRJą QLHZąWSOLZLH RJUDQLF]Dü
U\]\NRXWUDW\F]\]PQLHMV]HQLDSORQXZVNXWHNFKRUyEF]\LQZD]MLV]NRGQLNyZ
OXEFKZDVWyZMHGQDNQDOHĪąGRPHWRGZSLVXMąF\FKVLĊZ]Z\NáąGREUąSUDNW\
NĊUROQLF]ą
7DEHOD2GVHWHNUROQLNyZZGUDĪDMDF\FKZRVWDWQLFKFLXODWDFKZVND]DQHPHWRG\
]PLDQPHWRGRFKURQ\
QDZDGQLDQLHXSUDZ
SODQWDFMHZLHOROHWQLH
XPRZ\NRQWUDNWDF\M
LQVWDODFMHFKURQLąFH
QRZHVSRVRE\VSU]H
EXGRZDSU]HFKRZDO
QRZHV\VWHP\XWU]\
QRZHWHFKQRORJLH
QH]RGELRUFDPL
PDQLD]ZLHU]ąW
QLVLORVyZ
XSUDZ\
URĞOLQ
GDĪ\
.U\WHULXPJUXSRZDQLDLZ\RG
UĊEQLRQDJUXSD
UROQLNyZ
:LHONRĞü GR
HNRQRPLF]QD GR
>W\V(8562@
URĞOLQQH
7\S WU]RGRZH
SURGXNF\MQ\ E\GáR
PLHV]DQH
$
%
5HJLRQ
&
'
QLVND
$ZHUVMD
ĞUHGQLD
GRU\]\ND
Z\VRND
Średnia 11,0 69,7 10,6 36,7 24,4 18,5 38,0 18,8
*w odniesieniu do gospodarstw, których wskazane zmiany/inwestycje mogły dotyczyć
(np. zmiany w systemie utrzymania w odniesieniu do gospodarstw ze zwierzętami).

=X]\VNDQ\FKGDQ\FKZ\QLNDĪHQDMZLĊNV]\RGVHWHNUROQLNyZZGUDĪDMą
F\FKZSU]HV]áRĞFL]PLDQ\ZÄPHWRGDFKRFKURQ\URĞOLQ´Z\VWĊSRZDáZJUXSLH
JRVSRGDUVWZ QDMZLĊNV]\FK FR NRUHVSRQGXMH ]H ZVND]\ZDQą ZF]HĞQLHM REVHU
ZDFMą R UHODW\ZQLH QDMPQLHMV]\P XG]LDOH UHVSRQGHQWyZ SRGNUHĞODMąF\FK SU]\
GDWQRĞü WHJR VSRVREX VNRUR GRNRQDOL MXĪ ]PLDQ WR QLH GRVWU]HJDMą Z W\P
GDOV]HJR SRWHQFMDáX QD RJUDQLF]DQLH U\]\ND ,QQH PHWRG\ ZGUDĪDQH E\á\
]QDF]QLH U]DG]LHM àąF]QLH UHVSRQGHQWyZ ZVND]DáR QD ÄSRGSLV\ZDQLH
XPyZNRQWUDNWDF\MQ\FK]RGELRUFDPL´FRPRĪQDX]QDü]DGRĞüZ\VRNLSR]LRP
QDMZLĊFHMWDNLFKSU]\SDGNyZE\áRZJRVSRGDUVWZDFKWU]RGRZ\FKLURĞOLQQ\FK

QDWRPLDVWQDMPQLHMZJRVSRGDUVWZDFKPLHV]DQ\FK3U]HFLĊWQLHQLHFRPQLHMURO
QLNyZ ]DGHNODURZDáRĪHZRVWDWQLFKODWDFKZGURĪ\áR]PLDQ\ZWHFK
QRORJLDFK XSUDZ\ 1DMF]ĊĞFLHM WDNLH UR]ZLą]DQLH ZVND]\ZDOL UROQLF\ ]
QDMZLĊNV]\FKJRVSRGDUVWZ SUDZLHJUXS\ SRGF]DVJG\ZJUXSLHQDMPQLHM
V]\FK RGVHWHN WHQ E\á SUDZLH WU]\ UD]\ PQLHMV]\ :\UDĨQLH U]DG]LHM
ZVND]\ZDQRQDWRPLDVWQDLQQHGRVWRVRZDQLDQLHFDáHJRVSRGDUVWZZGUR
Ī\áRQRZHVSRVRE\VSU]HGDĪ\RUD]QRZHVSRVRE\XWU]\PDQLD]ZLHU]ąW
JRVSRGDUVWZ ]H ]ZLHU]ĊWDPL 1DMU]DGV]\P GRVWRVRZDQLHP E\áR QDWRPLDVW
ZSURZDG]HQLH QDZDGQLDQLD XSUDZ SU]\QDMPQLHM QD F]ĊĞFL DUHDáX JRVSRGDU
VWZD QDFRZVND]DáR]DOHGZLHUROQLNyZ1LVNDF]ĊVWRWOLZRĞüVWRVRZDQLD
WHJRUR]ZLą]DQLDZ\GDMHVLĊQLHSRNRMąFDZREHFSRGNUHĞODQLDSU]H]]GHF\GRZD
QąZLĊNV]RĞüUROQLNyZ]MDZLVNDVXV]\MDNRJáyZQHJRF]\QQLNDU\]\ND0RĪQD
SU]\SXV]F]Dü ĪH SU]HV]NRGą Z UR]SRZV]HFKQLDQLX VLĊ QDZRGQLHĔ MHVW Z\VRNL
SR]LRPQLH]EĊGQ\FKQDNáDGyZLWUXGQRĞFLQDWXU\OHJLVODF\MQHMWRZDU]\V]ąFHWHM
LQZHVW\FML

6.6.Poziom zależności zmiennych obrazujących awersję rolników do ryzyka
1D U\VXQNX SU]HGVWDZLDQR PLDUĊ WHQGHQFML FHQWUDOQHM PHGLDQD GOD

]PLHQQHM REUD]XMąFHM VWRVXQHN EDGDQ\FK UROQLNyZ GR U\]\ND XVWDORQHJR Z
RSDUFLXRVNáRQQRĞüGRSRWHQFMDOQHJR]DDQJDĪRZDQLDZF]HĞQLHMX]\VNDQHMZ\
VRNLHMZ\JUDQHMSRQRZQLHZJUĊSU]\V]DQVQDZ\JUDQą=PLHQQąJUXSX
MąFą QLH]DOHĪQą E\á QDWRPLDVW VWRVXQHN GR U\]\ND XVWDORQ\ QD SRGVWDZLH
VNáRQQRĞFLGRXG]LDáXZJU]HSU]\]DDQJDĪRZDQLXĞURGNyZZáDVQ\FK3LHUZV]D
]PLHQQDRUR]VWĊSLHRGGR]RVWDáDSU]HGVWDZLRQDZMHGHQDVWXJUXSDFKR
UyĪQLFDFKZ\QRV]ąF\FK'UXJDMDNR]PLHQQDMDNRĞFLRZDZ\UDĪRQDZSLĊ
FLRVWRSQLRZHM VNDOL/LNHUWDJG]LH MHGHQR]QDF]Dá Z\VRNą DZHUVMĊ D Z\VRNą
VNáRQQRĞüGRU\]\ND1DSRGVWDZLHZ\NUHVXPRĪQDVWZLHUG]LüĪHZUD]]Z]UR
VWHPVNáRQQRĞFLGRU\]\NDXVWDORQHMQDSRGVWDZLH]DDQJDĪRZDQLDĞURGNyZZáD
VQ\FKZ]UDVWDáDUyZQLHĪPLDUDWHQGHQFMLFHQWUDOQHMXG]LDáXNZRW\SRWHQFMDOQHM
Z\JUDQHMZVND]\ZDQDSU]H]EDGDQ\FKMDNRSRWHQFMDOQLHSU]H]QDF]RQDSRQRZ
QLHQDJUĊ1DOHĪ\MHGQDN]DXZDĪ\üĪHEUDNE\áRUyĪQLF\SRPLĊG]\ZDUWRĞFLą
PHGLDQ\SRPLĊG]\JUXSąRZ\VRNLHMVNáRQQRĞFLGRU\]\ND ZVNDOL/LNHUWD L
EDUG]R Z\VRNLHM VNáRQQRĞFL GR U\]\ND Z VNDOL /LNHUWD : SU]\SDGNX REX
JUXSPHGLDQDZ\QLRVáDDZLĊFSRáRZDDQNLHWRZDQ\FKZREXJUXSDFKE\áD
VNáRQQDSU]H]QDF]\üFRQDMPQLHMSRáRZĊZ\JUDQHMQDGDOV]ąJUĊ

5\VXQHN=DOHĪQRĞüSRPLĊG]\VNáRQQRĞFLąGRU\]\NDXVWDORQąZRSDUFLXRXG]LDá]DDQJD
ĪRZDQLDZJUĊNZRW\SRWHQFMDOQLHZF]HĞQLHMZ\JUDQHM V]DQVZ\JUDQHM RUD]]DDQJDĪR
ZDQLHĞURGNyZZáDVQ\FK

PHGLDQD
XG]LDáZ\JUDQHM]DDQJDĪRZDQHM
SRQRZQLHGRJU\ V]DQV
]DNUHVQLHRGVWDMąF\FK

Z\JUDQHM
4; 50 5; 50
3; 40

2; 30
1; 20

6WRVXQHNGRU\]\ND ]DDQJDĪRZDQLHĞURGNyZZáDVQ\FK

8Z]JOĊGQLDMąF MDNR ]PLHQQą ]DOHĪQą VWRVXQHN GR U\]\ND XVWDORQ\ Z

RSDUFLXRVNáRQQRĞüGRSRQRZQHJR]DDQJDĪRZDQLDZJUĊSRWHQFMDOQLHZF]HĞQLHM
X]\VNDQHM Z\JUDQHM SU]\ Z\ĪV]\P SUDZGRSRGRELHĔVWZLH V]DQV SRZRG]HQLD
UR]NáDGZJUXSDFKZ\G]LHORQ\FKQDSRGVWDZLHVNáRQQRĞFLGR]DDQJDĪR
ZDQLDĞURGNyZZáDVQ\FKXOHJá]PLDQLH U\VXQHN 1DMQLĪV]ąZDUWRĞFLąPLDU\
SR]\F\MQHM ]DFKRZDáD JUXSD R Z\VRNLP SR]LRPLH DZHUVML GR U\]\ND MHGQDN
EUDNE\áRUyĪQLFSRPLĊG]\JUXSąRZ\QLNXL VNDOD/LNHUWD F]\OLSRGPLR
WDPLRQLVNLPLĞUHGQLPSR]LRPLH DZHUVMLGRU\]\ND :REXSU]\SDGNDFKPH
GLDQD SU]\MĊáD MHGQDNRZą ZDUWRĞü UyZQą 5yZQLHĪ MHGQDNRZą ZDUWRĞü
UyZQąPLDU\SR]\F\MQHMVWZLHUG]RQRZSU]\SDGNXJUXS\RZ\VRNLHMLEDU
G]RZ\VRNLHMVNáRQQRĞFLGRU\]\ND RGSRZLHGQLRRZDUWRĞFLLGODVNáRQQRĞFL
GRU\]\NDSU]\]DDQJDĪRZDQLXĞURGNyZZáDVQ\FK
5\VXQHN=DOHĪQRĞüSRPLĊG]\VNáRQQRĞFLąGRU\]\NDXVWDORQąZRSDUFLXRXG]LDá
]DDQJDĪRZDQLDZJUĊNZRW\SRWHQFMDOQLHZF]HĞQLHMZ\JUDQHM V]DQVZ\JUDQHM RUD]]D
DQJDĪRZDQLHĞURGNyZZáDVQ\FK

]DDQJDĪRZDQHMSRQRZQLH
GRJU\ V]DQV

8G]LDáZ\JUDQHM
Z\JUDQHM

PHGLDQD
]DNUHVQLHRGVWDMąF\


$QDOL]XMąF UR]NáDG VNáRQQRĞFL GR U\]\ND QD SRGVWDZLH SRWHQFMDOQHJR
XG]LDáXĞURGNyZ]Z\JUDQHMSRQRZQLH]DDQJDĪRZDQ\FKZJUĊSU]\V]DQ
VDFKSRZRG]HQLDQDWOHV]DQVQDZ\JUDQąQDOHĪ\]ZUyFLüXZDJĊQDEUDN
UyĪQLF\ZZ\VRNRĞFLPHGLDQ\GODJUXS\VNáRQQHMSU]H]QDF]\üLZ\
JUDQHMQDGDOV]ąJUĊZSU]\SDGNX]DáRĪHQLXV]DQVZ\JUDQHM WDNDUyĪQLFD
Z\VWĊSXMHSU]\V]DQV SRGREQLHZJUXSLHLRUD]Z\ĪV]\PSR
]LRPLHPHGLDQ\GODJUXS\ZVWRVXQNXGR U\VXQHN 3RWZLHUG]DWR
]DáRĪHQLHĪHDQNLHWRZDQLSU]\Z\ĪV]\PSR]LRPLHV]DQVQDZ\JUDQąE\OLVNáRQ
QLSU]H]QDF]\üZ\ĪV]\XG]LDá]Z\JUDQHMQDGDOV]ąJUĊDOH]UyĪQLFRZDQLHWRQLH
E\áRMHGQDNRZHZJUXSDFK
5\VXQHN=DOHĪQRĞüSRPLĊG]\VNáRQQRĞFLąGRU\]\NDXVWDORQąZRSDUFLXRXG]LDáNZRW\
Z\JUDQHMRUD]]DDQJDĪRZDQLDSRQRZQLHZJUĊZ]DOHĪQRĞFLRGV]DQVQDZ\JUDQą

]DDQJDĪRZDQHMSRQRZQLH
PHGLDQD
]DNUHVQLHRGVWDMąF\
GRJU\ V]DQV

8G]LDáZ\JUDQHM
Z\JUDQHM

0 10 20 40 50 60 70 80 90 100
8G]LDáZ\JUDQHM]DDQJDĪRZDQHMSRQRZQLHGRJU\ V]DQVZ\JUDQHM
: NROHMQ\P NURNX ]EDGDQR PRQRWRQLF]Qą ]DOHĪQRĞü X]\VNDQ\FK Z\QL

NyZ ]D SRPRFą ZVSyáF]\QQLND NRUHODFML UDQJ 6SHDUPDQD L WHVWX 7 8]\VNDQH
Z\QLNLZVND]XMąĪHVLáD]ZLą]NXSRPLĊG]\VNáRQQRĞFLąGRU\]\NDXVWDORQąQD
SRGVWDZLH SRWHQFMDOQHJR VWRSQLD ]DDQJDĪRZDQLD ĞURGNyZ ZáDVQ\FK Z JU]H D
XG]LDáHPZ\JUDQHMMDNLEDGDQLVąVNáRQQLSU]H]QDF]\üZGDOV]HMJU]H]DUyZQR
SU]\]DáRĪHQLXV]DQVQDZ\JUDQąLV]DQVQDZ\JUDQąMHVWVáDED WDEH
OD -HG\QLH SR]LRP NRUHODFML E\á Z\VRNL SRPLĊG]\ VNáRQQRĞFLą GR U\]\ND
PLHU]RQąXG]LDáHP Z\JUDQHMMDNLVą EDGDQLVNáRQQLGR]DDQJDĪRZDQLD ZJU]H
SU]\ L V]DQVDFK QD Z\JUDQą 1DOHĪ\ MHGQDN SRGNUHĞOLü ĪH GOD SU]H
SURZDG]RQHJR WHVWX 7 SR]LRP LVWRWQRĞFL S E\á QLĪV]\ RG ZDUWRĞFL NU\W\F]QHM
3R]ZDODWRZQLRVNRZDüĪHQLHPDSRGVWDZGRRGU]XFHQLDKLSRWH]\RPR
QRWRQLF]QHM]DOHĪQRĞüSRPLĊG]\EDGDQ\PL]PLHQQ\PL

7DEHOD=DOHĪQRĞüPLĊG]\]PLHQQ\PLREUD]XMąF\PLVNáRQQRĞüGRU\]\NDQDSRGVWDZLH
ZVSyáF]\QQLNDNRUHODFMLUDQJ6SHDUPDQD
1D]ZDZVNDĨQLND 6NáRQQRĞüGR]D 8G]LDáZ\JUDQHMSRWHQFMDOQLHSU]H]QD
DQJDĪRZDQLDĞURG F]RQHMGRGDOV]HMJU\SU]\
NyZZáDVQ\FK V]DQVQDZ\ V]DQVQDZ\
JUDQą JUDQą
6NáRQQRĞüGR]DDQJDĪRZDQLD U S U S
ĞURGNyZZáDVQ\FK
8G]LDáZ\ V]DQV U S U S
JUDQHMSRWHQ QDZ\JUDQą
FMDOQLH V]DQV U S U S
SU]H]QDF]RQHM QDZ\JUDQą
GRGDOV]HMJU\

5\VXQHN+LVWRJUDPUR]NáDGZ\QLNXEDGDĔGODS\WDQLDREUD]XMąFHJRVWRVXQHNGRU\]\ND
SU]\]DDQJDĪRZDQLXĞURGNyZZáDVQ\FK
200
180 178
160 145 149
140
Liczba obs.
120
100
80 69
60 59
40
20
0
1 2 3 4 5
QDSRGVWDZLHXG]LDáXZ\VRNLHMZ\JUDQHMSU]H]QDF]RQHMSRQRZQLHGRJU\ SU]\V]DQV
Z\JUDQHM
180
164
160
140
120
Liczba obs.
101
100 90
80 68
60 51
47
40 29
20 13 17 18
1 1
0
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

QDSRGVWDZLHXG]LDáXZ\VRNLHMZ\JUDQHMSU]H]QDF]RQHMSRQRZQLHGRJU\ SU]\V]DQV
Z\JUDQHM
180
160
160
140
120
Liczba obs.
100
79
80
61 60 60
60
48
42 38 41
40
20 11
0
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

6.7.Czynniki motywujące i demotywujące uczestnictwo rolników w syste-
mie ubezpieczeń upraw i zwierząt gospodarskich

3RZV]HFKQLH X]QDMH VLĊĪH XEH]SLHF]HQLHMHVWFHQQ\PLQVWUXPHQWHP]D
U]ąG]DQLDU\]\NLHPZUROQLFWZLHSU]\F]\QLDMąF\PVLĊGR]UyZQRZDĪRQHJRUR]
ZRMXUROQLFWZDSRSU]H]]PQLHMV]HQLHU\]\ND]ZLą]DQHJR]SURGXNFMąURĞOLQQąL
]ZLHU]ĊFą RUD] GR VWDELOL]DFML GRFKRGyZ UROQLNyZ3RPLPR GXĪHJR ]QDF]HQLD
VHNWRUD UROQHJR GOD SROVNLHM JRVSRGDUNL SR]LRP Z\NRU]\VWDQLD XEH]SLHF]HĔ
XSUDZL]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFKMHVWQLVNL'ODWHJRLVWQLHMHSRWU]HEDFLąJáHMLGHQ
W\ILNDFMLF]\QQLNyZNWyUHZSá\ZDMąQDGHF\]MHUROQLNyZ]ZLą]DQH]]DNXSHP
SROLV\ XEH]SLHF]HQLD XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW JRVSRGDUVNLFK L ZGUDĪDQLH RGSR
ZLHGQLFKUR]ZLą]DĔV\VWHPRZ\FK
,VWQLHMHV]HUHJEDGDĔNWyU\FKFHOHPE\áRZVND]DQLHF]\QQLNyZZSá\ZD
MąF\FK QD GHF\]MH Z ]DNUHVLH ZHMĞFLD L Z\MĞFLD UROQLNyZ GR V\VWHPX XEH]SLH
F]HĔXSUDZL]ZLHU]ąW PLQ*RRGZLQ 6PLWK&REOHLLQ.QLJKW
&REEOH 0DNNL 6RPZDUX *DUULGR L LQ %RXUJHRQ
&KDPEHUV6KHUULFNLLQ*DUULGR =LOEHUPDQ&DEDVLLQ
.DF]DáD à\VNDZD.RáRVRZVND :DOF]DN7DQJHUPDQQ
-DQF:LFND$GLQROILLLQ(QMROUDVLLQ6XOHZ
VNL .áRF]NR*DMHZVND0HQDSDFHLLQ.DF]DáD9DQ:LQ
VHQ L LQ 6WUXSF]HZVNL .XUG\Ğ.XMDZVND 3DZáRZVND
7\V]NR.REXV)UDQNHQLLQ3DZáRZVND7\V]NR 6ROLZR
GD /LHVLYDDUD 0\\Ul .XUG\Ğ.XMDZVND .XUG\Ğ

.XMDZVND 6RPSROVND5]HFKXáD.XUG\Ğ.XMDZVND:ąV .R
EXV6LKHP$G]DZODLLQ6WUXSF]HZVNL :EDGDQLDFK
W\FKGRZLHG]LRQRĪHF]\QQLNLGHWHUPLQXMąFHXF]HVWQLFWZRUROQLNyZZV\VWHPLH
XEH]SLHF]HĔXSUDZL]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFKZ\QLNDMą]XZDUXQNRZDĔSRS\WR
Z\FKLSRGDĪRZ\FK3RVWURQLHSRS\WRZHMQDMF]ĊĞFLHMZ\PLHQLDVLĊFHFK\VSR
áHF]QRHNRQRPLF]QHJRVSRGDUVWZDUROQHJRQLVNąĞZLDGRPRĞüXEH]SLHF]HQLRZą
UROQLNyZ RJUDQLF]HQLD ILQDQVRZH Z\VRNLH NRV]W\ XEH]SLHF]HĔ EUDN ]DXIDQLD
GR ILUP XEH]SLHF]HQLRZ\FK Z\NRU]\VW\ZDQLH DOWHUQDW\ZQ\FK PHWRG RJUDQL
F]DQLDU\]\NDQLHVWDELOQąL]E\WQLVNąZ\VRNRĞüZVSDUFLDGRVNáDGHN]DPDáHZ
VWRVXQNXGRSRWU]HEOLPLW\GRWDFMLZ\VRNLXG]LDáUROQLNDZV]NRG]LHGRĞZLDG
F]HQLH ]H V]NRGą Z SU]HV]áRĞFL ZF]HĞQLHMV]H RWU]\PDQH RGV]NRGRZDQLH SR
VWU]HJDQLH SU]H] UROQLNyZ ]PLDQ NOLPDWX RUD] DZHUVMĊ UROQLNyZ GR U\]\ND
1DWRPLDVW SR VWURQLH SRGDĪ\ Vą WR PLĊG]\ LQQ\PL SUREOHP\ ] V]DFRZDQLHP
V]NyG QLVNLH RGV]NRGRZDQLH GáXJRWUZDáD OLNZLGDFMD V]NRG\ QLHGRVWRVRZDQLH
RIHUW\ GR SRWU]HE JRVSRGDUVWZD UROQHJR QLHMDVQR IRUPXáRZDQH ZDUXQNL XEH]
SLHF]HQLDSRPRFSXEOLF]QDZUD]LHZ\VWąSLHQLDNOĊVNĪ\ZLRáRZ\FK]E\WQLVNL
SR]LRP VWDZHN WDU\IRZ\FK Z\VRND V]NRGRZRĞü XEH]SLHF]HĔ XSUDZ Z\VRNLH
U\]\NR G]LDáDOQRĞFL UROQLF]HM GXĪD ]PLHQQRĞü SU]HSLVyZ SUDZQ\FK ]E\W QLVNL
EXGĪHWSU]H]QDF]RQ\QDGRWDFMHRUD]QLVNLHNDU\]DEUDNXEH]SLHF]HQLD
:DQJLLQ ZVND]DOLF]WHU\SU]HVáDQNLSRP\ĞOQHJRIXQNFMRQRZDQLD
XEH]SLHF]HĔUROQLF]\FKWDNLHMDNZ\VWDUF]DMąF\XG]LDáUROQLNyZZGRVWĊSLHGR
XEH]SLHF]HQLD UROQHJR RGSRZLHGQLD VWDZND VWRVRZDQD Z XEH]SLHF]HQLDFK URO
QLF]\FK VWZRU]HQLH ED]\ GDQ\FK UROQLF]\FK GR RNUHĞOHQLD RGSRZLHGQLHJR
SUDZGRSRGRELHĔVWZD U\]\ND L SUHPLL ] W\WXáX WHJR U\]\ND RUD] DQDOL]Ċ Z FHOX
XVWDOHQLDDNWXDULDOQHMJRG]LZHM]DVWRVRZDQHMVWDZNLXEH]SLHF]HQLD=ZLĊNV]HQLH
XG]LDáXUROQLNyZZV\VWHPLHXEH]SLHF]HĔXSUDZL]ZLHU]ąWMHVWPRĪOLZHSRSU]H]
]PLDQĊVWDZNLSUHPLLLMHMSRNU\FLD7HQVFHQDULXV]GDMHUROQLNRPDOWHUQDW\ZĊ
GRW\F]ąFąWHJRNWyU\]DNUHVLVWDZNĊXEH]SLHF]HQLDSUHIHUXMą'DQHVąUyZQLHĪ
ZDĪQąLQIRUPDFMąGODLQVW\WXFMLXEH]SLHF]HQLRZ\FKDE\XGRZRGQLüF]\SUDZ
GRSRGRELHĔVWZR ]áHJR VWDQX MHVW Z\VRNLH F]\ QLH : ]ZLą]NX ] W\P SR]LRP
DNWXDULDOQLHJRG]LZHMVNáDGNLEĊG]LHUyĪQ\SRGZ]JOĊGHPSUDZGRSRGRELHĔVWZD
Z\VWąSLHQLD U\]\ND = NROHL 6XMDUZR IRUPXáXMH WU]\ VXJHVWLH GRW\F]ąFH
UR]ZRMX XEH]SLHF]HĔ Z UROQLFWZLH 3R SLHUZV]H DE\ Z SU]\V]áRĞFL Z]PRFQLü
V\VWHPXEH]SLHF]HĔUROQ\FKQDOHĪ\]DMąüVLĊZSLHUZV]HMNROHMQRĞFLUROQLNDPL
NWyU]\ SUHIHUXMą XEH]SLHF]HQLD XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW =ZLĊNV]\ WR SRZRG]HQLH
V\VWHPXXEH]SLHF]HĔ0RĪQDVSRG]LHZDüVLĊĪHLQQLUROQLF\PRJOLE\QDĞODGR
ZDü UROQLNyZ DNFHSWXMąF\FK REHFQ\ V\VWHP XEH]SLHF]HĔ 3R GUXJLH ]DNUHV
XEH]SLHF]HQLD SRZLQLHQ E\ü GRVWRVRZDQ\ GR NRV]WyZ SURZDG]HQLD JRVSRGDU
VWZDUROQHJRZRNUHĞORQHMORNDOL]DFML$NFHSWRZDOQRĞüXEH]SLHF]HĔUROQLF]\FK

PDWHQGHQFMĊGR]ZLĊNV]DQLDVLĊJG\ZV\VWHPLHPRĪQDUR]UyĪQLüNWyUDORNDOL
]DFMDPDZLĊNV]HU\]\NRDNWyUDMHVWQLĪV]D:\ĪV]HU\]\NREĊG]LHVNXWNRZDáR
ZLĊNV]ąVNáDGNąDQLĪV]HU\]\NRR]QDF]DüEĊG]LHQLĪV]ąVNáDGNĊ3RWU]HFLH]D
SHZQLHQLHSU]H]U]ąGQLĪV]\FKNRV]WyZWUDQVDNFMLXEH]SLHF]HQLRZ\FK.RU]\ĞFL
WHPRJąZSU]\V]áRĞFLSR]\W\ZQLHNV]WDáWRZDüRSLQLĊUROQLNyZQDWHPDWXEH]
SLHF]HĔXSUDZLOXE]ZLHU]ąW$LGRRLLQ ZVND]XMąĪHV\VWHPXEH]SLH
F]HĔXSUDZL]ZLHU]ąWSRZLQLHQXZ]JOĊGQLDüV\VWHP\SRJRGRZH3RWU]HEQDMHVW
UyZQLHĪ LQWHQV\ZQD HGXNDFMD UROQLNyZ Z ]DNUHVLH SRWU]HE XEH]SLHF]HQLRZ\FK
LFK JRVSRGDUVWZ L SRSUDZD ]DFKRZDĔ RV]F]ĊGQRĞFLRZ\FK DE\ VW\PXORZDü
XSRZV]HFKQLHQLH VLĊ XEH]SLHF]HĔ 1LH EH] ]QDF]HQLD SR]RVWDMH Z]URVW GRFKR
GyZUROQLNyZ:]ZLą]NX]W\PNDĪGDSROLW\NDU]ąGXPDMąFDQDFHOX]ZLĊNV]H
QLH GRFKRGRZRĞFL JRVSRGDUVWZ UROQ\FK PRĪH RVWDWHF]QLH WZRU]\ü U\QHN
XEH]SLHF]HĔ 3RQDGWR DE\ V\VWHP XEH]SLHF]HĔ E\á ]UyZQRZDĪRQ\ Z\PDJDQD
MHVWGRWDFMDU]ąGRZD
8EH]SLHF]HQLH XSUDZ L ]ZLHU]ąW JRVSRGDUVNLFK GHNODURZDáR ED
GDQ\FKUROQLNyZ:\NRU]\VWDQLHXEH]SLHF]HĔ]UyĪQLFRZDQHE\áR]HZ]JOĊGXQD
W\S SURGXNFML ZLHONRĞü HNRQRPLF]Qą F]\ UHJLRQ Z NWyU\P SURZDG]RQD E\áD
SURGXNFMD UROQLF]D 8EH]SLHF]HQLH SRVLDGDOL Z ZLĊNV]RĞFL UROQLF\ ] JRVSR
GDUVWZUROQ\FKRZLHONRĞFLHNRQRPLF]QHMSRZ\ĪHMW\VHXUR:UD]]HZ]UR
VWHP GRFKRGRZRĞFL JRVSRGDUVWZ UROQ\FK ]DXZDĪD VLĊ Z]URVW ]DSRWU]HERZDQLD
UROQLNyZQDXEH]SLHF]HQLHXSUDZLOXE]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFK WDEHOD
7DEHOD:LHONRĞüHNRQRPLF]QDDSRVLDGDQLHXEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąW
JRVSRGDUVNLFK
:LHONRĞüHNRQRPLF]QD 8EH]SLHF]HQLHXSUDZLOXE]ZLHU]ąW
>W\V(8562@ 7DN 1LH
GR
RGGR
RGGR
RGGR
RGGR


:DQDOL]RZDQHMJUXSLHJRVSRGDUVWZUROQ\FKSROLVĊ XEH]SLHF]HQLRZą ]D
NXSLOLZZLĊNV]RĞFLUROQLF\]JRVSRGDUVWZVSHFMDOL]XMąF\FKVLĊZXSUDZDFKSR
ORZ\FK RUD] VSHFMDOL]XMąF\ VLĊ Z KRGRZOL ]ZLHU]ąW ]LDUQRĪHUQ\FK
:JUXSLH JRVSRGDUVWZG\ZHUV\ILNXMąF\FKSURGXNFMĊUyĪQLFDSRPLĊ
G]\ JRVSRGDUVWZDPL XEH]SLHF]RQ\PL D QLHSRVLDGDMąF\PL XEH]SLHF]HQLD E\áD
QLHZLHOND -HGQDN QDOHĪ\ ]DXZDĪ\ü ĪH Z WHM JUXSLH JRVSRGDUVWZ SU]HZDĪDá\
SRGPLRW\QLHXEH]SLHF]RQH:QDMPQLHMV]\PVWRSQLX]DSRWU]HERZDQLHQDXEH]

SLHF]HQLHGRW\F]\áRJRVSRGDUVWZVSHFMDOL]XMąF\FKVLĊZXSUDZDFKRJURGQLF]\FK
WDEHOD
7DEHOD7\SSURGXNF\MQ\DSRVLDGDQLHXEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFK

7\SSURGXNF\MQ\ 8EH]SLHF]HQLH
7DN 1LH
8SUDZ\SRORZH
8SUDZ\RJURGQLF]H
8SUDZ\WUZDáH
.URZ\POHF]QH
=ZLHU]ĊWDĪ\ZLRQHZV\VWHPLHZ\SDVRZ\P
=ZLHU]ĊWD]LDUQRĪHUQH
0LHV]DQH

.RU]\VWDQLH]XEH]SLHF]HĔGHWHUPLQRZDQHMHVWZDUXQNDPLORNDOQ\PLWD
NLPL MDN NOLPDW F]\ URG]DM JOHE %DUU\ L LQ 3RVLDGDQLH XEH]SLHF]HĔ
XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW JRVSRGDUVNLFK SRZLą]DQH MHVW WDNĪH ]H VWUXNWXUą DJUDUQą
JRVSRGDUVWZ UROQ\FK =H Z]JOĊGX QD ORNDOL]DFMĊ SURZDG]RQHM SURGXNFML UROQHM
JRVSRGDUVWZD ] XEH]SLHF]HQLHP XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW SU]HZDĪDá\ Z UHJLRQDFK
3RPRU]H L 0D]XU\ $ RUD] :LHONRSROVND L ĝOąVN % WDEHOD 3RPRU]H L
0D]XU\WRUHJLRQZNWyU\P]ORNDOL]RZDQDMHVWZLĊNV]RĞüZLHONRREV]DURZ\FK
JRVSRGDUVWZUROQ\FK'ODWHJRUHJLRQXFKDUDNWHU\VW\F]QHVąUyZQLHĪLQG\ZLGX
DOQH JRVSRGDUVWZD UROQH R SRZLHU]FKQL KD 3RGREQH FHFK\ UHSUH]HQWXMH
UHJLRQ :LHONRSROVND L ĝOąVN NWyU\ FKDUDNWHU\]XMH VLĊ GREU]H UR]ZLQLĊW\P URO
QLFWZHPRUD]]QDF]Q\PXG]LDáHPGXĪ\FKJRVSRGDUVWZUROQ\FK=GDQ\FK5]ą
GRZHJR &HQWUXP %H]SLHF]HĔVWZD Z\QLND ĪH SU]\ LQWHQV\ZQ\FK
RSDGDFKUHJLRQ\WHQDUDĪRQHVąQDSRZyGĨFKRURE\URĞOLQXSUDZQ\FKZ\PDU]
QLĊFLD D Z V]F]HJyOQRĞFL QD VXV]Ċ DWPRVIHU\F]Qą RUD] VXV]Ċ K\GURORJLF]Qą
2]QDF]DWRĪHXEH]SLHF]\FLHOHSRZLQQLLQZHVWRZDüZLĊFHMF]DVXLĞURGNyZQD
SURPRZDQLHXEH]SLHF]HĔZPLHMVFDFKREDUG]LHMZUDĪOLZ\PNOLPDFLH
7DEHOD5HJLRQDSRVLDGDQLHXEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFK
5HJLRQ 8EH]SLHF]HQLHXSUDZLOXE]ZLHU]ąW
7DN 1LH
$
%
&
'

ĝUHGQLDZ\VRNRĞüVNáDGNLXEH]SLHF]HQLRZHM]DSáDFRQHMSU]H]UROQLNyZZ
DQDOL]RZDQ\FK JRVSRGDUVWZDFK UROQ\FK Z URNX Z\QRVLáD ]á :
SRáRZLH JRVSRGDUVWZ UROQ\FK Z\VRNRĞü VNáDGNL XEH]SLHF]HQLRZHM VWDQRZLáD
]á0LQLPDOQDZ\VRNRĞüVNáDGNLNV]WDáWRZDáDVLĊQDSR]LRPLH]á
]DĞPDNV\PDOQDZ\QLRVáD]á:MHGQRVWHNEDGDQHM]ELRURZRĞFL
ZDUWRĞüVNáDGNLXEH]SLHF]HQLRZHME\áDPQLHMV]DOXEUyZQD]á%DGDQD
JUXSD XEH]SLHF]RQ\FK UROQLNyZ RG]QDF]DáD VLĊ VNUDMQLH GXĪą ]PLHQQRĞFLą SRG
Z]JOĊGHP Z\VRNRĞFL VNáDGNL XEH]SLHF]HQLRZHM ZV ]P :ĞUyG UH
VSRQGHQWyZĪDGHQ]QLFKZURNXQLHRWU]\PDáRGV]NRGRZDQLD]W\WXáXSR
VLDGDQHJRXEH]SLHF]HQLD
Czynniki motywujące rolników do zakupu polisy ubezpieczenia upraw i/lub
zwierząt gospodarskich
= SU]HSURZDG]RQ\FK EDGDĔ Z\QLND ĪH SRQDG UROQLNyZ SRVLDGDMą
F\FKXEH]SLHF]HQLHXSUDZLOXE]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFK]JRG]LáRVLĊ WDNLUDF]HM
WDN LĪ PRW\ZHP ]DNXSX SROLV\ XEH]SLHF]HQLRZHM E\á\ FRUD] EDUG]LHM RGF]X
ZDOQH]PLDQ\NOLPDWX0RĪHWRĞZLDGF]\üRGXĪHMĞZLDGRPRĞFLUROQLNyZZW\P
]DNUHVLH MDN UyZQLHĪ PRĪH Z\QLNDü ] QLHSHZQRĞFL FR GR Z\VWĊSRZDQLD QLH
NRQWURORZDQ\FKLWUXGQ\FKGRSU]HZLG]HQLD]DJURĪHĔNOLPDW\F]Q\FKNWyUHPR
JąLVWRWQLHZSá\QąüQDMDNRĞüLZLHONRĞüSURGXNFMLDW\PVDP\PSU]HáRĪ\üVLĊ
QDGRFKRG\UROQLNyZ .XUG\Ğ.XMDZVND :\VRNLRGVHWHNEDGDQ\FKURO
QLNyZ ]JRG]LáVLĊUyZQLHĪ]HVWZLHUG]HQLHPĪHDVXPSWHPGR]DNXSX
SROLV\XEH]SLHF]HQLRZHME\áD PRĪOLZRĞü]UHGXNRZDQLD VWUDWZQDVWĊSVWZLH]D
LVWQLDáHM V]NRG\ 1DOHĪ\ SRGNUHĞOLü ĪH MHVW WR F]\QQLN NWyU\ ZLąĪH GHF\]MH R
]DNXSLH SURGXNWX XEH]SLHF]HQLRZHJR ] NRQG\FMą ILQDQVRZą JRVSRGDUVWZD URO
QHJR 3DZáRZVND7\V]NR 0RĪQD]DWHPVWZLHUG]LüĪHSR]DĞZLDGRPR
ĞFLą ]PLDQ NOLPDWX UHVSRQGHQFL RG]QDF]DOL VLĊ UyZQLHĪ GXĪą ĞZLDGRPRĞFLą
NRQLHF]QRĞFL ]DVWRVRZDQLD RGSRZLHGQLFK QDU]ĊG]L DGDSWDF\MQ\FK GR ]PLDQ
NOLPDWXZW\PXEH]SLHF]HQLD'RODQLLQ GRZRG]ąĪHXEH]SLHF]HQLHZ
JRVSRGDUVWZDFKUROQ\FK MHVWVWUDWHJLąDGDSWDF\MQąRG]QDF]DMąFąVLĊQDMZLĊNV]ą
VNXWHF]QRĞFLąHIHNW\ZQRĞFLąHNRQRPLF]QąHODVW\F]QRĞFLąLáDWZRĞFLąGRZGUR
ĪHQLDLQVW\WXFMRQDOQHJR=EDGDĔSU]HSURZDG]RQ\FKSU]H]'HUHVVDLLQ
RUD]&KHQDLLQ Z\QLNDĪHĞZLDGRPRĞü]PLDQNOLPDWXPDLVWRWQ\LSR
]\W\ZQ\ ]ZLą]HN ] ]DFKRZDQLDPL DGDSWDF\MQ\PL UROQLNyZ 5RVHQ]ZHLJ L 7X
ELHOOR RUD]0RUDGLLLQ ZVND]XMąQDWRPLDVWĪH]PLDQ\NOLPDWX
EH]SRĞUHGQLRZSá\ZDMąQDGHF\]MHDGDSWDF\MQHUROQLNyZNWyU]\VąEDUG]LHMQD
UDĪHQLQD]PLDQ\NOLPDWXLHNVWUHPDOQH]MDZLVNDSRJRGRZHQLĪLQQL:V]F]H
JyOQRĞFL V]RNL NOLPDW\F]QH PDMą GHF\GXMąF\ ZSá\Z QD ]DNXS XEH]SLHF]HQLD
6KHUULFN L LQ *DUULGR =LOEHUPDQ 6XOHZVNL .áRF]NR

*DMHZVND6RELHFK .XUG\Ğ.XMDZVND)DOFRLLQ.DF]DáD
*KD]DQIDU L LQ 3DZáRZVND7\V]NR :ąV .REXV
.XUG\Ğ.XMDZVND 6RPSROVND5]HFKXáD $G]DZOD L LQ 6WUXS
F]HZVNL 3RWZLHUG]DMą WR Z\QLNL SU]HSURZDG]RQ\FK EDGDĔ : EDGDQHM
JUXSLH UROQLNyZ ZVND]DáR ĪH GRĞZLDGF]HQLH ]H V]NRGą Z SU]HV]áRĞFL
E\áR PRW\ZHP ]DNXSX SROLV\ XEH]SLHF]HQLD XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW :HGáXJ
*KD]DQIDU L LQ ĞZLDGRPRĞü ]DJURĪHĔ MDNLH PRJą SRQRZQLH Z\VWąSLü
RUD] LFK SRWHQFMDOQH VNXWNL VWDQRZLą ZDĪQ\ LPSXOV GR ]DNXSX XEH]SLHF]HQLD
5ROQLF\NWyU]\GRĞZLDGF]\OLVWUDWF]XMąVLĊQLHSHZQLFRGRSU]\V]á\FKSORQyZ
ZLĊFXZDĪDMą ĪHOHSLHM EĊG]LHVNRU]\VWDü ] XEH]SLHF]HQLD XSUDZ DE\ XQLNQąü
VWUDWZ\QLNDMąF\FK]SU]\V]á\FK]DJURĪHĔNOLPDW\F]Q\FK .ROHMQ\PSRZRGHP
GOD NWyUHJR UROQLF\ GHF\GRZDOL VLĊ QD ]DNXS SROLV\ XEH]SLHF]HQLD E\áD WDNĪH
PRĪOLZRĞü VNRU]\VWDQLD ] GRWDFML U]ąGRZ\FK GR XEH]SLHF]HĔ WDEHOD
:\VRNL RGVHWHN UROQLNyZ GOD NWyU\FK PRĪOLZRĞü VNRU]\VWDQLD ] XEH]SLH
F]HĔ GRWRZDQ\FK E\áR PRW\ZHP ]DNXSX SROLV\ XEH]SLHF]HQLRZHM VWDQRZL SR
WZLHUG]HQLHVNXWHF]QRĞFLG]LDáDĔU]ąGXZ]DNUHVLH]ZLĊNV]HQLDSRS\WXLSRGDĪ\
XEH]SLHF]HĔ MDN UyZQLHĪ ]PQLHMV]HQLD NRV]WyZ ]ZLą]DQ\FK ] NRQLHF]QRĞFLą
XG]LHOHQLD SXEOLF]QHJR ZVSDUFLD QD Z\SDGHN Z\VWąSLHQLD NOĊVNL Ī\ZLRáRZHM
0DKXO 6WXWOH\à\VNDZD %LRUąFSRGXZDJĊZ\VRNLRGVHWHNURO
QLNyZZVND]XMąF\FKZĞUyGPRW\ZyZ]DNXSXSROLV\XEH]SLHF]HQLRZHMGRWDFMH
U]ąGRZHGRVNáDGNLXEH]SLHF]HQLRZHMPRĪQDZQLRVNRZDüĪHSUDZGRSRGREQLH
ZLĊNV]RĞüSURGXNWyZXEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWQLHLVWQLDáDE\EH]GR
SáDWDVXEV\GLDVą]D]Z\F]DMX]DVDGQLRQHSU]H]JUXS\JRVSRGDUVWZLGHF\GHQ
WyZMDNRSRGVWDZRZHQDU]ĊG]LH]DU]ąG]DQLDU\]NLHPGODUROQLNyZVWRMąF\FKZ
REOLF]XZ\MąWNRZHJRLQLHPRĪOLZHJRGRRSDQRZDQLDU\]\ND *RRGZLQ
2NROLF]QRĞFLą NWyUD PLDáD GHF\GXMąF\ ZSá\Z QD ]DNXS XEH]SLHF]HQLD GOD SR
QDG SRáRZ\ XEH]SLHF]RQ\FK EDGDQ\FK UROQLNyZ E\áR RWU]\PDQH Z
SU]HV]áRĞFL RGV]NRGRZDQLH NWyUH XPRĪOLZLáR VWDELOQH IXQNFMRQRZDQLH JRVSR
GDUVWZD UROQHJR :\QLNLGRW\FKF]DVRZ\FK EDGDĔ GRZRG]ą ĪH SROLVD XEH]SLH
F]HQLRZD X]QDZDQD MHVW ]D MHGHQ ] QDMEDUG]LHM XĪ\WHF]Q\FK L QDMZDĪQLHMV]\FK
ĞURGNyZ RJUDQLF]DQLD U\]\ND Z FHOX ]PQLHMV]DQLD VWUDW HNRQRPLF]Q\FK UROQL
NyZ 6FKZDQNLLQ)RXGL (UGOHQEUXFK3DQGDLLQ)DOFRL
LQ-LQLLQ 3U]\F]\PQDOHĪ\]DXZDĪ\üĪHZQLQLHMV]\PEDGDQLX
FR WU]HFL UROQLN NWyU\ Z\NXSLá SROLVĊ XEH]SLHF]HQLD XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW E\á
]GDQLDĪHRWU]\PDQHZSU]HV]áRĞFLRGV]NRGRZDQLHQLHE\áRLPSXOVHPGR]DNX
SXXEH]SLHF]HQLD=NROHLRSLQLDRUJDQL]DFMLUROQLF]\FKGODZLĊNV]RĞFLXEH]SLH
F]RQ\FK UROQLNyZ QLH SU]\F]\QLáD VLĊ GR ]DNXSX XEH]SLHF]HQLD 3UDZLH
UHVSRQGHQWyZQLH]JRG]LáDVLĊ QLHLUDF]HMQLH ]HVWZLHUG]HQLHPĪHRSLQLDRU
JDQL]DFML UROQLF]\FK PRW\ZXMH GR Z\NXSX SROLV\ XEH]SLHF]HQLD XSUDZ LOXE

]ZLHU]ąW:\QLNLWHZVND]XMąQDSRGMĊFLHG]LDáDĔ]ZLĊNV]DMąF\FKUROĊRUJDQL]D
FMLUROQLF]\FKZSURPRZDQLXXEH]SLHF]HĔXSUDZLOXE]ZLHU]ąW3RQDGED
GDQ\FKUROQLNyZ]JRG]LáRVLĊ]HVWZLHUG]HQLHPĪHPRW\ZHP]DZDUFLDXPRZ\
XEH]SLHF]HQLD E\áD FKĊü Z\SHáQLHQLD XVWDZRZHJR RERZLą]NX XEH]SLHF]HQLD
XSUDZ5ROQLF\VSHáQLDMąFMHG\QLHXVWDZRZ\RERZLą]HNZ\NXSXXEH]SLH
F]HQLDQDMF]ĊĞFLHMGRNRQXMą]DNXSXSRMHG\QF]HMSROLV\XEH]SLHF]HQLRZHMDFR
]D W\PLG]LH ZZLHOXSU]\SDGNDFKQDMWDĔV]HM-DNZVND]XMą 6ROLZRGDL3DZ
áRZVND7\V]NR ZSá\ZWDNLHJRXEH]SLHF]HQLDQDU]HF]\ZLVWH]PQLHMV]H
QLH U\]\ND SURZDG]RQHM G]LDáDOQRĞFL PRĪH E\ü ]QLNRP\ JG\Ī SR]RVWDáH
F]\QQLNLU\]\NDQDGDOSR]RVWDMąQLHXEH]SLHF]RQH
7DEHOD0RW\Z\]DNXSXSROLV\XEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFK
:\V]F]HJyOQLHQLH 7DN 5DF]HM 1LHZLHP 1LH 5DF]HM 1LHGR
WDN DQLWDN QLH W\F]\
DQLQLH
0RĪOLZRĞü]UHGXNRZDQLDVWUDWZ
QDVWĊSVWZLH]DLVWQLDáHMV]NRG\
2SLQLDRUJDQL]DFMLUROQLF]\FK
&RUD]EDUG]LHMRGF]XZDOQD]PLDQD
NOLPDWX
0RJĊVNRU]\VWDü]GRWRZDQHM
SU]H]SDĔVWZRSROLV\
&KFĊZ\SHáQLüXVWDZRZ\RERZLą
]HN XEH]SLHF]RQ\FKXSUDZ
2WU]\PDáHPDPZSU]HV]áRĞFL
RGV]NRGRZDQLHNWyUHPLSRPRJáR
0LDáHPDPVWUDW\ZSU]HV]áRĞFLOXE
VąVLDGPLDá]GDU]HQLHV]NRGRZH
* wskazanie przez respondenta odpowiedzi "nie dotyczy" oznacza, że ten konkretny problem
nie obejmuje gospodarstwa rolnego.
%LRUąF SRG XZDJĊ XZ]JOĊGQLRQH NU\WHULD SRG]LDáX EDGDQHM ]ELRURZRĞFL

PRĪQD ]DXZDĪ\ü ĪH PRĪOLZRĞü ]UHGXNRZDQLD VWUDW Z QDVWĊSVWZLH ]DLVWQLDáHM
V]NRG\MDNRPRW\Z]DNXSXXEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWE\áZVND]\ZDQ\
ĞUHGQLRSU]H]EDGDQ\FKUROQLNyZRUyĪQHMGRFKRGRZRĞFLSURGXNFML WD
EHOD 0RW\Z WHQ E\á JáyZQLH ZVND]\ZDQ\ Z JRVSRGDUVWZDFK R ZLHONRĞFL
HNRQRPLF]QHMSRZ\ĪHMW\VHXUR-HGQRF]HĞQLH]DXZDĪ\üPRĪQDĪHLPZLĊN
V]D ZLHONRĞü HNRQRPLF]QD EDGDQ\FK JRVSRGDUVWZ UROQ\FK W\P F]ĊĞFLHM UROQLN
]JDG]DáVLĊ]HVWZLHUG]HQLHPĪHPRĪOLZRĞüUHGXNFMLVWUDWMHVWZDĪQ\PF]\QQL
NLHP ]DNXSX XEH]SLHF]HQLD XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW ĝUHGQLR EDGDQ\FK
UROQLNyZ]JDG]DáRVLĊ]HVWZLHUG]HQLHP ĪH PRĪOLZRĞüGRWRZDQLDXEH]SLHF]HĔ
]PRW\ZRZDáD LFK GR ]DZDUFLD XEH]SLHF]HQLD 7DNLHJR ]GDQLD E\OL Z QDMZLĊN

V]\PVWRSQLXUROQLF\]JRVSRGDUVWZEDUG]RGXĪ\FK (68!W\VHXUR LEDU
G]RPDá\FK (68W\VHXUR :SR]RVWDá\FKJUXSDFKJRVSRGDUVWZVWUXNWXUD
RGSRZLHG]LE\áD]EOLĪRQDSU]\F]\PSRGREQLHMDNZSU]\SDGNXPRW\ZX]ZLą
]DQHJR ] UHGXNFMą VWUDW LP ZLĊNV]D E\áD ZLHONRĞü HNRQRPLF]QD EDGDQ\FK JR
VSRGDUVWZ UROQ\FK W\P F]ĊĞFLHM UHVSRQGHQW ZVND]\ZDá PRĪOLZRĞü GRWDFML
XEH]SLHF]HĔ MDNR F]\QQLND PRW\ZXMąFHJR GR ]DZDUFLD XPRZ\ XEH]SLHF]HQLD
&RUD]EDUG]LHMRGF]XZDQH]PLDQ\NOLPDWXE\á\PRW\ZHP]DZDUFLDXEH]SLHF]H
QLD XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW GOD ZLĊNV]RĞFL EDGDQ\FK JRVSRGDUVWZ EDUG]R GXĪ\FK
RUD]ĞUHGQLRPDá\FK (68W\VHXUR =NROHLGRĞZLDGF]HQLH]HV]NRGąZ
SU]HV]áRĞFLSU]\F]\QLáRVLĊGR]DNXSXXEH]SLHF]HQLDJáyZQLHZJRVSRGDUVWZDFK
EDUG]RPDá\FKLEDUG]RGXĪ\FK2GV]NRGRZDQLHRWU]\PDQHZSU]HV]áRĞFLE\áR
LPSXOVHP GR ]DZDUFLD XEH]SLHF]HQLDXSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW ĞUHGQLR GOD
EDGDQ\FK UROQLNyZ : QDMZLĊNV]\P VWRSQLX PRW\Z WHQ ZVND]\ZDOL UROQLF\ ]
JRVSRGDUVWZ ĞUHGQLR PDá\FK ]DĞ Z QDMPQLHMV]\P VWRSQLX RGV]NRGRZDQLH
RWU]\PDQH Z SU]HV]áRĞFL E\áR SRZRGHP ]DNXSX XEH]SLHF]HQLD XSUDZ LOXE
]ZLHU]ąWGODJRVSRGDUVWZUROQ\FKEDUG]RGXĪ\FK2SLQLDRUJDQL]DFMLUROQLF]\FK
ZSá\QĊáDQD]DNXSXEH]SLHF]HĔXSUDZLOXE]ZLHU]ąWJáyZQLHZJRVSRGDUVWZDFK
PDá\FK'OD EDGDQ\FKUROQLNyZ] JRVSRGDUVWZEDUG]RPDá\FKLGXĪ\FKRSLQLD
RUJDQL]DFMLUROQLF]\FKQLHPLDáDZSá\ZXQD]DNXSSROLV\XEH]SLHF]HQLRZHM
7DEHOD2GVHWHNUROQLNyZNWyU]\GODRNUHĞORQHJRPRW\ZX]DNXSXSROLV\XEH]SLHF]HQLD
XSUDZLOXE]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFKZVND]DOLRGSRZLHGĨWDNLUDF]HMWDN
&KFĊZ\SHáQLüXVWDZRZ\RERZLą]HN
0RJĊVNRU]\VWDü]GRWRZDQHMSU]H]
0LDáHPDPVWUDW\ZSU]HV]áRĞFLOXE
&RUD]EDUG]LHMRGF]XZDOQD]PLDQD
2WU]\PDáHPDPZSU]HV]áRĞFLRG
0RĪOLZRĞü]UHGXNRZDQLDVWUDWZ
V]NRGRZDQLHNWyUHPLSRPRJáR
VąVLDGPLDá]GDU]HQLHV]NRGRZH
XEH]SLHF]RQ\FKXSUDZ
QDVWĊSVWZLH]DLVWQLDáHMV]NRG\
2SLQLDRUJDQL]DFMLUROQLF]\FK

SDĔVWZRSROLV\
NOLPDWX
.U\WHULXPJUXSRZDQLD

LZ\RGUĊEQLRQ\PRW\Z

GR

RGGR

RGGR

GRGR
:LHONRĞü
HNRQRPLF]QD
>W\V(8562@ RGGR

Średnia

8SSRORZH
8SRJURGQL
F]H
8SWUZDáH

.URZ\
7\S
SURGXNF\MQ\ POHF]QH
=ZZ\SD
VRZH
=Z]LDUQR
ĪHUQH
0LHV]DQH
Średnia
$
5HJLRQ %
&
'
Średnia

* respondent mógł wskazać więcej niż jedną odpowiedź
3U]HSURZDG]RQH EDGDQLD Z\ND]Dá\ WDNĪH ĪH W\S SURGXNF\MQ\ UyZQLHĪ
UyĪQLFRZDáPRW\Z\]DNXSXXEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFK
:ĞUyG JRVSRGDUVWZ UROQ\FK VSHFMDOL]XMąF\FK VLĊ Z XSUDZDFK SRORZ\FK Z
XSUDZDFKWUZDá\FKKRGRZOLE\GáDPOHF]QHJRRUD]G\ZHUV\ILNXMąF\FKSURGXN
FMĊQDMF]ĊĞFLHMUROQLF\ZVND]\ZDOLĪHPRĪOLZRĞüUHGXNFMLVWUDW]PLDQ\NOLPDWX
RUD]GRWRZDQLHXEH]SLHF]HĔE\áRPRW\ZHP]DZDUFLDSROLV\XEH]SLHF]HQLD-HG
QRF]HĞQLHZJRVSRGDUVWZDFKPLHV]DQ\FKLVSHFMDOL]XMąF\FKVLĊZKRGRZOLNUyZ
POHF]Q\FKQDMQLĪV]\RGVHWHN EDGDQ\FKUROQLNyZ]JRG]LáVLĊ]HVWZLHUG]HQLHP
ĪHRWU]\PDQHZSU]HV]áRĞFLRGV]NRGRZDQLHE\áRLPSXOVHPGR]DNXSXXEH]SLH
F]HQLD:JRVSRGDUVWZDFKRJURGQLF]\FKJáyZQHPRW\Z\]DZDUFLDXEH]SLHF]H
QLDE\á\SRZLą]DQH]HVNXWNDPL]PLDQNOLPDWXPRĪOLZRĞFLąUHGXNFMLVWUDWRUD]
RWU]\PDQ\PRGV]NRGRZDQLHP3R]RVWDáHPRW\Z\]DNXSXXEH]SLHF]HQLDXSUDZ
LOXE]ZLHU]ąWQLHE\á\ZVND]\ZDQHZWHMJUXSLHUHVSRQGHQWyZ:ĞUyGUROQLNyZ
VSHFMDOL]XMąF\FK VLĊ Z KRGRZOL ]ZLHU]ąW Z\SDVRZ\FK EH] NUyZ POHF]Q\FK
QDMF]ĊĞFLHM ZVND]\ZDQ\P PRW\ZHP ]DNXSX SROLV\ XEH]SLHF]HQLD XSUDZ LOXE
]ZLHU]ąWE\áD]PLDQDNOLPDWXRUD]PRĪOLZRĞüVNRU]\VWDQLD]XEH]SLHF]HĔGRWR
ZDQ\FK0QLHMQLĪSRáRZDUHVSRQGHQWyZZWHMJUXSLH]JRG]LáDVLĊ]HVWZLHUG]H
QLHP ĪH GRĞZLDGF]HQLH ]H V]NRGą E\áR SU]\F]\QNLHP GR ]DZDUFLD
XEH]SLHF]HQLD 1DOHĪ\ UyZQLHĪ ]DXZDĪ\ü ĪH UROQLF\ VSHFMDOL]XMąF\ VLĊ Z KR

GRZOL]ZLHU]ąWZ\SDVRZ\FKQDMF]ĊĞFLHMZVND]\ZDOLĪHZSá\ZQDGHF\]MĊR]D
NXSLH XEH]SLHF]HQLD PLDáD RSLQLD RUJDQL]DFML UROQLF]\FK 1DWRPLDVW GOD UROQL
NyZVSHFMDOL]XMąF\FKVLĊZKRGRZOL]ZLHU]ąW]LDUQRĪHUQ\FKJáyZQ\PPRW\ZHP
]DNXSXSROLV\XEH]SLHF]HQLD E\áD PRĪOLZRĞü VNRU]\VWDQLD ] XEH]SLHF]HĔGRWR
ZDQ\FK SU]H] SDĔVWZR RUD] PRĪOLZRĞü]UHGXNRZDQLD V]NyGSRZVWDá\FK Z QD
VWĊSVWZLH]UHDOL]RZDQLDVLĊRNUHĞORQHJRU\]\ND=QDF]QLHPQLHMV]HUyĪQLFHSRG
Z]JOĊGHP PRW\ZyZ VNáDQLDMąF\FK UROQLNyZ GR XEH]SLHF]HQLD RGQRWRZDQR Z
SU]\SDGNX NU\WHULXP ORNDOL]DFML : JRVSRGDUVWZDFK ]ORNDOL]RZDQ\FK Z UHJLR
QLH3RPRU]DL0D]XU $ RUD]:LHONRSROVNLLĝOąVND % UROQLF\ZZLĊNV]RĞFL
MDNR PRW\Z ]DZDUFLD XPRZ\ XEH]SLHF]HQLD ZVND]\ZDOL PRĪOLZRĞü UHGXNFML
V]NyGRUD]FRUD]EDUG]LHMRGF]XZDOQH]PLDQ\NOLPDWX'ODUROQLNyZ]0D]RZ
V]D L 3RGODVLD JáyZQ\P PRW\ZHP ]DZDUFLD SROLV\ XEH]SLHF]HQLD E\á\ ]PLDQ\
NOLPDWXRUD]PRĪOLZRĞüVNRU]\VWDQLD]XEH]SLHF]HĔGRWRZDQ\FKSU]H]SDĔVWZR
5HVSRQGHQWyZ]UHJLRQX0DáRSROVNLL3RJyU]D ' ZQDMZLĊNV]\PVWRSQLXPR
W\ZRZDáD GR ]DNXSX XEH]SLHF]HQLD GRWDFMD SDĔVWZD GR SROLV\ XEH]SLHF]HQLR
ZHM 5yZQLHĪ F]ĊVWR UROQLF\ ] WHJR UHJLRQX ZVND]\ZDOL MDNR PRW\Z ]DNXSX
XEH]SLHF]HQLDPRĪOLZRĞüUHGXNFMLV]NyGRUD]]PLDQ\NOLPDWX
Czynniki wpływające na wystąpienie rolników z systemu ubezpieczeń upraw i
:EDGDQHMJUXSLH UROQLNyZZVND]DáRĪHZRVWDWQLFK FLXODWDFK
SRVLDGDOL Z\NXSLRQą SROLVĊ XEH]SLHF]HQLD XSUDZ\ LOXE ]ZLHU]ąW D REHFQLH Z
FKZLOLSU]HSURZDG]DQLDEDGDQLD URN QLHPDMąZ\NXSLRQHMSROLV\XEH]
SLHF]HQLD :JUXSLHW\FKSRGPLRWyZGRPLQRZDá\JRVSRGDUVWZD VSHFMDOL]XMąFH
VLĊZXSUDZDFKSRORZ\FK UyĪQLFXMąFHSURGXNFMĊUROQą RUD]
VSHFMDOL]XMąFHVLĊZKRGRZOLE\GáDPOHF]QHJR :QLHZLHONLPVWRSQLX
]XEH]SLHF]HĔ]UH]\JQRZDOLUROQLF\VSHFMDOL]XMąF\VLĊZKRGRZOL]ZLHU]ąW]LDU
QRĪHUQ\FK RUD]VSHFMDOL]XMąF\VLĊZXSUDZDFKRJURGQLF]\FK L
XSUDZDFKWUZDá\FK =XEH]SLHF]HĔXSUDZLOXE]ZLHU]ąW]UH]\JQRZDáD
SUDZLH SRáRZD UROQLNyZ SURZDG]ąF\FK SURGXNFMĊ UROQą Z UHJLRQLH
0D]RZV]DL3RGODVLD & &RF]ZDUW\UROQLN]UHJLRQX:LHONRSROVNLLĝOąVND %
UyZQLHĪ ]DSU]HVWDá Z\NXSX XEH]SLHF]HĔ : QDMPQLHMV]\P VWRSQLX ] XEH]SLH
F]HĔ]UH]\JQRZDOLUROQLF\]UHJLRQX0DáRSROVNLL3RJyU]D :UHJLRQLH
3RPRU]DL0D]XUUROQLNyZ]DSU]HVWDáD]DNXSXXEH]SLHF]HĔXSUDZLOXE
]ZLHU]ąW=SU]HSURZDG]RQHMDQDOL]\Z\QLNDĪHZ\NXSXXEH]SLHF]HĔ]DSU]HVWD
OL JáyZQLH UROQLF\ ] JRVSRGDUVWZ PDá\FK L ĞUHGQLR PDá\FK 3RQDGWR
UROQLNyZ ] JRVSRGDUVWZ ĞUHGQLR GXĪ\FK L UROQLNyZ ] JRVSR
GDUVWZGXĪ\FKQLHNRQW\QXRZDáR]DNXSXSROLV\XEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLH
U]ąW : QDMPQLHMV]\P VWRSQLX ] XEH]SLHF]HĔ ]UH]\JQRZDOL UROQLF\ ]

JRVSRGDUVWZEDUG]RPDá\FK RUD]EDUG]RGXĪ\FK:WHMRVWDWQLHMJUXSLH
JRVSRGDUVWZĪDGHQ]UHVSRQGHQWyZQLHSRGMąáGHF\]MLRZ\VWąSLHQLX]V\VWHPX
XEH]SLHF]HĔXSUDZL]ZLHU]ąWQDSU]HVWU]HQLRVWDWQLFKFLXODW
ĝUHGQLR QDMF]ĊĞFLHM ZVND]DQ\P SU]H] EDGDQ\FK UROQLNyZ SRZRGHP ]D
SU]HVWDQLDZ\NXSXXEH]SLHF]HQLDE\áDZ\VRNRĞüVNáDGNLXEH]SLHF]HQLRZHM WD
EHOD 7DNLHJR ]GDQLD E\á FR WU]HFL DQNLHWRZDQ\ UROQLN :HGáXJ
GDQ\FK.RPLVML1DG]RUX)LQDQVRZHJRZDUWRĞüVNáDGNLSU]\SLVDQHMEUXWWRXEH]
SLHF]HĔ XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW Z RVWDWQLFK ODWDFK ]ZLĊNV]\áD VLĊ
ZZZNQIJRYSO =PLDQ\ Z\VRNRĞFL VNáDGHN XEH]SLHF]HQLRZ\FK Vą Z\SDG
NRZąVWUDW]ZLą]DQ\FK]H]PLDQąNOLPDWXLFRUD]F]ĊVWV]\PLVWUDWDPLSRZVWDMą
F\PL Z VNXWHN UHDOL]DFML U\]\ND SRJRGRZHJR &HQ\ XEH]SLHF]HĔ Z]UDVWDMą
SRQLHZDĪ ]PLHQLDMąF\ VLĊ FRUD] PQLHM SU]HZLG\ZDOQ\ NOLPDW RJUDQLF]D ]GRO
QRĞü ILUP XEH]SLHF]HQLRZ\FK GR RV]DFRZDQLD Z\FHQ\ L UR]áRĪHQLD U\]\ND
]ZLą]DQHJR ] U\]\NLHP SRJRGRZ\P :LĊNV]D QLHSHZQRĞü R]QDF]Dü EĊG]LH
Z\ĪV]HFHQ\:UD]]HZ]URVWHPFHQUROQLF\RQLVNLPU\]\NXQDUDĪHQLDQDVWUDW\
SRZVWDáH Z Z\QLNX ]PLDQ SRJRG\ EĊGą SRV]XNLZDü DOWHUQDW\ZQ\FK PHWRG
RFKURQ\SROHJDMąF\FKQDUR]SURV]HQLXU\]\ND 5RPHUR 0ROLQD =ED
GDĔSU]HSURZDG]RQ\FKSU]H]6RELHFKDL.XUG\Ğ.XMDZVNą ZJUXSLHURO
QLNyZ ] UHJLRQX 3RPRU]D ĝURGNRZHJR Z\QLND ĪH FR F]ZDUW\ DQNLHWRZDQ\
UROQLNDNFHSWRZDáNRV]W\GRWRZDQ\FKXEH]SLHF]HĔXSUDZDFRSLąW\E\á]GDQLD
ĪHFHQDGREURZROQHJRXEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWMHVWQDRGSRZLHGQLP
SR]LRPLH&HQDSROLV\XEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWMHVWHIHNWHPWHJRĪH
XEH]SLHF]HQLD UROQH SRGOHJDMą VHOHNFML QHJDW\ZQHM *RRGZLQ 0D RQD
PLHMVFH ZyZF]DV JG\ XEH]SLHF]\FLHO PD GR F]\QLHQLD ] SXOą SRWHQFMDOQLH
XEH]SLHF]RQ\FK NOLHQWyZ NWyU]\ Vą KHWHURJHQLF]QLSRG Z]JOĊGHP U\]\ND VWUDW
Z VSRVyE NWyUHJR XEH]SLHF]\FLHO QLH PRĪH ]DREVHUZRZDü )LUP\ XEH]SLHF]H
QLRZHRIHUXMąZLĊFWąVDPąXPRZĊ]WąVDPąVWDZNąZV]\VWNLPF]áRQNRPSXOL
Z\FHQLDMąF XPRZĊ ZHGáXJ VWDZNL XEH]SLHF]HQLD NWyUD RG]ZLHUFLHGOD RF]HNL
ZDQHRGV]NRGRZDQLHGODFDáHMSXOL:UH]XOWDFLHFHQDNRQWUDNWXMHVW]E\WZ\VR
ND GOD NOLHQWyZ ] SXOL R U\]\NX VWUDW\ SRQLĪHM ĞUHGQLHM DOH ]E\W QLVND GOD
NOLHQWyZ]SXOLRU\]\NXSRZ\ĪHMĞUHGQLHM.OLHQFLQLVNLHJRU\]\NDNWyU]\VNX
WHF]QLHVXEV\GLXMąNOLHQWyZZ\VRNLHJRU\]\NDRGSDGDMąZZ\QLNXF]HJRVWUD
W\LVWDZNLVNáDGHNRVWDWHF]QLHURVQąSRWHQFMDOQLHZ\S\FKDMąFZLĊFHMUROQLNyZ
] U\QNX *RRGZLQ :HGáXJ EDGDQ\FK UROQLNyZ SRZRGHP GOD
NWyUHJR]DSU]HVWDOLRQL]DNXSXXEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWE\áEUDNZ\
VWąSLHQLDV]NRG\ZSURGXNFMLUROQHM2GV]NRGRZDQLHDZV]F]HJyOQRĞFLSUREOHP
] MHJR X]\VNDQLHP E\áR SU]\F]\Qą UH]\JQDFML ] NRQW\QXRZDQLD XEH]SLHF]HQLD
XSUDZLOXE]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFKGODUROQLNyZ=NROHLUHVSRQ
GHQWyZZVND]DáRĪHZ\VRNRĞüZ\SáDFRQHJRRGV]NRGRZDQLDNWyUHZQLHZLHO

NLPVWRSQLXSRNU\áRVWUDW\SRZVWDáHZZ\QLNXUHDOL]DFMLU\]\NDQDMDNLHXEH]
SLHF]RQD E\áD SURGXNFMD URĞOLQD LOXE ]ZLHU]ĊFD E\áR SU]\F]\QNLHP GR ]DQLH
FKDQLDXEH]SLHF]HQLD:QLHZLHONLPVWRSQLXPRĪOLZRĞüVNRU]\VWDQLD]SRPRF\
SXEOLF]QHM Z SRVWDFL SUHIHUHQF\MQ\FK NUHG\WyZ NOĊVNRZ\FK F]\ WHĪ LQQHM SR
PRF\ ILQDQVRZHM LOXE U]HF]RZHM GHWHUPLQRZDáD GHF\]MĊ R Z\VWąSLHQLX UROQL
NyZ]V\VWHPXXEH]SLHF]HĔXSUDZLOXE]ZLHU]ąW
7DEHOD3U]\F]\Q\Z\VWąSLHQLDUROQLNyZ]V\VWHPXXEH]SLHF]HĔXSUDZL]ZLHU]ąW
JRVSRGDUVNLFK
:\V]F]HJyOQLHQLH 2GVHWHNZVND]DĔ
6NáDGNLE\á\]DZ\VRNLH
1LHZ\VWąSLá\V]NRG\
:\VWąSLá\SUREOHP\]X]\VNDQLHPRGV]NRGRZDQLD
:\VWDUF]DPLGRUDĨQDSRPRFSDĔVWZD
=E\WQLVNLHRGV]NRGRZDQLH
.RU]\VWDQLH]LQQHMSRPRF\ILQDQVRZHMLOXEU]HF]RZHM
.RU]\VWDQLH]NUHG\WyZNOĊVNRZ\FK
,QQ\SRZyG
6SRĞUyG EDGDQ\FK UROQLNyZ NWyU]\ ]DSU]HVWDOL XF]HVWQLFWZD Z V\VWHPLH

XEH]SLHF]HĔ XSUDZ L ]ZLHU]ąW JRVSRGDUVNLFK EH] Z]JOĊGX QD ZLHONRĞü HNRQR
PLF]Qą F]\ WHĪ W\S SURGXNF\MQ\ QDMF]ĊĞFLHM ZVND]\ZDQ\PL SRZRGDPL E\á\
NRV]W\ ]ZLą]DQH ] ]DNXSHP SROLV\ XEH]SLHF]HQLRZHM RUD] EUDN Z\VWąSLHQLD
V]NRG\:SU]\SDGNXJRVSRGDUVWZUROQ\FKRQLVNLHMGRFKRGRZRĞFLRGVHWHNURO
QLNyZZVND]XMąF\FKQDSRZ\ĪV]HSRZRG\E\áZ\ĪV]\RGĞUHGQLHMGODFDáHMJUX
S\LVWDQRZLáSRQDG :JRVSRGDUVWZDFKPDá\FK (68W\VHXUR FR
F]ZDUW\EDGDQ\UROQLNMDNRSRZyGEUDNXNRQW\QXDFMLXEH]SLHF]HQLDZVND]\ZDá
QDEUDNZ\VWąSLHQLDV]NRG\]DĞFRSLąW\QD]E\WZ\VRNLHVNáDGNLXEH]SLHF]HQLD
:JRVSRGDUVWZDFKĞUHGQLRPDá\FK (68W\VHXUR ĞUHGQLRGXĪ\FK (68
W\VHXUR LGXĪ\FK (68W\VHXUR ZĞUyGSRZRGyZ]DSU]HVWD
QLD]DNXSXXEH]SLHF]HQLDGRPLQRZDá\NRV]W\XEH]SLHF]HQLD2GVHWHNRGSRZLH
G]LNV]WDáWRZDáVLĊRGSRZLHGQLRQDSR]LRPLHRUD]:
JRVSRGDUVWZDFKGXĪ\FKZ\VRNLE\áUyZQLHĪRGVHWHNZVND]DĔĪHSU]\F]\Qą]D
SU]HVWDQLDNRQW\QXDFMLXEH]SLHF]HĔMHVWZ\VWDUF]DMąFDSRPRFSDĔVWZD
RUD]NRU]\VWDQLH]NUHG\WyZNOĊVNRZ\FK 3UREOHP\]X]\VNDQLHPRG
V]NRGRZDQLDMDNRSRZyG]DSU]HVWDQLD]DNXSXSROLV\XEH]SLHF]HQLRZHMQDMF]Ċ
ĞFLHMZVND]\ZDQ\E\áZJRVSRGDUVWZDFKĞUHGQLRGXĪ\FK =NROHLLP
PQLHMGRFKRGRZDE\áDSURGXNFMDUROQLF]DW\PF]ĊĞFLHMUROQLF\ZVND]\ZDOLĪHSR
ZRGHP]DSU]HVWDQLDXEH]SLHF]HQLDE\á\]E\WQLVNLHRGV]NRGRZDQLD WDEHOD

7DEHOD2GVHWHNUROQLNyZNWyU]\]DSU]HVWDOL]DNXSXSROLV\XEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE
]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFK
.RU]\VWDQLH]LQQHMSRPR
VNDQLHPRGV]NRGRZDQLD
6NáDGNLE\á\]DZ\VRNLH
=E\WQLVNLHRGV]NRGRZD
.RU]\VWDQLH]NUHG\WyZ
:\VWąSLáSUREOHP]X]\

F\ILQDQVRZHMLOXEU]H
:\VWDUF]DPLGRUDĨQD
1LHZ\VWąSLá\V]NRG\
SRPRFSDĔVWZD

,QQ\SRZyG
NOĊVNRZ\FK
F]RZHM
.U\WHULXPJUXSRZDQLD
QLH
LZ\RGUĊEQLRQDSU]\F]\Q
]DSU]HVWDQLDZ\NXSXXEH]
SLHF]HQLD

GR

RGGR

RGGR

RGGR
:LHONRĞü
HNRQRPLF]QD
>W\V(85 RGGR
62@

Średnia
8SSRORZH
8SRJURG
QLF]H
8SWUZDáH

.URZ\
7\S
SURGXNF\MQ\ POHF]QH
=ZZ\SD
VRZH
=Z]LDU
QRĪHUQH
0LHV]DQH
Średnia
$
5HJLRQ %
&
'
Średnia


=E\WZ\VRNLHVNáDGNLXEH]SLHF]HQLDE\á\JáyZQ\PLMHG\Q\PSRZRGHP
GOD NWyUHJR ]DSU]HVWDOL XEH]SLHF]HQLD XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW UROQLF\ ] JRVSR
GDUVWZVSHFMDOL]XMąF\FKVLĊZXSUDZDFKWUZDá\FKRUD]VSHFMDOL]XMąF\VLĊZKR
GRZOL ]ZLHU]ąW ]LDUQRĪHUQ\FK : JRVSRGDUVWZDFK RJURGQLF]\FK SRZyG WHQ
ZVND]DáDSRáRZDDQNLHWRZDQ\FKUROQLNyZ=NROHLZJRVSRGDUVWZDFKVSHFMDOL
]XMąF\FKVLĊZKRGRZOLNUyZPOHF]Q\FKL]ZLHU]ąWZ\SDVRZ\FKJáyZQ\PSR
ZRGHP ]DSU]HVWDQLD XEH]SLHF]HQLD E\áR QLH Z\VWąSLHQLH V]NRG\ Z RVWDWQLFK
ODWDFK : JRVSRGDUVWZDFK PLHV]DQ\FK QDMF]ĊĞFLHM ZVND]\ZDQ\PL SRZRGDPL
]DSU]HVWDQLD XEH]SLHF]HQLD E\á EUDN Z\VWąSLHQLD V]NRG\ RUD] ]E\W Z\VRNLH
VNáDGNLXEH]SLHF]HQLD:JUXSLHW\FKJRVSRGDUVWZUROQLNyZZVND]DáRĪH
SUREOHP\ ] RWU]\PDQLHP RGV]NRGRZDQLD E\á\ SU]\F]\Qą ]DQLHFKDQLD XEH]SLH
F]HĔ=E\WQLVNLHRGV]NRGRZDQLHSU]\F]\QLáRVLĊGRZ\VWąSLHQLDUROQLNyZ]V\V
WHPX XEH]SLHF]HĔ XSUDZ L ]ZLHU]ąW JáyZQLH VSHFMDOL]XMąF\FK VLĊ Z XSUDZDFK
SRORZ\FKRUD]ZKRGRZOL]ZLHU]ąWZ\SDVRZ\FK%H]Z]JOĊGXQDUHJLRQZNWy
U\P]ORNDOL]RZDQDE\áDSURGXNFMDUROQLF]DUHVSRQGHQFLQDMF]ĊĞFLHMZVND]\ZDOL
WU]\ JáyZQH SRZRG\ Z\VWąSLHQLD ] V\VWHPX XEH]SLHF]HĔ XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW
%\á\ WR EUDN Z\VWąSLHQLD V]NRG\ RUD] Z\VRNLH VNáDGNL XEH]SLHF]HQLD 1DOHĪ\
MHGQDN]DXZDĪ\üĪHEUDNZ\VWąSLHQLDV]NRG\MDNRSRZyG]DSU]HVWDQLDXEH]SLH
F]HQLD ZVND]\ZDQ\ E\á QDMF]ĊĞFLHM Z JUXSLH JRVSRGDUVWZ ]ORNDOL]RZDQ\FK Z
:LHONRSROVFHLĝOąVNX % ]DĞZ\VRNLHVNáDGNLXEH]SLHF]HQLDF]ĊĞFLHMZVND]\
ZDOLUROQLF\]UHJLRQX0D]RZV]DL3RGODVLD & RUD]0DáRSROVNLL3RJyU]D '
Czynniki demotywujące rolników do zakupu polisy ubezpieczenia upraw i/lub
:DĪQ\PDVSHNWHPEDGDĔQDGXF]HVWQLFWZHPUROQLNyZZV\VWHPLHXEH]
SLHF]HĔ UROQ\FK MHVW DQDOL]D F]\QQLNyZ GHPRW\ZXMąF\FK ]DNXS XEH]SLHF]HQLD
XSUDZL]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFK:EDGDQHMJUXSLHJRVSRGDUVWZUROQ\FKSRQDG
SRáRZD UROQLNyZ QLH SRVLDGDáD Z\NXSLRQHM SROLV\ XEH]SLHF]HQLD
XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW JRVSRGDUVNLFK = XEH]SLHF]HĔ UROQ\FK Z QDMPQLHMV]\P
VWRSQLXNRU]\VWDOLUROQLF\]EDUG]RPDá\FKLPDá\FKJRVSRGDUVWZUROQ\FKRW\
SLHSURGXNF\MQ\PXSUDZ\RJURGQLF]H]UHJLRQX0DáRSROVNLL3RJyU]DRUD]0D
]RZV]DL3RGODVLD
5ROQLF\NWyU]\ZRJyOHQLHNRU]\VWDOL]XEH]SLHF]HĔXSUDZL]ZLHU]ąWJR
VSRGDUVNLFKZQLHZLHONLPVWRSQLX]JRG]LOLVLĊ ]H VWZLHUG]HQLHPĪH U\]\NRQD
MDNLHVąQDUDĪHQLMHVW]DPDáHE\X]DVDGQLRQ\E\á]DNXSSROLV\XEH]SLHF]HQLD
:LĊNV]RĞü]QLFKE\áD]GDQLDĪHWDNQLHMHVW:VND]XMHWRQDĞZLDGRPRĞüUROQL
NyZFRGRU\]\NDQDMDNLHQDUDĪRQDMHVWSURGXNFMDUROQLF]DRUD]FRGR]QDF]H
QLD XEH]SLHF]HĔ Z ]DNUHVLH MHJR RJUDQLF]DQLD = DQDOL]\ ]JURPDG]RQHJR
PDWHULDáXZ\QLNDĪHWRUDF]HMNZHVWLHILQDQVRZHPDMąQDMZLĊNV]H]QDF]HQLHZ

]DNUHVLH GHF\]ML R SRVLDGDQLX XEH]SLHF]HQLD :ĞUyG F]\QQLNyZ GHPRW\ZXMą
F\FKEDGDQ\FKUROQLNyZGR]DNXSXXEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWZ\VRNLH
FHQ\ Vą ZDĪQ\P Z\MDĞQLHQLHP QLVNLHJR SRS\WX UROQLNyZ QD XEH]SLHF]HQLH
XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW %DGDQL UROQLF\ SRVWU]HJDMą VNáDGNL MDNR ]E\W GURJLH L WR
MHVW MHGHQ ]JáyZQ\FK SRZRGyZ GOD NWyU\FK QLHNXSXMą XEH]SLHF]HQLD = W\P
VWZLHUG]HQLHP]JRG]LáRVLĊ WDNLUDF]HMWDN EDGDQ\FKUROQLNyZQLHSR
VLDGDMąF\FK SROLV\ XEH]SLHF]HQLRZHM 'R SRGREQ\FK ZQLRVNyZ GRV]OL PLQ
6RELHFK .XUG\Ğ.XMDZVND 3DZáRZVND7\V]NR 3DZáRZVND
7\V]NR 6ROLZRGD 1DOHĪ\]DXZDĪ\üLĪZ\VRNRĞüVNáDGNLXEH]SLHF]H
QLRZHMMHVWQLHW\ONRQDMZDĪQLHMV]\PF]\QQLNLHPGHPRW\ZXMąF\P]DNXS XEH]
SLHF]HQLDDOHUyZQLHĪF]\QQLNWHQE\áQDMF]ĊĞFLHMZVND]\ZDQ\SU]H]EDGDQ\FK
UROQLNyZMDNRQDMZDĪQLHMV]\SRZyGVNáDQLDMąF\GRZ\MĞFLD]V\VWHPXXEH]SLH
F]HĔ XSUDZ L ]ZLHU]ąW JRVSRGDUVNLFK $OWHUQDW\Zą GOD XEH]SLHF]HQLD XSUDZ
LOXE]ZLHU]ąWMHVWGRVWĊSQRĞüU]ąGRZHMSRPRF\QDZ\SDGHNZ\VWąSLHQLDNOĊVN
Ī\ZLRáRZ\FK=GHF\GRZDQDZLĊNV]RĞüUHVSRQGHQWyZ NWyUDQLHPLDáD
]DNXSLRQHMSROLV\XEH]SLHF]HQLRZHM]JRG]LáDVLĊ]IDNWHPĪHQLHSRVLDGDXEH]
SLHF]HQLDJG\ĪOLF]\QDGRUDĨQąSRPRFSDĔVWZDZUD]LHZ\VWąSLHQLDNOĊVNLĪ\
ZLRáRZHM &XWOHU L =HFNKDXVHU RUD] $GDPRZLF] ZVND]XMą ĪH
SRPRFZSU]\SDGNXNOĊVNĪ\ZLRáRZ\FKZ\SLHUDXEH]SLHF]HQLDLJHQHUXMHQHJD
W\ZQH ]DFKĊW\ GOD SURGXFHQWyZ UROQ\FK MHĞOL VáXĪ\ RQD WHPX VDPHPX FHORZL
FR XEH]SLHF]HQLH W]Q ]DSHZQLD UHNRPSHQVDWĊ ]D SRQLHVLRQH VWUDW\ 2G GDZQD
X]QDQR ĪH SURJUDP\ SRPRFRZH QD Z\SDGHN NOĊVN Ī\ZLRáRZ\FK PDMą ZSá\Z
QDSURJUDP\XEH]SLHF]HĔXSUDZDZV]F]HJyOQRĞFLQDZVNDĨQLNXF]HVWQLFWZDZ
W\FKSURJUDPDFK3URJUDP\NU\]\VRZHad hocPRJąE\üSRVWU]HJDQHSU]H]URO
QLNyZMDNREH]SáDWQHXEH]SLHF]HQLHXSUDZLOXE]ZLHU]ąWDF]NROZLHN]RGV]NR
GRZDQLDPL NWyUH VąQLHFRQLHSU]HZLG\ZDOQH *RRGZLQ :HGáXJEDGDĔ
*RGZLQD 6PLWKD L %DTXHWD -XVWD L LQ RUD] *RRGZLQDL
6PLWK SU]HĞZLDGF]HQLHUROQLNyZRX]\VNDQLXSRPRF\]SURJUDPyZU]ą
GRZ\FK ]ZLĊNV]D SUDZGRSRGRELHĔVWZR ]PQLHMV]HQLD LFK XG]LDáX Z V\VWHPLH
XEH]SLHF]HĔ XSUDZ L ]ZLHU]ąW 3R]D W\P ĪH SRPRF U]ąGRZD Z\SLHUD XEH]SLH
F]HQLDPRĪHRQDPLHüUyZQLHĪZSá\ZQDGHF\]MHUROQLNyZZ]DNUHVLHSURGXNFML
ZEDUG]LHMU\]\NRZQ\FKV\WXDFMDFKSRSU]H]PDVRZHSRNU\FLHVWUDWQDZUDĪOL
Z\FK SRGDWQ\FK QD VXV]Ċ F]\ WHĪ SRZRG]LH WHUHQDFK ZLHMVNLFK .DQJ
%UDNSROLV\XEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWE\áRZGXĪ\PVWRSQLX]ZLą]DQH
]SRPRFąGRUDĨQąSDĔVWZDZUD]LHZ\VWąSLHQLDNOĊVNĪ\ZLRáRZ\FK3RQDG
UROQLNyZ]JRG]LáRVLĊ]W\PVWZLHUG]HQLHPFRSLąW\QDWRPLDVWE\áLQQHJR]GD
QLD:LĊNV]RĞü]DQNLHWRZDQ\FKUROQLNyZ ZVND]DáDĪHZ\VRNRĞüGR
WDFMLSDĔVWZDGRSROLV\XEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWMHVW]E\WQLVNDZLĊF
QLHZ\NXSXMąRQLXEH]SLHF]HQLD:DUWR]D]QDF]\üĪH ZDUWRĞüGRWDFMLGRVNáD

GHNRGPRPHQWXZSURZDG]HQLDXVWDZ\RGRWRZDQ\FKXEH]SLHF]HQLDFKXSUDZL
]ZLHU]ąW]ZLĊNV]\áDVLĊ0RĪQD]DWHPZQLRVNRZDüĪHZSá\ZQDWRPRĪHPLHü
]QDMRPRĞü XVWDZ\ R GRWRZDQ\FK XEH]SLHF]HQLDFK XSUDZ L ]ZLHU]ąW = EDGDĔ
SU]HSURZDG]RQ\FKSU]H]3DZáRZVNą7\V]NRL6ROLZRGĊ Z\QLNDĪHRNR
áR UROQLNyZ GHNODUXMH ]QDMRPRĞü WHM XVWDZ\ SUDZLH Vá\V]DáR FRĞ QD
WHQWHPDWL]DOHGZLHQLHFRSRQDGUROQLNyZMHMQLH]QDáR5ROQLF\MDNRSU]\
F]\QĊ EUDNX ]DNXSX XEH]SLHF]HQLD ZVND]\ZDOL NZHVWLH ]ZLą]DQH ] RGV]NRGR
ZDQLHP=GDQLHP]E\WPDáDZ\VRNRĞüRGV]NRGRZDQLD PDGHF\GXMąF\
ZSá\ZQD]DNXSSROLV\XEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąW-HGQRF]HĞQLHSRQDG
DQNLHWRZDQ\FKGHNODURZDáRĪHE\á\WRWUXGQRĞFL]X]\VNDQLHPRGV]NRGR
ZDQLD 1D SRGNUHĞOHQLH ]DVáXJXMH IDNW ĪH QLHZLHONL RGVHWHN UROQLNyZ E\á ]GD
QLD ĪH SU]\F]\Q\ EUDNX XEH]SLHF]HQLD XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW Z\QLNDMą ] RIHUW\
ILUP XEH]SLHF]HQLRZ\FK RUD] ]E\W VNRPSOLNRZDQ\FK SURFHGXU ]ZLą]DQ\FK ]
]DNXSHPSROLV\ WDEHOD
7DEHOD&]\QQLNLZSá\ZDMąFHQDEUDNSROLV\XEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąW
5DF]HM 1LHZLHP 5DF]HM 1LHGRW\
:\V]F]HJyOQLHQLH 7DN 1LH
WDN DQLWDNDQLQLH QLH F]\
5\]\NRMHVW]DPDáHE\E\á

VHQVVLĊXEH]SLHF]Dü
=E\WZ\VRNDFHQDSROLV\
=E\WPDáDZ\VRNRĞüGRWDFML

SDĔVWZDGRSROLV\
=E\WPDáDZ\VRNRĞüRG

V]NRGRZDQLD
6NRPSOLNRZDQHSURFHGXU\

]ZLą]DQH]NXSQHPSROLV\
7UXGQRĞFL]X]\VNDQLHP
RGV]NRGRZDQLDZUD]LH
V]NRG\
/LF]Ċ QD SRPRF GRUDĨQą
SDĔVWZD Z UD]LH NOĊVNL Ī\
ZLRáRZHM
%UDNRIHUW\REHMPXMąFHM
QDMZDĪQLHMV]HF]\QQLNLU\
]\ND QSVXV]D
%UDNPRĪOLZRĞFLXEH]SLH
F]HQLDZLHOXV]NyGZMHG
Q\PSDNLHFLH
%UDNPRĪOLZRĞFL]DZDUFLD

XEH]SLHF]HQLDFDáHJRDUHDáX
* wskazanie przez respondenta odpowiedzi "nie dotyczy" oznacza, że ten konkretny problem
nie obejmuje gospodarstwa rolnego

=H Z]JOĊGX QD ZLHONRĞü HNRQRPLF]Qą JRVSRGDUVWZ UROQ\FK VWUXNWXUD
ZVND]DĔQDMZDĪQLHMV]\FK]GDQLHPUROQLNyZF]\QQLNyZZSá\ZDMąF\FKQD EUDN
SROLV\XEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWE\áD]UyĪQLFRZDQD3U]\F]\PQDOHĪ\
]DXZDĪ\ü ĪH EH] Z]JOĊGX QD GRFKRGRZRĞü JRVSRGDUVWZD UROQHJR QDMF]ĊĞFLHM
UROQLF\ZVND]\ZDOL]E\WZ\VRNąFHQĊMDNRF]\QQLNGHPRW\ZXMąF\GR]DZDUFLD
SROLV\XEH]SLHF]HQLD7DNLHJR]GDQLDE\OLZZLĊNV]RĞFLUROQLF\] JRVSRGDUVWZ
UROQ\FKEDUG]RPDá\FK (68W\VHXUR LPDá\FK (68W\VHXUR 7D
JUXSDDQNLHWRZDQ\FKUyZQLHĪF]ĊĞFLHMZVND]\ZDáQDGRUDĨQąSRPRFSDĔVWZDZ
UD]LHZ\VWąSLHQLDNOĊVNLĪ\ZLRáRZHM'ODGXĪHMF]ĊĞFLW\FKUROQLNyZEUDNRIHUW\
REHMPXMąFH QDMZDĪQLHMV]H F]\QQLNL U\]\ND L EUDN PRĪOLZRĞFL ]DZDUFLD ZLHOX
V]NyGZMHGQ\PSDNLHFLHGHF\GRZDáRRQLHXF]HVWQLF]HQLXZV\VWHPLHXEH]SLH
F]HĔ XSUDZ L ]ZLHU]ąW JRVSRGDUVNLFK : SRUyZQDQLX GR JRVSRGDUVWZ EDUG]R
PDá\FK L PDá\FK RGVHWHN UROQLNyZ ] JRVSRGDUVWZ ĞUHGQLR GXĪ\FK L GXĪ\FK Z
PQLHMV]\PVWRSQLXZVND]\ZDáĪHFHQDSROLV\XEH]SLHF]HQLDLSRPRFSDĔVWZDZ
UD]LH Z\VWąSLHQLD NOĊVNL Ī\ZLRáRZHM PD GHF\GXMąFH ]QDF]HQLH SU]\ SRGMĊFLX
GHF\]MLRQDE\FLXSROLV\XEH]SLHF]HQLRZHM1DWRPLDVW]QDF]QLHF]ĊĞFLHMRGSR
]RVWDá\FKJUXSJRVSRGDUVWZUROQ\FKUROQLF\FLZVND]\ZDOLSUREOHPEUDNXRIHUW\
REHMPXMąFHM QDMZDĪQLHMV]H F]\QQLNL U\]\ND 5ROQLF\ VSHFMDOL]XMąF\ VLĊ Z KR
GRZOL ]ZLHU]ąW ]LDUQRĪHUQ\FK QDMF]ĊĞFLHM ZVND]\ZDOL ]E\W PDáH U\]\NR
MDNR SRZyG EUDNX XEH]SLHF]HQLD : QDMPQLHMV]\P VWRSQLX ] F]\QQLNLHP W\P
]JRG]LOLVLĊUROQLF\VSHFMDOL]XMąF\VLĊZXSUDZDFKWUZDá\FKXSUDZDFKSRORZ\FK
L G\ZHUV\ILNXMąF\ SURGXNFMĊ =E\W Z\VRND FHQD XEH]SLHF]HQLD E\áD SRZRGHP
EUDNXXEH]SLHF]HQLDGODGXĪHMF]ĊĞFLUROQLNyZVSHFMDOL]XMąF\FKVLĊZXSUDZDFK
WUZDá\FKKRGRZOL]ZLHU]ąW]LDUQRĪHUQ\FKRUD]PLHV]DQ\FK$QNLHWRZDQLUROQL
F\RUyĪQ\FKW\SDFKSURGXNF\MQ\FKĞUHGQLRZMDNRQDMZDĪQLHMV]ąSU]\
F]\QĊ EUDNXSROLV\ XEH]SLHF]HQLRZHM ZVND]\ZDOL ]E\W PDáą Z\VRNRĞüGRWDFML
: SRV]F]HJyOQ\FK JUXSDFK SURGXNF\MQ\FK RGVHWHN RGSRZLHG]L MHVW ]EOLĪRQ\
:\MąWHNVWDQRZLąUROQLF\]JUXS\JRVSRGDUVWZVSHFMDOL]XMąF\FKVLĊZXSUDZDFK
WUZDá\FK3UREOHP\]RGV]NRGRZDQLHPRUD]MHJRQLVNDZDUWRĞüVWDQRZLá\ZDĪ
Q\DVSHNWEUDNXSROLV\XEH]SLHF]HQLRZHMGODUROQLNyZ]JRVSRGDUVWZUROQ\FKR
W\SLH XSUDZ\ SRORZH XSUDZ\ WUZDáH RUD] NURZ\ POHF]QH = NROHL QDMZ\ĪV]\
RGVHWHNUROQLNyZVSHFMDOL]XMąF\VLĊZKRGRZOL]ZLHU]ąW]LDUQRĪHUQ\FKQLHXEH]
SLHF]DVLĊJG\ĪOLF]\QDGRUDĨQąSRPRFSDĔVWZDZUD]LHZ\VWąSLHQLDNOĊVNLĪ\
ZLRáRZHM : QDMPQLHMV]\P VWRSQLX F]\QQLN WHQ PLDá GHF\GXMąFH ]QDF]HQLH Z
GHF\]ML R EUDNX XEH]SLHF]HQLD GOD UROQLNyZ VSHFMDOL]XMąF\FK VLĊ Z XSUDZDFK
WUZDá\FKRUD]G\ZHUV\ILNXMąF\FKSURGXNFMĊ=HZ]JOĊGXQDEUDNRIHUW\REHMPX
MąFHMQDMZDĪQLHMV]HF]\QQLNLU\]\NDZQDMZLĊNV]\PVWRSQLXQLHXEH]SLHF]DOLVLĊ
UROQLF\]JRVSRGDUVWZUROQ\FKRW\SLHXSUDZ\WUZDáH&]\QQLNWHQPLDáPQLHMV]H
]QDF]HQLH Z JRVSRGDUVWZDFK PLHV]DQ\FK L RJURGQLF]\FK 5ROQLF\ ] UHJLRQX

3RPRU]D L 0D]XU $ Z QDMZLĊNV]\P VWRSQLX EUDN SROLV\ XEH]SLHF]HQLRZHM
ZLą]DOL QLH W\ONR ] MHM ]E\W Z\VRNą FHQą DOH WDNĪH ] PDáą GRWDFMą SDĔVWZD GR
VNáDGHNXEH]SLHF]HQLDLEUDNLHPRIHUW\REHMPXMąFHMQDMZDĪQLHMV]HF]\QQLNLU\
]\ND3RGREQLHWHQGHQFMDWDNV]WDáWRZDáDVLĊZSU]\SDGNXJRVSRGDUVWZUROQ\FK
]ORNDOL]RZDQ\FKZ:LHONRSROVFHLĝOąVNX % =NROHLUROQLF\]UHJLRQyZ0D
]RZV]H L 3RGODVLH & RUD] 0DáRSROVND L 3RJyU]H ' SR]D FHQą SROLV\ MDNR
F]\QQLNDGHPRW\ZXMąFHJR]DZDUFLHXPRZ\XEH]SLHF]HQLDZVND]\ZDOLUyZQLHĪ
PRĪOLZRĞüVNRU]\VWDQLD]GRUDĨQHMSRPRF\SDĔVWZDZUD]LHZ\VWąSLHQLDNOĊVNL
Ī\ZLRáRZHM:JRVSRGDUVWZDFKUROQ\FK]ORNDOL]RZDQ\FKQD3RPRU]XL 0D]X
UDFK RUD] Z 0DáRSROVFH L 3RJyU]X UHODW\ZQLH Z\ĪV]\ RGVHWHN UROQLNyZ Z SR
UyZQDQLXGRSR]RVWDá\FKUHJLRQyZ]JRG]LáVLĊ ]HVWZLHUG]HQLHPĪH ]E\WPDáH
U\]\NRMHVWSRZRGHPEUDNXXEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąW WDEHOD
7DEHOD2GVHWHNUROQLNyZNWyU]\GODRNUHĞORQHJRF]\QQLNDGHPRW\ZXMąFHJR]DNXSSROLV\
XEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFKZVND]DOLRGSRZLHGĨWDNLUDF]HMWDN

/LF]ĊQDSRPRFGRUDĨQą
7UXGQRĞFL]X]\VNDQLHP
=E\WZ\VRNDFHQDSROL
6NRPSOLNRZDQHSURFH
%UDNPRĪOLZRĞFLXEH]
%UDNPRĪOLZRĞFLXEH]
5\]\NRMHVW]DPDáH

=E\WPDáDZ\VRNRĞü
=E\WPDáDZ\VRNRĞü
RGV]NRGRZDQLD
SLHF]HQLDV]NyG
SLHF]HQLDDUHDá
RGV]NRGRZDQLD
%UDNRIHUW\

SDĔVWZD
GRWDFML
GXU\
.U\WHULXPJUXSRZDQLD
V\
LZ\RGUĊEQLRQ\PRW\Z
GR
HNRQRPLF]QD>W\V

:LHONRĞü
RGGR
(8562@
RGGR
RGGR
RGGR
Średnia
8SSRORZH
8SRJURGQLF]H
SURGXNF\MQ\
8SWUZDáH
7\S
.URZ\POHF]QH
=ZZ\SDVRZH
=Z]LDUQRĪHUQH
0LHV]DQH
Średnia

5HJLRQ $
%
&
'
Średnia
* respondent mógł przypisać więcej niż raz ocenę najwyższą do poszczególnych czynników
Ocena znaczenia poszczególnych czynników związanych z zakupem polisy
ubezpieczenia upraw i/lub zwierząt gospodarskich
.ROHMQ\PDVSHNWHPEDGDQLDE\áDRFHQD]QDF]HQLDSRV]F]HJyOQ\FKF]\QQL
NyZ ]ZLą]DQ\FK ] XF]HVWQLF]HQLHP UROQLNyZ Z V\VWHPLH XEH]SLHF]HĔ XSUDZ L
]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFK&]\QQLNLWHRGQRVLá\VLĊZJáyZQHMPLHU]HGRF]\QQLNyZ
R FKDUDNWHU]H SRGDĪRZ\P D ZLĊF EH]SRĞUHGQLR ]ZLą]DQ\FK ] RERZLą]XMąF\P
V\VWHPHP XEH]SLHF]HĔ XSUDZ L ]ZLHU]ąW JRVSRGDUVNLFK RUD] G]LDáDQLDPL SRGHM
PRZDQ\PLSU]H]XEH]SLHF]\FLHOL2FHQDWD]RVWDáDSU]HSURZDG]RQDZJUXSLHURO
QLNyZ SRVLDGDMąF\FK XEH]SLHF]HQLH XSUDZ L ]ZLHU]ąW JRVSRGDUVNLFK RUD] W\FK
NWyU]\]WDNLFKXEH]SLHF]HĔQLHNRU]\VWDMą&HOHPRNUHĞOHQLD]QDF]HQLDSRV]F]H
JyOQ\FKF]\QQLNyZZSá\ZDMąF\FKQDXF]HVWQLF]HQLHUROQLNyZZV\VWHPLHXEH]
SLHF]HĔ XSUDZ L ]ZLHU]ąW JRVSRGDUVNLFK ] SRGDQHM OLVW\ ]DPNQLĊWHM UROQLF\
GRNRQ\ZDOLZ\ERUXF]\QQLNyZDWDNĪHQDGDZDOLLPRFHQ\:NZHVWLRQDULXV]X
DQNLHW\]DVWRVRZDQRS\WDQLD]XĪ\FLHPVNDOLLQWHUZDáRZHMWU]\VWRSQLRZHMJG]LH
R]QDF]DáRF]\QQLNQDMPQLHMZDĪQ\F]\QQLNĞUHGQLRZDĪQ\DF]\QQLN
QDMZDĪQLHMV]\5HVSRQGHQWPXVLDáQDGDüRFHQĊNDĪGHPX]F]\QQLNyZ
: EDGDQHM ]ELRURZRĞFL QDMZDĪQLHMV]\P F]\QQLNLHP GHWHUPLQXMąF\P
XF]HVWQLF]HQLHUROQLNyZZV\VWHPLHXEH]SLHF]HĔXSUDZL]ZLHU]ąWE\áDFHQDSR
OLV\7HXVWDOHQLDVą]JRGQH]Z\QLNDPLEDGDĔPLQ0DNNLL6RPZDUX
6SDXOGLQJ *LQGHULLQ 6XOZHVNLL'UyĪGĨ $GLQROILLLQ
:LFND 3DZáRZVND7\V]NR .XUG\Ğ.XMDZVNLHM D
3DZáRZVND7\V]NRL6ROLZRGD .XUG\Ğ.XMDZVNDL6RPSROVND5]HFKXáD
RUD]:ąVL.REXV ]JRGQLH]NWyU\PLFHQDXEH]SLHF]HQLDMHVWQDM
EDUG]LHM ZSá\ZRZ\P F]\QQLNLHP GHF\GXMąF\P R Z\NXSLHQLX OXE EUDNX XEH]
SLHF]HQLD RUD] R Z\ERU]H URG]DMX SURGXNWX XEH]SLHF]HQLRZHJR :ąV L .REXV
SRGNUHĞODMą ĪH VNáDGNDRSáDFDQDQD NRQNUHWQHXEH]SLHF]HQLD ]DOHĪ\ RG
ZLHOXF]\QQLNyZWMUHJLRQFHFK\FKDUDNWHU\]XMąFHJRVSRGDUVWZUROQHURG]DML
OLF]ED XSUDZ REMĊW\FK XEH]SLHF]HQLHP L ZUHV]FLH ZDUWRĞü XEH]SLHF]RQHM SUR
GXNFML 5]HF]\ZLVWDFHQDXEH]SLHF]HQLDWRUyĪQLFDPLĊG]\RF]HNLZDQą UHNRP
SHQVDWą ZSU]\SDGNXVWUDW DZSáDFRQąVNáDGNą3R]DFHQąGRQDMZDĪQLHMV]\FK
F]\QQLNyZGHF\GXMąF\FKRXF]HVWQLFWZLHZV\VWHPLHXEH]SLHF]HĔXSUDZL]ZLH

U]ąWJRVSRGDUVNLFKEDGDQLUROQLF\]DOLF]\OLVXPĊXEH]SLHF]HQLRZąRUD]VSUDZQą
L XF]FLZą OLNZLGDFMĊ V]NyG RUD] SHZQRĞü RWU]\PDQLD RGV]NRGRZDQLD QD SRG
VWDZLHGRĞZLDGF]HĔLREVHUZDFML]SU]HV]áRĞFL %DGDQHJRVSRGDUVWZDUROQHQDM
F]ĊĞFLHMQDGDZDá\W\PF]\QQLNRPRFHQĊ1DMQLĪHMRFHQLRQRF]\QQLN]ZLą]DQ\
]HVWDáąNZRWąZ]áRW\FKSRWUąFRQą]RGV]NRGRZDQLD W]ZIUDQV]\]DLQWHJUDOQD
)UDQV]\]DLQWHJUDOQDF]\OLNZRWDSLHQLĊĪQDDOERSURFHQWOLF]RQ\ZVWRVXQNXGR
VXP\ XEH]SLHF]HQLD GR Z\VRNRĞFL NWyUHM XEH]SLHF]\FLHO QLH Z\SáDFD ĪDGQHJR
RGV]NRGRZDQLD 1DWRPLDVW SRZ\ĪHM WHM NZRW\ XEH]SLHF]\FLHO PRĪH Z\SáDFLü
SHáQH RGV]NRGRZDQLH ĝUHGQLD RFHQD ZVND]DĔ Z FDáHM EDGDQHM JUXSLH JRVSR
GDUVWZUROQ\FKZ\QLRVáD:SRáRZLHJRVSRGDUVWZUROQ\FKWHPXF]\QQLNR
ZL EDGDQL UROQLF\ SU]\SLVDOL RFHQĊ ĞUHGQLR ZDĪQ\ F]\QQLN 3RGREQLH
NV]WDáWRZDá VLĊ RGVHWHN SU]\SLVDQ\FK SU]H] UROQLNyZ RFHQ GOD F]\QQLND MDNLP
MHVWRF]HNLZDQLHĪHZGáXJLPRNUHVLHRGV]NRGRZDQLHSRNU\MH Z\GDWNLZáDVQH
QD ]DNXS SROLV RUD] QDáRĪHQLH RERZLą]NyZ GRW\F]ąF\FK VSRVREX SURZDG]HQLD
JRVSRGDUVWZD QSWHUPLQ\VLHZXVWRVRZDQHQDZR]\LRSU\VNL WDEHOD
7DEHOD=QDF]HQLHSRV]F]HJyOQ\FKF]\QQLNyZ]ZLą]DQ\FK]]DNXSHPSROLV\XEH]SLHF]H
QLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFK
ĝUHGQLDRFHQD 0HGLDQD 'RPLQDQWD
:\V]F]HJyOQLHQLH ZHGáXJVNDOL ZHGáXJVNDOL ZHGáXJVNDOL
6XPDXEH]SLHF]HQLRZD
&HQDSROLV\
2F]HNLZDQLHĪHZGáXJLPRNUHVLHRGV]NRGR

ZDQLHSRNU\MHZ\GDWNLZáDVQHQD]DNXSSROLV
6SUDZQDLXF]FLZDOLNZLGDFMDV]NyGRUD]SHZ
QRĞüRWU]\PDQLDRGV]NRGRZDQLD QDSRGVWDZLH
GRĞZLDGF]HĔLREVHUZDFML]SU]HV]áRĞFL
:\áąF]HQLHRGSRZLHG]LDOQRĞFLXEH]SLHF]\FLHOD

]DV]NRG\
'RSDVRZDQLHSROLV\GRSURILOXLSR]LRPXU\]\

NDJRVSRGDUVWZD
6WDáDNZRWDZ]áRW\FKSRWUąFRQD]RGV]NRGR

ZDQLD W]ZIUDQV]\]DLQWHJUDOQD
:\SáDFDQHRGV]NRGRZDQLHSRPQLHMV]DQHR
RNUHĞORQ\SURFHQWVXP\XEH]SLHF]HQLDQS
W]ZIUDQV]\]DUHGXNF\MQD
=QLĪNLL]Z\ĪNLSU]\NDONXODFMLVNáDGHN
'RGDWNRZHZDUXQNL]DSLVDQHZSROLVLHÄGURE

Q\PGUXNLHP´
1DáRĪRQHRERZLą]NLGRW\F]ąFHVSRVREXSURZD
G]HQLDJRVSRGDUVWZD QSWHUPLQ\VLHZXVWR
VRZDQHQDZR]\LRSU\VNL

&HQDSROLV\VSUDZQDLXF]FLZD OLNZLGDFMDV]NyGRUD]VXPDXEH]SLHF]H
QLRZDWRQDMZDĪQLHMV]H]GDQLHPEDGDQ\FKUROQLNyZF]\QQLNL]ZLą]DQH]]DNX
SHPSROLV\XEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFK1LHOLF]QLUROQLF\
RFHQLOLWHF]\QQLNLMDNRQDMPQLHMZDĪQHSU]\SRGHMPRZDQLXGHF\]MLRNRU]\VWD
QLX ] XEH]SLHF]HĔ &R WU]HFL UROQLN E\á ]GDQLD ĪH IUDQV]\]D LQWHJUDOQD Z QDM
PQLHMV]\PVWRSQLXGHF\GXMHR]DZDUFLXXPRZ\XEH]SLHF]HQLD7\ONRGOD
E\áWRF]\QQLNQDMZDĪQLHMV]\5yZQLHĪQDMF]ĊĞFLHMRFHQLDQ\MDNRĞUHGQLRZDĪQ\
F]\QQLN ]ZLą]DQ\ ] GHF\]Mą R SRVLDGDQLX XEH]SLHF]HQLD XSUDZ LOXE XEH]SLH
F]HĔE\áWHQ]ZLą]DQ\]H]QLĪNDPLL]Z\ĪNDPLSU]\NDONXODFMLVNáDGHNRUD]Z\
SáDFDQHRGV]NRGRZDQLHSRPQLHMV]DQHRRNUHĞORQ\SURFHQWVXP\XEH]SLHF]HQLD
QS W]Z IUDQV]\]D UHGXNF\MQD =QLĪNL L ]Z\ĪNL SU]\ NDONXODFML VNáDGHN
E\á\EDUG]RZDĪQHGODFRWU]HFLHJRUHVSRQGHQWDD QDMPQLHMZDĪQHGOD
QDWRPLDVW)UDQV]\]DUHGXNF\MQDF]\OLNZRWDSLHQLĊĪQDDOERSURFHQWOLF]RQ\Z
VWRVXQNXGRVXP\XEH]SLHF]HQLDNWyUą]DZV]HRGOLF]\VRELHXEH]SLHF]\FLHORG
RGV]NRGRZDQLDE\áDQDMZDĪQLHMV]\PF]\QQLNLHP]ZLą]DQ\P]XEH]SLHF]HQLHP
GOD FR F]ZDUWHJR UROQLND -HGQRF]HĞQLH GOD SRQDG E\á WR F]\QQLN QDMEDU
G]LHMLVWRWQ\ U\VXQHN
5\VXQHN6WUXNWXUDZVND]DĔSRV]F]HJyOQ\FKF]\QQLNyZ]ZLą]DQ\FK]]DNXSHPSROLV\
XEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFK
1DáRĪRQHRERZLą]NLGRW\F]ąFHVSRVREXSURZDG]HQLD«
'RGDWNRZHZDUXQNL]DSLVDQHZSROLVLHÄGUREQ\P«
:\SáDFDQHRGV]NRGRZDQLHSRPQLHMV]DQHRRNUHĞORQ\«
6WDáDNZRWDZ]áRW\FKSRWUąFRQD]RGV]NRGRZDQLD W]Z«
'RSDVRZDQLHSROLV\GRSURILOXLSR]LRPXU\]\ND«
:\áąF]HQLHRGSRZLHG]LDOQRĞFLXEH]SLHF]\FLHOD]DV]NRG\
6SUDZQDLXF]FLZDOLNZLGDFMDV]NyGRUD]SHZQRĞü«
2F]HNLZDQLHĪHZGáXJLPRNUHVLHRGV]NRGRZDQLH«
&HQDSROLV\
6XPDXEH]SLHF]HQLRZD

QDMPQLHMZDĪQ\F]\QQLN ĞUHGQLRZDĪQ\F]\QQLN QDMZDĪQLHMV]\F]\QQLN

=DUyZQRFHQDSROLV\VXPDXEH]SLHF]HQLDRUD]VSUDZQDLXF]FLZDOLNZLGD
FMDV]NyGRUD]SHZQRĞüRWU]\PDQLDRGV]NRGRZDQLD QDSRGVWDZLHGRĞZLDGF]HĔL
REVHUZDFML]SU]HV]áRĞFL E\á\QDMF]ĊĞFLHMZVND]\ZDQHMDNRQDMZDĪQLHMV]H]F]\Q
QLNyZGHWHUPLQXMąF\FKSRVLDGDQLHXEH]SLHF]HQLD]DUyZQRGODUROQLNyZSRVLDGDMą
F\FK SROLVĊ XEH]SLHF]HQLRZą MDN GOD W\FK NWyU]\ ] WHM IRUP\ ]DEH]SLHF]HQLD QLH

NRU]\VWDOL WDEHOD 2GQRWRZDQR QLHZLHONLH UyĪQLFH Z RGVHWNX ZVND]DĔ W\FK
F]\QQLNyZMDNRQDMZDĪQLHMV]\FK1LHZąWSOLZLHFHQDSROLV\E\áDQDMF]ĊĞFLHMZVND
]\ZDQDMDNRQDMZDĪQLHMV]\F]\QQLNXF]HVWQLF]HQLDUROQLNyZZV\VWHPLHXEH]SLH
F]HĔ XSUDZ L ]ZLHU]ąW JRVSRGDUVNLFK 7DNLHJR ]GDQLD E\áR UROQLNyZ
SRVLDGDMąF\FKXEH]SLHF]HQLHLQLHFRZLĊFHMERUROQLNyZNWyU]\QLHPLHOL
Z\NXSLRQHJR XEH]SLHF]HQLD = NROHL Z JUXSLH EDGDQ\FK UROQLNyZ SRVLDGDMąF\FK
XEH]SLHF]HQLH ZVND]DáR ĪH VXPD XEH]SLHF]HQLD MHVW QDMZDĪQLHMV]\P
F]\QQLNLHP VW\PXOXMąF\P GR ]DNXSX SROLV\ XEH]SLHF]HQLRZHM 7DNLHJR ]GDQLD
E\áRUROQLNyZQLHSRVLDGDMąF\FKXEH]SLHF]HQLD6KHUULFNLLQ RUD]
%UDQGVWUDQGL:HVWHU WZLHUG]ąĪHUROQLF\NRU]\VWDMąF\]XEH]SLHF]HĔFKĊW
QLHMSáDFą]DXEH]SLHF]HQLHXSUDZ6SUDZQDLXF]FLZDOLNZLGDFMDV]NyGRUD]SHZ
QRĞü RWU]\PDQLD RGV]NRGRZDQLD QD SRGVWDZLH GRĞZLDGF]HĔ L REVHUZDFML ]
SU]HV]áRĞFL E\áDF]ĊĞFLHMZVND]\ZDQDMDNRQDMZDĪQLHMV]\F]\QQLNGHWHUPLQXMąF\
XF]HVWQLFWZRUROQLNyZZV\VWHPLHXEH]SLHF]HĔXSUDZL]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFKZ
JUXSLHUROQLNyZQLHPDMąF\FKZ\NXSLRQ\FKSROLVXEH]SLHF]HQLDSUDZLOXE]ZLH
U]ąW 1LHFRPQLHMUROQLNyZ SRVLDGDMąF\FKXEH]SLHF]HQLHXSUDZ
LOXE]ZLHU]ąWE\áR]GDQLDĪHQDMZDĪQLHMV]\PF]\QQLNLHPXF]HVWQLF]HQLDZV\VWH
PLHXEH]SLHF]HĔXSUDZL]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFKMHVWVSUDZQDLXF]FLZDOLNZLGDFMD
V]NRG\ :EDGDQHMJUXSLH]QDF]ąFHUyĪQLFHZRFHQLHF]\QQLNyZ]ZLą]DQ\FK]]D
NXSHPXEH]SLHF]HQLHXSUDZLOXE]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFKPLĊG]\JRVSRGDUVWZDPL
] XEH]SLHF]HQLHP L EH] XEH]SLHF]HQLD RGQRWRZDQR Z SU]\SDGNX F]\QQLND RGQR
V]ąFHJRVLĊGRGRGDWNRZ\FKZDUXQNyZ]DSLVDQ\FKZSROLVLHÄGUREQ\PGUXNLHP´
:W\PSU]\SDGNX]GHF\GRZDQDZLĊNV]RĞüUROQLNyZQLHXEH]SLHF]RQ\FKZVND]\
ZDáDWHQF]\QQLNMDNRQDMZDĪQLHMV]\SU]\SRGHMPRZDQLXGHF\]MLRXF]HVWQLF]HQLX
ZV\VWHPLHXEH]SLHF]HĔXSUDZL]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFK :JUXSLHUROQL
NyZSRVLDGDMąF\FKXEH]SLHF]HQLHWDNLHJR]GDQLDE\áRUHVSRQGHQWyZ WDEH
OD &R PRĪH VXJHURZDü ĪH UROQLF\ SRVLDGDMąF\ XEH]SLHF]HQLH PDMą MXĪ
GRĞZLDGF]HQLHZSRGSLV\ZDQLXWHJRW\SXXPyZ1DWRPLDVWUROQLF\QLHSRVLDGDMą
F\XEH]SLHF]HQLDPRJąRSLHUDüVLĊQD]á\FKGRĞZLDGF]HQLDFKZSU]HV]áRĞFL]ZLą
]DQ\FK ] SRGSLVDQLHP XPyZ XEH]SLHF]HQLD %UDN ]QDMRPRĞFL LQVWUXPHQWX
]DU]ąG]DQLDU\]NLHPMDNLPVąXEH]SLHF]HQLDEĊG]LHSU]HNáDGDüVLĊQDQLVNLSR]LRP
XF]HVWQLFWZDZV\VWHPLHXEH]SLHF]HĔXSUDZLOXE]ZLHU]ąW 6DQWHUDPR6DQ
WHUDPR 2]QDF]D WR ĪH Z SU]\SDGNX UROQLNyZ QLHXEH]SLHF]RQ\FK ZDĪQą
UROĊZVSU]HGDĪ\SROLV\XEH]SLHF]HQLDPRĪHRGHJUDüEURNHUXEH]SLHF]HQLRZ\NWy
U\ GRNáDGQLH Z\MDĞQL ZV]\VWNLH HOHPHQW\ NWyUH REHMPXMH XPRZD XEH]SLHF]HQLD
XSUDZLOXE]ZLHU]ąW%DGDQLD7UHVWLQLLLQ SU]HSURZDG]RQHZĞUyGSROVNLFK
L ZáRVNLFK UROQLNyZ PDMąFH QD FHOX ]EDGDQLH ZSá\ZX QLHNWyU\FK X]DVDGQLHĔ ]D
PLDUXZ\NXSLHQLDXEH]SLHF]HQLDSU]H]UROQLNyZVXJHUXMąĪHUROQLF\NWyU]\ZF]H
ĞQLHMSRVLDGDOLXEH]SLHF]HQLHVąEDUG]LHMSU]HNRQDQLGRSRQRZQHJRXEH]SLHF]HQLD

ZSU]\V]áRĞFLSRGNUHĞODMąFW\PVDP\PZDĪQąUROĊZF]HĞQLHMV]\FKGRĞZLDGF]HĔ
3RQDGWRUROQLF\NWyU]\EDUG]LHMXIDOLSRĞUHGQLNRPXEH]SLHF]HQLRZ\PSRPDJDMą
F\PLPSU]\]DNXSLHXEH]SLHF]HQLDHZHQWXDOQLHGRUDG]DMąSU]\]DNXSLHXEH]SLH
F]HQLDZVND]XMąZLĊNV]\]DPLDUXEH]SLHF]HQLDVZRMHMSURGXNFMLZSU]\V]áRĞFL1D
WHM SRGVWDZLH QDVXZD VLĊ ZQLRVHN ĪH ]DXIDQLH G]LDáD MDNR VXEVW\WXW ZLHG]\
]ZáDV]F]DGODW\FKNWyU]\QLHPDMąGRĞZLDGF]HQLD]XEH]SLHF]HQLHPLQLHZLHG]ą
MDNRQRG]LDáD
7DEHOD&]\QQLNL]ZLą]DQH]]DNXSHPSROLV\XEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWRFHQLDQH
SU]H]UROQLNyZMDNRQDMZDĪQLHMV]H]HZ]JOĊGXQDXF]HVWQLFWZRZV\VWHPLHXEH]SLHF]HĔ
XSUDZL]ZLHU]ąW
8EH]SLHF]HQLHXSUDZ
:\V]F]HJyOQLHQLH LOXE]ZLHU]ąW
7DN 1LH
6XPDXEH]SLHF]HQLRZD
&HQDSROLV\
2F]HNLZDQLHĪHZGáXJLPRNUHVLHRGV]NRGRZDQLHSRNU\MHZ\GDWNLZáDVQHQD

]DNXSSROLV
6SUDZQDLXF]FLZDOLNZLGDFMDV]NyGRUD]SHZQRĞüRWU]\PDQLDRGV]NRGRZDQLD QD

SRGVWDZLHGRĞZLDGF]HĔLREVHUZDFML]SU]HV]áRĞFL
:\áąF]HQLHRGSRZLHG]LDOQRĞFLXEH]SLHF]\FLHOD]DV]NRG\
'RSDVRZDQLHSROLV\GRSURILOXLSR]LRPXU\]\NDJRVSRGDUVWZD
6WDáDNZRWDZ]áRW\FKSRWUąFRQD]RGV]NRGRZDQLD W]ZIUDQV]\]DLQWHJUDOQD
:\SáDFDQHRGV]NRGRZDQLHSRPQLHMV]DQHRRNUHĞORQ\SURFHQWVXP\XEH]SLHF]HQLD

QS W]ZIUDQV]\]DUHGXNF\MQD
'RGDWNRZHZDUXQNL]DSLVDQHZSROLVLHÄGUREQ\PGUXNLHP´
1DáRĪRQHRERZLą]NLGRW\F]ąFHVSRVREXSURZDG]HQLDJRVSRGDUVWZD QSWHUPLQ\

VLHZXVWRVRZDQHQDZR]\LRSU\VNL
%DGDQLDZ\ND]Dá\ĪHVXPDXEH]SLHF]HQLDRUD]FHQDSROLV\VąQDMZDĪQLHM
V]\PLF]\QQLNDPL]DZDUFLDXEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąW]GDQLHP EDGD
Q\FK UROQLNyZ ] JRVSRGDUVWZ EDUG]R GXĪ\FK (68 W\V HXUR 6XPD
XEH]SLHF]HQLD MDNR QDMZDĪQLHMV]\ F]\QQLN ]ZLą]DQ\ ] ]DNXSHP XEH]SLHF]HQLD
QDMU]DG]LHMZVND]\ZDQ\E\áZJUXSLHJRVSRGDUVWZEDUG]RPDá\FK (68!W\V
HXUR 6SUDZQD L XF]FLZD OLNZLGDFMD V]NyG RUD] SHZQRĞü RWU]\PDQLD RGV]NR
GRZDQLD QD SRGVWDZLH GRĞZLDGF]HĔL REVHUZDFML ] SU]HV]áRĞFL WRQDMZDĪQLHM
V]\ F]\QQLN GHF\GXMąF\ R ]DNXSLH XEH]SLHF]HQLD JáyZQLH GOD UROQLNyZ ]
JRVSRGDUVWZPDá\FK (68W\VHXUR ĞUHGQLRPDá\FK (68W\VHX
UR LĞUHGQLRGXĪ\FK (68W\VHXUR &]\QQLNWHQZVND]\ZDQ\E\áDMDNR
QDMZDĪQLHMV]\ Z SRáRZLH JRVSRGDUVWZ R QDMZ\ĪV]HM GRFKRGRZRĞFL )UDQV]\]D

LQWHJUDOQD RUD] IUDQV]\]D UHGXNF\MQD MDNR QDMZDĪQLHMV]\ F]\QQLN ]ZLą]DQ\ ]
]DNXSHP XEH]SLHF]HQLD FKDUDNWHU\]RZDá VLĊ ]EOLĪRQ\P RGVHWNLHP RGSRZLHG]L
Z NDĪGHM ] DQDOL]RZDQ\FK NODV ZLHONRĞFL HNRQRPLF]QHM -HG\QLH Z JRVSRGDU
VWZDFKEDUG]RGXĪ\FKF]\QQLNWHQQLHE\áRFHQLDQ\MDNRQDMZDĪQLHMV]\3RGRE
QLH MDN RF]HNLZDQLH ĪH Z GáXJLP RNUHVLH RGV]NRGRZDQLH SRNU\MH Z\GDWNL
ZáDVQHQD]DNXSSROLVRUD]]QLĪNLL]Z\ĪNLSU]\NDONXODFMLVNáDGHN WDEHOD
7DEHOD&]\QQLNL]ZLą]DQH]]DNXSHPSROLV\XEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWJRVSR
GDUVNLFKRFHQLDQHSU]H]UROQLNyZMDNRQDMZDĪQLHMV]H]HZ]JOĊGXQDZLHONRĞüHNRQRPLF]QąL
W\SSURGXNF\MQ\JRVSRGDUVWZDUROQHJR
6WDáDNZRWDZ]áRW\FKSRWUąFRQD]
'RGDWNRZHZDUXQNL]DSLVDQHZ
'RSDVRZDQLHSROLV\GRSURILOXL
2F]HNLZDQLHĪHZGáXJLPRNUH
1DáRĪRQHRERZLą]NLGRW\F]ąFH
:\áąF]HQLHRGSRZLHG]LDOQRĞFL
RGV]NRGRZDQLD W]ZIUDQV]\]D
VSRVREXSURZDG]HQLDJRVSRGDU
VLHRGV]NRGRZDQLHSRNU\MHZ\
SR]LRPXU\]\NDJRVSRGDUVWZD
=QLĪNLL]Z\ĪNLSU]\NDONXODFML
6SUDZQDLXF]FLZDOLNZLGDFMD
SRPQLHMV]DQHRRNUHĞORQ\SUR

:\SáDFDQHRGV]NRGRZDQLH
SROLVLHÄGUREQ\PGUXNLHP´
XEH]SLHF]\FLHOD]DV]NRG\
6XPDXEH]SLHF]HQLRZD

&HQDSROLV\
VNáDGHN
V]NyG
.U\WHULXPJUXSRZDQLD
LZ\RGUĊEQLRQ\PRW\Z

HNRQRPLF]QD>W\V(85
GR
RGGR
:LHONRĞü
RGGR
62@
RGGR
RGGR

Średnia
8SSRORZH
8SRJURGQL
F]H
8SWUZDáH
SURGXNF\MQ\
.URZ\POHF]
7\S

QH
=ZZ\SDVR
ZH
=Z]LDUQR
ĪHUQH
0LHV]DQH
Średnia
* respondent mógł przypisać więcej niż raz ocenę najwyższą do poszczególnych czynników

%LRUąF SRG XZDJĊ W\S SURGXNF\MQ\ DQDOL]RZDQ\FK JRVSRGDUVWZ UROQ\FK
]DXZDĪDVLĊ]QDF]ąFHUyĪQLFHZRFHQLHSU]H]EDGDQ\FKF]\QQLNyZ]ZLą]DQ\FK
] ]DNXSHP XEH]SLHF]HQLD XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW 6XPD XEH]SLHF]HQLD MDNR QDM
F]ĊĞFLHMZVND]\ZDQ\F]\QQLN]DNXSXSROLV\XEH]SLHF]HQLDE\áQDMZDĪQLHMV]\P
F]\QQLNLHPGODUROQLNyZVSHFMDOL]XMąF\FKVLĊZSUDZDFKSRORZ\FKLXSUDZDFK
WUZDá\FKRUD]G\ZHUV\ILNXMąF\FKSURGXNFMĊ1LHFRU]DG]LHMMDNRQDMZDĪQLHMV]\
F]\QQLN VXPD XEH]SLHF]HQLRZD ZVND]\ZDQD E\áD SU]H] UROQLNyZ VSHFMDOL]XMą
F\FKVLĊZKRGRZOL]ZLHU]ąWZ\SDVRZ\FKRUD]]LDUQRĪHUQ\FK:W\FKJUXSDFK
JRVSRGDUVWZ PQLHM QLĪ SRáRZD UROQLNyZ VXPLH XEH]SLHF]HQLD SU]\SLVDáD QDM
ZLĊNV]H ]QDF]HQLH SU]\ ]DNXSLH SROLV\ XEH]SLHF]HQLD : JRVSRGDUVWZDFK VSH
FMDOL]XMąF\FKVLĊZXSUDZDFKWUZDá\FKUROQLNyZZVND]DáRĪHFHQDSROLV\
ZQDMZLĊNV]\PVWRSQLX]ZLą]DQDMHVW]]DNXSHPXEH]SLHF]HQLD7DNLHJR]GDQLD
E\áRSRQDGEDGDQ\FKUROQLNyZVSHFMDOL]XMąF\FKVLĊZXSUDZDFKSRORZ\FK
RUD] PLHV]DQ\FK %DUG]R ZDĪQ\P F]\QQLNLHP GHWHUPLQXMąF\P ]DNXS SROLV\
XEH]SLHF]HQLD MHVW WDNĪH GRSDVRZDQLH SROLV\ GR SURILOX L SR]LRPX U\]\ND JR
VSRGDUVWZDUROQHJR7DNZVND]DáDSRQDGSRORZDUROQLNyZ]NDĪGHJRW\SXSUR
GXNF\MQHJR:\MąWHNVWDQRZLOLUROQLF\VSHFMDOL]XMąF\VLĊZXSUDZDFKSRORZ\FK
:WHMJUXSLHUROQLNyZZVND]DáRWHQF]\QQLN]DQDMZDĪQLHMV]\SU]\SR
GHMPRZDQLX GHF\]ML R ]DNXSLHSROLV\ XEH]SLHF]HQLD XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW-HG
QRF]HĞQLH QDOHĪ\ ]DXZDĪ\ü ĪH Z WHM JUXSLH JRVSRGDUVWZ UROQ\FK UHVSRQGHQFL
]QDF]QLHF]ĊĞFLHMRGUROQLNyZ]SR]RVWDá\FKW\SyZSURGXNF\MQ\FKJRVSRGDUVWZ
UROQ\FK ZVND]\ZDOL ĪH QDMZDĪQLHMV]\P F]\QQLNLHP ]ZLą]DQ\P ] ]DNXSHP
XEH]SLHF]HQLDMHVWQDáRĪHQLHRERZLą]NXGRW\F]ąFHJRVSRVREXSURZDG]HQLDJR
VSRGDUVWZD QSWHUPLQ\VLHZXVWRVRZDQHQDZR]\LRSU\VNL

6.8. Podsumowanie
=SU]HSURZDG]RQ\FKEDGDĔZ\QLNDĪHUROQLF\ZZLĊNV]RĞFLZ\ND]XMąSU]H
FLĊWQą L Z\VRNą DZHUVMĊ GR U\]\ND 1LVNLP VWRSQLHP DZHUVML FKDUDNWHU\]XMą VLĊ
JáyZQLHUROQLF\]JRVSRGDUVWZQDMZLĊNV]\FK*HQHUDOQLHPRĪQDSU]\MąüĪHNU\WH
ULXPZLHONRĞFLHNRQRPLF]QHMJRVSRGDUVWZDMHVWSRGVWDZRZ\PF]\QQLNLHPUyĪQL
FXMąF\PQLHW\ONRSR]LRPDZHUVMLGRU\]\NDDOHUyZQLHĪSHUFHSFMĊU\]\NDLRFHQĊ
PHWRGMHJRRJUDQLF]DQLD3URZDG]LWRGRZQLRVNXĪHV\VWHPKROLVW\F]QHJR]DU]ą
G]DQLDU\]\NLHPZUROQLFWZLHSRZLQLHQXZ]JOĊGQLDüSU]HGHZV]\VWNLP]UyĪQLFR
ZDQLHHNRQRPLF]QRSURGXNF\MQHJRVSRGDUVWZ5ROQLF\]MHGQRVWHNPQLHMV]\FKZ
ZLĊNV]\P VWRSQLX Vą XNLHUXQNRZDQL QD SR]\VNLZDQLH GRFKRGyZ VSR]D JRVSR
GDUVWZ D Z V\WXDFML ]QDF]QHJR SRJRUV]HQLD ZDUXQNyZ SURGXNFML UROQHM F]ĊĞFLHM
GHNODUXMąFKĊü]DSU]HVWDQLDG]LDáDOQRĞFL5ROQLF\]JRVSRGDUVWZZLĊNV]\FKZ\GDMą
VLĊ E\ü EDUG]LHM XNLHUXQNRZDQL QD SRV]XNLZDQLH DNW\ZQ\FK PHWRG ]DU]ąG]DQLD

U\]\NLHPZW\PNRU]\VWDQLD]XEH]SLHF]HĔ3RGVWDZRZ\PZ\]ZDQLHPGODV\V
WHPX XEH]SLHF]HQLRZHJR SR]RVWDMH UR]ZLą]DQLH SUREOHPX XEH]SLHF]HQLD VXV]\ ±
F]\QQLN WHQ MHVW ZVND]\ZDQ\ MDNR QDMZDĪQLHMV]\ SU]H] UROQLNyZ ]H ZV]\VWNLFK
JUXSJRVSRGDUVWZ=HZ]JOĊGXQDV\VWHPRZ\FKDUDNWHUU\]\NDVXV]\ZSURZDG]H
QLHUHDOQ\FKPRĪOLZRĞFLXEH]SLHF]HQLDVXV]\Z\PDJDSRV]XNLZDQLDGRGDWNRZ\FK
ĞURGNyZQDILQDQVRZDQLHV\VWHPXXEH]SLHF]HQLRZHJR
:EDGDQHMJUXSLHJRVSRGDUVWZUROQ\FKSRQDGGHNODURZDáRSRVLDGD
QLHXEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąW:\VRNLRGVHWHNUROQLNyZSRVLDGDMąF\FK
SROLVĊXEH]SLHF]HQLRZą PRĪH VXJHURZDüR GXĪHM ĞZLDGRPRĞFL UROQLNyZ Z ]D
NUHVLH]PLDQNOLPDW\F]Q\FKLSRWU]HELHDGDSWDFMLGR]PLDQNOLPDWX8EH]SLHF]D
MąVLĊJáyZQLHUROQLF\]JRVSRGDUVWZGXĪ\FK (68W\VHXUR LEDUG]R
GXĪ\FK (68!W\VHXUR VSHFMDOL]XMąF\FKVLĊZXSUDZDFKSRORZ\FKRUD]
ZKRGRZOL]ZLHU]ąW]LDUQRĪHUQ\FK]UHJLRQyZZGXĪ\PVWRSQLXQDUDĪRQ\FKQD
SRZRG]LHZ\PDU]QLĊFLDLVXV]Ċ
5ROQLF\ NRU]\VWDMąF\ ] XEH]SLHF]HĔ RG]QDF]DMą VLĊ GXĪą ĞZLDGRPRĞFLą
]PLDQ NOLPDWX RUD] ĞZLDGRPRĞFLą XEH]SLHF]HQLRZą R F]\P ĞZLDGF]\ Z\VRNL
RGVHWHNUROQLNyZ]JDG]DMąF\FKVLĊ]HVWZLHUG]HQLHPĪH PRĪOLZRĞü]UHGXNRZD
QLDVWDUWZQDVWĊSVWZLH]DLVWQLDáHMV]NRG\RUD]FRUD]EDUG]LHMRGF]XZDOQD]PLDQD
NOLPDWXVWDQRZLąLPSXOVGR]DNXSXSROLV\XEH]SLHF]HQLRZHM1LHEH]]QDF]HQLD
GOD UROQLNyZ SU]\ ]DNXSLH SROLV\ XEH]SLHF]HQLD MHVW PRĪOLZRĞü VNRU]\VWDQLD ]
GRWDFMLU]ąGRZHM2]QDF]DWRĪHSUDZGRSRGREQLHEH]WHJRZVSDUFLDXF]HVWQLFWZR
UROQLNyZ Z V\VWHPLH XEH]SLHF]HĔ XSUDZ L ]ZLHU]ąW E\áRE\ ]QDF]QLH PQLHMV]H
:DĪQ\PHOHPHQWHPZDUXQNXMąF\PXF]HVWQLFWZRUROQLNyZZV\VWHPLHXEH]SLH
F]HĔXSUDZL]ZLHU]ąWMHVWRGV]NRGRZDQLH]D]UHDOL]RZDQLHVLĊRNUHĞORQHJRU\]\
ND5ROQLF\EĊGąEDUG]LHMVNáRQQLGR]DNXSXSROLVXEH]SLHF]HQLRZ\FKMHĞOLEĊGą
PLHOLSHZQRĞüRWU]\PDQLDRGV]NRGRZDQLDQD]DGDZDODMąF\PSR]LRPLH
3U]\F]\QąGODNWyUHMEDGDQLUROQLF\QLH]DNXSLOLXEH]SLHF]HQLDDOHUyZ
QLHĪGODNWyUHM]UH]\JQRZDOL]NRQW\QXDFMLXF]HVWQLF]HQLDZV\VWHPLHXEH]SLH
F]HĔ XSUDZ L ]ZLHU]ąW E\áD SU]HGH ZV]\VWNLP ]E\W Z\VRND FHQD SROLV\ :
DQDOL]RZDQHM JUXSLH JRVSRGDUVWZ UROQ\FK SRQDG UROQLNyZ QLH SRVLDGDáR
XEH]SLHF]HQLD D ]UH]\JQRZDáR ] MHJR NRQW\QXDFML 1DOHĪ\ ]DXZDĪ\ü ĪH
EH]Z]JOĊGXQDWRF]\UROQLNSRVLDGDREHFQLHSRVLDGDáF]\WHĪQLHSRVLDGDáZ
RJyOH SROLV\ XEH]SLHF]HQLD XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW MDNR QDMZDĪQLHMV]\ F]\QQLN
]ZLą]DQ\]]DNXSHPXEH]SLHF]HQLDZVND]\ZDáFHQĊSROLV\
%LRUąF SRG XZDJĊ ZLHONRĞü HNRQRPLF]Qą JRVSRGDUVWZ UROQ\FK W\S SUR
GXNF\MQ\RUD]UHJLRQZNWyU\P]ORNDOL]RZDQDE\áDSURGXNFMDUROQLF]DUROQLF\
Z UyĪQ\P VWRSQLX PRW\ZRZDOL VZRMH XF]HVWQLFWZR Z V\VWHPLH XEH]SLHF]HĔ
XSUDZL]ZLHU]ąW'ODUROQLNyZ]QDMPQLHMV]\FKJRVSRGDUVWZUROQ\FKJáyZQ\P
PRW\ZHP ]DNXSX SROLV\ XEH]SLHF]HQLD E\áD PRĪOLZRĞü VNRU]\VWDQLD ] GRWDFML

FKĊü VSHáQLHQLD XVWDZRZHJR RERZLą]NX XEH]SLHF]HQLD XSUDZ RUD] GR
ĞZLDGF]HQLH]HV]NRGąZSU]HV]áRĞFL:QDMZLĊNV]\FKHNRQRPLF]QLHJRVSRGDU
VWZDFKUROQ\FKUROQLF\QDE\ZDOLXEH]SLHF]HQLHXSUDZLOXE]ZLHU]ąWJáyZQLHZ
REDZLHSU]HGZ\VWąSLHQLHPV]NyGZHIHNFLHQDVWĊSVWZ]PLDQNOLPDWX:DĪQ\P
LPSXOVHPVNáDQLDMąF\PLFKGRXEH]SLHF]HQLDE\áDWDNĪHPRĪOLZRĞüVNRU]\VWDQLD
] GRWDFML F]\ WHĪ FKĊü VSHáQLHQLD XVWDZRZHJR RERZLą]NX XEH]SLHF]HQLD 3R
Z\ĪV]H PRW\Z E\á\ WDNĪH QDMF]ĊĞFLHM ZVND]\ZDQH Z JUXSLH JRVSRGDUVWZ URO
Q\FK R W\SLH SURGXNFML XSUDZ\ RJURGQLF]H RUD] XSUDZ\ WUZDáH 3RZRGHP
Z\VWąSLHQLDUROQLNyZ]V\VWHPXXEH]SLHF]HĔXSUDZL]ZLHU]ąWZRVWDWQLFKSLĊ
FLXODWDFKE\áDSU]HGHZV]\VWNLP]E\WZ\VRNDFHQD3U]\F]\PZQDMPQLHMV]\P
VWRSQLXF]\QQLNWHQZVND]\ZDOLUROQLF\]JUXS\JRVSRGDUVWZPDá\FKVSHFMDOL
]XMąF\FK VLĊ Z XSUDZDFK WUZDá\FK RUD] Z KRGRZOL ]ZLHU]ąW ]LDUQRĪHUQ\FK =
SRZRGXEUDNXZ\VWąSLHQLDV]NRG\ZJRVSRGDUVWZLHUROQ\P]XEH]SLHF]HĔ]UH
]\JQRZDáDSRáRZDUROQLNyZ]JUXS\QDMPQLHMV]\FKHNRQRPLF]QLHJRVSRGDUVWZ
UROQ\FK SRGPLRW\ VSHFMDOL]XMąFH VLĊ Z KRGRZOL NUyZ POHF]Q\FK MDN UyZQLHĪ
SRGPLRW\]ORNDOL]RZDQHZUHJLRQLH0DáRSROVNLL3RJyU]D=UH]\JQRZDOL]SROL
V\XEH]SLHF]HQLRZHMUyZQLHĪUROQLF\NWyU]\ZUD]LHZ\VWąSLHQLDNOĊVNLĪ\ZLR
áRZHMOLF]ąQDGRUDĨQąSRPRFSDĔVWZD%\OLWRZV]F]HJyOQRĞFLUROQLF\]EDUG]R
PDá\FK L PDá\FK JRVSRGDUVWZ UROQ\FK RUD] NWyU]\ SURZDG]LOL SURGXNFMĊ UROQą
]ORNDOL]RZDQąZUHJLRQLH0D]RZV]DL3RGODVLD %LRUąFSRGXZDJĊĪH]QDF]Q\
RGVHWHN UROQLNyZ GHNODUXMH NRU]\VWDQLH ] SRPRF\ SDĔVWZD XG]LHODQHM Z WU\ELH
GRUDĨQ\P ]DVDGQ\P Z\GDMH VLĊ UR]ZDĪHQLH UR]ZLą]DĔ RJUDQLF]DMąF\FK WDNLH
G]LDáDQLDQDU]HF]NRPSOHNVRZ\FKUR]ZLą]DĔ]DLPSOHPHQWRZDQ\FKZQRZ\V\V
WHP SRZV]HFKQHJR XEH]SLHF]HQLD JRVSRGDUVWZ UROQ\FK = NROHL EUDN RIHUW\
REHMPXMąFHMQDMZDĪQLHMV]HF]\QQLNLU\]\NDE\áSU]\F]\Qą]DQLHFKDQLDXEH]SLH
F]HĔ]GHF\GRZDQLHF]ĊĞFLHMZJUXSLHJRVSRGDUVWZGXĪ\FKVSHFMDOL]XMąF\FKVLĊ
ZXSUDZDFKWUZDá\FK]UHJLRQX3RPRU]DL0D]XURUD]0D]RZV]DL3RGODVLD
'OD EDGDQ\FK UROQLNyZ WU]\ F]\QQLNL PLDá\ QDMZDĪQLHMV]H ]QDF]HQLH Z
SRGMĊFLXSU]\V]á\FKGHF\]ML]ZLą]DQ\FK]]DNXSHPXEH]SLHF]HQLD%\á\WRFHQD
SROLV\VXPDXEH]SLHF]HQLDRUD]VSUDZQDLXF]FLZDOLNZLGDFMDV]NyGRUD]SHZ
QRĞüRWU]\PDQLDRGV]NRGRZDQLD&HQDSROLV\MDNRQDMZDĪQLHMV]\F]\QQLNSU]\
GHF\]MLR]DNXSLHSROLV\XEH]SLHF]HQLRZHMF]ĊĞFLHMZVND]\ZDOLUROQLF\NWyU]\
QLHXF]HVWQLF]\OLZV\VWHPLHXEH]SLHF]HĔXSUDZL]ZLHU]ąWDWDNĪHUROQLF\]JR
VSRGDUVWZ EDUG]R GXĪ\FK VSHFMDOL]XMąF\ VLĊ Z XSUDZDFK SRORZ\FK XSUDZDFK
WUZDá\FK RUD] G\ZHUV\ILNXMąF\ SURGXNFMĊ = NROHL VXPD XEH]SLHF]HQLRZD MDNR
QDMZDĪQLHMV]\ F]\QQLN SU]\ GHF\]ML R ]DNXSLH SROLV\ XEH]SLHF]HQLRZHM E\áD
F]ĊĞFLHMZVND]\ZDQDZJRVSRGDUVWZDFKUROQ\FK]XEH]SLHF]HQLHPVSHFMDOL]X
MąF\FK VLĊ Z XSUDZDFK WUZDá\FK RUD] R QDMZ\ĪV]HM ZLHONRĞFL HNRQRPLF]QHM
6SUDZQD L XF]FLZD OLNZLGDFMD V]NyG RUD] SHZQRĞü RWU]\PDQLD RGV]NRGRZDQLD

QDSRGVWDZLHGRĞZLDGF]HĔLREVHUZDFML]SU]HV]áRĞFL WRQDMZDĪQLHMV]HF]\QQL
NL ]DNXSX XEH]SLHF]HQLD GOD JRVSRGDUVWZ UROQ\FK QLH SRVLDGDMąF\FK XEH]SLH
F]HQLD RUD] GOD JRVSRGDUVWZ UROQ\FK PDá\FK L ĞUHGQLR GXĪ\FK R W\SLH
SURGXNF\MQ\PXSUDZ\RJURGQLF]HLXSUDZ\WUZDáH
8]\VNDQHZ\QLNLEDGDĔSR]ZDODMąZVND]DüLPSOLNDFMHGODSU]\V]áHMSROL
W\NLU]ąGXLILUPXEH]SLHF]HQLRZ\FKNWyUDSRZLQQDZVSLHUDüG]LDáDQLDXPRĪOL
ZLDMąFH ]ZLĊNV]HQLH Z\NRU]\VWDQLD XEH]SLHF]HĔ XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW Z
JRVSRGDUVWZ UROQ\FK *áyZQ\P SRZRGHP EUDNX SROLV\ XEH]SLHF]HQLRZHM MDN
UyZQLHĪ ]DSU]HVWDQLD NRQW\QXDFML XEH]SLHF]HQLD XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW MHVW FHQD
XEH]SLHF]HQLD F]HJR GRZRG]ą X]\VNDQH Z\QLNL EDGDĔ 2]QDF]D WR ĪH NRV]W
VNáDGNL XEH]SLHF]HQLRZHM VWDQRZL QDMZLĊNV]H Z\]ZDQLH GOD ILUP XEH]SLHF]H
QLRZ\FK L U]ąGX 3ROLW\ND SDĔVWZD RUD] ILUP XEH]SLHF]HQLRZ\FK QD U]HF]
]ZLĊNV]HQLDSRS\WXQDXEH]SLHF]HQLDXSUDZLOXE]ZLHU]ąWSRZLQQDNRQFHQWUR
ZDüVLĊQD]ZLĊNV]DQLXG]LDáDĔSURSDJXMąF\FKXEH]SLHF]HQLDZPDá\FKJRVSR
GDUVWZDFK UROQ\FK RUD] Z UHJLRQDFK R QDMZLĊNV]\FK ]DJURĪHQLDFK
NOLPDW\F]Q\FK 3RWU]HEQH Vą UyZQLHĪ G]LDáDQLD LQIRUPDF\MQH Z V]F]HJyOQRĞFL
ZĞUyG UROQLNyZ NWyU]\ QLH NRU]\VWDOL GRW\FKF]DV ] XEH]SLHF]HĔ XSUDZ LOXE
]ZLHU]ąW']LDáDQLDWH PRJą SU]\F]\QLü VLĊ GRZLĊNV]HJR]UR]XPLHQLDRUD] UD
FMRQDOQHJR NRU]\VWDQLD ] RFKURQ\ XEH]SLHF]HQLRZHM =ZLĊNV]HQLH Z\NRU]\VWD
QLD XEH]SLHF]HĔ XSUDZ LOXE ]ZLHU]ąW Z JRVSRGDUVWZDFK UROQ\FK Z\PDJD
ZLĊNV]HJRQDG]RUXSDĔVWZDQDGSURFHGXUDPL]ZLą]DQ\PL]V]DFRZDQLHPV]NyG
RUD]Z\SáDWąRGV]NRGRZDQLD:DĪQHMHVWUyZQLHĪ]ZLĊNV]HQLHUROLVáXĪEGRUDG
F]\FKNWyUHPRJąZSá\ZDüQD]ZLĊNV]HQLHHGXNDFMLZ]DNUHVLHDGDSWDFMLUROQL
NyZGR]PLDQNOLPDWXLSU]\MPRZDQLDVNXWHF]Q\FKHIHNW\ZQ\FKHNRQRPLF]QLH
LáDWZ\FKGRZGURĪHQLDVWUDWHJLLZW\PXEH]SLHF]HĔ
Bibliografia
$GDPNLHZLF]'UZLááR+* Współczesna metodologia nauk ekonomicznych

712L.
$GDPRZLF] 0 5\]\NR L XEH]SLHF]HQLD Z UROQLFWZLH : $GDPRZLF] 0
UHG 8EH]SLHF]HQLDJRVSRGDUF]H:LHĞL5ROQLFWZR:\G6**::DUV]DZD
$GLQROIL)&DSLWDQLR)(QMROUDV* 7KHGHPDQGIRUFURSLQVXUDQFH&RP
ELQHGDSSURDFKHVIRU)UDQFHDQG,WDO\Agricultural economics review, QRS

$GLW\D.67DMXGGLQ.$YLQDVK. &URS,QVXUDQFHLQ,QGLD'ULYHUVDQG
,PSDFW 2016 Annual Meeting, -XO\ $XJXVW %RVWRQ 0$ $JULFXOWXUDO DQG $S
SOLHG (FRQRPLFV $VVRFLDWLRQ DJULFXOWXUDO SURGXFHUV Handbook of Agricultural Eco-
nomicsYROFKDSWHU(OVHYLHU

$G]DZOD : .XGDG]H 6 0RKDPPHG $5 ,EUDKLP ,, &OLPDWH SHUFHS
WLRQVIDUPHUV¶ZLOOLQJQHVVWRLQVXUHIDUPVDQGUHVLOLHQFHWRFOLPDWHFKDQJHLQ1RUWK
HUQUHJLRQ*KDQDEnvironmental Development
$KVDQ60$OL$.XULDQ-1 7RZDUGDWKHRU\RIDJULFXOWXUDOLQVXUDQFH
American Journal of Agricultural Economics
$LGRR50HQVDK2VHL-:LH3$ZXQ\R9LWRU' 3URVSHFWVRIFURSLQ
VXUDQFHDVDULVNPDQDJHPHQWWRRODPRQJDUDEOHFURSIDUPHUVLQ*KDQD Asian Econ
Financ Rev S
$NKWDU6*XFKHQJ/8OODK51D]LU$,TEDO0$5D]D0+,TEDO1)DL
VDO0 )DFWRUVLQIOXHQFLQJK\EULGPDL]HIDUPHUV ULVNDWWLWXGHVDQGWKHLUSHU
FHSWLRQV LQ 3XQMDE 3URYLQFH 3DNLVWDQ Journal of Integrative Agriculture,
S
$QWyQ-.LPXUD6/DQNRVNL-&DWWDQHR$ A Comparative Study of Risk
Management in Agriculture under Climate Change 2(&' )RRG $JULFXOWXUH DQG
)LVKHULHV3DSHUV1U
$UEXFNOH -* 0RUWRQ /: +REEV - )DUPHU EHOLHIV DQG FRQFHUQV DERXW
FOLPDWH FKDQJH DQG DWWLWXGHV WRZDUG DGDSWDWLRQ DQG PLWLJDWLRQ (YLGHQFH IURP ,RZD
Climatic ChangeS
$5L05 Ogłoszenie nr 1 Prezesa Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji z
dnia 17 września 2019 r. W sprawie wielkości średniej powierzchni gruntów rolnych
w gospodarstwie rolnym w poszczególnych województwach oraz średniej powierzchni
gruntów rolnych w gospodarstwie rolnym w kraju w 2019 roku
$VKIDT 0 +DVVDQ 6 1DVHHU 0= %DLJ ,$ $VPD- )DFWRUV DIIHFWLQJ
IDUPGLYHUVLILFDWLRQLQULFHZKHDWPakistan Journal of Agricultural Science,S

%DUG6.%DUU\3- 'HYHORSLQJDVFDOHIRUDVVHVVLQJULVNDWWLWXGHVRIDJUL
FXOWXUDO GHFLVLRQPDNHUV The International Food and Agribusiness Management Re-
view3 S
%DUU\ 3 (OOLQJHU 3 6FKQLWNH\ * DQG 6KHUULFN % )DFWRUV LQIOXHQFLQJ
IDUPHUV¶ FURS LQVXUDQFH GHFLVLRQV American Journal of Agricultural Economics
S
%ąN % :DUXQNL NOLPDW\F]QH :LHONRSROVNL L .XMDZ Woda-Środowisko-
Obszary WiejskieW]V
%HORZ7%0XWDED]L.'.LUVFKNH')UDQNH&6LHEHU66LHEHUW57VFKHUQLQJ
. &DQIDPHUV¶DGDSWDWLRQWRFOLPDWHFKDQJHEHH[SODLQHGE\VRFLRHFRQRPLFKRXVH
KROGOHYHOYDULDEOHV"Global Environmental ChangeS
%HUQVWHLQ3/ Przeciw bogom. Niezwykłe dzieje ryzyka:LJ3UHVV:DUV]DZD
%HUJ ( +XLUQH 5 0DMHZVNL ( 0HXZLVVHQ 0 ,QFRPH 6WDELOL]DWLRQ LQ
D&KDQJLQJ$JULFXOWXUDO:RUOGSROLF\DQGWRROV:LHĞ-XWUD:DUV]DZD
%LUFK$1(%HJJ*66TXLUH*5 +RZDJURHFRORJLFDOUHVHDUFKKHOSVWR
DGGUHVVIRRGVHFXULW\LVVXHVXQGHUQHZ,30DQGSHVWLFLGHUHGXFWLRQSROLFLHVIRUJOREDO
FURSSURGXFWLRQV\VWHPVJournal of Experimental Botany S
%RXUJHRQ-0&KDPEHUV5* 2SWLPDODUHD\LHOGFURSLQVXUDQFHUHFRQVLG
HUHGAmerican Journal of Agricultural EconomicsS
%RZPDQ06=LOEHUPDQ' (FRQRPLFIDFWRUVDIIHFWLQJGLYHUVLILHGIDUPLQJ
V\VWHPVEcology and Society

%UnQVWUDQG):HVWHU) )DFWRUV$IIHFWLQJ&URS,QVXUDQFH'HFLVLRQ$6XU
YH\DPRQJ6ZHGLVK)DUPHUV6HFRQG&\FOH$(8SSVDOD6/8'HSDUWPHQWRI(FR
QRPLFV 6ZHGLVK 8QLYHUVLW\ RI $JULFXOWXUDO 6FLHQFHV 'RVWĊS KWWSZZZXUQNEVH
UHVROYH"XUQ XUQQEQVHVOXHSVLORQV
%UL\V ( 6FKOHVLQJHU + 5LVN $YHUVLRQ DQG WKH 3URSHQVLWLHV IRU 6HOI
,QVXUDQFHDQ6HOI3URWHFWLRQSouthern Economic Journal
&DEDV-+/HLYD$-:HHUVLQN$ 0RGHOLQJ([LWDQG(QWU\RI)DUPHUVLQ
D &URS ,QVXUDQFH 3URJUDP Agricultural and Resource Economics Review S

&KDOOLQRU$-(ZHUW)$UQROG66LPHOWRQ()UDVHU( &URSVDQGFOL
PDWHFKDQJHSURJUHVVWUHQGVDQGFKDOOHQJHVLQVLPXODWLQJLPSDFWVDQGLQIRUPLQJDG
DSWDWLRQJournal of Experimental BotanyS
&KDQGLR$$-LDQJ<*HVVHVVH$7'XQ\D5 7KH1H[XVRI$JULFXOWXUDO
&UHGLW)DUP6L]HDQG7HFKQLFDO(IILFLHQF\LQ6LQGK3DNLVWDQ$6WRFKDVWLF3URGXF
WLRQ)URQWLHU$SSURDFKJournal of the Saudi Society of Agricultural Sciences S

&KHQ+:DQJ-;+XDQJ-. 3ROLF\VXSSRUWVRFLDOFDSLWDODQGIDUP
HUV¶DGDSWDWLRQWRGURXJKWLQ&KLQDGlobal Environmental ChangeS
&REOH .+ .QLJKW 72 3RSH 5' :LOOLDPV -5 0RGHOLQJ )DUP/HYHO
&URS,QVXUDQFH'HPDQGZLWK3DQHO'DWDAmerican Journal of Agricultural Econom-
ics S
&RQJ:)YDQ5XLMYHQ-0RPPHU/'H'H\Q*%%HUHQGVH)+RIIODQG(
3ODQWVSHFLHVULFKQHVVSURPRWHVVRLOFDUERQDQGQLWURJHQVWRFNVLQJUDVVODQGV
ZLWKRXWOHJXPHVJournal of Ecology, S
&UHHG\- Research Without Tears(GZDUG(OJDU3XE
&XWOHU'=HFNKDXVHU5 ([WHQGLQJWKH7KHRU\WR0HHWWKH3UDFWLFHRI,QVXU
DQFH,Q5(/LWDQ5+HUULQJHGLWRUV%URRNLQJV:KDUWRQ3DSHUVRQ)LQDQFLDO6HU
YLFHV:DVKLQJWRQ'&8QLWHG6WDWHV%URRNLQJV,QVWLWXWLRQ3UHVV
'DUQKRIHU,%HOORQ6'HGLHX%0LOHVWDG5 $GDSWLYHQHVVWRHQKDQFHWKH
VXVWDLQDELOLW\RIIDUPLQJV\VWHPV$UHYLHZAgronomy for Sustainable Development
S
'HUHVVD77+DVVDQ505LQJOHU&$OHPX7<HVXI0 'HWHUPLQDQWV
RIIDUPHUV¶FKRLFHRIDGDSWDWLRQPHWKRGVWRFOLPDWHFKDQJHLQWKH1LOH%DVLQRI
(WKLRSLD. Global Environmental ChangeS
'HYNRWD 53 3DQGH\ 93 %KDWWDUDL 8 6KUHVWKD + $GKLNDU 6 'XODO .1
&OLPDWHFKDQJHDQGDGDSWDWLRQVWUDWHJLHVLQ%XGKL*DQGDNL5LYHU%DVLQ1H
SDODSHUFHSWLRQEDVHGDQDO\VLVClimate Change S
'L )DOFR 6 $GLQROIL ) %R]]ROD 0 &DSLWDQLR ) &URS ,QVXUDQFH DV D
6WUDWHJ\IRU$GDSWLQJWR &OLPDWH&KDQJH Journal of Agricultural Economics,
S
'LOORQ $ 0F*HH . 2VHQL * $JULFXOWXUDO SURGXFWLRQ GLHWDU\ GLYHUVLW\
DQGFOLPDWHYDULDELOLW\Journal of Development StudiesS
'RODQ$+6PLW%6NLQQHU0:%UDGVKDZ%DQG%U\DQW&5 $GDS
WDWLRQWR&OLPDWH&KDQJHLQ$JULFXOWXUH(YDOXDWLRQRI2SWLRQV2FFDVLRQDO3DSHUQR
'HSDUWPHQWRI*HRJUDSK\8QLYHUVLW\RI*XHOSK2QWDULR&DQDGD

'RKPHQ7)DON$+XIIPDQ'6XQGH86FKXSS- :DJQHU* ,Q
GLYLGXDO ULVN DWWLWXGHV 0HDVXUHPHQW GHWHUPLQDQWV DQG EHKDYLRUDO FRQVHTXHQFHV
Journal of the European Economic Association9S
'RURV]HZVNL$-yĨZLFNL 7:UyEOHZVND(.R]\UD- 6XV]DUROQLF]DZ
3ROVFHZODWDFK3XáDZ\,81*3,%
'RURV]HZVNL $ .R]\UD - 3XGHáNR 5 6WXF]\ĔVNL 7 -DGF]\V]\Q - .R]D 3
àRSDWND$ 0RQLWRULQJVXV]\UROQLF]HMZ3ROVFHWiadomości Melioracyjne i
ŁąkarskieV
']8 QU SR] Ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. O ubezpiecze-
niach upraw rolnych i zwierząt gospodarskich.DQFHODULD6HMPX
(FNHO & & *URVVPDQ 3 - )RUHFDVWLQJ ULVN DWWLWXGHV $Q H[SHULPHQWDO
VWXG\XVLQJDFWXDODQGIRUHFDVWJDPEOHFKRLFHVJournal of Economic Behavior & Or-
ganization68 S
(LW]LQJHU $ %LQGHU &5 0H\HU 0$ 5LVN SHUFHSWLRQ DQG GHFLVLRQ
PDNLQJGRIDUPHUVFRQVLGHUULVNIURPFOLPDWHFKDQJH"Climatic Change,S

(QMROUDV*&DSLWDQLR)$GLQROIL) 7KHGHPDQGIRUFURSLQVXUDQFHFRP
ELQHGDSSURDFKHVIRU)UDQFHDQG,WDO\Agricultural Economics Review S
(QMROUDV * 6HQWLV 3 7KH 0DLQ 'HWHUPLQDQWV RI ,QVXUDQFH 3XUFKDVH $Q
(PSLULFDO 6WXG\ RQ &URS ,QVXUDQFH 3ROLFLHV LQ )UDQFH 3DSHU SUHVHQWHG DW WKH WK
($$(&RQJUHVV³3HRSOH)RRGDQG(QYLURQPHQWV*OREDO7UHQGVDQG(XURSHDQ6WUDW
HJLHV´*HQW %HOJLXP $XJXVW
)$'1 Plan wyboru próby gospodarstw rolnych Polskiego FADN 2008 (Plan
of sampling for Polish FADN),(5L*ĩ3,%:DUV]DZD
)DOFR6'$GLQROIL)%R]]ROD0&DSLWDQLR) &URSLQVXUDQFHDVD
VWUDWHJ\IRUDGDSWLQJWRFOLPDWHFKDQJHJournal of Agricultural EconomicsS

)HGHU* )DUPVL]HULVNDYHUVLRQDQGWKHDGRSWLRQRIQHZ WHFKQRORJ\XQGHU
XQFHUWDLQW\Oxford Economic Papers, S
)ORULDĔF]\N = 2VXFK ' %RFLDQ 0 0DODFKRZVND % &KROHZD , 3ODQ
Z\ERUXSUyE\JRVSRGDUVWZUROQ\FK3ROVNLHJR)$'1RGURNXREUDFKXQNRZHJR
ZHUVMD ] GQ URNX ,(5L*ĩ3,% :DUV]DZD)RXGL 6 (UGOHQEUXFK .
7KHUROHRILUULJDWLRQLQIDUPHUV¶ULVNPDQDJHPHQWVWUDWHJLHVLQ)UDQFHEuro-
pean Review of Agricultural EconomicsS
)UDQNHQ-593HQQLQJV-0(*DUFLD3 5LVN DWWLWXGHVDQGWKHVWUXFWXUH
RIGHFLVLRQǦPDNLQJHYLGHQFHIURPWKH,OOLQRLVKRJLQGXVWU\Agricultural Economics,
S
*DUULGR$%LHO]D06XPSVL-0 7KH,PSDFWRI&URS,QVXUDQFH6XEVLGLHV
RQ/DQG$OORFDWLRQDQG3URGXFWLRQLQ6SDLQ5HSRUW1R$*5&$$302UJDQL]D
WLRQIRU(FRQRPLF&RRSHUDWLRQDQG'HYHORSPHQW
*DUULGR $ =LOEHUPDQ ' 5HYLVLWLQJ WKH GHPDQG IRU DJULFXOWXUDO LQVXUDQFH
WKHFDVHRI6SDLQAgricultural Finance Review S
*DZURĔVND $ 5HJLRQDOQH ]UyĪQLFRZDQLH NUHG\WyZ NOĊVNRZ\FK ] W\WXáX VX
V]\Z3ROVFHZODWDFKRoczniki Naukowe Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju
Obszarów Wiejskich V

*ąVLRUNLHZLF]/0RQNLHZLF]- UHG 8EH]SLHF]HQLDZ]DU]ąG]DQLXU\]\
NLHPSU]HGVLĊELRUVWZDW,,3ROWH[W
*KD]DQIDU 6 :HQ =4 $EGXOODK 0 $KPDG - .KDQ , )DUP
HUV¶ZLOOLQJQHVVWRSD\IRUFURSLQVXUDQFHLQ3DNLVWDQJournal of Business Economics
and Finance S
*LO-'%&RKQ$6'XQFDQ-1HZWRQ39HUPHXOHQ6 7KHUHVLOLHQFH
RILQWHJUDWHGDJULFXOWXUDOV\VWHPVWRFOLPDWHFKDQJHWIREs Clim ChangeS
*LQGHU 0 * 6SDXOGLQJ $ ' )DFWRUV $IIHFWLQJ &URS ,QVXUDQFH 3XUFKDVH
'HFLVLRQVLQ1RUWKHUQ,OOLQRLV6HOHFWHGSDSHUSUHSDUHGIRUSUHVHQWDWLRQDWWKH$PHUL
FDQ$JULFXOWXUDO(FRQRPLFV$VVRFLDWLRQ$QQXDO0HHWLQJV/RQJ%HDFK&DOLIRUQLD
*LQGHU0$VOLKDQ'6SDXOGLQJ.7XGRU::LQWHU-5 )DFWRUVDIIHFW
LQJFURSLQVXUDQFHSXUFKDVHGHFLVLRQVE\IDUPHUVLQQRUWKHUQ,OOLQRLVAgricultural Fi-
nance Review S
*LQGHU 0* 6SDXOGLQJ $' )DFWRUV $IIHFWLQJ &URS ,QVXUDQFH 3XUFKDVH
'HFLVLRQV LQ 1RUWKHUQ ,OOLQRLV 1R $QQXDO PHHWLQJ -XO\ /RQJ %HDFK
&$ $PHULFDQ $JULFXOWXUDO (FRQRPLFV $VVRFLDWLRQ 1HZ 1DPH $JULFXOWXUDO
DQG$SSOLHG(FRQRPLFV$VVRFLDWLRQ
*RRGZLQ%. $Q(PSLULFDO$QDO\VLVRIWKH'HPDQGIRU0XOWLSOH3HULO&URS
,QVXUDQFHAmerican Journal of Agricultural Economics, S
*RRGZLQ %.6PLWK9+ 7KH(FRQRPLFVRI &URS,QVXUDQFH DQG'LVDVWHU
$LG:DVKLQJWRQ'&7KH$(,3UHVV
*RRGZLQ%.6PLWK9+ $Q([3RVW(YDOXDWLRQRIWKH&RQVHUYDWLRQ5H
VHUYH )HGHUDO &URS ,QVXUDQFH DQG RWKHU *RYHUQPHQW 3URJUDPV 3URJUDP 3DUWLFLSD
WLRQDQG6RLO(URVLRQJournal of Agricultural and Resource Economics S

*ULVOH\:.HOORJ( 5LVN7DNLQJ3UHIHUHQFHVRI)DUPHUVLQ1RUWKHUQ7KDL
ODQG0HDVXUHPHQWVDQG,PSOLFDWLRQVAgricultural EconomicsS
*XED:0DMHZVNL( 3ULRULWLHVIRUHDVWHUQ(8DJULFXOWXUHIURPDQLQFRPH
VWDELOL]DWLRQ SRLQW RI YLHZ ,Q %HUJ ( +XLUQH 5 0DMHZVNL ( 0HXZLVVHQ 0
UHG ,QFRPHVWDELOL]DWLRQLQDFKDQJLQJDJULFXOWXUDOZRUGSROLF\DQGWRROVWieś Ju-
tra:DUV]DZD
+DGHQ951LOHV07/XEHOO0 *OREDODQGORFDOFRQFHUQVZKDWDWWLWXGHV
DQG EHOLHIV PRWLYDWH IDUPHUV WR PLWLJDWH DQG DGDSW WR FOLPDWH FKDQJH" 3/R6 2QH

+DQGVFKNH-à\VNDZD. 5\]\NRJRVSRGDURZDQLDZUROQLFWZLHDXEH]SLH
F]HQLDZĞZLHWOHXVWDZRGDZVWZD8QLL(XURSHMVNLHMRozprawy Ubezpieczeniowe
S
+DQGVFKNH-.DF]DáD0à\VNDZD. .RQFHSFMDSROLVLQGHNVRZ\FKLPRĪ
OLZRĞüLFK]DVWRVRZDQLDZV\VWHPLHRERZLą]NRZ\FKGRWRZDQ\FKXEH]SLHF]HĔXSUDZ
Z3ROVFH3ROVND,]ED8EH]SLHF]HĔ:DUV]DZD
+DUGDNHU - +XLUQH 5 % 0 $QGHUVRQ - /LHQ * Coping With Risk in
Agriculture&$%,QWHUQDWLRQDO
+ROW*LPpQH] ( 0HDVXULQJ IDUPHUV DJURHFRORJLFDO UHVLVWDQFH DIWHU +XUUL
FDQH0LWFKLQ1LFDUDJXDDFDVHVWXG\LQSDUWLFLSDWRU\VXVWDLQDEOHODQGPDQDJHPHQW
LPSDFWPRQLWRULQJAgriculture, Ecosystems & Environment, S

+RVVDLQ . 4XDLN 6 ,VPDLO 1 5DIDWXOODK 0 $OL , &OLPDWH &KDQJH
3HUFHLYHG,PSDFWVRQ$JULFXOWXUH9XOQHUDELOLW\DQG5HVSRQVH6WUDWHJLHVIRU,PSURY
LQJ$GDSWDWLRQ3UDFWLFHLQ'HYHORSLQJ&RXQWULHV 6RXWK$VLDQ5HJLRQ International
of Journal of Agricultural Research S
+RZGHQ60-HDQ)UDQFRLV67XELHOOR)1&KKHWUL1'XQORS00HLQNH+
$GDSWLQJDJULFXOWXUHWRFOLPDWHFKDQJHProceedings of the National Academy
of Sciences S
,OQLFNL 3 )DUDW 5 *yUHFNL . /HZDQGRZNL 3 0LW VWHSRZLHQLD :LHONR
SROVNLZĞZLHWOHZLHOROHWQLFKEDGDĔRELHJXZRG\3R]QDĔ:\G83
-DQF $ 7UXGQRĞFL Z IXQNFMRQRZDQLX XEH]SLHF]HĔ XSUDZ L ]ZLHU]ąW JRVSR
GDUVNLFKZ3ROVFHZODWDFK:DUV]DZD
-DQRZLF]/RPRWW0à\VNDZD. )XQNFMRQRZDQLHGRWRZDQ\FKXEH]SLHF]HĔ
XSUDZZ3ROVFHWiadomości Ubezpieczeniowe
-LQ--:DQJ:<:DQJ;0 )DUPHUV¶ULVNSUHIHUHQFHVDQGDJULFXOWXUDO
ZHDWKHULQGH[LQVXUDQFHXSWDNHLQUXUDO&KLQDInternational Journal of Disaster
Risk ScienceS
-XVW5(&DOYLQ/4XLJJLQ- $GYHUVH6HOHFWLRQLQ&URS,QVXUDQFH$FWX
DULDO DQG $V\PPHWULF ,QIRUPDWLRQ ,QFHQWLYHV American Journal of AgriculturalEco-
nomics, S
.DF]DáD0 =DZLHUDQLHXPyZXEH]SLHF]HĔXSUDZSU]H]JRVSRGDUVWZDLQG\
ZLGXDOQH:.DF]DáD05RMHZVNL. UHG Ubezpieczenia produkcji roślinnej w
Polsce3ROWH[W:DUV]DZD
.DF]DáD 0 à\VNDZD . 8EH]SLHF]HQLD SU]HGVLĊELRUVWZJRVSRGDUVWZ URO
Q\FK:*ąVLRUNLHZLF]/0RQNLHZLF]- UHG 8EH]SLHF]HQLDZ]DU]ąG]DQLXU\
]\NLHPSU]HGVLĊELRUVWZDW3ROWH[W:DUV]DZD
.DQJ 0* ,QQRYDWLYH $JULFXOWXUDO ,QVXUDQFH 3URGXFWV DQG 6FKHPHV $JUL
FXOWXUDO 0DQDJHPHQW 0DUNHWLQJ DQG )LQDQFH 2FFDVLRQDO 3DSHU 5RPH ,WDO\ )RRG
DQG$JULFXOWXUDO2UJDQLVDWLRQRIWKH8QLWHG1DWLRQV )$2
.KDQDO $ 5 0LVKUD $ . (QKDQFLQJ IRRG VHFXULW\ )RRG FURS SRUWIROLR
FKRLFHLQUHVSRQVHWRFOLPDWLFULVNLQ,QGLDGlobal Food SecurityS
.LVLHOLĔVND- 5DQNLQJZRMHZyG]WZ]HZ]JOĊGXQDSRWHQFMDáUROQLFWZDRocz-
niki Naukowe Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich V
.áRF]NR- :ąV$ 6SRVRE\RJUDQLF]HQLDU\]\NDGRFKRGRZHJRZ\QLNDMą
FHJR]SU]\PUR]NyZZLRVHQQ\FKZVDGDFKMDEáRQLRZ\FKRoczniki Nauk Rolniczych,
Seria G94 S
.áRF]NR*DMHZVND $ 6XOHZVNL 3 3RVWDZ\ UROQLNyZ ZREHF U\]\ND RUD]
VSRVRE\ MHJR RJUDQLF]DQLD Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnic-
twa i Agrobiznesu
.QLJKW)+&REOH.+ $VXUYH\RIOLWHUDWXUHRQ86PXOWLSOHSHULOLQVXU
DQFHVLQFHReview of Agricultural Economics, S
.REXV3 'HWHUPLQDQW\SR]LRPXXEH]SLHF]HĔUROQ\FKStudia i PraceWNEiZ
US V
.REXV 3 Wielowymiarowe modelowanie ryzyka dochodowego w rolnictwie
±
.RáRVRZVND % :DOF]DN ' 5\QHN XEH]SLHF]HĔ UROQ\FK Z 3ROVFH ± VWDQ
REHFQ\ L SHUVSHNW\Z\ : /LVRZVNL - UHG 6SRáHF]QRJRVSRGDUF]H DVSHNW\ IXQN

FMRQRZDQLD U\QNX XEH]SLHF]HQLRZHJR 6WXGLD 8EH]SLHF]HQLRZH :\G 8QLZHU
V\WHWX(NRQRPLF]QHJRZ3R]QDQLX3R]QDĔ
.UHPHQ&,OHV$%DFRQ& 'LYHUVLILHGIDUPLQJV\VWHPVDQDJURHFRORJL
FDOV\VWHPVEDVHGDOWHUQDWLYHWRPRGHUQLQGXVWULDODJULFXOWXUHEcology and Society,
S
.XUG\Ğ.XMDZVND$ 5ROQLF\ZV\VWHPLHXEH]SLHF]HĔUROQ\FK±XZDUXQNR
ZDQLD EUDNX RFKURQ\ XEH]SLHF]HQLRZHM JRVSRGDUVWZ UROQ\FK 3RPRU]D ĝURGNRZHJR
::LHWHVND6&]HFKRZVND,' UHG *UDQLFHILQDQVyZ;;,ZLHNX%DQNRZRĞüL
XEH]SLHF]HQLD:\G8QLZHUV\WHWàyG]NLàyGĨV
.XUG\Ğ.XMDZVND$ 3RPRFSXEOLF]QDXG]LHORQDUROQLNRP3RPRU]DĝURGNR
ZHJRZQDVWĊSVWZLHZ\VWąSLHQLDNOĊVNĪ\ZLRáRZ\FKRoczniki Naukowe Stowarzysze-
nia Ekonomistów Rolnictwa i AgrobiznesuW;9,]
.XUG\Ğ.XMDZVND$ D (NVSR]\FMDJRVSRGDUVWZUROQ\FKQDU\]\NRSRJRGRZH
DVNáRQQRĞüUROQLNyZGRXF]HVWQLFWZDZV\VWHPLHXEH]SLHF]HĔUROQ\FKRoczniki Nau-
kowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i AgrobiznesuW;9,,,]V
.XUG\Ğ.XMDZVND$ E 0RW\Z\]DNXSXGREURZROQ\FKXEH]SLHF]HĔSU]H]URO
QLNyZ3RPRU]DĝURGNRZHJRPrace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wro-
cławiu,V
.XUG\Ğ.XMDZVND $ D 'HWHUPLQDQW\ Z\NRU]\VWDQLD GREURZROQ\FK XEH]SLH
F]HĔ Z UROQLFWZLH Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin-Polonia,
Sectio H/,,
.XUG\Ğ.XMDZVND$ E '\ZHUV\ILNDFMDXSUDZVWUDWHJLD]DU]ąG]DQLDU\]\NLHP
ZJRVSRGDUVWZDFKUROQ\FK3RPRU]DĝURGNRZHJRPrzedsiębiorczość i ZarządzanieW
;,;]F],,V
.XUG\Ğ.XMDZVND $ 6RPSROVND5]HFKXáD $ 'HWHUPLQDQWV RI IDUPHUV GH
PDQGIRUVXEVLGL]HGDJULFXOWXUDOLQVXUDQFHLQ3RODQG3URFHHGLQJVRIWKH,QWHUQD
WLRQDO&RQIHUHQFHÄ(FRQRPLF6FLHQFHIRU5XUDO'HYHORSPHQW´1R-HOJDYD
S
.XUG\Ğ.XMDZVND $ 6RPSROVND5]HFKXáD $ 6XEVLGL]DWLRQ RI (QWUHSUH
QHXUVKLSLQ5XUDO$UHDVLQ3RODQG6FDOH(IIHFWVDQG5HJLRQDO'LYHUVLW\European-
ResearchStudiesJournal, S
.XUG\Ğ.XMDZVND$=DZDG]ND'6RPSROVND5]HFKXáD$ 7KHSUREDELO
LW\RIIDUP¶VGLYHUVLILFDWLRQ±RQWKHH[DPSOHRI&HQWUDO3RPHUDQLDLQ3RODQGBulgar-
ian Journal of Agricultural Science S
/DVND':LFNL/ 5RG]DMHU\]\NDZG]LDáDOQRĞFLUROQLF]HMRUD]LFKSRVWU]H
JDQLH SU]H] UROQLNyZ Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, Zeszyty
Naukowe SGGWV
/HH ' $JULFXOWXUDO VXVWDLQDELOLW\ DQG WHFKQRORJ\ DGRSWLRQ LVVXHV DQG SROL
FLHVIRUGHYHORSLQJFRXQWULHVAmerican Journal of Agricultural Economics, S

/HJHVVH % 'UDNH / 'HWHUPLQDQWV RI VPDOOKROGHU IDUPHUV¶ SHUFHSWLRQV RI
ULVNLQWKH(DVWHUQ+LJKODQGVRI(WKLRSLDJournal of Risk Research S
/LHVLYDDUD 3 0\\Ul 6 7KH GHPDQG IRU SXEOLFSULYDWH FURS LQVXUDQFH DQG
JRYHUQPHQWGLVDVWHUUHOLHIJournal of Policy Modeling, S

/LX)&RUFRUDQ&37DR-&KHQJ- 5LVNSHUFHSWLRQLQVXUDQFHUHFRJQL
WLRQDQGDJULFXOWXUDOLQVXUDQFHEHKDYLRU$QHPSLULFDOEDVHGRQG\QDPLFSDQHOGDWDLQ
SURYLQFHVRI&KLQDInternational Journal of Disaster Risk Reduction, S
/LX( 0 +XDQJ- 5LVN SUHIHUHQFHV DQG SHVWLFLGH XVH E\ FRWWRQ IDUPHUVLQ
&KLQDJournal of Development Economics, S
/REHOO ' &URS UHVSRQVHV WR FOLPDWH WLPHVHULHV PRGHOV ,Q /REHOO
'% %XUNH0 (GV &OLPDWH &KDQJH DQG )RRG 6HFXULW\6SULQJHU 1HZ <RUN
S
/XFLXV 2 (UIDVVXQJ GHU 5LVLNREHUHLWVFKDIW YRQ .XQGHQ ± KHOIHQUHJXODWR
ULVFKH9RUJDEHQ" ,Q (YHUOLQJ 2 0OOHU 0 HGV 5LVLNRSURILOLQJ YRQ $QOHJHUQ
.XQGHQSURILOHWUHIIHQGDQDO\VLHUHQXQGLQ GHU %HUDWXQJQXW]HQ %DQN9HUODJ&RORJQH
S
/XQGYDOO%c 1DWLRQDO V\VWHPV RILQQRYDWLRQ7RZDUGV DWKHRU\RILQQRYD
WLRQDQGLQWHUDFWLYHOHDUQLQJ%c/XQGYDOOHG/RQGRQ8.3LQWHU3XEOLVKHUV
àDEĊG]NL/ 6XV]HUROQLF]H=DU\VSUREOHPDW\NLRUD]PHWRG\PRQLWRURZDQLDL
NODV\ILNDFMLWoda Środowisko Obszary Wiejskie. Rozprawy Naukowe Monografie
àR]RZVNL0 2EVWDZVNL= :VSDUFLHSXEOLF]QHGODXEH]SLHF]HĔZUROQLF
WZLHPolityka Europejska, Finanse i Marketing51
à\VNDZD. 8EH]SLHF]HQLDGRWRZDQHXSUDZZ3ROVFHDLGHD]DU]ąG]DQLDU\
]\NLHPZJRVSRGDUVWZDFKUROQ\FKZ8QLL(XURSHMVNLHMStudiaUbezpieczeniowe
V
0DKXO 2 6WXWOH\ & *RYHUQPHQW 6XSSRUW WR $JULFXOWXUDO ,QVXUDQFH &KDO
OHQJHVDQG2SWLRQVIRU'HYHORSLQJ&RXQWULHV:DVKLQJWRQ'&8QLWHG6WDWHV:RUOG
%DQN
0DMHZVNL ( 6XOHZVNL 3 5ROQLF\ ZREHF U\]\ND SURGXNF\MQHJR L V\VWHPX
XEH]SLHF]HQLDXSUDZ8EH]SLHF]HQLDZ5ROQLFWZLHMateriały i Studia39S±
0DNDXG]H(00LUDQGD0- &DWDVWURSKLFGURXJKWLQVXUDQFHEDVHGRQWKH
UHPRWHO\ VHQVHG QRUPDOL]HG GLIIHUHQFH YHJHWDWLRQ LQGH[ IRU VPDOOKROGHU IDUPHUV LQ
=LPEDEZH&RQWULEXWHG3DSHU3UHVHQWHGDWWKH-RLQWUG$IULFDQ$VVRFLDWLRQRI$JUL
FXOWXUDO (FRQRPLVWV $$( DQG WK $JULFXOWXUDO (FRQRPLVWV $VVRFLDWLRQ RI 6RXWK
$IULFD
0DNNL 666RPZDUX$ )DUPHUV 3DUWLFLSDWLRQ LQ &URS,QVXUDQFH0DUNHWV
&UHDWLQJWKH5LJKW,QFHQWLYHVAmerican Journal of Agricultural Economics S

0DNNL666RPZDUX$ 'HPDQGIRU<LHOGDQG5HYHQXH,QVXUDQFH)DFWRU
LQJLQ5LVN,QFRPHDQG&RVW$JULFXOWXUDO2XWORRN(FRQRPLF5HVHDUFK6HUYLFH86
'HSDUWPHQWRI$JULFXOWXUH
0DNXYDUR 9:DONHU 6 0DVHUH 73 'LPHV - 6PDOOKROGHU IDUPHU SHU
FHLYHGHIIHFWVRIFOLPDWHFKDQJHRQDJULFXOWXUDOSURGXFWLYLW\DQGDGDSWDWLRQVWUDWHJLHV
Journal of Arid EnvironmentsS
0DOp]LHX[(&UR]DW<'XSUD]&/DXUDQV00DNRZVNL'2]LHU/DIRQWDLQH
+5DSLGHO5GH7RXUGRQQHW69DODQWLQ0RULVRQ0 0L[LQJSODQWVSHFLHV
LQFURSSLQJV\VWHPVFRQFHSWVWRROVDQGPRGHOV$UHYLHZAgronomy for Sustainable
Development,S
0DQDJLQJ ULVN LQ DJULFXOWXUH D KROLVWLF DSSURDFK 2(&' 2UJDQL]DWLRQ IRU
(FRQRPLF&RRSHUDWLRQDQG'HYHORSPHQW2(&'3XEOLVKLQJ3DULV

0DUDFFKL*6LURWHQNR2%LQGL0 ,PSDFWVRISUHVHQWDQGIXWXUHFOLPDWH
YDULDELOLW\RQDJULFXOWXUHDQGIRUHVWU\LQWKHWHPSHUDWHUHJLRQV(XURSH,Q,QWHUQDWLRQ
DO:RUNVKRSRQ5HGXFWLRQ9XOQHUDELOLW\RI$JULFXOWXUHDQG)RUHVWU\WR&OLPDWH9DUL
DELOLW\DQG&OLPDWH&KDQJH/MXEOMDQD6ORYHQLD&OLPDWLFFKDQJHS
0DUNV%LHOVND 5 %DEXFKRZVND . .XFLĔVND 2 8ZDUXQNRZDQLD ]DU]ą
G]DQLD U\]\NLHP QD SU]\NáDG]LH Z\EUDQ\FK JRVSRGDUVWZ UROQ\FK Zagadnienia Do-
radztwa RolniczegoV
0HQDSDFH/&ROVRQ*5DIIDHOOL5 $FRPSDULVRQRIK\SRWKHWLFDOULVNDWWL
WXGHHOLFLWDWLRQLQVWUXPHQWVIRUH[SODLQLQJIDUPHUFURSLQVXUDQFHSXUFKDVHVEuropean
Review of Agricultural Economics, S
0HQGHOVRKQ 5 1RUGKDXV: 6KDZ ' 0HDVXULQJ WKH LPSDFW RI JOREDO
ZDUPLQJRQDJULFXOWXUHAmerican Economic ReviewS
0HVILQ:)XID%+DML- 3DWWHUQWUHQGDQGGHWHUPLQDQWVRIFURSGLYHUVLIL
FDWLRQ(PSLULFDOHYLGHQFHIURPVPDOOKROGHUVLQ(DVWHUQ(WKLRSLDJournal of Econom-
ics and Sustainable Development,S
0HXZLVVHQ 0 $VVHOGRQN 0 +XLUQH 5 % 0 ,QFRPH VWDELOLVDWLRQ LQ
DJULFXOWXUH UHIOHFWLRQV RQ DQ (8SURMHFW Income stabilisation in European agricul-
ture; design and economic impact of risk management tools.
0LFKDODN' $QDOL]DU\]\NDSRJRGRZHJRZEUDQĪ\UROQHMMDNRLVWRWQ\HOHPHQW
G]LDáDĔDGDSWDF\MQ\FKGR]PLDQNOLPDWX. Ekonomia i Środowisko,
0LVKUD$.(O2VWD+66DQGUHWWR&/ )DFWRUVDIIHFWLQJIDUPHQWHUSULVHV
GLYHUVLILFDWLRQAgricultural Finance Review S
0LVKUD $. (O2VWD +6 0DQDJLQJ 5LVN LQ $JULFXOWXUH WKURXJK +HGJLQJ
DQG&URS,QVXUDQFH:KDW'RHVD1DWLRQDO6XUYH\5HYHDO"Agricultural Finance Re-
view, S
0RUDGL 5 .RRFKHNL $ 1DVVLUL 0 0 0DQVRRUL + $GDSWDWLRQ
VWUDWHJLHVIRUPDL]HFXOWLYDWLRQXQGHUFOLPDWHFKDQJHLQ,UDQ,UULJDWLRQDQGSODQW
LQJGDWHPDQDJHPHQWMitigation and Adaptation Strategies for Global Change
S
0RVFKLQL*+HQQHVV\' 8QFHUWDLQW\ULVNDYHUVLRQDQGULVNPDQDJHPHQW
LQDJULFXOWXUHAgriculture and Agricultural Science ProcediaS
05L5: 6SUDZR]GDQLHRSRPRF\SXEOLF]QHMXG]LHORQHMZVHNWRU]HUROQLFWZD
LU\ERáyZVWZDZ5]HF]SRVSROLWHM3ROVNLHMZURNX ELSNSUPJRYSO
1H\PDQ- 2QWKH7ZR'LIIHUHQW$VSHFWVRIWKH5HSUHVHQWDWLYH0HWKRG7KH
0HWKRGRI6WUDWLILHG6DPSOLQJDQGWKH0HWKRGRI3XUSRVLYH6HOHFWLRQJournal of the
Royal Statistical Society97 S±
1LOHV 07 %URZQ 0 '\QHV 5 )DUPHU¶V LQWHQGHG DQG DFWXDO DGRSWLRQ RI FOL
PDWHFKDQJHPLWLJDWLRQDQGDGDSWDWLRQVWUDWHJLHVClimate Change S
2(&' Managing Risk in Agriculture. A Holistic Approach2(&'3XEOLVK
LQJ3DULV
2(&' Managing Risk in Agriculture: Policy Assessment and Design2(&'
3XEOLVKLQJ3DULV
3DOLQNDV36]pNHO\& )DUPHUV¶SHUFHSWLRQRQULVNDQGFULVLVPDQDJHPHQW
,Q0HXZLVVHQ0309DQ$VVHOGRQN0$30+XLUQH5%0 HGV Income sta-
bilization in European agriculture: design and economic impact of risk management
tools. :DJHQLQJHQ:DJHQLQJHQ$FDGHPLF3XEOLVKHUVS

3DQGD$6KDUPD81LQDQ.13DWW$ $GDSWLYHFDSDFLW\FRQWULE
XWLQJWRLPSURYHGDJULFXOWXUDOSURGXFWLYLW\DWWKHKRXVHKROGOHYHO(PSLULFDOILQGLQJV
KLJKOLJKWLQJWKHLPSRUWDQFHRIFURSLQVXUDQFHGlobal Environmental Change
S
3DQQHOO'-0DOFROP%.LQJZHOO56 $UHZHULVNLQJWRRPXFK"3HUVSHF
WLYHVRQULVNLQIDUPPRGHOOLQJAgricultural Economics,S
3DWULFN *) 0DOOHH ZKHDW IDUPHUV¶ GHPDQG IRU FURS DQG UDLQIDOO LQVXUDQFH
Australian Journal of Agricultural Economics S
3DZORZVND7\V]NR- UHG 6ROLZRGD0+HUGD.RSDQVND-*RU]HODN$
,QVWUXPHQW\ ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z UROQLFWZLHUR]ZLą]DQLD NUDMRZH L PLĊG]\QDUR
GRZH 0RQRJUDILH 3URJUDPX :LHOROHWQLHJR QU ,QVW\WXW (NRQRPLNL
5ROQLFWZDL*RVSRGDUNLĩ\ZQRĞFLRZHM3,%:DUV]DZD
3DZáRZVND7\V]NR - UHG 2FHQD IXQNFMRQRZDQLD XEH]SLHF]HĔ XSUDZ L
]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFKZSROVNLPUROQLFWZHP0RQRJUDILH3URJUDPX :LHOROHWQLHJR
QU,QVW\WXW(NRQRPLNL5ROQLFWZDL*RVSRGDUNLĩ\ZQRĞFLRZHM3,%:DUV]DZD
3DZáRZVND7\V]NR - 6ROLZRGD 0 'HWHUPLQDQW\ SRS\WX QD XEH]SLHF]HQLD
XSUDZF]\QQLNLPRW\ZXMąFHLGHPRW\ZXMąFHGRLFK]DNXSX Z\QLNLEDGDĔDQNLHWR
Z\FK : 3DZáRZVND7\V]NR - UHG 2FHQD IXQNFMRQRZDQLD XEH]SLHF]HĔ XSUDZ L
]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFKZSROVNLPUROQLFWZHP0RQRJUDILH3URJUDPX :LHOROHWQLHJR
QU,QVW\WXW(NRQRPLNL5ROQLFWZDL*RVSRGDUNLĩ\ZQRĞFLRZHM3,%:DUV]DZD
3HQQLQJV-/HXWKROG5 7KHUROHRIIDUPHUV¶EHKDYLRUDODWWLWXGHVDQGKHWHU
RJHQHLW\ LQ IXWXUHV FRQWUDFWV XVDJH American Journal of Agricultural Economics
S
3ROVND ,]ED 8EH]SLHF]HĔ Trendy w ubezpieczeniach rolnych w Europie.
Ubezpieczenie ryzyka suszy w Polsce
3RRUYL,%R]]ROD0+LUVFK60HUDQHU0)LQJHU5 0HDVXULQJ)DUPHU
5LVN3UHIHUHQFHVLQ(XURSH$6\VWHPDWLF5HYLHZJournal of Agricultural Economics
S
3ULHWR ,9LROOH&%DUUH3'XUDQG-/*KHVTXLHUH0DQG/LWULFR,
&RPSOHPHQWDU\HIIHFWVRIVSHFLHVDQGJHQHWLFGLYHUVLW\RQSURGXFWLYLW\DQGVWDELOLW\RI
VRZQJUDVVODQGVNat Plants, S
5DGD 8QLL (XURSHMVNLHM Rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009 z dnia 19
stycznia 2009 r.']LHQQLN8U]ĊGRZ\8QLL(XURSHMVNLHM
5LRV*RQ]DOH]$-DQVHQ.6DQFKH]3HUH]+- 3HVWLFLGHULVNSHUFHSWLRQV
DQG WKH GLIIHUHQFHV EHWZHHQ IDUPHUV DQG H[WHQVLRQLVWV 7RZDUGV D NQRZOHGJHLQ
FRQWH[WPRGHOEnvironmental ResearchS
5LVN PDQDJHPHQW LQ DJULFXOWXUH D KROLVWLF FRQFHSWXDO IUDPHZRUN 2(&'
:RUNLQJSDUW\RQDJULFXOWXUDOSROLFLHVDQGPDUNHWV7UDGHDQG$JULFXOWXUH'LUHFWRUDWH
&RPPLWWHHIRU$JULFXOWXUH3DULV
5RVDI7DYHUQD01DVVLYHUD),VHSSL/ )DUPFURSSRUWIROLRVLPLODWLRQV
XQGHUYDULDEOHULVNDFDVHVWXG\IRP,WDO\Agricultural and Food EconomicsS
5RVHQ]ZHLJ&7XELHOOR)1 $GDSWDWLRQDQGPLWLJDWLRQVWUDWHJLHVLQDJULFXO
WXUH $QDQDO\VLVRISRWHQWLDOV\QHUJLHV Mitigation and Adaptation Strategies for
Global ChangeS
5RVHQ]ZHLJ 0 %LQVZDQJHU + :HDOWK ZHDWKHU ULVN DQG WKH FRPSRVLWLRQ
DQGSURILWDELOLW\RIDJULFXOWXUDOLQYHVWPHQWVThe Economic Journal,S

5]ąGRZH&HQWUXP%H]SLHF]HĔVWZD =DJURĪHQLDRNUHVRZHZ\VWĊSXMąFHZ3RO
VFH:\G]LDá$QDOL]L3URJQR]%LXUD0RQLWRURZDQLDL$QDOL]=DJURĪHĔ5&%
6DFKV-' &RPPRQZHDOWKHFRQRPLFVIRUDFURZGHGSODQHW3HQJXLQ%RRNV
1HZ<RUN
6DQWHUDPR )* ,PSHUIHFW ,QIRUPDWLRQ DQG 3DUWLFLSDWLRQ LQ ,QVXUDQFH 0DU
NHWV(YLGHQFHIURP,WDO\Agricultural Finance Review, S
6DQWHUDPR)* ,/HDUQ \RX /HDUQZH*DLQ([SHULHQFHLQ&URS,QVXUDQFH
0DUNHWVApplied Economic Perspectives and Policy, S
6DQWHUDPR)* )DUPOHYHO'HFLVLRQVDQG7XUQRYHULQ,WDOLDQ&URS,QVXUDQFH
0DUNHW KWWSVDJHFRQQFVXHGXZSFRQWHQWXSORDGV 6DQWHUD
PRB:3B1&68BSGI
6DQWHUDPR)**RRGZLQ%.$GLQRO)&DSLWDQLR) )DUPHU3DUWLFLSD
WLRQ(QWU\DQG([LWGHFLVLRQVLQWKH,WDOLDQ&URS,QVXUDQFH3URJUDPJournal of Agri-
cultural Economics
6FKZDQN 2 6WHLQHPDQQ 0 %KRMZDQL + +ROWKDXV ( 1RUWRQ 0 2VJRRG '
6KDURII-%UHVFK'6SLHJHO$ ,QVXUDQFHDVDQ$GDSWDWLRQ2SWLRQ8QGHU
81)&&&%DFNJURXQG3DSHU)LQDO9HUVLRQ ,1)5$6,5,6:,665(=XULFK
6HGGRQ$:0DFLDV)DXULD0/RQJ35%HQ]':LOOLV.- 6HQVLWLYL
W\RIJOREDOWHUUHVWULDOHFRV\VWHPVWRFOLPDWHYDULDELOLW\NatureS
6HR 1 0HQGHOVRKQ 5 $Q DQDO\VLV RI FURS FKRLFH DGDSWLQJ WR FOLPDWH
FKDQJHLQ /DWLQ$PHULFDQIDUPV:RUOG%DQN3ROLF\5HVHDUFK:RUNLQJ3DSHU
:DVKLQJWRQ'&
6KHUULFN%-%DUU\3-(OOLQJHU316FKQLWNH\*' )DFWRUV,QIOXHQFLQJ
)DUPHUV¶&URS,QVXUDQFH'HFLVLRQVAmerican Journal of Agricultural EconomicsYRO
QRS
6LKHP ( (FRQRPLF DQG 6RFLRFXOWXUDO 'HWHUPLQDQWV RI $JULFXOWXUDO ,QVXU
DQFH'HPDQGDFURVV&RXQWULHVJournal of the Saudi Society of Agricultural Sciences,
S
6LKHP( (FRQRPLFDQGVRFLRFXOWXUDOGHWHUPLQDQWVRIDJULFXOWXUDOLQVXUDQFH
GHPDQGDFURVVFRXQWULHVJournal of the Saudi Society of Agricultural Sciences, 18S

6PLWK9+%DTXHW$( ,QVXUDQFH(YLGHQFHIURP0RQWDQD:KHDW )DUPV
American Journal Agricultural Economics
6PLWK 9+ %DTXHW $( 7KH 'HPDQG IRU 0XOWLSOH 3HULO &URS ,QVXUDQFH
(YLGHQFH IURP 0RQWDQD American Journal of Agricultural Economics S

6RELHFK - .XUG\Ğ.XMDZVND $ 5\]\NR G]LDáDOQRĞFL UROQLF]HM QD REV]DU]H
3RPRU]D ĝURGNRZHJR L MHJR ZSá\Z QD SRGHMPRZDQH SU]H] UROQLNyZ GHF\]MH ILQDQ
VRZHLLQZHVW\F\MQH. :=DZDG]ND'6RELHFK- UHG :]URVWLDORNDFMDDNW\ZyZ
ILQDQVRZ\FK L U]HF]RZ\FK UROQLNyZ SU]HGVLĊELRUVWZ UROQLF]\FK L JRVSRGDUVWZ GR
PRZ\FK 3RPRU]D ĝURGNRZHJR :\GDZQLFWZR 8F]HOQLDQH 3ROLWHFKQLNL .RV]DOLĔ
VNLHM.RV]DOLQV
6ROLZRGD 0 3DZáRZVND7\V]NR - *RU]HODN $ 3UHIHUHQFMH UROQLNyZ Z
]DNUHVLHLQVWUXPHQWyZ]DU]ąG]DQLDU\]\NLHPDSR]LRPSU]\FKRGyZLFKJRVSRGDUVWZ±
Z\QLNL EDGDĔ DQNLHWRZ\FK Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia V

âSLFND- *OREDOWUHQGVLQULVNPDQDJHPHQWVXSSRUWRIDJULFXOWXUHAgris on-
line Papers in Economics and Informatics S
6WUXSDF]HZVNL* ,GHQW\ILNDFMDNOXF]RZ\FKGHWHUPLQDQW]DNXSXGRWRZDQHJR
XEH]SLHF]HQLDXSUDZUROQ\FKL]ZLHU]ąWJRVSRGDUVNLFKPrace Naukowe Uniwersytetu
Ekonomicznego we Wrocławiu
6WUXSF]HZVNL* :KDW FKDUDFWHUL]HV IDUPHUV ZKRSXUFKDVH FURSLQVXUDQFHLQ
3RODQG"Problems of Agricultural Economics, V
6WU]HOHFND $ =DZDG]ND ' 6]DIUDQLHF6LOXWD ( 3U]HSá\Z\ SLHQLĊĪQH D
]GROQRĞüGRVDPRILQDQVRZDQLDG]LDáDOQRĞFLWRZDURZ\FKJRVSRGDUVWZUROQ\FKZ3RO
VFHRoczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu,W;,9
]:DUV]DZD3R]QDĔ%LDá\VWRN
6XFKRĔ $ :\EUDQH ]DJDGQLHQLD SUDZQH SRPRF\ GH PLQLPLV Z UROQLFWZLH
Przegląd Prawa Rolnego S
6XMDUZR6 )DFWRUVDIIHFWLQJIDUPHUV¶DFFHSWDELOLW\WRZDUGDJULFXOWXUDO
LQVXUDQFH SURJUDP LQ 0DODQJ (DVW MDYD ,QGRQHVLD Agricultural Socio-Economics
Journal S
6XOHZVNL3 6NáRQQRĞüUROQLNyZGRU\]\NDDVWRVRZDQHVWUDWHJLHMHJRRJUDQL
F]DQLD Roczniki Naukowe Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich
V
6XOHZVNL 3 Ekonomiczny wymiar ryzyka produkcyjnego w rolnictwie
6**::DUV]DZD
6XOHZVNL3'UyĪGĪ$ 8EH]SLHF]HQLDSURGXNFMLUROQLF]HMZRSLQLDFKLRFH
QLHUROQLNyZRoczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobizne-
su14 S±
6XOHZVNL 3 .áRF]NR*DMHZVND $ 'HWHUPLQDQWV RI 7DNLQJ 2XW ,QVXUDQFH
$JDLQVW /RVVHV LQ $JULFXOWXUDO 3URGXFWLRQ LQ 3RODQG Roczniki Naukowe Ekonomii
Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich101 S
6XOHZVNL 3 .áRF]NR*DMHZVND $ )DUPHUV ULVN SHUFHSWLRQ ULVN DYHUVLRQ
DQG VWUDWHJLHV WR FRSH ZLWK SURGXFWLRQ ULVN DQ HPSLULFDO VWXG\ IURP 3RODQG Stud.
Agric. EconS
6]HPEHUJ$ 6WUXNWXUDDJUDUQDLSROLW\NDUROQD::RĞ$ UHG (QF\NOR
SHGLDDJUREL]QHVX)XQGDFMD,QQRZDFMD:DUV]DZD
6]RSD $ 3RGVWDZ\ LQĪ\QLHULL ILQDQVRZHM :DOWHUV .OXZHU %XVLQHVV :DU
V]DZD
7DQJHUPDQQ6 3ROLF\VROXWLRQVWRDJULFXOWXUDOPDUNHWYRODWLOLW\$V\QWKHVLV
*HQHYD,QWHUQDWLRQDO&HQWHUIRU7UDGHDQG6XVWDLQDEOH'HYHORSPHQW
7UDZLĔVNL . 8EH]SLHF]HQLH RG VNXWNyZ NOĊVN Ī\ZLRáRZ\FK ± GREURG]LHM
VWZRF]\RERZLą]HN8EH]SLHF]HQLDZUROQLFWZLHMateriały i Studia S
7UHVWLQL 6*LDPSLHWUL(ĝPLJODN.UDMHZVND 0 7KHDGRSWLRQRIDJULFXO
WXUDOLQVXUDQFHWRPDQDJHIDUPULVNSUHOLPLQDU\HYLGHQFHVIURPDILHOGVXUYH\DPRQJ
,WDOLDQDQG3ROLVKIDUPHUV,Q:LJLHU0.RZDOVNL$7KH&$3DQGQDWLRQDOSULRUL
WLHVZLWKLQWKH(8EXGJHWDIWHU3URFHHGLQJVRIWKH,QWHUQDWLRQDO6FLHQWLILF&RQ
IHUHQFH ³7KH &$3 DQG QDWLRQDO SULRULWLHV ZLWKLQ WKH (8 EXGJHW DIWHU ´ 0XOWL
$QQXDO3URJUDPPH³7KH3ROLVKDQGWKH(8DJULFXOWXUHV&KDOOHQJ
HVFKDQFHVWKUHDWVSURSRVDOV´-XQH

7ULSDWKL $ 7ULSDWKL '. &KDXKDQ '. .XPDU 1 6LQJK *6 3DUD
GLJPVRIFOLPDWHFKDQJHLPSDFWVRQVRPHPDMRUIRRGVRXUFHVRIWKHZRUOGDUHYLHZ
RQFXUUHQWNQRZOHGJHDQGIXWXUHSURVSHFWV Agriculture, Ecosystems & Environment
S
7VLNLUD\L&050DNRQL(0DWL]D- $QDO\VLVRIWKHXSWDNHRIDJULFXOWXUDO
LQVXUDQFH VHUYLFHV E\ WKH DJULFXOWXUDO VHFWRU LQ =LPEDEZH Journal of International
Business and Cultural StudiesQR
8OODK 5 6KLYDNRWL *3 5HKPDQ 0 .DPUDQ 0$ &DWDVWURSKLF ULVNV
PDQDJHPHQWDWWKHIDUPWKHXVHRIGLYHUVLILFDWLRQSUHFDXWLRQDU\VDYLQJDQGDJULFXO
WXUDOFUHGLW33DNLVWDQ-RXUQDORI$JULFXOWXUDO6FLHQFHV S
9DQ:LQVHQ)GH0H\</DXZHUV/9DQ3DVVHO69DQFDXWHUHQ0DQG:DX
WHUV( 'HWHUPLQDQWVRIULVNEHKDYLRXUHIIHFWVRISHUFHLYHGULVNVDQGULVNDWWL
WXGH RQ IDUPHU¶V DGRSWLRQ RI ULVN PDQDJHPHQW VWUDWHJLHV Journal of Risk Research,
S
9DQ =RQQHYHOG 0 7XUPHO 06 +HOOLQ - 'HFLVLRQ0DNLQJ WR 'LYHUVLI\
)DUPV\VWHPV IRUFOLPDWHFKDQJHDGDSWDWLRQ Frontiers in Sustainable Food Systems
S
9HUVSHFKW $9DQGHUPHXOHQ9 9DQ +X\OHQEURHFN* :RUN 3DFNDJH ±
5LVN PDQDJHPHQW DQG LQQRYDWLYH DGDSWDWLRQ VWUDWHJLHV 'HOLYHUDEOH ± 5HSRUW RQ
SRVVLEOHDGDSWDWLRQVWUDWHJLHV
:DQJ(<X</LWWOH%%/L=&URSLQVXUDQFHSUHPLXPGHVLJQEDVHGRQ
VXUYLYDODQDO\VLVPRGHOAgriculture and Agricultural Science ProcediaS
:DUDLFK($KPDG56DLIXOODK8$VKUDI0<(KVDQXOODK 5ROHRIPLQ
HUDO QXWULWLRQ LQ DOOHYLDWLRQ RI GURXJKW VWUHVV LQ SODQWVAustralian Journal of Crop
Science, S
:ąV$.REXV3 )DFWRUVGLIIHUHQWLDWLQJWKHOHYHORIFURSLQVXUDQFHDW3ROLVK
IDUPVAgricultural Finance Review78
:ąV$.REXV3 )DFWRUV'HWHUPLQLQJWKH&URS,QVXUDQFH/HYHOLQ3RODQG
7DNLQJLQWR$FFRXQW WKH /HYHO RI)DUP6XEVLGLVLQJ ,Q 0 :LJLHU$.RZ
DOVNL HGV 7KH&RPPRQ$JULFXOWXUDO3ROLF\RIWKH(XURSHDQ8QLRQWKHSUHVHQWDQG
WKH IXWXUH (8 0HPEHU 6WDWHV SRLQW RI YLHZ VHULHV 0RQRJUDSKV RI 0XOWL$QQXDO
3URJUDPPHQR,$)(15,:DUVDZ
:LFND$ UHG 8ZDUXQNRZDQLDRJUDQLF]DQLDU\]\NDZSURGXNFMLURĞOLQQHM]
Z\NRU]\VWDQLHPXEH]SLHF]HĔ6**::DUV]DZD
:LFND $ 8EH]SLHF]HQLD UROQH MDNR PHWRGD ]DU]ąG]DQLD U\]\NLHP Z RSLQLL
UROQLNyZZeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Finanse, Rynki Finansowe,
UbezpieczeniaV
:LFND$ UHG &]\QQLNLLPRĪOLZRĞFLRJUDQLF]DQLDU\]\NDZSURGXNFMLUR
ĞOLQQHMSRSU]H]XEH]SLHF]HQLD6**::DUV]DZD
:LHOLF]NR%.XUG\Ğ.XMDZVND$ 0HFKDQL]P\LLPSXOV\ILVNDOQHZSá\ZD
MąFHQDUR]ZyMZVLLUROQLFWZD . 0RQRJUDILH3URJUDPX:LHOROHWQLHJRQU
,QVW\WXW(NRQRPLNL5ROQLFWZDL*RVSRGDUNLĩ\ZQRĞFLRZHM3,%:DUV]DZD
:LOOLDPV$ +RZWR«:ULWHDQGDQDO\VHDTXHVWLRQQDLUHJournal of Ortho-
dontics30S±

:yMFLN , 'RURV]HZVNL $ :UyEOHZVND ( .R]D 3 6XV]D UROQLF]D Z
XSUDZLH ]EyĪ R]LP\FK Z 3ROVFH Z ODWDFK Woda-Środowisko-Obszary
Wiejskie V
:X - &URS ,QVXUDQFH $FUHDJH 'HFLVLRQV DQG 1RQSRLQW6RXUFH 3ROOXWLRQ
American Journal of Agricultural Economics, S
ZZZNQIJRYSO
<HVXI 0 5LVN 7LPH DQG /DQG 0DQDJHPHQW XQGHU 0DUNHW ,PSHUIHFWLRQV
$SSOLFDWLRQVWR(WKLRSLD'HSDUWPHQWRI(FRQRPLFV*|WHERUJ8QLYHUVLW\3K''LV
VHUWDWLRQ
<HVXI0%OXIIVWRQH5 3RYHUW\5LVNDYHUVLRQDQGSDWKGHSHQGHQFHLQORZ
LQFRPHFRXQWULHV([SHULPHQWDOHYLGHQFHIURP(WKLRSLDAmerican Journal of Agricul-
tural Economics S
=KDQJ5)DQ' (YDOXDWLQJ)DUP/HYHO&URS,QVXUDQFH'HPDQGLQ&KLQD
$'RXEOH%RXQGHG'LFKRWRPRXV$SSURDFKJournal of Agricultural Science

Załącznik.
Kwestionariusz wywiadu
Szanowni Państwo,
w związku z realizacją projektu w ramach programu GOSPOSTRATEG Narodowego Centrum Badań

i Rozwoju pt. „Ubezpieczenia gospodarcze w holistycznym zarządzaniu ryzykiem w rolnictwie zorien-
towanym na zrównoważenie, wdrażanie innowacji i technologii oraz przeciwdziałanie zmianom kli-
matu (UBROL)”, zwracam się z prośbą o wypełnienie niniejszego kwestionariusza. Informacje zawarte
w formularzu objęte są tajemnicą statystyczną i służyć będą w przygotowaniu w przyszłości produk-
tów ubezpieczeniowych dopasowanych do potrzeb rolników.

1. Czy w ostatnich 5-ciu latach wystąpiła jakaś ‘klęska’ (susza; grad; przymrozki; huragan; epidemiczne zachoro-
wania roślin i/lub zwierząt) w Pana/i gospodarstwie?
Tak Nie
2. Czy w ciągu 5 ostatnich lat korzystał/a Pan/i z następujących form pomocy w razie wystąpienia
klęski żywiołowej, nieurodzaju itp.?
Tak Nie
Jeśli tak to z jakiej?

pomoc finansowa gminy
pomoc rzeczowa gminy
ulga w podatku rolnym
ulga w czynszu dzierżawnym (z KOWR)
pomoc doraźna państwa np. jak w 2018 r. na suszę (tzw. pomoc klęskowa wypłacana przez ARiMR)
kredyt klęskowy

3. Czy w ostatnich 5-ciu latach ubezpieczał/a Pan/i uprawy i/lub zwierzęta?
Tak Nie
4. Jeżeli Pan/i w ostatnich 5-ciu latach ubezpieczał/a oraz w okresie ubezpieczenia wystąpiła szkoda,
to czy:
… otrzymał/a Pan/i odszkodowanie? Tak Nie
… wystąpiły trudności z otrzymaniem odszkodowania? Tak Nie
…, biorąc pod uwagę warunki ubezpieczenia (m.in. sumę ubezpieczenia), otrzymał Pan/i odszkodowanie pokry-
wające szkodę? Tak Nie Nie dotyczy
5. Czy obecnie ubezpiecza Pan/i uprawy i/lub zwierzęta?
Tak Nie
6. Jeżeli Pan/i w ostatnich 5-ciu latach ubezpieczał/a uprawy i/lub zwierzęta, a obecnie nie ubezpie-
cza, to dlaczego zaprzestał/a Pan/i ubezpieczania?
nie wystąpiły szkody

składki były za drogie
wystąpiły problemy z uzyskaniem odszkodowania
wystarcza mi doraźna pomoc państwa
korzystam z kredytów klęskowych
korzystam z innej pomocy finansowej i/lub rzeczowej
odszkodowanie było za małe
inny powód
nie dotyczy
7. Od ilu lat kieruje Pan/i samodzielnie gospodarstwem? ...............................
8. Od ilu lat pracuje Pan/i w gospodarstwie? .............................................
9. Jaka jest szansa, że ewentualny następca pozostanie w gospodarstwie:

zerowa
niska
średnia
wysoka
pewna
10. Jakie jest Pana/i nastawienie względem ryzyka?
Zdecydowanie Raczej Ani tak Raczej Zdecydowanie

nie nie ani nie tak tak
Zdarza mi się podejmować ryzykowne decy-

zje w gospodarstwie
Mam obawy związane z zaciąganiem kredy-

tów
Trzymam rezerwy gotówki na tzw. „czarną

godzinę”
Wdrażam nowe technologie i odmiany ro-

ślin
Dopuszczam wąską specjalizację produkcji w

gospodarstwie
Z wyprzedzeniem planuję wydatki
11. Jaka jest Pana/i opinia na temat istniejących zagrożeń dla produkcji rolniczej:
Jak często poszczególne zagrożenia występują w Pana/i okolicy?

Bardzo Rzadko Średnio Bardzo Regularnie
Wcale nie rzadko (raz na 6-9 często często (niemal co Nie
występuje (rzadziej lat) (raz na 4-5 (raz na roku) dotyczy
niż raz na lat) 2-3
10 lat) lata)
Susza
Grad
Przymrozki wiosenne
Złe przezimowanie
Huragan/trąba po-

wietrzna
Choroby i/lub szkodniki

roślin
Trudność ze zbytem

produktów
Inne (jakie?): ................
Jak groźne są dla Pana/i gospodarstwa następujące zagrożenia?

W niewiel- Mocno Nie mam
Wcale (moje kim stopniu (spodziewam pojęcia Nie
gospodarstwo (może wystą- Średnio się straty (nigdy nie dotyczy
jest odporne pić niewielki (oczekuję znacznej miałem do
na to zagro- spadek wy- zauważalnego części pro- czynienia z
żenie) dajności) pogorszenia dukcji) tym zagroże-
wydajności) niem)
Susza
Grad
Przymrozki wiosenne
Złe przezimowanie
Huragan/trąba po-

wietrzna
Choroby i/lub szkod-

niki roślin

produktów
Inne (jakie?): .............
Jaka jest Pana/i opinia w zakresie znaczenia poniższych czynników dla działalności rolniczej?
Znacznie zmniej-
szył się (zagrożenie Nie mam po- Nie
będzie traciło na Bez zmian Znacznie wzrośnie jęcia (nigdy nie dotyczy
znaczeniu lub łatwo (spodziewam się, że miałem do
będzie mu zapo- zagrożenie będzie czynienia z tym
biec) częstsze lub jego zagrożeniem)
skutki poważniejsze)
Susza
Grad
Przymrozki wiosenne
Złe przezimowanie
Huragan/trąba po-

wietrzna
Choroby i/lub szkodniki

roślin

produktów
Inne (jakie?): .................

12. Proszę określić w procentach, jaki poziom spadku plonów i dochodów uznałby/uznałaby Pan/i za
niewielki/poważny/katastrofalny:
Poważny Katastrofalny
Niewielki (w widoczny sposób wpły- (grożący poważnymi
(niewpływający wający na pogorszenie konsekwencjami finanso-
na możliwości przetrwania sytuacji gospodarstwa rol- wymi,
gospodarstwa rolnego nego a nawet bankructwem
i warunki życia rodziny) i warunków życia rodziny) gospodarstwa)
......% ......% ......%

Spadek plonów
Spadek dochodów z go-
......% ......% ......%
spodarstwa
13. Proszę określić skalę możliwych zmian w gospodarstwie na skutek różnych czynników.
Proszę ocenić czy Pana/i zdaniem dochody z Pana/i gospodarstwa rolnego zależą od wymienionych
poniżej zmian:
Tak Raczej tak Nie wiem Raczej nie Nie Nie dotyczy
Wzrost cen środków do produkcji

(np. pasze, nawozy, paliwa itp.)
Spadek cen głównych produktów

rolnych
Niekorzystne zmiany warunków

pogodowych
Wzrost cen pracy najemnej
Proszę ocenić, czy ulepszenia technologii produkcji (np. mechanizacja, przechowalnie, nawadniania
itp.) mogą przeciwdziałać spadkowi dochodów spowodowanemu przez:
Wzrost cen środków do produkcji

(np. pasze, nawozy, paliwa itp.)
Spadek cen głównych produktów

rolnych
Niekorzystne zmiany warunków

pogodowych
Wzrost cen pracy najemnej
Proszę ocenić, co mogłoby opóźnić decyzję o zmianie kierunku produkcji, gdyby aktualna produkcja
stała się nieopłacalna:
Moja niechęć do wprowadzania

jakichkolwiek zmian
Trudność w podejmowaniu waż-

nych decyzji np. o zaku-

pie/sprzedaży ważnych maszyn,
ziemi itp.
Posiadanie specjalistycznego wy-
posażenia, którego wymiana by-
łaby kosztowna
Prowadzenie produkcji o długim
cyklu (np. uprawy wieloletnie),
której zmiana jest bardzo trudna
14. Co by Pan/i zrobił/a jeśli dochody z gospodarstwa w każdym z kolejnych 3 lat spadłyby o co naj-
mniej 20%?
Proszę wskazać do 3 najbardziej prawdopodobnych działań, jakie mógłby Pan/i podjąć.
zwiększę skalę produkcji

zrezygnuję z towarowej produkcji i oddzierżawię lub sprzedam ziemię
dalej będę gospodarował tak samo
podejmę lub bardziej zaangażuję się w pracę na etat
rozważę zmianę struktury produkcji
podejmę próbę rozpoczęcia/rozszerzenia działalności pozarolniczej
ograniczę inwestycje
zmniejszę zatrudnienie
inne (jakie?): .....................................................................
15. Proszę określić, czy wymienione niżej czynniki ograniczają produkcję w Pana/i gospodarstwie:
Nie Raczej Raczej Tak Nie

nie tak dotyczy
Brak możliwości zwiększenia powierzchni użyt-

ków rolnych
Brak siły roboczej w gospodarstwie
Niedoinwestowane (słabo wyposażone) budynki

inwentarskie
Niestosowanie nasion kwalifikowanych
Niedobór gotówki na zakup środków do produk-

cji: nawozów/środków ochrony/pasz
Choroby zwierząt (nie epidemie)
Niekorzystny rozkład temperatur powietrza w

okresie wegetacji
Słaba genetyka zwierząt
Niedociągnięcia w technologii produkcji (np.

opóźnienia zabiegów, niedokładne dawki itp.)

16. Proszę ocenić, czy wskazane poniżej działania mogą być przydatne w ograniczaniu ryzyka
w Pana/i gospodarstwie.
Raczej Nie Raczej Nie

Tak tak wiem nie Nie dotyczy
Zmiana metod ochrony roślin (m.in. częstsze

opryski, skuteczniejsze środki)
Zróżnicowanie struktury produkcji (kilka

upraw zamiast wąskiej specjalizacji)
Planowanie poziomu produkcji na podstawie

informacji płynących z rynku
Ulepszanie technologii, aby ograniczać skutki
niekorzystnych zjawisk pogodowych
(np. nawadnianie, siatki gradowe)
Ubezpieczenia upraw
Ubezpieczenia zwierząt
Podnoszenie kwalifikacji, zdobywanie nowej
wiedzy (szkolenia, rozmowy z doradcami)
Współpraca z innymi rolnikami (np. grupy
producentów, wzajemna pomoc)
Umowy kontraktacyjne z odbiorcami produk-
tów
Praca zarobkowa poza gospodarstwem (rolni-
ka lub kogoś z gospodarstwa domowego)
Podejmowanie działalności nierolniczych (np.
agroturystyka, usługi, handel)
Inne (jakie?): ....................
17. Czy w ostatnich 5 latach dokonał/a Pan/i w gospodarstwie poniższych zmian/inwestycji w celu zmniej-
szenia ryzyka?
Tak Nie Nie dotyczy
Nawadnianie upraw, nawet jeżeli dotyczy tylko części gospodarstwa
Zmiana metod ochrony roślin (m.in. częstsze opryski, skuteczniejsze

środki)
Instalacje chroniące plantacje wieloletnie (np. siatki, zraszacze, trwałe

ogrodzenia itp.)
Nowe technologie uprawy (np. uprawa bezorkowa, precyzyjna, kisze-

nie pasz)
Budowa przechowalni produktów/silosów na zboże itp.
Nowy system utrzymania zwierząt (np. obora wolnostanowiskowa,
chów ściółkowy niosek itp.)
Umowy kontraktacyjne z odbiorcami produktów
Nowe sposoby sprzedaży (np. sprzedaż bezpośrednia, współpraca z
siecią sklepów itp.)
Inne (jakie?): ....................

18. Proszę ocenić wpływ poniższych czynników na decyzje dotyczące zakupu ubezpieczenia upraw
i/lub zwierząt.
Dlaczego Pan/i nie ubezpiecza upraw i/lub zwierząt:
Ryzyko jest za małe, by był sens

się ubezpieczać
Zbyt wysoka cena polisy
Zbyt mała wysokość dotacji pań-

stwa do polisy
Zbyt mała wysokość odszkodo-

wania
Skomplikowane procedury zwią-
zane z kupnem polisy
Trudności z uzyskaniem odszko-
dowania w razie szkody
Liczę na pomoc doraźną państwa
w razie klęski żywiołowej
Brak oferty obejmującej najważ-
niejsze czynniki ryzyka (np. susza)
Brak możliwości ubezpieczenia
wielu szkód w jednym pakiecie
Brak możliwości zawarcia ubez-
pieczenia całego areału
Dlaczego Pan/i ubezpiecza upraw i/lub zwierząt:
Możliwość zredukowania strat w

następstwie zaistniałej szkody
Opinia organizacji rolniczych
Coraz bardziej odczuwalna zmia-

na klimatu
Mogę skorzystać z dotowanej

przez państwo polisy
Chcę wypełnić ustawowy obowią-
zek (50% ubezpieczonych upraw)
Otrzymałem/am w przeszłości
odszkodowanie, które mi pomo-
gło
Miałem/am straty w przeszłości
lub sąsiad miał zdarzenie szko-
dowe

19. Proszę ocenić znaczenie poniższych czynników dotyczących zakupu polisy ubezpieczeniowej:
Czynnik Czynnik Czynnik

najmniej średnio najważ-
ważny ważny niejszy
Suma ubezpieczeniowa
Cena polisy
Oczekiwanie, że w długim okresie odszkodowanie pokryje wydatki

własne na zakup polis
Sprawna i uczciwa likwidacja szkód oraz pewność otrzymania od-

szkodowania (na podstawie doś. i obserwacji z przeszłości)
Wyłączenie odpowiedzialności ubezpieczyciela za szkody
Dopasowanie polisy do profilu i poziomu ryzyka gospodarstwa
Stała kwota w złotych potrącona z odszkodowania (tzw. franszyza
integralna)
Wypłacane odszkodowanie pomniejszane o określony procent
sumy ubezpieczenia np. 20% (tzw. franszyza redukcyjna)
Zniżki i zwyżki przy kalkulacji składek
Dodatkowe warunki zapisane w polisie „drobnym drukiem”
Nałożone obowiązki dotyczące sposobu prowadzenia gospodar-
stwa (np. terminy siewu, stosowane nawozy i opryski)
20. Ma Pan/i możliwość wyboru jednej z gier oznaczonych literami od A do E, a następnie wykonania
jednego rzutu monetą. Wysokość wygranej zależy od wybranego rodzaju gry i tego, czy wypadnie
Orzeł czy Reszka. Udział w grze kosztuje 2 000 zł.
Który rodzaj gry Pan/i wybierze mając na względzie wysokość wygranej, ale również ryzyko możliwej straty.
Wygrana, jeśli wypadnie „ORZEŁ” (szansa Wygrana, jeśli wypadnie „RESZKA” (szansa
50%) 50%)
A 2000 zł (strata 0 zł) 2000 zł (zysk 0 zł)
B 1500 zł (strata 500 zł) 2800 zł (zysk 800 zł)
C 750 zł (strata 1250 zł) 4600 zł (zysk 2600 zł)
D 500 zł (strata 1500 zł) 4950 zł (zysk 2950 zł)
E 300 zł (strata 1700 zł) 5100 zł (zysk 3100 zł)
21. Proszę sobie wyobrazić, że wygrał/a Pan/i 1 000 000 zł w totolotka. Zaoferowano Panu/i udział w
potencjalnie bardzo zyskownym, legalnym, przedsięwzięciu. Jeżeli przedsięwzięcie pójdzie dobrze,
podwoi Pan/i zainwestowaną kwotę, jeżeli pójdzie źle, straci Pan/i połowę, czyli inwestując całą kwo-
tę można zarobić kolejny 1 000 000 zł lub stracić 500 000 zł. Wiadomo przy tym, że szansa na powo-
dzenie przedsięwzięcia, jak i niepowodzenie jest taka sama i wynosi 50%. Jaką część (%) wygranej
byłby/a Pan/i skłonny/a zainwestować?
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Gdyby szansa powodzenia przedsięwzięcia wynosiła 80%, to jaką część (%) wygranej byłby/a Pan/i
skłonny/a zainwestować?
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Jacek Kulawik, Michaá Soliwoda, Krzysztof àyskawa, Monika Kaczaáa, Marian
Podstawka, Adam Kagan
7. Koncepcja holistycznego systemu zarządzania ryzykiem i wstĊpnego

zestawu produktów ubezpieczeniowych w rolnictwie polskim
7.1. Holistyczne zarządzanie ryzykiem w rolnictwie polskim – I wersja
Koncepcja holistycznego zarządzania ryzykiem w rolnictwie, zaprezen-
towana przez oĞrodek analityczny OECD, moĪe byü potraktowana jako odpo-
wiedĨ na podejĞcie tradycyjne do zarządzania ryzykiem, które okreĞlone zostaáo
jako liniowe, sekwencyjne albo statyczne (OECD, 2011). Jego istotą jest to, Īe
najpierw identyfikuje siĊ Ĩródáa ryzyka w gospodarstwach rolnych, nastĊpnie
rolnicy dobierają instrumenty i strategie zarządzania nim, a na samym koĔcu
moĪe pojawiü siĊ paĔstwo ze swoimi politykami stabilizacji przychodów i do-
chodów rolniczych. W rzeczywistoĞci jednak zaleĪnoĞci miĊdzy tymi trzema
skáadnikami nie są liniowe. Trzeba je zatem umieĞciü w ukáadzie trójwymiaro-
wym, by móc analizowaü i modelowaü oraz projektowaü zaleĪnoĞci róĪnokie-
runkowe, interakcje miĊdzy nimi, sprzĊĪenia zwrotne i wyprzedzające oraz na-
piĊcia (trade-offs), a wiĊc traktowaü je jako dynamiczny, holistyczny system. Co
nie mniej waĪne, system ten áączy w sobie strategie zarządzania róĪnego typu
ryzykiem z politykami publicznymi zorientowanymi na áagodzenie jego skut-
ków (wymiar ex post) oraz zapobieganie mu (aspekt ex ante) (Ibidem).
Punktem wyjĞcia do konstrukcji macierzy wspomagającej operacjonaliza-
cjĊ holistycznego zarządzania ryzykiem w krajach OECD jest ocena percepcji
ryzyka przez rolników i ich postawa wobec do niego. W oparciu o wyniki unika-
towych badaĔ ankietowych, przeprowadzonych na reprezentatywnej próbie 600
gospodarstw rolnych (indywidualnych), moĪemy stwierdziü, Īe system holi-
stycznego zarządzania ryzykiem w rolnictwie powinien uwzglĊdniaü przede
wszystkim zróĪnicowanie ekonomiczno-produkcyjne gospodarstw, w tym wiel-
koĞü ekonomiczną i typ produkcyjny podmiotów (ramka 1).
Wyniki autorskich badaĔ, zaprezentowane w rozdziale 6, doĞü jedno-
znacznie wskazują, Īe kierujący gospodarstwami o najniĪszej sile ekonomicznej
w wiĊkszym stopniu byli ukierunkowani na pozyskiwanie dochodów spoza go-
spodarstw, a w sytuacji znacznego pogorszenia warunków produkcji rolnej czĊ-
Ğciej deklarowali nawet chĊü zaprzestania dziaáalnoĞci. Rolnicy z gospodarstw
wiĊkszych byli bardziej zorientowani na poszukiwanie aktywnych metod zarzą-
dzania ryzykiem, w tym zakup polisy ubezpieczeniowej. Niestety, wiĊkszoĞü
kierujących gospodarstwami posiadaáa negatywne doĞwiadczenia dotyczące
uzyskiwania odszkodowaĔ. Stanowi to wyraĨny czynnik zniechĊcający do par-
655
tycypacji w systemie ubezpieczeniowym. Potrzeby kierujących gospodarstwami
najmniejszymi w zakresie wsparcia zarządzania ryzykiem byáy odmienne niĪ
zarządzających podmiotami najwiĊkszymi. Implikuje to wniosek, Īe przy pro-
jektowaniu holistycznego systemu zarządzania ryzykiem dla polskiego rolnic-
twa trudno wskazaü „rozwiązanie uniwersalne”. Jest to o tyle istotne, Īe róĪnice
w postawach rolników wiąĪą siĊ teĪ z ich doĞwiadczeniami i percepcją czynni-
ków ryzyka oraz metod jego ograniczania.
Ramka 1. Ocena percepcji ryzyka przez rolników i ich nastawieĔ do niego – synteza wyników
x WiĊkszoĞü naszych rolników cechuje siĊ przeciĊtną/Ğrednią (53,2%) i wysoką (23,8%) awersją do ryzyka.
Niskim stopniem awersji charakteryzują siĊ gáównie rolnicy z gospodarstw najwiĊkszych (prawie 27%).
x Kryterium wielkoĞci ekonomicznej gospodarstwa uznaü naleĪy za gáówny czynnik róĪnicujący nie tylko
poziom awersji do ryzyka, ale równieĪ percepcjĊ ryzyka i ocenĊ metod jego ograniczania.
x Najmniej rolników (tj. 23,0%) charakteryzowaáo siĊ niskim poziomem awersji do ryzyka, co naleĪy
uznaü za zgodny z oczekiwaniami i dotychczasowymi badaniami empirycznymi. NaleĪy podkreĞliü, Īe
najwyĪszy odsetek respondentów o niskim poziomie awersji do ryzyka odnotowano w grupie gospo-
darstw najwiĊkszych (niespeána 27%).
x Biorąc pod uwagĊ kryterium lokalizacji, moĪna zauwaĪyü, Īe najwiĊcej rolników o niskiej awersji do
ryzyka odnotowano w regionie D (Maáopolska i Pogórze), a najmniej w regionie B (Wielkopolska i
ĝląsk), gdzie teĪ rolników o wysokiej awersji do ryzyka byáo relatywnie najwiĊcej.
x Niską awersją do ryzyka odznaczali siĊ rolnicy prowadzący gospodarstwa nastawione na produkcjĊ zwie-
rzĊcą, a dokáadnie „bydlĊce” (niespeána 30%). Odsetek respondentów z wysokim poziomem awersji byá
najwyĪszy w gospodarstwach mieszanych (prawie 31%).
x Niespeána poáowa badanych rolników zgodziáa siĊ (raczej tak lub zdecydowanie tak), iĪ „zdarza im siĊ
podejmowaü ryzykowne decyzje”*. Nieco wyĪszy odsetek ankietowanych (47,2%) kwestionuje stwier-
dzenie o podejmowaniu ryzykownych decyzji. W grupie z wysoką awersją do ryzyka ponad 55% rolni-
ków nie zgodziáo siĊ ze stwierdzeniem o podejmowaniu ryzykownych decyzji. Odsetek rolników akcep-
tujących takie stwierdzenie byá istotnie wyĪszy w grupie gospodarstw najwiĊkszych, podczas gdy udziaá
niezgadzających siĊ dominowaá w grupie gospodarstw najmniejszych.
x Ponad poáowa rolników obawia siĊ korzystania z kapitaáu obcego. Taką postawą charakteryzowali siĊ
rolnicy z wysokim poziomem awersji, a takĪe kierujący najmniejszymi gospodarstwami, gdzie ponad
70% ankietowanych zadeklarowaáo, Īe ma obawy przed zaciąganiem kredytów, podczas gdy w grupie
gospodarstw najwiĊkszych byáo to 35,4%.
x Rolnicy z gospodarstw wiĊkszych czĊĞciej wykazywali mniejszą awersjĊ do ryzyka i byli bardziej otwar-
ci na nowe rozwiązania oraz czĊĞciej są gotowi zaciągaü kredyty, co wskazuje na ich ekspansywną po-
stawĊ. Ankietowani z gospodarstw mniejszych charakteryzowali siĊ postawą „konserwatywną”.
x Przy wyĪszym poziomie szans na wygraną rolnicy byli skáonni przeznaczyü wyĪszy udziaá z wygranej na
dalszą grĊ. Siáa związku pomiĊdzy skáonnoĞcią do ryzyka ustaloną na podstawie potencjalnego stopnia
zaangaĪowania Ğrodków wáasnych w grze a udziaáem wygranej, jaki badani są skáonni przeznaczyü w
dalszej grze przy zaáoĪeniu nawet 80% szans na wygraną, okazaáa siĊ jednak sáaba.
ObjaĞnienie: *Ocena awersji do ryzyka w oparciu o hipotetyczne gry zostaáa uzupeániona o pytania
sondaĪowe mające na celu zilustrowanie skáonnoĞci rolników do podejmowania ryzykowanych decy-
zji. Rolnicy mieli wskazaü, w jakim stopniu zgadzają siĊ z takimi stwierdzeniami dotyczącymi podej-
mowania ryzykownych decyzji.
ħródáo: badania wáasne.
656
NaleĪy podkreĞliü, iĪ zgodnie z wczeĞniejszymi zestawieniami rozwiązaĔ
w zakresie zarządzania ryzykiem, to paĔstwo, jako gwarant optymalnego rozwo-
ju gospodarczego, poprzez swoje agendy lub dostĊpne instrumenty rynkowe in-
terweniuje w sytuacji, gdy naleĪy niwelowaü skutki nieprzewidzianych zdarzeĔ
w rolnictwie. Stosuje mechanizmy regulacji rynku w celu przeciwdziaáania kry-
zysom koniunktury (szczególne zagroĪenie w rolnictwie), bądĨ podejmuje spe-
cjalne, dorywcze dziaáania w zakresie finansowania skutków klĊsk Īywioáowych
o duĪym zasiĊgu. Stopniowa liberalizacja i otwarcie rynków rolnych oraz
zwiĊkszające siĊ ograniczenia budĪetowe dotykające finanse krajowe i unijne
zmniejszają jednak zdolnoĞü instrumentów polityki rolnej do bezpoĞredniego
wspierania gospodarstw w sytuacji kryzysowej, jak równieĪ w przypadku zaist-
nienia klĊsk Īywioáowych (àyskawa 2008, s. 235).
W konsekwencji polscy rolnicy mają do dyspozycji szereg instrumentów

do zarządzania ryzykiem. Ich moĪliwie najszerszą listĊ moĪemy uporządkowaü
w poniĪszy sposób.
1. Instrumenty/narzĊdzia prywatne
x dywersyfikacja upraw, inwentarza Īywego i produkcji
x ubezpieczenia upraw i zwierząt (dotowane i komercyjne)
x kontrakty marketingowe i produkcyjne
x transakcje terminowe i futures, opcje na artykuáy rolne
x kontraktacje odbioru (z finansowaniem Ğrodków do produkcji)
x rezerwy finansowe i majątkowo-rzeczowe
x zarządzanie finansami (planowanie, analiza i kontrola finansowa)
x zarządzanie portfelowe
x stabilizacyjne rachunki oszczĊdnoĞciowe i podatkowe
x oszczĊdnoĞci i inwestowanie
x poĪyczki (w tym równieĪ uzyskiwane przez kanaáy nieformalne) i kredyty
x innowacje, przede wszystkim technologiczne (w tym rolnictwo precyzyjne,
Blockchain)
x inne instrumenty kontroli fizycznej, na przykáad stosowanie certyfikowa-
nych nasion, odpowiednich zabiegów agrotechnicznych, budowanie zbior-
ników wodnych, itp.
2. Polityki publiczne
2.1. Poziom lokalny, regionalny, ogólnokrajowy
2.1.1. Sektorowe
657
x subsydia do ubezpieczeĔ upraw i zwierząt
x subsydia do kredytów klĊskowych i na odtwarzanie produkcji rolnej
x pomoc klĊskowa i związana z epidemiami zwierząt, takĪe doraĨna „anty-
kryzysowa” w ramach tarczy anty-COVID-19 dla rolnictwa
x ulgi podatkowe
x odraczanie i/lub zawieszanie czynszów dzierĪawnych za korzystanie z ma-
jątku Skarbu PaĔstwa
x odraczanie i/lub zawieszanie skáadek na ubezpieczenia spoáeczne
x dofinansowanie krajowe I i II filaru WPR
2.1.2. Pozostaáe, ogólne
x pomoc spoáeczna
x zasiáki dla bezrobotnych i związane z COVID-19
2.2. Poziom UE
2.2.1. Sektorowe
x páatnoĞci z I filaru WPR
x wsparcie z II filaru WPR
x wspólne zarządzanie rynkami (CMM)
2.2.2. Pozostaáe i ogólne
x kredyty i poĪyczki z EBI oraz EBOR
Poza ubezpieczeniami upraw i zwierząt gospodarskich, które nastawione

są gáównie na redukcjĊ i finansowanie ryzyka produkcyjnego i czĊĞciowo ceno-
wego, o normalnym i po czĊĞci katastroficznym charakterze, w Polsce zainicjo-
wano kilka nowych, bardzo interesujących projektów, bezpoĞrednio i poĞrednio
związanych z zarządzaniem ryzykiem w rolnictwie. Niestety, odczuwa siĊ wy-
raĨny brak koordynacji tych przedsiĊwziĊü. Z wielu uwag moĪna wymieniü po-
niĪsze.
1. WdroĪenie teledetekcji do szacowania szkód w uprawach rolnych. Projek-
tem tym zajmuje siĊ KOWR.
2. Digitalizacja procedur związanych z szacowaniem i wyceną szkód klĊsko-
wych. Pracami tymi zajmuje siĊ MRiRW. Rzecz jasna, powinny byü one
zintegrowane z wdraĪaniem teledetekcji.
3. KOWR jest w trakcie przeprowadzania pilotaĪu związanego z projektem
„Platforma ĪywnoĞciowa”, finansowanego przez NCBR. Projekt ten ma duĪe
znaczenie dla rozpowszechnienia siĊ w naszym rolnictwie kontraktów for-
ward i futures, a wiĊc gáównych rynkowych instrumentów zarządzania ryzy-
kiem cenowym/rynkowym. Ceny futures byáyby teĪ bardzo przydatne w kon-
658
struowaniu ubezpieczeĔ przychodów, które są przedmiotem badaĔ i ewentu-
alnych wdroĪeĔ w projekcie „UBROL”. „Platforma ĪywnoĞciowa” wdraĪana
jest przez Towarową GieádĊ Energii. Projekt ten powinien byü jednak skoor-
dynowany z ofertą produktową Warszawskiej Gieády Towarowej.
4. Poprzez zapisy art. 42 ustawy z dnia 13 lutego 2020r. o szczególnych roz-
wiązaniach sáuĪących realizacji ustawy budĪetowej na rok 2020 (Dz.U. z
2020r. poz. 278) wáączono KOWR w finansowanie ubezpieczeĔ dotowa-
nych zgodnych z ustawą z lipca 2005r. (umowy podpisywane z poszczegól-
nymi zakáadami ubezpieczeĔ).
5. MRiRW w 2020 roku zleciáo do wykonania w IERiGĩ-PIB kilku prac zwią-
zanych z zarządzaniem ryzykiem, szacowaniem dochodów/nadwyĪek nada-
jących siĊ do stabilizowania funduszy wzajemnoĞciowych. Ich wyniki po-
winny byü implementowane do projektu UBROL.
Korzystając z pierwszej generacji holistycznego systemu zarządzania ryzy-
kiem w rolnictwie opracowanego przez OECD, w tabeli 1 skonkretyzowano pierw-
szą jego wersjĊ dla polskiego sektora rolnego. Zawiera ona jednak tylko wąsko ro-
zumiane instrumenty, ograniczone generalnie do sfery produkcyjnej.
Tabela 1. Pierwsza wersja holistycznego zarządzania ryzykiem w rolnictwie polskim
Ryzyko katastroficzne Ryzyko rynkowe Ryzyko normalne

(rzadkie, wysokie szkody, (Ğrednie szkody) (maáe szkody,
systemowoĞü) ale czĊste)
Poziom x unijny IST (the income x subsydia z I i II filaru x subsydia z I i II filaru

gospodarstwa stabilisation tool), który WPR WPR
rolnego bĊdzie przedmiotem ana- x krajowe dofinansowa- x krajowe dofinanso-
lizy w projekcie nie wsparcia z UE wanie wsparcia z UE
„UBROL” x stabilizacyjne rachunki x stabilizacyjne ra-
oszczĊdnoĞciowe, ana- chunki oszczĊdno-
lizowane w projekcie Ğciowe analizowane
„UBROL” w projekcie
„UBROL”
Instrumenty x dotowane ubezpieczenia x wdroĪenie projektu x projekt umowy kon-
rynkowe upraw przed ryzykami „Platforma ĪywnoĞcio- traktacji przygoto-
katastroficznymi wa” wany przez IERiGZ
x komercyjne ubezpiecze- x oferta produktowa War- dla sektora owoców
nia rolne szawskiej Gieády Towa-
x kontrakty indeksowe rowej
x kredyty klĊskowe x wspólne zarządzanie
rynkami (CMM) UE
659
Polityki x digitalizacja systemu x dziaáania edukacyjne w x inicjowanie maáej
ex ante pomocy klĊskowej ramach Planu Przeciw- retencji w rolnictwie
x teledetekcja w zakresie dziaáania Skutkom Su-
identyfikacji terenów za- szy w zakresie szkol-
groĪonych suszą nictwa zawodowego i
x innowacje technologicz- wyĪszego
ne (Blockchain, rolnic-
two 4.0, rolnictwo precy-
zyjne), w tym wsparte
projektami KOWR
x zdefiniowanie dziaáaĔ
katalogowych w ramach
Planu Przeciwdziaáania
Skutkom Suszy (PPSS)
Polityki x digitalizacja systemu x obniĪenie wysokoĞci x likwidacja wysoko-

ex post pomocy klĊskowej franszyz w ubezpiecze- Ğci franszyz w ubez-
x teledetekcja w zakresie niach upraw pieczeniach upraw
szacowania szkód katastro-
ficznych wskutek suszy
x wypáaty dotychczasowej
pomocy klĊskowej i
związanej z epidemiami
zwierząt
ħródáo: opracowanie wáasne.
W przypadku natomiast ryzyka katastroficznego te same narzĊdzia w

wiĊkszoĞci wykazano w „politykach „ex ante” i „ex post”, gdyĪ zaáoĪono, Īe
samo ich istnienie lub nawet tylko zapowiedĨ wdroĪenia bĊdzie redukowaü nie-
pewnoĞü wĞród rolników, co ma jednoznaczne odniesienie do przyszáych ich
zachowaĔ, formuáowanych prognoz, scenariuszy i strategii oraz planowania rze-
czowo-finansowego, w tym uwzglĊdniającego równieĪ amortyzowanie skutków
materializacji siĊ ryzyk systemowych.
NaleĪy podkreĞliü, Īe ubezpieczenia rolne powinny byü rozpatrywane na
tle caáego systemu zarządzania ryzykiem w rolnictwie. Jak wiadomo, miĊdzy
ubezpieczeniami a innymi instrumentami zarządzania ryzykiem mogą istnieü
reakcje komplementarnoĞci i substytucyjnoĞci. Bezdyskusyjne jest natomiast to,
Īe nie powinno siĊ nigdy dopuszczaü do tego, Īeby ubezpieczenia wypieraáy na-
rzĊdzia wewnĊtrzne do zarządzania ryzykiem, stojące do dyspozycji rolników
juĪ „od wieków” (m.in. dywersyfikacja upraw u produkcji, prewencja, dobre
praktyki agro- i zootechniczne, zarządzanie dáugiem, páynnoĞcią i rezerwami
itd.). Nie moĪna równieĪ dopuszczaü do tego, by ubezpieczenia osáabiaáy poten-
cjaá odpornoĞci gospodarstw na ryzyko oraz ich elastycznoĞü, a takĪe odpornoĞü
660
na szoki i zakáócenia (tzw. resilience). Ubezpieczenia nie powinny takĪe prowa-
dziü do osáabienia rozwoju postĊpu biologicznego i wdraĪania innowacji w rol-
nictwie, a tak niestety czĊsto siĊ zdarza. Tymczasem nowe odmiany roĞlin, od-
porne na przykáad na suszĊ, ale o charakterze GMO, mogą radykalnie zwiĊkszaü
odpornoĞü sektora rolnego na ryzyko systemowe/katastroficzne. Na Ğwiecie
próbuje siĊ wdraĪaü programy ubezpieczeĔ upraw, powiązanych z innowacjami
(odmiany GMO odporne na susze). Subsydiowanie ubezpieczeĔ moĪe osáabiaü
pracĊ nad innowacjami i stosowaniem ich w praktyce rolniczej, a takĪe moĪe
wypieraü stosowanie innych instrumentów zarządzania ryzykiem, ponadto redu-
kuje dáugoterminowy potencjaá przystosowawczy do zmian klimatu.
Warto podkreĞliü, Īe koncepcja HZR bĊdzie ulegaáa wyraĨnej ewolucji.
NaleĪy zauwaĪyü, Īe najnowsza „odsáona” koncepcji HZR promowana przez
PARM (Platform of the Agricultural Risk Management) káadzie nacisk na
uwzglĊdnienie roli aktorów w áaĔcuchach rolno-ĪywnoĞciowych. Zresztą, nie-
które ze záoĪonych produktów ubezpieczeniowych oferowane mogą byü przez
instytucje finansowe i podmioty przetwórstwa spoĪywczego jako agregatorów
ryzyka.
PodejĞcie PARM dekomponuje zarządzanie ryzykiem w rolnictwie (Agri-
cultural Risk Management, ARM) na piĊü filarów (PARM, 2018) wymienio-
nych poniĪej.
1. Ocena ryzyk i ich priorytetyzacja.
2. Zidentyfikowanie narzĊdzi zarządzania ryzykiem i ich wykorzystanie (im-
plementacja).
3. DostĊp do informacji i budowa umiejĊtnoĞci wykorzystania strukturyzowa-
nych danych dotyczących ryzyka.
4. Partnerstwa i integracja z polityką publiczną.
5. Monitoring i ewaluacja.
NaleĪy podkreĞliü, Īe róĪnego rodzaju partnerstwa umoĪliwiają koordy-
nacjĊ podmiotów zajmujących siĊ zarządzaniem róĪnymi rodzajami ryzyka lub
dysponującymi odpowiednimi zestawami narzĊdzi. Daje to podstawy do áącze-
nie zasobów i projektowanie szeroko zakrojonych dziaáaĔ rozwojowych w celu
unikniĊcia powielania siĊ inicjatyw bądĨ teĪ wdraĪania programów sprzecznych
z zaáoĪeniami polityki publicznej. Polityka naukowo-innowacyjna wobec rolnic-
twa powinna uwzglĊdniaü wielopáaszczyznowo problematykĊ zarządzania ryzy-
kiem w sektorze rolnym, a, szerzej, w gospodarce ĪywnoĞciowej. Potrzebna jest
jednak gáĊbsza koordynacja i integracja podejmowanych dziaáaĔ w ramach róĪ-
661
nych projektów i inicjatyw, dotychczas bardzo rozproszonych czy fragmenta-
rycznych.
W konsekwencji w poniĪszym rozdziale zaprezentowano 5 list propozycji
(w róĪnych obszarach) rozwiązaĔ instrumentalnych, które pozwalają na budo-
wanie trwaáych rozwiązaĔ w zakresie zarządzania ryzykiem w polskim rolnic-
twie. Z punktu widzenia proceduralnego propozycje te nazwano „produktami”.
Z jednej strony wynika to ze zmiany podejĞcia do definiowania produktu na
rynku ubezpieczeniowym. Produkt zakáadu ubezpieczeĔ utoĪsamiany jest naj-
czĊĞciej z „ochroną ubezpieczeniową”, czyli pokrywaniem konsekwencji eko-
nomicznych okreĞlonych zdarzeĔ. Jednak koncepcja trójwarstwowego produktu
ubezpieczenia M. Hallera wskazuje, iĪ konieczne jest rozszerzenie pojĊcia pro-
duktu ubezpieczeniowego i objĊcie nim nie tylko momentu prezentacji oferty i
zawierania umowy, ale caáego áaĔcucha dziaáaĔ związanych ze Ğwiadczeniem
usáugi ubezpieczeniowej (np. wymagania w zakresie przedmiotu ubezpieczenia,
serwis i gromadzenie informacji w czasie realizacji umowy, czy zasady likwida-
cji szkód) (àyskawa, Osak, 2004). W konsekwencji sedno produktu (produkt
gáówny) to wypáata odszkodowania lub Ğwiadczenia w okreĞlonych okoliczno-
Ğciach, związane z utratą majątku lub pogorszeniem sytuacji majątkowej produ-
centa rolnego. Na poziomie drugim pojawiają siĊ „Ğwiadczenia podstawowe”
jako kombinacja produktu i obsáugi (serwisu), co moĪna utoĪsamiaü z doradz-
twem związanym z panowaniem nad ryzykiem, Ğwiadczenia udogadniające (za-
pewniające wygodĊ) i optymalną obsáugĊ szkód. Operacjonalizacją w tym za-
kresie mogą byü np. mapki satelitarne drukowane razem z polisą, czy narzĊ-
dziami do kalkulowania utraconego przychodu lub zysku. W warstwie trzeciej
(Ğwiadczenia rozszerzone) „czyste” ubezpieczenie áączone jest z innymi Ğwiad-
czeniami bezpoĞrednio niekoniecznie związanymi z ubezpieczeniem, ale są
wymuszanymi przez rynek (zapotrzebowanie klientów, konkurencjĊ wewnątrz- i
miĊdzybranĪową). Przykáadem w tym zakresie mogą byü urządzenia (stacje) do
rejestracji zjawisk agrotechnicznych, warunków pogodowych na polach. W kon-
sekwencji korzyĞci osiąga nie tylko korzystający z produktu rolnik, ale równieĪ
zakáad ubezpieczeĔ, czy caáa branĪa poprzez gromadzenie wiarygodnych infor-
macji.
Z drugiej strony, naleĪy jednak podkreĞliü, iĪ usystematyzowane podej-
Ğcie w ramach risk governance do produktów ubezpieczeniowych (czy szerzej:
finansowych) wymaga identyfikacji tzw. obaw u kaĪdego z interesariuszy.
Związane są one przykáadowo z zaufaniem do instytucji zaangaĪowanych w
proces zarządzania ryzykiem czy poczuciem sprawiedliwoĞci w zakresie rozáo-
662
Īenia kosztów realizacji danego ryzyka. Obszary te są zazwyczaj ignorowane w
analizie i, co trzeba przyznaü, trudno mierzalne (Kaczaáa, 2019). Dlatego w
przeprowadzonej analizie produktów posáuĪono siĊ analizą SWOT pozwalającą
na uwzglĊdnienie tych obaw u róĪnych interesariuszy.
7.2. Koncepcja zestawu produktów ubezpieczeniowych – I wersja
Zgodnie z przyjĊtymi zaáoĪeniami projektu UBROL, wprowadzono listĊ

propozycji do nastĊpujących „produktów”:
1. Aktualizacja obecnej oferty ubezpieczeĔ rolnych.
2. Ubezpieczenia przychodów.
3. Ubezpieczenia nadwyĪek i dochodów.
4. Kontrakty indeksowe.
5. Zmiana systemu subsydiowania ubezpieczeĔ rolnych.
OdrĊbnego potraktowania wymaga produkt 5. Ogólnie istnieje piĊü szero-
kich przesáanek do angaĪowania funduszy budĪetowych w zarządzanie ryzy-
kiem w rolnictwie, a w tym w sferze ubezpieczeĔ:
x niedostateczna konkurencja,
x istnienie dóbr publicznych,
x obecnoĞü efektów zewnĊtrznych,
x niekompletnoĞü rynków,
x asymetria informacji i jej pochodne, tj. negatywna selekcja, hazard moral-
ny/pokusa naduĪycia.
PowinniĞmy stale siĊ nimi kierowaü, gdyĪ to jest koniecznym, aczkolwiek
niewystarczającym warunkiem racjonalnego wydatkowania Ğrodków publicz-
nych. Subsydiowanie tworzenia infrastruktury do ubezpieczeĔ i zarządzania ry-
zykiem w rolnictwie i gospodarce narodowej (zabezpieczenie dostĊpu do wiary-
godnych informacji, tworzenie ram prawnych dla powstania rynków transferu
ryzyka i rozwoju na nich konkurencji, stacje meteo, techniki satelitarne i telede-
tekcyjne) oraz doradztwa rolniczego są elementami, do realizacji których są zo-
bowiązani czáonkowie UE w ramach WPR na lata 2021-27.
PoniĪej przedstawiono propozycje zmian w zakresie zarządzania ryzy-
kiem w rolnictwie w odniesieniu do rozwiązaĔ o charakterze ubezpieczenio-
wym, które zostaáy pogrupowane w piĊü obszarów. Z uwagi na cel projektu, tj.
zaprojektowanie rozwiązaĔ zwiĊkszających efektywnoĞü/racjonalnoĞü stosowa-
nia funduszy budĪetowych w oferowane juĪ obecnie polskim rolnikom produkty
ubezpieczeniowe i poszerzenie ich listy, które po przetestowaniu w praktyce bĊ-
dą mogáy stanowiü podstawĊ do dokonania nowelizacji istniejących regulacji
663
prawno-administracyjnych oraz wdroĪenia nowych norm z tego zakresu, poniĪ-
sza ocena wstĊpna zostaáa dokonana z punktu widzenia paĔstwa. Jest ono za-
równo uczestnikiem, jak i organizatorem i nadzorcą caáego procesu zarządzania
ryzykiem w rolnictwie na poziomie krajowym. NaleĪy podkreĞliü, Īe ocena po-
szczególnych propozycji zaleĪy od interesariusza – jego celów, wiedzy, postrze-
gania poszczególnych zagroĪeĔ i zasobów umoĪliwiających reakcjĊ na ich reali-
zacjĊ. Z uwagi na to, Īe w ramach zarządzania ryzykiem w rolnictwie interesa-
riuszy jest wielu (zob. szerzej Kaczaáa, 2019), propozycja, która dla jednej gru-
py (na przykáad rolników) stanowi zaletĊ lub szansĊ, dla innej (na przykáad za-
káadów ubezpieczeĔ) moĪe byü wadą lub zagroĪeniem.
Racjonalizacja wydatków w zakresie wsparcia systemu ubezpieczeĔ rol-
nych skáada siĊ z kilku etapów (rysunek 1). Wymaga najpierw okreĞlenia, jakie
cele i zadania spoáeczne i gospodarcze mają byü finansowane ze Ğrodków pu-
blicznych w MRiRW oraz jakie są Ğrodki na ich realizacjĊ. Dalej wybraü naleĪy
sposób realizacji tych zadaĔ ustalając takie zasady, aby wydatkowanie Ğrodków
byáo zgodne z celami i zadaniami publicznymi danej jednostki sektora publicz-
nego, przy jednoczesnym oszczĊdnym zuĪywaniu Ğrodków (kontrola racjonal-
noĞci).
Rysunek 1. Racjonalizacja wydatków publicznych w odniesieniu do ubezpieczeĔ rolnych
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie (Owsiak, 2017).
664
Cele stawiane systemowi ubezpieczeĔ rolnych z pewnoĞcią muszą byü
spójne z celami WPR oraz celami postawionymi dla MRiRW, natomiast ubez-
pieczenia nie muszą wszystkich ich realizowaü (tabela 2). Analizując cele wska-
zane dla systemu ubezpieczeĔ dotowanych, które wynikają z uzasadnieĔ do
ustaw je wprowadzających i modyfikujących, a takĪe innych Ĩródeá (por. tabela
poniĪej) wskazaü moĪna z pewnoĞcią dwa podstawowe: zwiĊkszenie iloĞci hek-
tarów objĊtych ubezpieczeniem upraw (do 7 mln w r. 2020) oraz ograniczenie
kosztów budĪetowych finansowania systemu (limity wyznaczone na poszcze-
gólne lata). JednoczeĞnie jednak wyraĨnie moĪna zauwaĪyü, Īe system ubezpie-
czeĔ ma odciąĪyü budĪet paĔstwa zwáaszcza w zakresie finansowania skutków
suszy (tabela 2).
Tabela 2. Cele spoáeczne i gospodarcze stawiane ubezpieczeniom rolnym

Cel ħródáo
Cele WPR na lata 2021-2027
zapewnienie rolnikom godziwych dochodów European Comission,
zwiĊkszenie konkurencyjnoĞci 2018, p. 52
przywrócenie równowagi w áaĔcuchu ĪywnoĞciowym
przeciwdziaáanie zmianie klimatu
dbanie o Ğrodowisko
zachowanie krajobrazów i róĪnorodnoĞci biologicznej
wsparcie wymiany pokoleĔ
dynamiczny rozwój obszarów wiejskich
ochrona jakoĞci ĪywnoĞci i zdrowia
Cele dotowanych ubezpieczeĔ rolnych
x zmniejszenie obciąĪenia budĪetu paĔstwa. Uzasadnienie do usta-
W sytuacji wystąpienia nieprzewidzianych zdarzeĔ klĊ- wy z dnia 7 lipca 2005
skowych, wystĊpuje koniecznoĞü uruchomienia róĪnych r. o dopáatach do
form pomocy dla poszkodowanych producentów rolnych ubezpieczeĔ upraw
ze Ğrodków budĪetu paĔstwa lub jednostek zaliczanych do rolnych i zwierząt
sektora finansów publicznych. ĝrednia roczna wielkoĞü gospodarskich
róĪnych form pomocy w latach 2001-2003 wyniosáa ok. (Dz.U.2005.150.1249)
280 mln zá. Przewidziane obciąĪenie dla budĪetu na dopáa-
ty ok. 50 mln zá.
x po wprowadzeniu systemu dotowanych ubezpieczeĔ nie
bĊdą stosowane dopáaty do oprocentowania nowo udziela-
nych kredytów na wznowienie produkcji w gospodar-
stwach rolnych dotkniĊtych klĊskami oraz nastąpi wycofa-
nie innych form pomocy dla rolników áagodzących skutki
klĊsk Īywioáowych.
x upowszechnienie dostĊpnoĞci do Ğrodków na wznowienie
produkcji rolniczej w przypadku poniesienia strat wskutek
zdarzeĔ klĊskowych dla podstawowych kierunków produkcji.
665
DostĊpnoĞü rolników do poszczególnych form pomocy jest
ograniczona ze wzglĊdu na:
1) koniecznoĞü posiadania w ocenie banku kredytującego zdolno-
Ğci kredytowej - w przypadku ubiegania siĊ o kredyty na wzno-
wienie produkcji rolnej po klĊsce z dopáatami do oprocentowania
ze Ğrodków Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa,
2) nierekompensowanie z budĪetu paĔstwa skutków z tytuáu za-
stosowanych ulg i umorzeĔ zobowiązaĔ podatkowych przez gmi-
ny, jeĪeli nie zostaáa przez RadĊ Ministrów ogáoszona klĊska Īy-
wioáowa na danym obszarze kraju - w przypadku ubiegania siĊ
przez rolników o umorzenie lub udzielenie ulgi w podatku rol-
nym,
3) obowiązujące rygorystyczne kryterium dochodowe (tj. przyjĊ-
cie dochodu z 2 ha przeliczeniowych bez wzglĊdu na faktyczne
zbiory) przy ubieganiu siĊ przez rolników o pomoc spoáeczną
udzielaną przez gminne oĞrodki pomocy spoáecznej,
4) ograniczone moĪliwoĞci budĪetu paĔstwa na pomoc doraĨną,
dla poszkodowanych gospodarstw rolnych.
x ograniczenie ryzyka utraty przychodów z produkcji rolni-
czej na skutek wystąpienia okreĞlonych w projekcie usta-
wy szkód oraz zapewnienie ciągáoĞci produkcji w gospo-
darstwach rolnych, a tym samym zabezpieczenie przed
zmniejszeniem liczby miejsc pracy w gospodarstwach rol-
nych
x umoĪliwienie podniesienia konkurencyjnoĞci polskich go-
spodarstw rolnych
x wpáyw na sytuacjĊ i rozwój regionów, poniewaĪ przez za-
pewnienie ochrony ubezpieczeniowej poszkodowane w
wyniku klĊsk gospodarstwa rolne uzyskają Ğrodki na
wznowienie produkcji i odtworzenie zniszczonego mienia.
x upowszechnienie ubezpieczeĔ rolnych Uzasadnienie do usta-
a. zachĊcenie zakáadów ubezpieczeĔ do zawierania wy z dnia 7 marca
umów ubezpieczenia z producentami rolnymi (roz- 2007 r. o zmianie
dzielenie ryzyk, od wystąpienia których bĊdą ustawy o dopáatach do
ubezpieczane uprawy rolne i zwierzĊta gospodar- ubezpieczeĔ upraw
skie z dopáatami do skáadek z budĪetu paĔstwa oraz rolnych i zwierząt
moĪliwoĞü udziaáu budĪetu paĔstwa w wypáacie gospodarskich oraz
odszkodowaĔ przekraczających poziom odszko- niektórych innych
dowaĔ wypáaconych przez zakáady ubezpieczeĔ z ustaw (Dz.U.
tytuáu ubezpieczenia upraw od ryzyka wystąpienia 2007.49.328)
suszy; doprecyzowanie definicji zdarzeĔ);
b. wprowadzenie obowiązku ubezpieczenia 50% po-
wierzchni upraw od ryzyka wystąpienia powodzi,
suszy, gradu, ujemnych skutków przezimowania,
przymrozków wiosennych przez rolników – dosto-
666
sowanie do przepisów unijnych i odpowiedĨ na na-
silanie siĊ w ostatnich latach tych zjawisk powodu-
jących znaczne straty w uprawach rolnych;
c. moĪliwoĞci ubezpieczenia upraw i zwierząt od
wszystkich ryzyk okreĞlonych w ustawie lub ryzyk
wybranych przez producenta rolnego (dostosowa-
nie do ryzyk wystĊpujących na danym obszarze)
x ograniczenia obciąĪenia budĪetu (wysokie obciąĪenie bu-
dĪetu z tytuáu suszy w 2006 r.)
x dostosowanie do przepisów UE
x usprawnienie systemu ubezpieczeĔ w rolnictwie przez do- Uzasadnienie do usta-
precyzowanie przepisów juĪ istniejących (pomiar i ogáa- wy z dnia 25 lipca
szanie wartoĞci KBW) 2008 r. o zmianie
x prawne usankcjonowanie powierzenia monitoringu suszy ustawy o ubezpiecze-
na potrzeby wykonania ustawy Instytutowi Uprawy, Na- niach upraw rolnych i
woĪenia i Gleboznawstwa - PaĔstwowemu Instytutowi zwierząt gospodar-
Badawczemu w Puáawach, tj. jednostce podlegáej Mini- skich oraz ustawy o
strowi Rolnictwa i Rozwoju Wsi; budowa sprawnych me- krajowym systemie
chanizmów monitorowania suszy rolniczej ewidencji producen-
x dostosowanie do przepisów rozporządzenia Komisji (WE) tów, ewidencji gospo-
nr 1857/2006 oraz regulacji w zakresie odpowiedzialnoĞci darstw rolnych oraz
zakáadów ubezpieczeĔ z tytuáu szkód w uprawach rolnych ewidencji wniosków o
(zmiany w dáugoĞci karencji wysokoĞci franszyz oraz przyznanie páatnoĞci
udziaáu wáasnego) (Dz.U. 2008.145.918)
x wprowadzenie regulacji mających na celu zwiĊkszenie za-
interesowania zakáadów ubezpieczeniem od skutków suszy
(franszyza integralna 25%)
x efektywniejsze wykorzystanie Ğrodków dotacji celowej
przeznaczonej na czĊĞciowe sfinansowanie odszkodowaĔ
producentów rolnych z tytuáu szkód spowodowanych su-
szą
x usprawnienie systemu ubezpieczeĔ obowiązkowych oraz
usuniĊcie wątpliwoĞci związanych z interpretacją obecnie
obowiązujących przepisów dotyczących terminu zawarcia
umów ubezpieczenia obowiązkowego rolników, którzy
otrzymują páatnoĞci bezpoĞrednie do gruntów rolnych
x Zakáada siĊ zwiĊkszanie powierzchni ubezpieczonych Uzasadnienie do usta-
upraw rolnych w poszczególnych latach 2015-2018: wy z dnia 24 kwietnia
1) 2015 r. - 3,8 mln ha, 2015 r. o zmianie
2) 2016 r. - 4,0 mln ha, ustawy o ubezpiecze-
3) 2017 r. - 4,2 mln ha, niach upraw rolnych i
4) 2018 r. - 4,5 mln ha, zwierząt gospodar-
5) 2019 r. - 4,5 mln ha, skich (Dz.U.2015.892)
6) 2020 r. - 4,5 mln ha.
Natomiast w przypadku zwierząt gospodarskich zakáada siĊ ob-
667
jĊcie ubezpieczeniem 5 mln szt. zwierząt, w tym gáównie drobiu.
W celu monitorowania realizacji zadania zastosowany zostaá
miernik - powierzchnia ubezpieczonych upraw w stosunku do
powierzchni gruntów ornych (%), który zakáada siĊ, Īe bĊdzie
ksztaátowaá siĊ na nastĊpującym poziomie w poszczególnych
latach:
1) 2015 r. - 27,4%,
2) 2016 r. - 28,8%,
3) 2017 r. - 30,2%,
4) 2018 r. - 32,4%,
5) 2019 r. - 32,4%,
6) 2020 r. - 32,4%.
x przyjĊto, Īe wydatki na funkcjonowanie systemu ubezpie-
czeĔ upraw rolnych i zwierząt gospodarskich w latach
2015-2025 wynosiü bĊdą 200 000 tys. zá (tj. pozostaną na
dotychczasowym poziomie)
x zapewnienie producentom owoców i warzyw dostĊpu do
ubezpieczeĔ z dopáatami z budĪetu paĔstwa do skáadek
ubezpieczenia w przypadku stosowana przez zakáady
ubezpieczeĔ stawek taryfowych w wysokoĞciach wyĪ-
szych niĪ 6% sumy ubezpieczenia upraw, a tym samym
zwiĊkszenie ochrony ubezpieczeniowej upraw rolnych
x dostosowane do nowych zasad udzielania pomocy pu-
blicznej w rolnictwie
x zapewnienie prawidáowego rozliczania dotacji otrzymanej
przez zakáady ubezpieczeĔ, uproszczenia w rozliczaniu do-
tacji z zakáadami ubezpieczeĔ i związanej z tym sprawoz-
dawczoĞci
x dostosowanie ksztaátu ustawy do sytuacji, w której kilka
zakáadów ubezpieczeĔ zamierza oferowaü umowy ubez-
pieczenia w ramach koasekuracji
x zwiĊkszenie powierzchni upraw rolnych objĊtych ochroną
ubezpieczeniową poprzez uwolnienie granicznej stawki ta-
ryfowej w odniesieniu do warzyw gruntowych oraz drzew
i krzewów owocowych
x Zakáada siĊ zwiĊkszanie powierzchni ubezpieczonych Uzasadnienie do usta-
upraw rolnych w poszczególnych latach 2017-2020: wy z dnia 15 grudnia
1) 2017 r. - 4,0 mln ha, 2016 r. o zmianie
2) 2018 r. - 5,0 mln ha, ustawy o ubezpiecze-
3) 2019 r. - 6,0 mln ha, niach upraw rolnych i
4) 2020 r. - 7,0 mln ha. zwierząt gospodar-
Natomiast w przypadku zwierząt gospodarskich zakáada siĊ objĊcie skich
ubezpieczeniem 14 mln szt. zwierząt, w tym gáównie drobiu. (Dz.U.2016.2181)
W celu monitorowania realizacji zadania zastosowany zostaá mier-
nik - "powierzchnia ubezpieczonych upraw w stosunku do po-
wierzchni gruntów ornych (%)", który zakáada, Īe bĊdzie ksztaáto-
waá siĊ na nastĊpującym poziomie w poszczególnych latach:
668
1) 2017 r. - 28,95%,
2) 2018 r. - 36,20%,
3) 2019 r. - 43,40%,
4) 2020 r. - 50,66%.
x upowszechnienie sprzedaĪy umów ubezpieczenia upraw rolnych
i zwierząt gospodarskich zawierających pakiety rodzajów ryzyka
i na gorszych glebach (podwyĪszenie stawek taryfowych)
x wprowadzenie moĪliwoĞci zawarcia przez producenta rol-
nego umowy ubezpieczenia zawierającej pakiet rodzajów
ryzyka ma na celu umoĪliwienie zawarcia umowy ubez-
pieczenia równieĪ od ryzyka suszy za przystĊpną cenĊ.
x zwiĊkszenie powierzchni ubezpieczonych upraw rolnych
oraz liczby zwierząt gospodarskich, a tym samym zapew-
nienie lepszej ochrony prowadzonej produkcji w gospo-
darstwach rolnych, wpáynie na zmniejszenie wydatków z
budĪetu paĔstwa na inne formy pomocy związane z wy-
stąpieniem strat w gospodarstwach rolnych
x Maksymalny limit wydatków z budĪetu paĔstwa bĊdących
skutkiem finansowym ustawy nie przekroczy kwoty:
1) w 2017 r. - 725 886 tys. zá;
2) w 2018 r. - 957 425 tys. zá;
3) w 2019 r. - 1 188 965 tys. zá;
4) w 2020 r. - 1 420 504 tys. zá;
5) w 2021 r. - 1 420 504 tys. zá;
6) w 2022 r. - 1 420 504 tys. zá;
7) w 2023 r. - 1 420 504 tys. zá;
8) w 2024 r. - 1 420 504 tys. zá;
9) w 2025 r. - 1 420 504 tys. zá;
10) w 2026 r. - 1 420 504 tys. zá.
x utrzymanie celu dotyczącego powszechnoĞci ubezpieczeĔ Uzasadnienie do usta-
(2020 r. -7 mln ha) wy z dnia 23 paĨ-
x upowszechnienie umów ubezpieczeĔ dotowanych obejmu- dziernika 2018 r. o
jących skutki suszy zmianie ustawy o
x obniĪenie stawek za ubezpieczenie od skutków suszy po- ubezpieczeniach
przez wprowadzenie trzech franszyzy redukcyjnej upraw rolnych i zwie-
x motywacja producenta rolnego do podejmowania ade- rząt gospodarskich
kwatnych dziaáaĔ prewencyjnych, mających na celu obni- (Dz.U.2018.2124 )
Īenie poziomu wraĪliwoĞci upraw na niedobory opadów
atmosferycznych
x uzyskane odszkodowania w przypadku poniesienia strat w
produkcji w wyniku suszy ma pozwoliü na odzyskania co
najmniej poniesionych kosztów na tĊ produkcjĊ
x zapewnienie moĪliwoĞci dostosowania przez producenta
rolnego poziomu ochrony od skutków suszy do indywidu-
alnych potrzeb
669
Cele deklarowane w pozostaáych wystąpieniach
Autor: dr K. àyskawa, A. Szelągowska, Konferencja: „Trendy w 5 listopada 2012 r.
ubezpieczeniach rolnych w Europie. Ubezpieczenie ryzyka suszy w Wystąpienie: Polska
Polsce”. Cel w zakresie zarządzania ryzykiem produkcji roĞlinnej i droga do skutecznego
zwierzĊcej: zarządzania ryzykiem
x Rozwinąü efektywne kosztowo instrumenty panowania poprzez ubezpieczenia
(transferu) ryzyka, które nie podlegają bodĨcom zakáócają- w gospodarstwach
cym ich funkcjonowania, które są ukierunkowane na potrze- rolnych. Przeszkody i
by uczestników w skali micro, mezo, i macro, potrzeb które moĪliwoĞci rozwoju
uwzglĊdniają wystĊpujące w danych kraju ograniczenia
x Wykorzystaü Ğrodki pochodzące z Unii Europejskiej
Autor: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Konieczna zmiana systemu ubezpieczeĔ upraw i zwierząt gospo-
darskich w celu efektywnego wykorzystywania Ğrodków na dopáa- Szereg wypowiedzi w
ty poprzez: okresie 2019-2020
x - wprowadzenie powszechnoĞci (i obowiązkowoĞci)
x - zmiany wysokoĞci stawek
x - wprowadzenie nowych rozwiązaĔ produktowych w za-
kresie ubezpieczenia dochodowoĞci gospodarstw rolnych
Autor: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi; Departament
Wsparcia Rolników;
x ZwiĊkszenie powszechnoĞci wykorzystania ubezpieczeĔ 30 czerwca 2020r.
dotowanych – przy okreĞlonych warunkach cenowych Wystąpienie: ZaáoĪe-
x Wykorzystanie moĪliwoĞci dofinansowania ze Ğrodków nia zmian w systemie
Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014 – ubezpieczeĔ gospo-
2020 dziaáaĔ związanych z zarzadzaniem ryzykiem darczych w rolnictwie
ħródáo: opracowanie wáasne na bazie Ĩródeá wskazanych w tabeli.
W kolejnym etapie ustalana jest wysokoĞü Ğrodków przeznaczonych na realizacjĊ

poszczególnych celów i zadaĔ oraz Ĩródeá ich pochodzenia. Dotychczas wyzna-
czono wielkoĞü graniczną Ğrodków na finansowanie systemu ubezpieczeĔ doto-
wanych (w 2020 r. jest to 1 420 504 tys. zá), choü naleĪy mieü ĞwiadomoĞü, Īe
wielkoĞü ta ulegaáa w przeszáoĞci zmianom i tak teĪ moĪe byü w latach kolejnych.
NastĊpnie naleĪy wybraü sposób realizacji celów. Wybrany sposób realizacji
celów w zakresie ubezpieczeĔ rolnych opiera siĊ najczĊĞciej na interwencji na
tym rynku, uzasadnionej niedoskonaáoĞcią tego rynku. PaĔstwo moĪe ingerowaü
w rynek w róĪnym stopniu – od minimalnego po peány (por. rysunek 2). Inter-
wencja moĪe mieü charakter (Kaczaáa, 2019):
x bezpoĞredni, w tym:
o w zakresie produkcji (paĔstwowy zakáad ubezpieczeĔ lub reasekuracji,
dostarczane przez paĔstwo szkolenia, wykonywana przez paĔstwo dzia-
áalnoĞü badawcza, wytwarzany przez paĔstwo system informacyjny)
670
o finansowania (skáadek reasekuracyjnych, odszkodowaĔ, kosztów admi-
nistracyjnych, systemów informacyjnych, kosztów likwidacji szkód,
kosztów edukacji i szkoleĔ)
o regulacji (warunków podejmowania i prowadzenia dziaáalnoĞci ubezpie-
czeniowej i reasekuracyjnej, poĞrednictwa ubezpieczeniowego, likwida-
cji szkód, regulacje podatkowe).
x poĞredni w formie transferu poprzez dopáaty do skáadek ubezpieczenio-
wych.
MoĪliwe jest stosowanie kilku form interwencji jednoczeĞnie, co ma miejsce
takĪe w obecnym systemie dotowanych ubezpieczeĔ rolnych w Polsce.
Rysunek 2. Modele ingerencji paĔstwa w ubezpieczenia rolne
ħródáo: Kaczaáa, 2019, s. 135 na podstawie:(Iturrioz, 2009, s. 20).
Wybór wskaĨników efektywnoĞci jest kolejnym etapem w procesie

zwiĊkszenia racjonalnoĞci wydatków. W odniesieniu do ubezpieczeĔ rolnych
jest to utrudnione z dwóch powodów. Po pierwsze dlatego, Īe ubezpieczenie
jako instrument finansowy peáni wiele funkcji, nie tylko ochrony ubezpiecze-
niowej, ale takĪe m. in. prewencyjną czy akumulacyjną (zob. szerzej np.
Handschke, 1998; Polska Izba UbezpieczeĔ (PIU); & Europe Deloitte
Sustainabillity Consulting Central, 2017; Polska Izba UbezpieczeĔ (PIU) &
Europe Deloitte Sustainabillity Consulting Central, 2019). Oznacza to, Īe korzy-
stanie z ubezpieczeĔ wywoáuje skutki bezpoĞrednie (wypáata ĞwiadczeĔ), ale
671
takĪe poĞrednie, w tym nie zawsze poĪądane. Po drugie, skutki te są nierzadko
odsuniĊte w czasie. Skutki poĞrednie i przesuniĊcie ich w czasie utrudniają po-
miar efektywnoĞci (Owsiak, 2017, s. 311 i n.). W uzasadnieniu do zmian ustawy
o ubezpieczeniach rolnych wskazano dotąd na trzy mierniki stosowane do sys-
temu ubezpieczeĔ dotowanych, tj. wielkoĞü ubezpieczonego areaáu (w ha), po-
wierzchnia ubezpieczonych upraw w stosunku do powierzchni gruntów ornych
(w %) oraz – bezpoĞrednio do pomiaru efektywnoĞci udzielonej dotacji do skáa-
dek ubezpieczeĔ upraw rolnych – iloraz wypáaconych odszkodowaĔ przez za-
káady ubezpieczeĔ, które zawaráy z Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi umowy
w sprawie dopáat do skáadek ubezpieczenia upraw rolnych i zwierząt gospodar-
skich oraz dopáat do dotowanych ubezpieczeĔ upraw.
PoniĪej przedstawiono propozycje zmian w zakresie zarządzania ryzy-
kiem w rolnictwie w odniesieniu do rozwiązaĔ o charakterze ubezpieczeniowym
(tabele 3, 5, 7, 9, 11) oraz odpowiadające tym propozycjom analizy SWOT, któ-
re przeprowadzono z punktu widzenia przeszáych celów Ministerstwa Rolnictwa
i Rozwoju Wsi (tabele 4, 6, 8, 10, 12). Mają one charakter jakoĞciowy i stano-
wią wstĊp do dalszych pogáĊbionych badaĔ1. W kolejnym etapie naleĪy je po-
szerzyü o innych interesariuszy. To bowiem oni w duĪej mierze decydują o osią-
gniĊciu zaáoĪonych przez paĔstwo celów, choüby w zakresie powszechnoĞci.

1
Problem ryzyka suszy w obecnie obowiązującej ustawie o ubezpieczeniach upraw … przed-
stawiono w ramce A.2 (Zaáączniki).
672
Tabela 3. Produkt 1: Aktualizacja obecnej oferty ubezpieczeĔ rolnych (ustawa z dnia 7 lipca
2005 r. o ubezpieczeniu upraw rolnych i zwierząt gospodarskich)
Lp. Propozycja
1.1 zmiana zdefiniowania momentu rozpoczĊcia ochrony w zakresie przymrozków wiosennych (byáo
15.04, zmiana na „ruszenie wiosennej wegetacji”) ….
1.2 wáączenie innych upraw czy zwierząt gospodarskich do zakresu ustawy – dziĞ poza jej zakresem
przedmiotowym
1.3 zmiana zasady ksztaátowania produktu – „produkt moduáowy – zmiany zasad budowania odpowie-
dzialnoĞci zakáadów ubezpieczeĔ poprzez moĪliwoĞü wprowadzenia wiĊkszej wysokoĞci franszyz
1.4 przegląd i aktualizacja ryzyk przy ubezpieczeniach w produkcji zwierzĊcej
1.5 ubezpieczenia pakietowe w produkcji zwierzĊcej
1.6 przegląd skáadu ryzyka w pakietach w kampaniach
1.7 wprowadzenie reasekuracji koĔcowej dla innych rodzajów zdarzeĔ (np. skutki záego przezimowa-
nia, przymrozki w sadach czy warzywach)
1.8 dookreĞlenie jednolitych zasad likwidacji szkód w zakresie suszy (lub innych rodzajów zdarzeĔ)
1.9 klimatyczny bilans wodny (KBW) a inne indeksy suszy oraz modele suszy
1.10 redukcja stawek ubezpieczeniowych wraz ze wzrostem chronionego areaáu i plonów oraz ciągáoĞcią
historii plonowania (problem rozkáadów plonów)
1.11 rozbudowa przejrzystego systemu bonus/malus, w tym traktowanie ewidencji zdarzeĔ gospodar-
czych jako bonusu,
1.12 weryfikacja procedur okreĞlania maksymalnych sum ubezpieczeniowych, np. zamiast plonów histo-
rycznych stosowaü plony oczekiwane; problem uelastycznienia systemu
1.13 stosowanie w przyszáoĞci cen z rynku terminowego np. na zboĪa czy roĞliny oleiste do okreĞlania
sumy ubezpieczenia
1.14 pozostawienie rolnikowi wiĊkszej swobody w okreĞleniu stopnia pokrycia (coverage) wraz z moĪ-
liwoĞcią buy-up,
1.15 inkasowanie skáadek po zbiorach oraz ratalna páatnoĞü skáadek
1.16 róĪnicowanie stawek ubezpieczeniowych, np. wedáug regionu i ONW, klasy bonitacyjnej (do wery-
fikacji); nawadniania upraw, stosowania roĞlin okrywowych, upraw uproszczonych zamiast páuĪ-
nych, dla máodych rolników, uprawy tradycyjne vs. ekologiczne
1.17 propozycja umów wieloletnich (2-, 3-letnie) vs. jednoroczne (bądĨ nawet „jednokampanijne”)
1.18 odszkodowania ryczaátowe na 1 ha upraw (Austria, Szwajcaria)
1.19 uwzglĊdnienie problemu strat jakoĞciowych
1.20 weryfikacja wysokoĞci franszyzy w zaleĪnoĞci od poziomu stawek ubezpieczeniowych; subsydio-
wany wykup udziaáu wáasnego/franszyz albo ubezpieczenia drobnych strat; zastosowanie franszyzy
ruchomej (maleje wraz ze wzrostem wielkoĞci szkody – franszyza znikająca)
1.21 weryfikacja czterech wáasnoĞci kalkulowania skáadek ubezpieczeniowych (premium principles)
waĪnych dla ubezpieczeĔ pakietowych w rolnictwie, tj. subaddytywnoĞci, superaddytywnoĞci, ad-
dytywnoĞci dla ryzyk niezaleĪnych, addytywnoĞci dla ryzyk komonotonicznych wspóázaleĪnych
673
Tabela 4. Analiza SWOT do Produktu 1
Strengths – silne strony Weaknesses – sáabe strony
ZwiĊkszenie listy upraw obejmowanych Brak akceptacji zdarzeĔ przez ZU moĪe dotyczyü produkcji
ochroną wynika ze zmiany struktury zasie- roĞlinnej, jak i zwierzĊcej (zbyt wysoki poziom hazardu mo-
wów – dziĞ poza dotacją m.in. zioáa, facelia, ralnego) Oznacza to, Īe zmiana definicji, iloĞci zdarzeĔ obej-
wyka, - uprawy te coraz czĊĞciej stosowane mowanych ochroną w ramach ubezpieczeĔ dotowanych lub
jako poplony w ramach greeninig lub poplo- zasad likwidacji moĪe nie powodowaü automatycznego poja-
ny. ZwiĊkszy to dostĊpnoĞü do ubezpieczeĔ wienia siĊ tych produktów na rynku – zakáady ubezpieczeĔ
dotowanych dla wyáączonej dotychczas gru- mogą dalej oferowaü tylko wybrane produkty, które w ich
py, pozwoli na zabezpieczenie caáego cyklu ocenie są akceptowalne. (1.1, 1.2, 1.4, 1.5)
produkcyjnego oraz poĞrednio wpáywa na Ograniczone dane historyczne dotyczące charakteru ryzyk
produkcjĊ zwierzĊcą. Jest spójne z celami szczególnie w produkcji zwierzĊcej – trudnoĞü w kalkulacji
wytyczonymi w ramach nowej WPR, tj. ce- skáadki i reasekuracji tych zdarzeĔ. (1.5, 1.7, 1.16, 1.20)
lem okreĞlanym jako „zwiĊkszenie konkuren- Zmiana zasad funkcjonowania franszyz, czy wprowadzenie
cyjnoĞci” oraz „przywrócenie równowagi w ryczaátowego odszkodowania w innych ryzykach niĪ skutki
áaĔcuchu ĪywnoĞciowym”. (1.2) záego przezimowania, moĪe budziü niezrozumienie u rolników
Wprowadzenie rozszerzonego katalogu ryzyk i zwiĊkszyü iloĞü sporów, podwaĪając wiarygodnoĞü systemu i
dla reasekuracji koĔcowej pozwala na groma- zwiĊkszając koszty zakáadów ubezpieczeĔ (1.14, 1.18).
dzenia dodatkowych danych na szczeblu Brak mechanizmu szacowania plonu pozytywnego w róĪnych
centralnym i wzmocnienie operacyjnych fazach rozwoju roĞlin znacznie ogranicza moĪliwoĞci ubezpie-
zdolnoĞci funkcjonujących zakáadów ubez- czania suszy i wyliczania strat w innych ryzykach (1.8, 1.10,
pieczeĔ.(1.7), 1.11, 1.12)
Zarówno rolnicy, jak i zakáady ubezpieczeĔ Wprowadzenie umów wieloletnich to koniecznoĞü ponownego
widzą koniecznoĞü wystĊpowania franszyz. przeszacowania kosztów ubezpieczenia przez zakáady ubez-
Peána suma ubezpieczenia zgáaszana do ubez- pieczeĔ (bardzo záoĪonego i trudnego w kontekĞcie zapisów
pieczenia to zaakceptowany sposób deklaro- Solvency II)
wania ryzyka przez rolników.
Umowy wieloletnie są narzĊdziem stabilizacji
kosztów ubezpieczenia – brak zmiennoĞci z
roku na rok pod wpáywem zaistniaáych szkód.
Opportunities – szanse, okazje Threats – zagroĪenia

Zmiana definicji przymrozków wiosennych Brak akceptacji po stronie zakáadów ubezpieczeĔ, które mają
pozawala na objĊcie ochroną wszystkich juĪ ustalone zasady likwidacji szkód i doĞwiadczenia z funk-
zdarzeĔ wiosennych, które bardzo czĊsto stają cjonowania okreĞlnych definicji zjawisk i zasad likwidacji
siĊ elementem sporu pomiĊdzy zakáadami szkód. (1.1, 1.3, 1.6, 1.8, 1.10. 1.11, 1.12)
ubezpieczeĔ i rolnikami. Podobny efekt moĪe Wprowadzenie rozwiązaĔ pakietowych (szczególnie w zakre-
wywoáaü oparcie definicji suszy o indeksy sie produkcji zwierzĊcej) pozwala na rozáoĪenie kosztów
precyzyjniej odzwierciedlające to zjawisko. ubezpieczenia na wiele rodzajów zdarzeĔ, ale oczekiwane
ZwiĊksza to wiarygodnoĞü ubezpieczeĔ. (1.1, przez rolników zawieranie umów tylko w odniesieniu do fak-
1.2, 1.6, 1,7, 1.12) tycznych zagroĪeĔ moĪe zniwelowaü ten efekt. MoĪe to spo-
Weryfikacja zdarzeĔ obejmowanych ochroną wodowaü niską aktywnoĞü zakáadów ubezpieczeĔ w tym za-
w odniesieniu do zwierząt moĪe spowodowaü kresie i dalszą wysoką potrzebĊ zabezpieczenia Ğrodków ad
ich znaczne rozszerzenie; co bĊdzie odpowia- hoc paĔstwa. (1.3, 1.4, 1.5)
daáo oczekiwaniom rolników. ZwiĊkszy siĊ w
ten sposób poziom ich zabezpieczenia finan- MoĪliwoĞü wykorzystania ubezpieczenia do pokrywania báĊ-
sowego i zmniejszy koniecznoĞü pomocy ad dów agrotechnicznych (zwiĊkszenie poziomu ryzyka, np.
hoc paĔstwa. szybsze nawoĪenie azotem upraw rzepaku powoduje jego
ZwiĊkszenie reasekuracji koĔcowej to zachĊta wiĊksze zagroĪenie wpáywem niskich temperatur – szybszy
do uczestnictwa w tym rynku innych zakáa- wzrost) (1.1, 1.14, 1.17).
dów ubezpieczeĔ i zwiĊkszenie konkurencyj- Zmiana definicji lub iloĞci zdarzeĔ obejmowanych ochroną w
noĞci na rynku. Jest to element sprzyjający ramach ubezpieczeĔ dotowanych prowadzi do koniecznoĞci
racjonalnoĞci wydawania Ğrodków na dotacjĊ. przeprowadzenia ponownej notyfikacji ustawy w Komisji
674
(1,7, 1.21) Europejskiej (1.1-1.7, 1.17-1.20)
Umowy wieloletnie mogą prowadziü do Wprowadzenie odmiennych zasad ksztaátowania franszyz
wiĊkszej dbaáoĞci o klientów przez zakáady moĪe doprowadziü do zmniejszenia poziomu akceptacji roz-
ubezpieczeĔ (jakoĞü obsáugi) i stabilizacji wiązaĔ dotowanych przez rolników oraz do tego, Īe bĊdą
caáego systemu ubezpieczeĔ. (1.10, 1.11, oferowane dla niektórych zdarzeĔ tylko produkty z wysokimi
1.17) franszyzami. (1.20)
Wprowadzenie zniĪek za ewidencjĊ zdarzeĔ ObjĊcie reasekuracją paĔstwa takĪe innych zdarzeĔ moĪe
gospodarczych pozwala na budowanie bazy powodowaü znaczny wzrost kosztów funkcjonowania systemu
statystycznej niezbĊdnej do oferowania in- oraz zmniejszy efektywnoĞü alokacji Ğrodków budĪetowych w
nych produktów ubezpieczeniowych (przy- przypadku zdarzeĔ, które mogáyby byü reasekurowane na
chodu, dochodu) oraz uczy rolnika i przyzwy- zasadach komercyjnych – w tym np. zawyĪanie stawek przez
czaja mentalnie do prowadzenia regularnej zakáady poprzez sztuczną ingerencjĊ paĔstwa (1.1-1,7, 1.21)
dokumentacji. (1.7, 1.10, 1.12. 1.16, 1.17,
1.20, 1.21) Weryfikacja dziaáaĔ prewencyjnych u rolników jest kosztowna
Powiązanie wysokoĞci skáadki z dziaáaniami i pozostawia szerokie pole do naduĪyü. (1.8-1.11, 1.14, 1,16)
prewencyjnymi umoĪliwia realizacjĊ innych, Prawo do ustalania stawek ubezpieczeniowych zgodnie z
niĪ tylko zabezpieczenie finansowe rolników, ustawą o dziaáalnoĞci ubezpieczeniowej przysáuguje tylko i
zadaĔ paĔstwa. (1.8, 1.11, 1.16) wyáącznie zakáadom ubezpieczeĔ. KNF ma prawo ich kontroli
w kontekĞcie bezpieczeĔstwa finansowego (zakaz dumpingu),
natomiast UOKiK w odniesieniu do ochrony interesów kon-
sumentów. Wprowadzenie dodatkowej kontroli moĪe budziü
liczne kontrowersje na rynku i wątpliwoĞci w zakresie umo-
cowania prawnego organu, który miaáby tego dokonywaü.
(1.10, 1.11, 1.15, 1,16, 1.21)
Tabela 5. Produkt 2: Ubezpieczenia przychodów
Lp. Propozycja
2.1 ubezpieczenie przychodów dla upraw polowych (zboĪa, rzepak, buraki, kukurydza itp.)
2.2 ubezpieczenie upraw warzyw/ drzew i krzewów owocowych
2.3 ubezpieczenie produkcji bydáa/trzody/drobiu
2.4 branĪowe fundusze ochrony przychodów odwoáujące siĊ np. do doĞwiadczeĔ australijskich,
holenderskich i nowozelandzkich*
2.5 branĪowe fundusze ochrony przychodów nawiązujące do unijnego IST (an income stabilisation
tool)
2.6 fundusze wzajemnoĞciowe dla sektora rolnego (poziom ogólnokrajowy) + regionalne + branĪo-
we/produktowe jako platforma dla IST (model wáoski);
2.7 moĪliwoĞci zastosowania cen futures oraz cen z momentu dokonywania zbiorów
2.8 weryfikacja amerykaĔskiego NAP ubezpieczenia roĞlin nieubezpieczalnych (w warunkach pol-
skich np. sady)
2.9 ocena moĪliwoĞci wdroĪenia amerykaĔskiego programu GRIP ubezpieczenia przychodów caáych
gospodarstw rolniczych, obecnie zastąpionego przez Area Risk Protection Insurance (ARPI).
ObjaĞnienie: *w Niderlandach funkcjonuje tzw. Animal Health Fund, wypáacający odszkodowanie
rolnikom, wynikające z uboju sanitarnego i/lub urzĊdowej likwidacji produktów pochodzenia zwierzĊ-
cego, np. mleka/jaj, fundusz ten ma charakter partnerstwa publiczno-prywatnego; w Nowej Zelandii
typowy farmerski fundusz ochrony przychodów przeksztaáciá siĊ w komercyjną firmą ubezpieczenio-
wą, w paĔstwie tym oferowane jest przez paĔstwo the Income Equalisation Scheme.
675
Dla czĊĞci podmiotów moĪliwoĞü ustalenia wysokoĞci Tylko czĊĞü gospodarstw prowadzi ewidencjĊ
przychodów w oparciu o zewnĊtrzne dane (faktury VAT), przychodów. Dla pozostaáych gospodarstw wystĊ-
bez udziaáu rolnika. Wzrastająca liczba podmiotów rozli- pują powaĪne trudnoĞci w zakresie ustalenia udo-
czających VAT (2.1-2.3, 2.7) kumentowanego okresu referencyjnego. (2.1-2.3,
Pokrycie ryzyk dotąd nieubezpieczalnych lub ubezpie- 2,4)
czanych tylko czĊĞciowo, np. zmiennoĞü cen zbytu (2.7, Brak danych dotyczących dochodowoĞci gospo-
2.8, 2.9) darstw znacznie utrudnia kalkulacjĊ skáadki (2.1-
Spójne z celem WPR na lata 2021-2027 „zapewnienie 2.9)
rolnikom godziwych dochodów” (2.1-2.9) Brak bezpoĞredniego przeáoĪenia na zmniejszenie
Posiadane doĞwiadczenie i istniejące juĪ regulacje prawne pomocy ad hoc (pomoc taka nie jest udzielana w
w zakresie prowadzenia TUW-ów, które mogą byü jako odniesieniu do spadku cen ale zdarzeĔ o charakte-
forma organizacyjna wykorzystane w ramach funduszy rze katastroficznym, np. suszy, huraganu) (2.5,
wzajemnoĞciowych (2.5, 2.6) 2.6, 2.8, 2.9)
Brak doĞwiadczeĔ w organizacji funduszy
branĪowych. DoĞwiadczenia zagraniczne, z uwagi
na specyfikĊ produkcji rolnej w Polsce, tylko czĊ-
Ğciowo przydatne (2.5, 2.6, 2.9)
MoĪliwe ubezpieczenie w ramach jednego rozwiązania ZaleĪnoĞü pomiĊdzy szkodowoĞcią z tego ubez-
wszelkich upraw polowych (produkcji „na sprzedaĪ” w pieczenia a prowadzoną polityką stabilizacji cen
ramach naturalnego páodozmianu).To rozwiązanie wspie- na rynku rolnym – podwójne oddziaáywanie w tym
ra zrównowaĪony rozwój i jest zgodne z celem WPR na samym zakresie moĪe oznaczaü brak notyfikacji
lata 2021-2027„ dbanie o Ğrodowisko” (2.1-2.3) Komisji Europejskiej (2.4, 2,9)
MoĪliwoĞü uruchomienia podmiotów w „áaĔcuchu do- Ubezpieczenie w ramach jednego rozwiązania
staw” w zakresie gromadzenia danych, prewencji (np. produkcji jednego gatunku (np. kukurydzy).
odpowiednich odmian) czy wspólnego tworzenia fundu- wzmacnia monokulturowoĞü produkcji i moĪe
szy dla zachowania stabilnoĞci okreĞlonej branĪy (2.1- osáabiaü zrównowaĪony rozwój (2.1-2.4).
2.6) Dla niektórych produktów koniecznoĞü zbudowa-
nia wspóádzielenia ryzyka przez podmioty w áaĔ-
Wykorzystanie cen futures pozwala na pomoc adekwatną cuchu dostaw. Konieczne skuteczne zaangaĪowa-
do faktycznych zjawisk na rynku danych produktów (2.7,
nie dostawców materiaáu genetycznego, paszy czy
2.9)
innych Ğrodków oraz firm przetwórczych. Tylko to
Wykorzystanie potencjaáu wspóápracy poszczególnych pozwoli na rozáoĪenie konsekwencji finansowania
gospodarstwa w ramach istniejących lub nowych stowa- na wiĊkszą liczbĊ podmiotów i róĪne szczeble
rzyszeĔ branĪowych, np. wykorzystanie potencjaáu Izb przebiegu procesu produkcji i dystrybucji produk-
Rolniczych i związków branĪowych (2.4, 2.5) tów rolniczych. Jednak moĪe to prowadziü do
naruszenia realizacji celu WPR na lata 2021-2027
ObjĊcie programami dziaáów produkcji dziĞ nie ubezpie- „przywrócenie równowagi w áaĔcuchu Īywno-
czanych oraz przygotowanie rozwiązania dla caáego go-
Ğciowym”. (2.4, 2.5, 2.6)
spodarstwa pozwala na uzyskanie wiĊkszej stabilnoĞci
funkcjonowania nawet maáych podmiotów (2.8, 2.9) Wykorzystanie Ğrodków na ubezpieczenia przy-
chodów to konkurencyjne wykorzystanie zasobów
w ramach II filaru WPR. Na dziĞ Ğrodki te stano-
wią Ĩródáo do wyrównania wartoĞci páatnoĞci w
ramach II filaru (2.1-2.9)
676
Tabela 7. Produkt 3: Ubezpieczenia nadwyĪek i dochodów
Lp. Propozycja
3.1 Ogólna ocena dwóch wersji WFI, tj. ubezpieczania dochodów caáych gospodarstw (FII) oraz ubez-
pieczania wielu roĞlin (MCI) w warunkach polskich
3.2 Ubezpieczenia utraty zysku/dochodu (a business interruption)
3.3 OszczĊdnoĞciowe rachunki stabilizujące dochody rolnicze
3.4 Unijny IST (an income stabilisation tool) wraz z funduszami wzajemnoĞciowymi, w tym rozwiąza-
nie wáoskie
3.5 MoĪliwoĞci wdroĪenia kanadyjskiego AgriStability
3.6 Ubezpieczenia nadwyĪek/marĪ w produkcji mleka oraz trzody, a takĪe dotyczące maáych przeĪuwa-
czy
3.7 PilotaĪe dotyczące subsydiowanych ubezpieczeĔ w produkcji zwierzĊcej - Francja
3.8 Ocena moĪliwoĞci wdroĪenia amerykaĔskiego programu AGR ubezpieczenia dochodów caáych gospo-
darstw w rolnictwie polskim – AGR i AGR-Lit zostaá zastąpiony przez Whole-Farm Revenue Protection
Plan (WFRP).

GotowoĞü organizacji rolniczych i samych rolników do Rozwiązania dotąd nie stosowane w Polsce. Brak
wdroĪenia instrumentów, które w peánym zakresie peánych i wiarygodnych danych w zakresie ksztaáto-
pokryją utratĊ dochodu. (3.1-3.8) wania dochodowoĞci w poszczególnych rodzajach
Ograniczone, ale jednak dostĊpne dane z FADN i in- dziaáalnoĞci, typach gospodarstw i wzglĊdem poáoĪe-
nych projektów naukowych, które mogą posáuĪyü do nia geograficznego. To ogranicza moĪliwoĞci wiary-
przygotowania kalkulacji skáadki i ksztaátowania tech- godnego kalkulowania skáadek dla zakáadów ubez-
nicznego wymiaru produktów (3.1-3.4, 3.6) pieczeĔ oraz poziomu dopáat dla budĪetu (3.1-3.8)
MoĪliwoĞü przeprowadzenia pilotaĪu w oparciu o Brak doĞwiadczenia po stronie zakáadów ubezpie-
zakáady ubezpieczeĔ funkcjonujące w obszarze ubez- czeĔ, rolników (znajomoĞü produktu) moĪe prowa-
pieczeĔ dotowanych upraw. KoniecznoĞü dookreĞlenia dziü do wielu sporów interpretacyjnych. (3.1-3.4)
konsekwencji finansowych dla obu stron „umowy” OszczĊdnoĞciowe rachunki stabilizujące dochody
(3.1.-3.4) rolników wymagają zaangaĪowania dodatkowych
podmiotów (banki). (3.3-3.5)
MoĪliwoĞü zastosowania funduszu stabilizacji docho- Oparcie tego rozwiązania na zbyt mocno ograniczo-
du, gdzie operatorami rozwiązaĔ, kalkulacji strat mogą nym terytorialnie zasiĊgu moĪe prowadziü do reali-
byü związki, stowarzyszenia branĪowe (regionalne, zacji ryzyka systemowego (np. w przypadku niedo-
ogólnopolskie) lub stowarzyszenia rolników funkcjo- boru opadów, przymrozków) dla caáoĞci wspólnoty i
nujących na okreĞlonym obszarze. ZwiĊksza to moĪli- w konsekwencji znaczny deficyt caáej organizacji.
woĞü dostosowania oferty do regionalnych potrzeb, co PodwaĪy to zaufanie do tego typu rozwiązaĔ.
powinno zwiĊkszyü efektywnoĞü zaangaĪowanych Brak wiarygodnych danych moĪe spowodowaü
Ğrodków budĪetowych. (3.1-3.8) ostroĪnoĞciowe podejĞcie zakáadów do szacowania
WdraĪanie wybranego rozwiązania moĪe byü okazją skáadki (wyĪsza od koniecznej do zbilansowania
do edukacji rolników w zakresie kalkulowania zysku z operacji), co moĪe spowodowaü brak akceptacji
dziaáalnoĞci lub powszechnego wdroĪenia rozwiązaĔ przez rolników (3.1-3.4)
informatycznych do rejestracji zdarzeĔ w gospodar-
stwie (3.1-3.8)
677
Tabela 9. Produkt 4: Ubezpieczenia indeksowe
Lp. Propozycja
4.1 ubezpieczenie indeksowe w zakresie ryzyka suszy (niedoboru opadów) dla upraw polowych – mier-
nik indeksu = dotychczasowy wskaĨnik IUNG
nik indeksu = zdjĊcia satelitarne
nik indeksu = dane metrologiczne (SPI3, HTC6, KBW), zdjĊcia satelitarne (wskaĨnik DISS)
4.4 ubezpieczenie indeksowe w zakresie zwiĊkszonych kosztów produkcji zwierzĊcej – bydáo (przyczyna
pierwotna = niedoboru opadów) – miernik indeksu = zdjĊcia satelitarne
4.5 indeksy plonów/ubezpieczenia grupowe, indeksy pogodowe poáączone z produkcją pasz
4.6 indeksy pogodowe poáączone z plonami jako narzĊdzie staáej pomocy klĊskowej bĊdące substytutem
ubezpieczenia przychodów
4.7 indeksy pogodowe dostosowane do faz rozwojowych roĞlin
4.8 záoĪone indeksy pogodowe
4.9 produkty hybrydowe (np. indeksy pogodowe i ubezpieczenia gradowe; indeksy pogodowe i plonów;
ubezpieczeniowo-finansowe)
4.10 agregatowe indeksy poáączone z kondycją ekonomiczno-finansową rolnictwa
4.11 ograniczenie ryzyka bazowego/resztowego w kontraktach indeksowych
4.12 integracja typowych produktów indeksowych na poziomie mikro z indeksami na poziomie mezzo,
dedykowanymi do specyfiki niektórych áaĔcuchów ĪywnoĞciowych (np. zboĪowych)
4.13 záoĪone ubezpieczenia indeksowe, integrujące indeksy o dobrej przydatnoĞci do predykcji wysokoĞci
plonów, np. Water Requirement Satisfaction Index (WRSI) i skomplikowane matematycznie indeksy
wegetacyjne, np. Normalized Difference Vegatation Index (NDVI)
4.14 instrumenty finansowo-ubezpieczeniowe (kontrakty oparte na indeksach pogodowych, poáączone z
kredytem obrotowym)
Uwaga: rozwój rynkowy ubezpieczeĔ indeksowych zaleĪy od wypadkowej wielu czynników, w tym
a) rozbudowy infrastruktury stacji meteorologicznej (uzyskanie moĪliwie gĊstej sieci pomiarowej) i
systemów agroteledetekcji /telemetrii; b) wspierania badaĔ agrometeorologicznych prowadzących do
projektowania produktów ubezpieczeniowych; c) zapewnienia sprzyjającego otoczenia prawnego i
instytucjonalnego dla umów ubezpieczeniowych; d) edukowania rolników na temat mechanizmu
ubezpieczeĔ indeksowych.
678
Wprowadzenie ubezpieczenia indeksowego odpowiada na Nieznany powszechnie rolnikom rodzaj ubezpieczeĔ,
zapotrzebowanie rolników w zakresach: a) dostĊpnoĞci konieczne dziaáania edukacyjne (4.1-4.14)
rozwiązaĔ ubezpieczeniowych (dziĞ susza w zasadzie jest Nieznana wielkoĞü dopáat do nadwyĪki szkodowoĞci z
nieubezpieczana na znacznej czĊĞci naszego kraju), b) tytuáu suszy – w przypadku zastosowania reasekuracji
akceptowanych warunków cenowych (4.1-4.3) koĔcowej ze strony budĪetu. Wymaga wielu dáugo-
Dla strony budĪetowej jest to zastąpienie nieznanych trwaáych kalkulacji (4.1-4.14)
páatnoĞci ad hoc na znaną w momencie tworzenia budĪetu Brak bazy danych dotyczącej plonowania znacznie
wielkoĞü dotacji do skáadki. (4.1-4.3, 4.9, 4.14) utrudnia kalkulacjĊ skáadki. Stosowanie stawek
MoĪliwoĞü „zindywidualizowania” kontraktów poprzez ostroĪnoĞciowych przez zakáady ubezpieczeĔ moĪe
wybór róĪnych wielkoĞci ryczaátów. (4.1, 4.4., 4.9, 4.10, obniĪyü dostĊpnoĞü do rolników (4.1-4.4)
4.12) Brak przygotowania banków do akceptacji posiadania
Produkt prosty, o niskich kosztach likwidacji szkód ubezpieczenia indeksowego jako dodatkowego zabez-
(szybka i automatyczna likwidacja) zwiĊksza szansĊ na pieczenia gospodarstwa (4.4. 4.12, 4.14)
akceptacjĊ zarówno po stronie popytu, jak i podaĪy. (4.1-
4.3, 4.6, 4.7, 4.9)
Odpowiednie do dystrybucji kanaáami elektronicznymi
(np. przez internet). (4.1.-4.3, 4.9, 4.10, 4.12)
Niektóre zakáady ubezpieczeĔ mają pierwsze doĞwiad-
czenia w zakresie produktów indeksowych. (4.1-4.3)
Pozwalają na zabezpieczenie kosztów produkcji zwierzĊ-
cej. Dotychczas brak na rynku tego typu produktów. (4.4)
Wprowadzenie ubezpieczeĔ indeksowych oznacza zwiĊk- Oferowanie jednoczeĞnie ubezpieczeĔ tradycyjnych
szenie konkurencji po stronie podaĪowej; juĪ dziĞ ofero- suszy oraz ubezpieczeĔ indeksowych dewaluuje zna-
wane są polskim rolnikom ubezpieczenia od suszy (nie- czenie tych drugich; rozwiązanie indeksowe moĪe byü
doboru wody) przez ubezpieczycieli z Szwajcarii, Francji jedynym dostĊpnym rozwiązaniem (4.1-4.3, 4.9)
czy Wielkiej Brytanii (bez dotacji) (4.1-4.3) ZdjĊcia satelitarne, jako powszechnie wykorzystywa-
UdostĊpnienie bazy ogólnopolskiej dotyczącej plonowa- ne Ĩródáo informacji, oparte jest tylko na zewnĊtrz-
nia zmniejsza asymetriĊ informacyjną na rynku i bariery nych dostawcach (brak polskich satelitów w zakresie
wejĞcia na niego. MoĪe to powodowaü wzrost konkuren- badania monitoringu upraw). (4.2, 4.3)
cji i bardziej racjonalne wykorzystanie Ğrodków budĪeto- Wprowadzenie ubezpieczeĔ indeksowych jest oparte
wych. (4.1-4.14) na Ğrodkach z II filaru; koniecznoĞü zagwarantowania
Szeroka moĪliwoĞü powiązania z innymi instrumentami odpowiedniego poziomu Ğrodków w ramach tej ĞcieĪ-
zarządzania ryzykiem (instrumenty kredytowo- ki finansowania lub uzyskanie notyfikacji Komisji
ubezpieczeniowe) (4.6, 4.9, 4.12) Europejskiej dla finansowania poprzez Ğrodki krajowe
Przy tej samej konstrukcji produktu (ubezpieczenie indek- (4.1-4.6, 4.8-4.10)
sowe) wybór indeksu pozwala na adresowanie róĪnych WieloĞü stosowanych indeksów moĪe rodziü proble-
problemów rolników. Wspieranie przez paĔstwo (np. my zrozumienia produktu u rolników (4.12-4.14)
poprzez preferencje podatkowe) produktu z okreĞlonym KoniecznoĞü zaangaĪowania dodatkowych podmio-
indeksem pozwala na precyzyjne, rynkowe rozwiązywa- tów w przypadku wprowadzenia produktów wiąza-
nie okreĞlonych problemów (zbyt niskiej marĪy, zbyt nych (np. ubezpieczeniowo-bankowych). (4.10, 4.12,
wysokich kosztów produkcji, malejących plonów wskutek 4.14)
zmian klimatycznych). (4.7, 4.8, 4.10, 4.13, 4.14)
679
Tabela 11. Produkt 5: Zmiana systemu subsydiowania ubezpieczeĔ rolnych
Lp. Propozycja
5.1 wprowadzenie wykorzystania Ğrodków z II filaru WPR do finansowania nowych rodzajów ubez-
pieczeĔ i mutual fund
5.2 paĔstwo (specjalna agencja rządowa) w roli organizatora, operatora i ostatecznego reasekuratora
rozwiązaĔ systemowych
5.3 zbadanie rzeczywistego stopnia pokrycia strat i moĪliwoĞci odtwarzania majątku przez propono-
wane rozwiązania ubezpieczeniowe w przypadku róĪnych upraw i hodowli
5.4 róĪnicowanie stóp subsydiowania, np. wedáug poziomu pokrycia, a takĪe capping kwoty subsy-
dium na gospodarstwo
5.5 wsparcie IST oraz funduszy wzajemnoĞciowych w produkcji roĞlinnej, zwierzĊcej i ochronie
Ğrodowiska
5.6 wsparcie tradycyjnej i alternatywnej reasekuracji, w tym takĪe produktów indeksowych i fundu-
szów wzajemnoĞciowych
5.7 weryfikacja kontraktów: dostosowanych do dostĊpnych informacji, samoselekcyjnych, powtarzal-
nych i „wymuszonych” w sensie Harrisa i Raviva jako rzeczywistych alternatyw dla subsydiowa-
nych ubezpieczeĔ bĊdących kontraktami typu the second Best
5.8 wsparcie dla KOWR – gáównej instytucji odpowiedzialnej za zarządzanie ryzykiem w rolnictwie
polskim; bardziej pogáĊbiona koordynacja badaĔ naukowych, prac legislacyjnych i realizacji ak-
tów wykonawczych dotyczących zarządzania ryzykiem w rolnictwie przez MRiRW; subsydiowa-
nie innowacji ubezpieczeniowych, insurtechów oraz badaĔ naukowych i wdroĪeĔ ze sfery ubez-
pieczeĔ rolnych, a takĪe rynku transakcji terminowych
5.9 wspieranie wszelkich dziaáaĔ o charakterze prewencyjnym w produkcji roĞlinnej i zwierzĊcej,
które najczĊĞciej równoznaczne bĊdą z tworzeniem „branĪowych” oraz ogólnych dóbr publicz-
nych, np. w postaci pozytywnego wkáadu w zdrowie publiczne i bezpieczeĔstwo narodowe
5.10 niezaleĪny i subsydiowany audyt stawek ubezpieczeniowych ustalanych przez zakáady ubezpie-
czeniowe w powiązaniu z wyceną pakietów (min. co 3-4 lata); dodatkowo - niezaleĪny audyt
systemu ubezpieczeĔ rolnych w Polsce (co 3-4 lata)
5.11 utworzenie siatek zarządzania ryzykiem w zaleĪnoĞci od typu produkcyjnego i wielkoĞci ekono-
micznej gospodarstwa, moĪna tu skorzystaü z doĞwiadczeĔ australijskich i nowozelandzkich
5.12 utworzenie mechanizmu stabilizacyjnych rachunków rolnych opartych na preferencyjnie oprocen-
towanych depozytach rolników *
5.13 wprowadzenie i respektowanie zasady „good governance” w zakresie zarządzania ryzykiem kata-
stroficznym (np. konstrukcja wniosków o páatnoĞci klĊskowe taka, Īeby zminimalizowaü nega-
tywne zjawiska wynikające z asymetrii informacji)
ObjaĞnienie: *Rachunki stabilizacyjne mogą byü wprowadzone wzorem Income Equalisation Sche-
me (Nowa Zelandia) czy Farm Management Deposit (Australia), powiązanych z narzĊdziami optyma-
lizacji podatkowej (np. tax income smoothing), co wymaga wprowadzenia w pewnej perspektywie
podatku dochodowego z dziaáalnoĞci rolniczej; rachunki oszczĊdnoĞciowe zachĊcają do realizacji
dáugoterminowej wizji zarządzania ryzykiem (w porównaniu do polis ubezpieczeniowych, które mu-
szą byü odnawiane co roku). Mechanizm rachunków oszczĊdnoĞciowych zapewnia áagodzenie pro-
blemu asymetrii informacji, zwáaszcza pokusy naduĪycia. Rolnik uzyskuje zachĊty do troski o dobrą
kondycjĊ ekonomiczną i finansową gospodarstwa.
680
ZwiĊkszenie zasobów Ğrodków na dopáaty do skáadek – Brak doĞwiadczenia wĞród rolników w korzystaniu z
II filar Wspólnej Polityki Rolnej (5.1, 5.9, 5.11, 5.13) takich rozwiązaĔ (5.1, 5.11, 5.12)
W przypadku stworzenia agencji do zarządzania ryzy- Brak wykfalifikowanej kadry do agencji zarządzania
kiem w rolnictwie lub powierzenie tego KOWR istnieje ryzykiem w rolnictwie (poáączenie wiedzy technicznej
moĪliwoĞü wykorzystania danych z zasobów agencji w zakresie produkcji rolnej, funkcjonowania rynków
rządowych (np. satelitarny monitoring stanu upraw) do kapitaáowych i w szczególnoĞci technicznych uwarun-
weryfikacji stawek oferowanych przez zakáady ubezpie- kowaĔ funkcjonowania rynku ubezpieczeĔ) (5.8, 5.10,
czeĔ (5.8, 5.9, 9.10) 5.11)
Wzrastająca ĞwiadomoĞü wĞród rolników narzĊdzi za- WciąĪ trwające zmiany pokoleniowe w rolnictwie
rządzania ryzykiem (w tym ograniczeĔ w umowach mogą powodowaü ograniczenia w zakresie wykorzy-
ubezpieczenia) staje siĊ podstawą do wdraĪania nowych stania nowych technologii (5.7, 5.9, 5.12)
narzĊdzi (5.3, 5.5, 5.7, 5.11)
Wprowadzenie rozwiązaĔ dotychczas nie stosowanych w Brak doĞwiadczenia po stronie rolników moĪe powo-
Polsce (ubezpieczenia indeksowe, rozwiązania dla pro- dowaü nadmierne wykorzystanie pozycji przez zakáady
dukcji zwierzĊcej) (5.3, 5.5, 5.7, 5.12, 5.13) ubezpieczeĔ i wprowadzenie rozwiązaĔ ze zbyt wyso-
MoĪliwoĞü zbudowania baz danych, które pozwolą na kimi skáadkami. Mechanizm ograniczający to zagroĪe-
weryfikacjĊ stawek proponowanych przez zakáady ubez- nie = stawki maksymalne (5.6-5.10, 5.13)
pieczeĔ oraz uzupeánianie, modyfikacjĊ systemów likwi- W chwili obecnej Ğrodki z II filaru wykorzystywane na
dacji szkód. (5.7-5.8, 5.10, 5.11, 5.13) uzupeánianie páatnoĞci w systemie dopáat bezpoĞred-
Zastosowanie mechanizmów stabilizacji dochodu czy nich (zagroĪenie polityczne alternatywnego wykorzy-
technicznych narzĊdzi do szacowania strat (np. portale stania tych Ğrodków) (5.1, 5.5, 5.12, 5.13)
do szacowania strat suszowych) moĪe zwiĊkszyü poziom KoniecznoĞü utrzymania nakáadów na rozwój syste-
wykorzystania technologii przez rolników. (5.5, 5.7, 5.8, mów weryfikujących stan upraw (5.7-5.9, 5.11)
5.10, 5.13) Brak akceptacji przez stronĊ podaĪową (zakáady ubez-
Wprowadzenie wiĊkszej iloĞci urządzeĔ technologicz- pieczeĔ) rozwiązaĔ zaproponowanych przez KOWR
nych (np. automatyczne stacje pogodowe), które wynika- (w przypadku agencji rządowej efekt pracy wchodzi do
ją z dynamicznego rozwoju rolnictwa w Polsce, to za- planów legislacyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Roz-
równo narzĊdzie dziaáaĔ prewencyjnych, jak i sposób na woju Wsi (5.8, 5.13)
gromadzenie danych. Ponadto umoĪliwiają realizacjĊ
innych celów WPR poprzez zastosowanie do rolnictwa
precyzyjnego. (5.8-5.9, 5.11, 5.12)
PowyĪsze „produkty” stanowią ramy konstrukcji do konkretnych rozwiązaĔ

produktowych. Ich ostateczne ksztaát zostanie sformuáowany po przeprowadze-
niu konsultacji ze Ğrodowiskiem zakáadów ubezpieczeĔ (czáonkowie Komisji ds.
ubezpieczeĔ rolnych) oraz Ğrodowiskiem producentów rolnych (Krajowa Rada
Izb Rolniczych)2.

2
WstĊpne opinie Ğrodowiska rolniczego dotyczące Ustawy o ubezpieczeniach
upraw….zaprezentowane w ramce A.1 (Zaáączniki).
681
Bibliografia
1. Doroszewski, A., Jadczyszyn, J., Kozyra, J., Pudeáko, R., StuczyĔski, T., Mizak, K.,
àopatka, A., Koza, P., Górski, T., Wróblewska, E., Podstawy systemu monitoringu su-
szy rolniczej, Woda - ĝrodowisko - Obszary Wiejskie t. 12 z. 2(38)/2012.
2. European Comission. (2018). Commission staff working document. Impact assessment.
Part 2/3. SWD(2018) 301 final. Part 2/3. Brussels.
3. Goodwin, K.B., Smith, H.V. (1995). The Economics of Crop Insurance and Disaster
Relief, AEI Press, Washington DC.
4. Goodwin, K.B., Smith, H.V. (2014). Theme Overview: The 2014 Farm Bill – An Eco-
nomic Welfare Disaster or Triumph?, „Choices”, vol. 29, no. 3.
5. Handschke, J. (1998). Funkcje i zasady ubezpieczeĔ gospodarczych. In: T. Sangowski
(Ed.), Ubezpieczenia gospodarcze (1st ed., pp. 55–104). Poltext.
6. Hardaker, B.J., Gudbrand, L., Anderson, R.J., Huirne, M.B.R. (2015). Coping with Risk in
Agriculture (3rd Edition), Applied Decision Analysis, CABI, Wallingford, Boston, 2015.
7. Hoag, D.L. (red.) (2015). Applied Risk Management in Agriculture, CRC Press, Boca
Raton, London, New York.
8. Iturrioz, R. (2009). Agricultural Insurance. Primer Series on Insurance, 12, 1–28.
https://doi.org/10.1002/9781119345664.ch5
9. Kaczaáa, M. (2019). Systemowe ryzyko suszy rolniczej a ubezpieczenia. Zadania dla
paĔstwa. Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu.
https://doi.org/10.1017/CBO9781107415324.004
10. Koza, P., àopatka, A., Jadczyszyn, J., Wawewr, J., Siebielec, G. (2019). Wyznaczenie
obszarów w róĪnym stopniu zagroĪonych wystąpieniem suszy w Polsce na potrzeby
wdraĪania operacji „Modernizacja gospodarstw rolnych” Programu Rozwoju Obszarów
Wiejskich na lata 2014 2020, maszynopis, Puáawy.
11. àyskawa, K., Szelągowska, A. (2012). Polska droga do skutecznego zarządzania ryzy-
kiem poprzez ubezpieczenia w gospodarstwach rolnych. Przeszkody i moĪliwoĞci rozwo-
ju, Konferencja: „Trendy w ubezpieczeniach rolnych w Europie. Ubezpieczenie ryzyka
suszy w Polsce”, Warszawa, 5 listopada 2012 r.
12. àyskawa, K. (2008). System zarządzania ryzykiem w rolnictwie polskim–perspektywy,
w: Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej. Kucka E. (red.), Uniwersytet WarmiĔsko-
Mazurski w Olsztynie, Olsztyn.
13. àyskawa, K., Osak, M. (2004). Ksztaátowanie produktu ubezpieczenia zdrowotnego,
Polityka Zdrowotna, 2.
14. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi; Departament Wsparcia Rolników ZaáoĪenia
zmian w systemie ubezpieczeĔ gospodarczych w rolnictwie, Warszawa, 30 czerwca
2020r.
15. Miranda, J.M., Farrin, K., Index Insurance for Developing Countries. Applied Economic
Perspective and Policy, 2012, vol. 34, no. 3.
16. OECD (2011). Managing Risk in Agriculture: Policy Assessment and Design, OECD,
Paris, 2011.
17. OECD (2017). Evaluating Dynamics, Sources and Drivers of Productivity Growth at
the Farm Level, Paris.
18. OECD (2017). Evaluating of the EU Common Agricultural Policy (CAP) 2014-2020,
Paris.
19. Owsiak, S. (2017). Finanse publiczne. Wydawnictwo Naukowe PWN SA.
682
20. PARM (2018). A holistic approach to agricultural risk management for resilience (red.
I. Tedesco). PARM Working Paper #5. Rome: PARM/IFAD. http://p4arm.org/ docu-
ment/a-holistic-approach-to-agricultural-risk-management-for-resilience
21. Polska Izba UbezpieczeĔ (PIU), & Europe Deloitte Sustainabillity Consulting Central.
(2019). Klimat ryzyka - Jak prewencja i ubezpieczenia mogą ograniczyü wpáyw kata-
strof naturalnych na otoczenie? https://piu.org.pl/wp-content/uploads/2018/12/Raport-
klimatyczny.pdf
22. Polska Izba UbezpieczeĔ (PIU), Europe Deloitte Sustainabillity Consulting Central.
(2017). Jak ubezpieczenia zmieniają PolskĊ i Polaków. Raport o wpáywie branĪy ubez-
pieczeniowej. https://dziekiubezpieczeniom.pl/wp-content/uploads/2017/11/D-TL-WD-
27.11_www.pdf
23. Robison, L., Barry, P. (1987). The Competitive firm’s response to risk. Macmillan, New
York 1987.
24. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 11 kwietnia 2019 r. w spra-
wie wartoĞci klimatycznego bilansu wodnego dla poszczególnych gatunków roĞlin
uprawnych i gleb.
25. Ustawa z dnia 13 lutego 2020r. o szczególnych rozwiązaniach sáuĪących realizacji
ustawy budĪetowej na rok 2020 (Dz.U. z 2020r. poz. 278).
26. Ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o ubezpieczeniu upraw rolnych i zwierząt gospodarskich
(tj. Dz.U.2019.477).
27. Ustawa z dnia 7 lipca 2005r. o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierząt gospodar-
skich (Dz. U. 2019 poz. 477).
28. Uzasadnienie do ustawy z dnia 15 grudnia 2016 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniach
upraw rolnych i zwierząt gospodarskich (Dz.U.2016.2181).
29. Uzasadnienie do ustawy z dnia 23 paĨdziernika 2018 r. o zmianie ustawy o ubezpiecze-
niach upraw rolnych i zwierząt gospodarskich (Dz.U.2018.2124 ).
30. Uzasadnienie do ustawy z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniach
upraw rolnych i zwierząt gospodarskich (Dz.U.2015.892).
31. Uzasadnienie do ustawy z dnia 25 lipca 2008 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniach
upraw rolnych i zwierząt gospodarskich oraz ustawy o krajowym systemie ewidencji
producentów, ewidencji gospodarstw rolnych oraz ewidencji wniosków o przyznanie
páatnoĞci (Dz.U. 2008.145.918).
32. Uzasadnienie do ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o dopáatach do ubezpieczeĔ upraw rol-
nych i zwierząt gospodarskich (Dz.U.2005.150.1249)
33. Uzasadnienie do ustawy z dnia 7 marca 2007 r. o zmianie ustawy o dopáatach do ubez-
pieczeĔ upraw rolnych i zwierząt gospodarskich oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.
2007.49.328).
683
ZAàĄCZNIKI
Ramka A.1. Propozycje zmian w ustawie o ubezpieczeniach upraw… - w opinii Ğrodowiska

rolniczego
ĝrodowisko rolnicze zwróciáo uwagĊ na niedoskonaáoĞci obowiązujących przepisów zawartych w
ustawie „o ubezpieczeniu upraw rolnych i zwierząt gospodarskich” (Dz. U. nr 50, poz. 1249 z póĨniej-
szymi zmianami). Do najwaĪniejszych wad wspomnianej ustawy zaliczono: 1), 2), 4)
1) Niewystarczająca wielkoĞü dotacji do skáadek, co powoduje, Īe nie wszyscy, chcący ubezpieczyü
swój majątek rolniczy mogą z niej skorzystaü. W praktyce wystĊpują patologiczne sytuacje polega-
jące na tym, Īe informacja o moĪliwoĞci ubezpieczenia z dotacją przekazywana jest w sposób nieo-
ficjalny. W tej sytuacji z pomocy paĔstwa korzystają tylko ci, którzy w pierwszej kolejnoĞci doko-
nują zakupu polis ubezpieczeniowych. Rolnicy „spóĨnieni” mają do wyboru albo zawieraü umowy
ubezpieczenia w trybie komercyjnym lub zrezygnowaü z ochrony ubezpieczeniowej.
2) Aktualnie obowiązujące przepisy sprawiają, Īe rolnik chcąc ubezpieczyü przykáadowo krowy musi
takĪe dokonaü ubezpieczenia wszystkich kategorii wiekowych bydáa bĊdącego w jego gospodar-
stwie. Postulowano, Īeby odejĞü od tej praktyki na rzecz ubezpieczenia separatystycznego po-
szczególnych kategorii wiekowych zwierząt.
3) Zgáoszono nastĊpujące propozycje zmian przepisów i zasad ubezpieczenia:
W dyskusji podwaĪono problem rozszerzenia zakresu przedmiotowego
i podmiotowego ubezpieczeĔ gospodarczych w gospodarstwach rolnych. Chodzi tu przykáadowo o
moĪliwoĞü ubezpieczenia traw uprawianych na gruntach ornych. Aktualnie jest problem z ubezpie-
czeniem lasów, pasiek pszczelich. JeĞli chodzi o drób to prawdopodobnie nie są objĊte ubezpiecze-
niem, wszystkie jego gatunki np. strusie, które wchodzą w skáad gatunków drobiu, upowaĪniają-
cych rolnika do objĊcia go ubezpieczeniem KRUS.
4) Postulowano odejĞcie od zasady wymogu polegającego na ubezpieczeniu jedno ryzyko jako waru-
nek otrzymania rekompensat suszowych. Podawano przykáady, Īe rolnik zawiera najtaĔszą umowĊ
ubezpieczenia (za 9 zá) i uzyskuje prawo do peánej kwoty wyrównującej skutki suszy. Gdyby nie
podpisaá takiej umowy otrzymaáby tylko 50% takiej rekompensaty.
5) Zgáoszono wniosek aby z przepisów ubezpieczeniowych usunąü symboliczne kary za brak zawartej
umowy ubezpieczenia.
6) Wnioskowano takĪe o obniĪeniu franczyzy z 30% do 10% .
7) ZauwaĪono, Īe istniejący obowiązek powszechnoĞci ubezpieczenia budynków wchodzących w
skáad gospodarstw rolnych jest przez rolników akceptowany.
8) Zgáoszono postulat, Īeby moĪliwe byáo zawieranie pakietowych umów ubezpieczenia obejmują-
cych przykáadowo zboĪa i zwierzĊta.
9) Zaakceptowano pomysá wáączenia do realizacji ubezpieczeĔ gospodarczych Fundusz Skáadowy
KRUS. Fundusz ten mógáby realizowaü ubezpieczenia na zasadzie wzajemnoĞci. Wnioskowo, aby
utworzyü regionalne Fundusze Skáadowe KRUS zajmujące siĊ tego rodzaju ubezpieczeniami. Za-
proponowano, aby rząd podjąá decyzjĊ zwiĊkszającą kwoty dotacji do skáadek, kosztem rekompen-
sowania zdarzeĔ nadzwyczajnych takich jak: susza, powódĨ itp. Wówczas problem ochrony mająt-
ku gospodarstw rolnych spoczywaáby na ubezpieczeniach.
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie opinii przedstawicieli Izb Rolniczych, bĊdących
jednoczeĞnie rolnikami podczas konferencji i warsztatów „Gospodarstwa rodzinne w dobie
globalizacji” (Jachranka, 9-10.09.2020 r., organizatorzy: Krajowa Rada Izb Rolniczych, Lu-
belska Izba Rolnicza, Izba Rolnicza Województwa àódzkiego, Pomorska Izba Rolnicza).
684
Ramka A.2. Ryzyko suszy w ustawie o ubezpieczeniach upraw…
Zjawisko suszy, rozumianej jako deficyt wody dla roĞlin uprawnych w okresie ich
wegetacji, w niektórych regionach kraju przybiera formĊ zjawiska o wysokiej czĊstotliwoĞci
wystĊpowania. Wpáywa ona negatywnie na plony roĞlin, a tym samym na efektywnoĞü pro-
dukcji. Deficyt wody (susza meteorologiczna) jest najczĊĞciej definiowana jako ujemna róĪ-
nica pomiĊdzy iloĞcią opadu, a ewapotranspiracją potencjalną okreĞlaną jako poziom paro-
wania wody z roĞlin i gleby w okresie wegetacji w sytuacji, gdy gleba jest na tyle wilgotna,
Īe nie ogranicza iloĞci wody dostĊpnej dla roĞlin (Doroszewski i in., 2012). Potencjalna stra-
ta plonu z powodu niedoboru wody uzaleĪniona jest wiĊc od: ukáadu warunków meteorolo-
gicznych, wĞród których iloĞü opadów choü kluczowa jest jednym z elementów, budowy
gleby oraz jej podatnoĞci na niedobory wody, ale równieĪ rodzaju uprawianych roĞlin oraz
technologii i techniki produkcji z terminów wykonania podstawowych zabiegów agrotech-
nicznych. Deficyt wody mierzony jest najczĊĞciej przy pomocy wskaĨnika okreĞlanego jako
klimatyczny bilans wodny (KBW).
Wedáug ustawy o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierząt gospodarskich (zwanej
dalej Ustawą) susza – oznacza szkody spowodowane wystąpieniem, w dowolnym szeĞciode-
kadowym okresie od dnia 21 marca do dnia 30 wrzeĞnia, spadku klimatycznego bilansu
wodnego poniĪej wartoĞci okreĞlonej dla poszczególnych gatunków roĞlin uprawnych i gleb.
WartoĞü progowe wskaĨników KBW okreĞla Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju
Wsi z dnia 11 kwietnia 2019 r. w sprawie wartoĞci klimatycznego bilansu wodnego dla po-
szczególnych gatunków roĞlin uprawnych i gleb dla czterech kategorii glebowych w zaleĪno-
Ğci od ich podatnoĞci na suszĊ oraz dla 14 grup i rodzajów upraw. Obszary, na których obli-
czone wartoĞci są mniejsze od przyjĊtych w rozporządzeniu, okreĞlane są jako potencjalnie
zagroĪone suszą. Zgodnie z ustawą w przypadku suszy zakáady ubezpieczeĔ odpowiadają za
szkody, które w plonie gáównym wynoszą co najmniej 25% (Art. 6 ust 1 pkt 2). Ustawodaw-
ca dopuĞciá jednoczeĞnie moĪliwoĞü pomniejszenia odszkodowania o zróĪnicowany poziom,
tj. o 20%, 25% lub 30% sumy ubezpieczenia w zaleĪnoĞci od umieszczenia stosownych zapi-
sów w umowie ubezpieczeniowej (Art. 6 ust 1 pkt 3). Biorąc pod uwagĊ regionalne zróĪni-
cowania czĊstotliwoĞci wystĊpowania suszy, franszyza redukcyjna powinna byü zróĪnicowa-
na, tj. próg % szkód, powyĪej którego odpowiada zakáad ubezpieczeniowy. Wskazują na to
wyniki badaĔ przeprowadzonych przez pracowników IUNG-PIB (Koza i in., 2019), pozwa-
lające róĪnicowaü gminy w zaleĪnoĞci od czĊstotliwoĞci wystĊpowania suszy w latach 2007-
2018. W analizie wykonali oni obliczenia modelowe dla nastĊpujących upraw: ziemniak,
chmiel, warzywa gruntowe, krzewy owocowe, drzewa owocowe, truskawki, roĞliny strącz-
kowe. UwzglĊdniając kategorie glebowe oraz krytyczne wartoĞci KBW wprowadzone w
2019 roku, wskazali te gminy, w których susza spowodowaáa potencjalne straty plonu sza-
cowane na poziomie co najmniej 20% plonu oczekiwanego. Na podstawie tej moĪna wiĊc
wskazaü zarówno obszary, gdzie prawdopodobieĔstwo wystąpienia suszy jest bardzo wyso-
kie i niemal graniczy ona z pewnoĞcią (zjawisko wystąpiáo w 10 spoĞród 12 lat obserwacji).
Są to gáówne gminy poáoĪone w województwach: kujawsko-pomorskim, áódzkim i wielko-
polskim oraz dwie w dolnoĞląskim. Na przeciwlegáym biegunie znajdują siĊ gminy, w któ-
rych badane zjawisko nie wystąpiáo, a które poáoĪone byáy gáównie w Maáopolsce oraz dwie
jednostki w woj. Ğląskim. Proponowana jest wiĊc gradacja franszyzy redukcyjnej w
przypadku suszy od najwyĪszego wskaĨnika dla grupy pierwszej (o najwiĊkszej czĊsto-
tliwoĞci suszy) do najniĪszego poziomu w przypadku tych gmin, gdzie zjawisko nie wy-
stąpiáo.
685
Jacek Kulawik, Michaá Soliwoda
ZakoĔczenie
Subsydiowanie szeroko rozumianych ubezpieczeĔ rolnych budzi duĪe
kontrowersje. Zwolennicy tego rodzaju wsparcia twierdzą, Īe wynika ono z
asymetrii informacji i jej pochodnych (negatywna selekcja i hazard moralny,
czyli pokusa naduĪycia), znaczących kosztów transakcyjnych, niekompletnoĞci
rynków ubezpieczeniowych oraz nieelastycznoĞci cenowej popytu ubezpiecze-
niowego. Jako alternatywĊ dla ubezpieczeniowo-finansowego poszerzenia gra-
nic ubezpieczalnoĞci ryzyka wymienia siĊ towarzystwa ubezpieczeĔ wzajem-
nych, które znane byáy juĪ w koĔcu XIX wieku. Spotyka siĊ je równieĪ obecnie
w wielu krajach, a Unia Europejska (UE) – przykáadowo fundusze wzajemno-
Ğciowe (mutual funds, MF), obecne np. historycznie w Niderlandach, poleca ja-
ko najlepszą formĊ organizacyjną dla wdraĪania ubezpieczenia przychodów i
dochodów caáych gospodarstw. NaleĪy dodaü, Īe UE, ale takĪe kraje OECD,
jak np. USA i Kanada, stoją przed wyzwaniem transformacji systemu
ubezpieczeĔ rolnych, z uwzglĊdnieniem wielu uwarunkowaĔ prawnych,
spoáecznych, technologicznych, biorąc pod uwagĊ, tak obecnie odczuwalne,
obciąĪenia budĪetowe, które byü moĪe doprowadzą nawet do nowego kry-
zysu finansowego.
Taryfikacja stawek i skáadek w poáączeniu z procedurami tworzenia re-
zerw techniczno-ubezpieczeniowych i okreĞleniem ewentualnego popytu na
usáugi reasekuracyjne to „sedno” sektora ubezpieczeniowego. Rozwiązania w
tym obszarze mają kapitalne znaczenie dla równowagi finansowej i perspektyw
rozwoju pojedynczych zakáadów ubezpieczeniowych oraz caáej branĪy. „Zdro-
wy” popyt ubezpieczeniowy moĪe pojawiü siĊ, jeĞli rolnicy bĊdą wystarczająco
przekonani, Īe páacąc daną skáadkĊ ubezpieczeniową, páacą za ryzyko przez nich
generowane. Precyzyjne kalkulowanie stawek i skáadek ubezpieczeniowych nie
jest teĪ moĪliwe, jeĞli rolnicy nie bĊdą systematycznie prowadzili ewidencji zda-
rzeĔ gospodarczych, w tym, co istotne, strat majątkowych. Potrzeba tu dobrze
zorganizowanego i wdroĪonego wsparcia budĪetowego, ale taka redukcja asy-
metrii informacji bĊdzie równoznaczna z tworzeniem dobra publicznego. Na
ogóá przy ubezpieczeniach pozostaje pewne niepokryte ryzyko caákowite, tzn.
bazowe ryzyko ekonomiczne, które moĪe wrĊcz wzrosnąü, gdy ochrona nie zo-
stanie zoptymalizowana.
Nie ma jakiĞ absolutnych granic ubezpieczalnoĞci pojedynczych ryzyk,
bowiem sporo zaleĪy tu od akceptowanej przez obydwie strony kontraktu ceny.
686
KaĪdorazowo trzeba jednak bardzo starannie przeanalizowaü sytuacjĊ decyzyjną
jednostki rozwaĪającej nabycie polisy, jej cele oraz caáy kontekst funkcjonowa-
nia, a w szczególnoĞci jej ekspozycjĊ na ryzyko caákowite, i ubezpieczenia, któ-
re w sumie determinują saldo korzyĞci/niekorzyĞci netto z nabycia ochrony.
Istotne znaczenie ma to, czy jednostka taka decyzje ubezpieczeniową podejmuje
w sposób izolowany, czy stosuje metodĊ portfelową albo podejĞcie dynamiczne,
w którym porównuje transfer ryzyka z jego zatrzymaniem, finansując to drugie z
oszczĊdnoĞci wáasnych lub kredytem, czy wreszcie bazuje na modelu probabili-
stycznym. Istota decyzji ubezpieczeniowych sprowadza siĊ do podziaáu ryzyka
miĊdzy strony stosownego kontraktu. Najpierw trzeba jednak dokonaü wyboru
fundamentalnego, czy w ogóle ryzyko transferowaü na zewnątrz lub je zatrzy-
maü. Innymi sáowy, w tym akcie rozstrzyga siĊ, czy nabyü w ogóle ochronĊ, czy
teĪ wybraü samoubezpieczenie siĊ. JeĞli jednostka wybierze zakup, to i tak bĊ-
dzie musiaáa pogodziü siĊ z czĊĞciowym samofinansowaniem ryzyka w postaci
udziaáu wáasnego w szkodzie lub jakiejĞ formie franszyzy.
Na podstawie przeprowadzonych studiów, przeglądu miĊdzynarodowego i
badaĔ empirycznych moĪna sformuáowaü nastĊpujące wnioski i rekomendacje
dla polityki publicznej:
• Interwencje paĔstwa w ubezpieczenia rolne oparte byü powinny o do-
brze zweryfikowane dowody. Polityka publiczna musi wysyáaü do rol-
ników jednoznaczne sygnaáy. Bardzo trudno jest doskonaliü ubezpiecze-
niowe i stabilizacyjne narzĊdzia zarządzania ryzykiem w sektorze rolnym,
jednoczeĞnie stosując, niemalĪe juĪ co roku, klĊskową pomoc ad hoc. W
konsekwencji cierpi na tym budĪet paĔstwa.
• Polityka rolna powinna dostarczaü narzĊdzi regulacyjnych, umoĪliwia-
jących instytucjom rynkowym elastycznoĞü w zakresie stosowania al-
ternatywnych form zarządzania ryzykiem rynkowym. Przykáad Austra-
lii w zakresie zarządzania ryzykiem katastroficznym polega na ekspono-
waniu znaczenia tzw. good governance („dobrego rządzenia”) i zasady
podziaáu kosztów miĊdzy interesariuszami. ĝrodki dotyczące finansowania
skutków zdarzeĔ klĊskowych powinny byü skierowane do rolników rze-
czywiĞcie poszkodowanych, którzy bez pomocy paĔstwa ogáosiliby ban-
kructwo ekonomiczne. DoĞwiadczenia australijskiej National Drought Po-
licy (NDP) wskazują, Īe ustalenie kryteriów kwalifikowalnoĞci dla páatno-
Ğci klĊskowych jest trudniejsze w przypadku intensyfikacji zmian klima-
tycznych.
• W dalszym ciągu pozostaje zagadnienie zarządzania ryzykiem katastro-
ficznym. Do tego musi siĊ jednak wáączyü paĔstwo. Obserwacje doĞwiad-
687
czeĔ z innych krajów pokazują, Īe dosyü mocno stawia siĊ na zarządzanie
ryzykiem katastroficznym poprzez kontakty indeksowe i ich kombinacje.
Stosuje siĊ coraz czĊĞciej nowoczesne rozwiązania technologiczne (wáącza-
jąc telemetriĊ i teledetekcjĊ satelitarną). Systemy indeksowe są coraz szyb-
ciej udoskonalane, a sprzyja temu postĊpująca cyfryzacja, indywidualizacja
systemu, a takĪe automatyzacja zawierania kontraktów i rozliczeĔ. Nie-
podwaĪalną zaletą jest szybkie dotarcie pomocy do rolników. Dodatkowo,
koszty transakcyjne są bardzo niskie, negatywna selekcja praktycznie nie
wystĊpuje, podobnie jak i hazard moralny. Ich wadą jest jednak ryzyko ba-
zowe. Przykáadowo, w USA dyskutuje siĊ nad dalszym utrzymaniem ubez-
pieczeĔ przychodów z upraw i zastąpienia ich indeksami pogodowymi záo-
Īonymi, gdzie integruje siĊ opady i temperaturĊ z indeksami plonów, jako
staáego mechanizmu pomocy klĊskowej w rolnictwie. Z drugiej strony jed-
nakĪe nie powinno tworzyü siĊ záudnego wraĪenia, Īe indeksy pogodowe
są doskonalszym produktem niĪ tradycyjne ubezpieczenia. Ani teoria, ani
praktyka nie upowaĪnia do formuáowania takiego wniosku.
• Brak obowiązku ewidencji rachunkowej i sprawozdawczoĞci finansowej w
rolnictwie zdecydowanie utrudnia, czy wrĊcz uniemoĪliwia ewolucjĊ sys-
temu ubezpieczeĔ rolnych w kierunku wáączenia do niego teĪ ubezpieczeĔ
dochodów.
• Wskazane jest podejmowanie dziaáaĔ w zakresie edukacji finansowej i
ubezpieczeniowej wĞród naszych rolników. ĝwiadomoĞü podstawowych
kategorii finansowych, związanych z ubezpieczeniami, jest niska, co utrud-
nia aktywnoĞü paĔstwa i podmiotów prywatnych w zakresie projektowania
nowych instrumentów ubezpieczeniowych, a takĪe kierowania do nich bar-
dziej zaawansowanej oferty.
• Zdaniem ekspertów FAO, w przypadku Polski i innych krajów, w których
dominują maáe gospodarstwa rodzinne niezobligowane do prowadzenia ra-
chunkowoĞci naleĪy prowadziü nastĊpujące dziaáania związane z zarządza-
niem ryzykiem i ubezpieczeniami: (1) promowanie cyfryzacji produktów
ubezpieczeniowych (mobilne technologie), aby uáatwiü regularne groma-
dzenie danych i zrównowaĪyü brak danych ksiĊgowych; (2) waĪne są rela-
cje miĊdzy ubezpieczeniami a kredytem rolnym, w których banki są agre-
gatorami ryzyka, przykáadem praktycznym są teĪ instrumenty hybrydowe,
áączące ubezpieczenia z produktami sáuĪącymi oszczĊdzaniu, co pozwoli
firmom dostarczającym ubezpieczenia ustanowiü z klientem z biegiem cza-
su relacjĊ opartą na zaufaniu, zanim wystąpi koniecznoĞü wypáaty odszko-
dowania; (3) promowanie systematycznego prowadzenia ksiĊgowoĞci po-
przez specjalne programy wsparcia lub zwolnienia, np. zniĪki na polisy
688
ubezpieczeniowe, pomoc doradców rolnych, zwroty podatku. Najistotniej-
szym wszak wyzwaniem w przypadku braku zapisów ksiĊgowych jest do-
káadne profilowanie potencjalnych klientów/beneficjentów, co moĪe pro-
wadziü do wielu wyzwaĔ związanych z ubezpieczeniami rolnymi: wyĪsze
ryzyko pokusy naduĪycia (hazardu moralnego) i negatywna selekcja, wy-
sokie ryzyko bazowe (dla produktu opartego na indeksie), wyĪsze ryzyko
oszustwa. Promowanie digitalizacji produktów ubezpieczeniowych naj-
prawdopodobniej bĊdzie przeto najprostszą drogą do zrekompensowania tej
luki informacyjnej i związanego z nią ryzyka poprzez zapewnienie regular-
nego, aktualnego i szczegóáowego strumienia danych na temat ubezpiecza-
jących siĊ.
• Ubezpieczenia marĪy (nadwyĪki) dla gospodarstw mlecznych mają prze-
wagĊ nad stosowanymi w UE dziaáaniami interwencyjnymi, mającymi
przeciwdziaáaü kryzysom na rynku mleka, gdyĪ jest rozwiązaniem dyna-
micznym, zabezpiecza producentów mleka przed inflacją i wzrostem kosz-
tów pasz. Ubezpieczenie marĪy w duĪym stopniu izoluje sektor mleczny od
interwencji rynkowych i negatywnych ich implikacji (np. niepotrzebnych
zapasów produktów mlecznych).
• DoĞwiadczenia wáoskie wskazują na wagĊ zwiĊkszenia zaangaĪowania rol-
ników i ich dobrowolne zrzeszanie siĊ. Przykáadem są wáoskie stowarzysze-
nia Condifesa, które wspóápracują ze sobą oraz z innymi interesariuszami, w
tym administracją publiczną, firmami ubezpieczeniowymi i naukowcami,
wspólnie wypracowując nowe rozwiązania sáuĪące wáoskiemu rolnictwu.
NiezbĊdne jest jednak zwiĊkszenie Ğrodków na badania dotyczące ubezpie-
czeĔ rolnych oraz intensyfikacja zaangaĪowania firm ubezpieczeniowych w
tworzenie nowych produktów sáuĪących zarządzaniu ryzykiem.
Z punktu widzenia rolników istotne byáoby wyeksponowanie nastĊpują-
cych wniosków i rekomendacji:
• Caákiem spora liczba instrumentów zarządzania ryzykiem, dostĊpnych w

samych gospodarstwach, ale i umoĪliwiających jego transfer na rynek
ubezpieczeniowy i finansowy, z jednej strony oraz wieloĞü determinant ich
stosowania z drugiej, mogą powodowaü, iĪ niekiedy bardzo trudno jest
podjąü decyzjĊ o wyborze odpowiedniej strategii, a wiĊc o strukturze i in-
tensywnoĞci ich uĪytkowania.
• Decyzje rolników o ewentualnym zakupie ubezpieczenia powinny wynikaü
z caáoksztaátu realizowanej strategii, nawet niesformalizowanej, zarządza-
nia ryzykiem w gospodarstwach.
689
• PrzyjĊcie strategii zarządzania ryzykiem w celu radzenia sobie z ryzykiem
produkcyjnym (przyrodniczym) moĪna uznaü za innowacjĊ na poziomie
gospodarstwa rolnego. Innowacja ta odnosi siĊ do ciągáego procesu uczenia
siĊ, wyszukiwania i odkrywania, prowadzącego do nowych produktów,
nowych technik, nowych form organizacji i nowych rynków.
• Rolnicy mogą zarządzaü sami ryzykiem lub teĪ dokonywaü transferu do
ubezpieczycieli (dotyczy to ryzyka ubezpieczanego, pojedynczego czy áą-
czonego w pakiety).
• WystĊpuje problem podziaáu ryzyka na dwie kategorie: ryzyka, z którymi
radzą sobie rolnicy (w tym ubezpieczanie na zasadzie ryzyk pojedynczych,
transfer ryzyka cenowego z wykorzystaniem instrumentów rynku termino-
wego, takich jak kontrakty forwards/futures) i ryzyko katastroficzne.
• Ewentualne wdroĪenie w Polsce unijnego IST (income stabilisation tool)
obligatoryjnie wymagaü bĊdzie tworzenia przez rolników Mutual Funds i
partycypacji finansowej w ich utrzymaniu. Niestety, fundusze nie bĊdą w
peáni samofinansujące siĊ w przypadku materializacji ryzyka systemowe-
go/katastroficznego. Wtedy to budĪet paĔstwa bĊdzie pojawiaü siĊ jako re-
asekurator ostatniej intencji/szansy. PaĔstwo musi zająü siĊ zatem ryzy-
kiem systemowym/katastroficznym.
Z perspektywy sektora ubezpieczeniowego istotne mogą byü nastĊpujące
konkluzje:
• Projektowanie nowych instrumentów ubezpieczeniowych powinno byü po-
przedzone dokáadnym rozpoznaniem charakterystyk spoáeczno-
demograficznych kierujących gospodarstwami rolniczymi, a takĪe oceny
percepcji oraz postaw rolników wobec ryzyka.
• NiezbĊdne jest stworzenie transparentnego dla administracji publicznej sys-
temu ustalania skáadek i stawek ubezpieczeniowych przez firmy ubezpie-
czeniowe, korzystające z publicznej dotacji. Potrzeba wzmocnienia proce-
sów projektowania, rozwijania i wspierania takich rozwiązaĔ, które powo-
dują, Īe prywatni ubezpieczyciele są zainteresowani oferowaniem swoich
produktów rolnikom.
• Dáugi proces negocjacyjny, oparty na reguáach transparentnoĞci, miĊdzy
administracją publiczną, firmami ubezpieczeniowymi i organizacjami rol-
niczymi moĪe uáatwiü opracowanie instrumentów, akceptowalnych przez
producentów, ale równieĪ moĪliwych do zaoferowania przez stronĊ poda-
Īową rynku.
• Brakuje jednak ekonomicznego uzasadnienia, Īeby ubezpieczenia rolne
miaáy charakter obowiązkowy. Wprowadzenie ubezpieczeĔ obowiązko-
wych wszak nie musi prowadziü automatycznie do redukcji wydatków bu-
690
dĪetowych, o ile nadal bĊdą one miaáy charakter all-risks (pakietowy). By
taki cel moĪna byáo osiągnąü, naleĪaáoby wróciü do ubezpieczenia od poje-
dynczych ryzyk (single risks).
***
Ubezpieczenia rolne powinny byü rozpatrywane na tle caáego systemu
zarządzania ryzykiem w rolnictwie. Jak wiadomo, miĊdzy ubezpieczeniami a
innymi instrumentami zarządzania ryzykiem mogą istnieü relacje komplemen-
tarnoĞci i substytucyjnoĞci, a niekiedy teĪ neutralnoĞci. Bezdyskusyjne jest na-
tomiast to, Īe nie powinno siĊ nigdy dopuszczaü do tego, Īeby ubezpieczenia
wypieraáy narzĊdzia wewnĊtrzne do zarządzania ryzykiem, stojące do dyspozy-
cji rolników juĪ „od wieków” (m.in. dywersyfikacja upraw u produkcji, prewen-
cja, dobre praktyki agro- i zootechniczne, zarządzanie dáugiem, páynnoĞcią i re-
zerwami itd.). Nie moĪna równieĪ dopuszczaü do tego, by ubezpieczenia osáa-
biaáy potencjaá odpornoĞci gospodarstw na ryzyko oraz ich elastycznoĞü, a takĪe
odpornoĞü na szoki i zakáócenia (tzw. resilience). Ubezpieczenia nie powinny
takĪe prowadziü do osáabienia rozwoju postĊpu biologicznego i wdraĪania in-
nowacji w rolnictwie, a tak niestety czĊsto siĊ zdarza. Tymczasem nowe odmia-
ny roĞlin, odporne na przykáad na suszĊ, ale o charakterze GMO, mogą radykal-
nie zwiĊkszaü odpornoĞü sektora rolnego na ryzyko systemowe i katastroficzne.
Na Ğwiecie próbuje siĊ od kilku lat wdraĪaü programy ubezpieczeĔ upraw, po-
wiązanych z innowacjami (vide: odmiany GMO odporne na susze). Ergo, sub-
sydiowanie upraw moĪe wypieraü stosowanie innych instrumentów zarządzania
ryzykiem, redukując dáugookresowy potencjaá przystosowawczy do zmian kli-
matu.
Zarządzanie ryzykiem w polskim rolnictwie powinno mieü charakter
skoordynowany. Nie moĪe byü dalej podtrzymywana sytuacja rozproszenia
instytucjonalnego i chaosu w zakresie niepeánej koordynacji prac badaw-
czych z zakresu zarządzania ryzykiem w rolnictwie. Widzimy potrzebĊ wy-
raĨnego, wyodrĊbnienia instytucji, która ma siĊ tym ryzykiem systematycz-
nie i profesjonalnie zajmowaü.
Zdajemy sobie sprawĊ, Īe potrzebne są dalsze badania nad m.in. Ĩródáami
asymetrii informacyjnej na rynkach ubezpieczeĔ rolnych i nasileniem na nich
negatywnej selekcji i hazardu moralnego (zaplanowane zresztą w zadaniu 2 pro-
jektu). Mamy nadziejĊ, Īe prace w ramach fazy B projektu UBROL, oparte na
wynikach badaĔ fazy A tego przedsiĊwziĊcia naukowego, przyczynią siĊ do
udoskonalenia systemu zarządzania ryzykiem w polskim rolnictwie, a takĪe
zweryfikowania I wersji produktów ubezpieczeniowych dla tego sektora.

Identyfikacja Podstaw, Przemian I Problemów Ubezpieczeń Rolnych

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Identyfikacja Podstaw, Przemian I Problemów Ubezpieczeń Rolnych

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

IDENTYFIKACJA PODSTAW, PRZEMIAN I PROBLEMÓW UBEZPIECZEŃ ROLNYCH

ISBN 978-83-7658-842-1 WARSZAWA 2020

Opracowanie komputerowe i korekta

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej

1. Teoria użyteczności oczekiwanej i użyteczność non-expected 13

2. Decyzje ubezpieczeniowe. Mechanizmy i determinanty 111

Holistyczne zarządzanie ryzykiem w rolnictwie i ryzyko społeczne

Monitoring krajowych, unijnych i międzynarodowych regulacji

Przegląd międzynarodowy procesów i tendencji oraz przemian

Percepcja ryzyka przez rolników, jego źródeł i nastawień do niego

Koncepcja holistycznego systemu zarządzania ryzykiem i wstępnego

Jacek Kulawik, Michał Soliwoda

Q\FKVWDQGDUGyZ]DOLF]DP\D PRGHODPHU\NDĔVNL±&262,, NRQFHQWUDFMDQD

XEH]SLHF]HQLRZH 2F]\ZLĞFLH SRS\W WHQ Z\ND]XMH XMHPQą HODVW\F]QRĞü FHQR

Rozdział 7 PD FKDUDNWHU NRQFHSF\MQRDSOLNDF\MQ\ L ]DZLHUD DXWRUVNą

1. Teoria użyteczności oczekiwanej i użyteczność non-expected a ubez-

xit  X i t  st  St

3UHPLD ]D U\]\NR ]DOHĪ\ RG NU]\ZL]Q\ IXQNFML XĪ\WHF]QRĞFL PDMąWNX D

-DN ZLGDü DJHQW GąĪ\ GR PDNV\PDOL]DFML ZDĪRQHM XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNL

:\QLND ] SRZ\ĪV]HJR ĪH RSW\PDOQD ZLHONRĞü QDE\WHM RFKURQ\ XEH]SLHF]H

IXQNFMDRGV]NRGRZDQLD‫ ןܫ‬ሺሺ݈ሻሻ ‫݈ ڄןؠ‬

PD[ E>U w v    O  E>l @  >l @  v l @

2]QDF]P\RSW\PDOQ\Z\EyUSU]H] ‫ כן‬:LG]LP\WHUD]ĪHNUDĔFRZD]PLDQD

3XQNW A R]QDF]D QD QLP V\WXDFMĊ Z\MĞFLRZą EH] XEH]SLHF]HQLD SXQNW B

PD[ i w  v    O  E >l @  l  v l @ 

0DP\]DWHPMHĞOL ‫ן‬ଵ‫כ‬MHVWQDMPQLHMV]\PUR]ZLą]DQLHPGOD    D ‫כן‬ଶ QDMZLĊN

IXQNFMDRGV]NRGRZDQLD‫ ןܫ‬ሺ݈ሻ ‫ ؠ‬ሼ݈െ‫ ן‬ǡͲሽ

PD[ E >U w    O  E >I v l  l  PD[^

‫ܧ‬ሾሺͳ ൅ ߣሻ ‫ן ) ڄ‬ሻሻȂ ሺ൛݈ሚെ‫ ן‬ǡͲൟሻሿ ‫ڄ‬

ܷԢሺ‫ ݓ‬െ ሺͳ ൅Ȝ ‫(ڄ‬ൣ݉ܽ‫ݔ‬൛݈ሚെ‫ ן‬ǡͲൟ൧ െ ݉݅݊൛݈ሚǡ ‫ן‬ൟሻሿ ൌ Ͳ,

= NROHL ZDUXQHN SLHUZV]HJR U]ĊGX LVWQLHQLD PDNVLPXP 0DFKLQD ]DSLVDá

JG]LH‫ ןܨ‬ሺ‫ڄ‬ሻMHVWUR]NáDGHP]PLHQQHMORVRZHMZ ± λ ‫(ڄ‬ൣ݉ܽ‫ݔ‬൛݈ሚെ‫ ן‬ǡͲൟ൧ െ ݉݅݊൛݈ሚǡ ‫ן‬ൟ

JG]LHܷଵ ሺ‫ڄ‬ሻZNOĊVáDIXQNFMDXĪ\WHF]QRĞFLXEH]SLHF]RQHJR ܷଶ FRW ±IXQNFMDXĪ\

%DUG]R LQWHUHVXMąFD MHVW UyZQLHĪ DQDOL]D JUDILF]QD RSW\PDOQHJR SRS\WX

(1-p)L pełne pokrycie

2]QDF]DMąF SU]H] V RP D VXEV\GLXP U]ąGRZH GR VNáDGNL XEH]SLHF]HQLRZHM

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Luckstead J., Devadoss S. (2019). Implications

1DVWĊSQLH /XFNVWHDGL'HYDGRV  Z\NRQDOLV\PXODFML0RQWH

JG]LH p ± SUDZGRSRGRELHĔVWZR U ± XĪ\WHF]QRĞü x ± Z\SáDWD Z S ± ZDJD

3U]HDQDOL]XMP\ WHUD] Z ZLHONLP VNUyFLH ZDULDQW ] IUDQV]\]ą LQWHJUDOQą

:ĞUyG SURSR]\FML DOWHUQDW\ZQ\FK Z]JOĊGHP (8 D PLHV]F]ąF\FK VLĊ Z

3RVWĊSXMH MHGQDN Z VSRVyE ]JRGQ\ ] WHRULą LVWRWQRĞFL D ZLĊF SU]HZDĪD

2WU]\PXMHP\] QLHMĪH Z\QLN]DZV]H]QDMGXMHVLĊ PLĊG]\Z\SáDWDPLQDMZ\Ī

35$GODZ\VRNLFKS '6 ZNOĊVáD X  LVXESHZQRĞü S p

56GODQLVNLFKSZ\VRNLFK[ XSRU]ąGNRZDQLH X  QLVNDNU]\ZL]QD S p ! p GOD

5$GODQLVNLFKSQLVNLFK[ '6Z\SXNáRĞü X  EDUG]RZNOĊVáDGODQLVNLFK[

56GODZ\VRNLFKS '6 Z\SXNáD X  LVXESHZQRĞü

5$GODQLVNLFKS x XSRU]ąGNRZDQLH X  QLVNDNU]\ZL]QD S p ! p GOD

56GODQLVNLFKSQLVNLFK x '6Z\SXNáRĞü X  EDUG]RZ\SXNáDGODQLVNLFK x

2]QDF]HQLD'6 ± PDOHMąFDZUDĪOLZRĞü p±SUDZGRSRGRELHĔVWZR S p ±IXQNFMDZDĪHQLD

1.3. Behavioralne aspekty decyzji ubezpieczeniowych

Wartości r Postawa wobec ryzyka

3U]\ ]ZLHORNURWQLHQLX Z\SáDW JUDF]\ SU]\ ]DVWRVRZDQLX RSLVDQHM ZF]H

2. Decyzje ubezpieczeniowe. Mechanizmy i determinanty

JG]LH V Aij ௅ZDULDQFMDNRZDULDQFMD]ZURWX]DNW\ZyZQLHXEH]SLHF]DOQ\FK V Li ௅

:GDOV]HMF]ĊĞFL'RKHUW\  SUH]HQWXMHMHJRUR]ZLQLĊFLHZSRVWDFLIXQNFML

JG]LH X i MHVW ZHNWRUHP NROXPQRZ\P X i  X i   X iN c  X ij  F]ĊĞü XG]LDáX Z

JG]LH3MHVWZHNWRUHPNROXPQRZ\P P  P  PN c Pj±DNWXDOQDZDUWRĞüU\QNRZD

JG]LH γi MHVW ZHNWRUHP NROXPQRZ\P V l  V l   V lN c  V lj  NRZDULDQFMD FRY

QDU]XW EH]SLHF]HĔVWZD DVHNXUDWRUD W]Q Pli ! li  r  SRS\W E\áE\ PQLHMV]\ RG

,QQ\P LQVWUXPHQWHP RJUDQLF]HQLD RGSRZLHG]LDOQRĞFL ]D V]NRG\ ]DNáDGX

R]QDF]DMąĪHceteris paribusMHGQRVWND]PQLHMV]\PPDMąWNLHP JG\ rAc Y  

: VXPLH áąF]QH ]PLDQ\ XĪ\WHF]QRĞFL RGGDMH NU]\ZD cde :\ELHUDMąF Z\ĪV]\

Q\FKVWDQGDUGyZ]DOLF]DP\D PRGHODPHU\NDĔVNL±&262,, NRQFHQWUDFMDQD

XEH]SLHF]HQLRZH 2F]\ZLĞFLH SRS\W WHQ Z\ND]XMH XMHPQą HODVW\F]QRĞü FHQR

Rozdział 7 PD FKDUDNWHU NRQFHSF\MQRDSOLNDF\MQ\ L ]DZLHUD DXWRUVNą

xit X i t st St

3UHPLD ]D U\]\NR ]DOHĪ\ RG NU]\ZL]Q\ IXQNFML XĪ\WHF]QRĞFL PDMąWNX D

-DN ZLGDü DJHQW GąĪ\ GR PDNV\PDOL]DFML ZDĪRQHM XĪ\WHF]QRĞFL RF]HNL

:\QLND ] SRZ\ĪV]HJR ĪH RSW\PDOQD ZLHONRĞü QDE\WHM RFKURQ\ XEH]SLHF]H

IXQNFMDRGV]NRGRZDQLD‫ ןܫ‬ሺሺ݈ሻሻ ‫݈ ڄןؠ‬

PD[ E>U w v O E>l @ >l @ v l @

2]QDF]P\RSW\PDOQ\Z\EyUSU]H] ‫ כן‬:LG]LP\WHUD]ĪHNUDĔFRZD]PLDQD

3XQNW A R]QDF]D QD QLP V\WXDFMĊ Z\MĞFLRZą EH] XEH]SLHF]HQLD SXQNW B

PD[ i w v O E >l @ l v l @

0DP\]DWHPMHĞOL ‫ן‬ଵ‫כ‬MHVWQDMPQLHMV]\PUR]ZLą]DQLHPGOD D ‫כן‬ଶ QDMZLĊN

IXQNFMDRGV]NRGRZDQLD‫ ןܫ‬ሺ݈ሻ ‫ ؠ‬ሼ݈െ‫ ן‬ǡͲሽ

PD[ E >U w O E >I v l l PD[^

‫ܧ‬ሾሺͳ ൅ ߣሻ ‫ן ) ڄ‬ሻሻȂ ሺ൛݈ሚെ‫ ן‬ǡͲൟሻሿ ‫ڄ‬

JG]LH‫ ןܨ‬ሺ‫ڄ‬ሻMHVWUR]NáDGHP]PLHQQHMORVRZHMZ ± λ ‫(ڄ‬ൣ݉ܽ‫ݔ‬൛݈ሚെ‫ ן‬ǡͲൟ൧ െ ݉݅݊൛݈ሚǡ ‫ן‬ൟ

JG]LHܷଵ ሺ‫ڄ‬ሻZNOĊVáDIXQNFMDXĪ\WHF]QRĞFLXEH]SLHF]RQHJR ܷଶ FRW ±IXQNFMDXĪ\

2]QDF]DMąF SU]H] V RP D VXEV\GLXP U]ąGRZH GR VNáDGNL XEH]SLHF]HQLRZHM

1DVWĊSQLH /XFNVWHDGL'HYDGRV Z\NRQDOLV\PXODFML0RQWH

JG]LH p ± SUDZGRSRGRELHĔVWZR U ± XĪ\WHF]QRĞü x ± Z\SáDWD Z S ± ZDJD

:ĞUyG SURSR]\FML DOWHUQDW\ZQ\FK Z]JOĊGHP (8 D PLHV]F]ąF\FK VLĊ Z

3RVWĊSXMH MHGQDN Z VSRVyE ]JRGQ\ ] WHRULą LVWRWQRĞFL D ZLĊF SU]HZDĪD

2WU]\PXMHP\] QLHMĪH Z\QLN]DZV]H]QDMGXMHVLĊ PLĊG]\Z\SáDWDPLQDMZ\Ī

35$GODZ\VRNLFKS '6 ZNOĊVáD X LVXESHZQRĞü S p

56GODQLVNLFKSZ\VRNLFK[ XSRU]ąGNRZDQLH X QLVNDNU]\ZL]QD S p ! p GOD

5$GODQLVNLFKSQLVNLFK[ '6Z\SXNáRĞü X EDUG]RZNOĊVáDGODQLVNLFK[

56GODZ\VRNLFKS '6 Z\SXNáD X LVXESHZQRĞü

5$GODQLVNLFKS x XSRU]ąGNRZDQLH X QLVNDNU]\ZL]QD S p ! p GOD

56GODQLVNLFKSQLVNLFK x '6Z\SXNáRĞü X EDUG]RZ\SXNáDGODQLVNLFK x

2]QDF]HQLD'6 ± PDOHMąFDZUDĪOLZRĞü p±SUDZGRSRGRELHĔVWZR S p ±IXQNFMDZDĪHQLD

3U]\ ]ZLHORNURWQLHQLX Z\SáDW JUDF]\ SU]\ ]DVWRVRZDQLX RSLVDQHM ZF]H

JG]LH V Aij ௅ZDULDQFMDNRZDULDQFMD]ZURWX]DNW\ZyZQLHXEH]SLHF]DOQ\FK V Li ௅

:GDOV]HMF]ĊĞFL'RKHUW\ SUH]HQWXMHMHJRUR]ZLQLĊFLHZSRVWDFLIXQNFML

JG]LH X i MHVW ZHNWRUHP NROXPQRZ\P X i X i X iN c X ij F]ĊĞü XG]LDáX Z

JG]LH3MHVWZHNWRUHPNROXPQRZ\P P P PN c Pj±DNWXDOQDZDUWRĞüU\QNRZD

JG]LH γi MHVW ZHNWRUHP NROXPQRZ\P V l V l V lN c V lj NRZDULDQFMD FRY

QDU]XW EH]SLHF]HĔVWZD DVHNXUDWRUD W]Q Pli ! li r SRS\W E\áE\ PQLHMV]\ RG

R]QDF]DMąĪHceteris paribusMHGQRVWND]PQLHMV]\PPDMąWNLHP JG\ rAc Y

: VXPLH áąF]QH ]PLDQ\ XĪ\WHF]QRĞFL RGGDMH NU]\ZD cde :\ELHUDMąF Z\ĪV]\

= SRZ\ĪV]HJR Z\QLND ĪH 650 SU]HNUDF]D JUDQLFH WUDG\F\MQHJR ]DEH]

+RO]PDQQ L -RUJHQVHQ EDUG]R LQWHUHVXMąFR áąF]ą FHOH ]DU]ąG]DQLD U\]\

-DN GRWąG EUDNXMH RSUDFRZDĔ L SXEOLNDFML Z SLĞPLHQQLFWZLH ĞZLDWRZ\P

3DUWQHUVWZR %UDN NRRUG\QDFML PLĊG]\ SX 8WZRU]HQLHZVSyOQ\FKSDUDPH

3RNU\FLH U\]\ND PLĊG]\ 1LHFLąJáRĞFL PLĊG]\ U\QNDPL :VSDUFLH NRQWUDNWyZ K\EU\GR

3RNU\FLHU\]\ND 2GSRZLHG]LDOQRĞü :35 OXE :VSDUFLH ]DNáDGDQLD UDFKXQNyZ

6]F]XSáH GRĞZLDGF]HQLD Z %UDN know-how RGSRZLHGQLFK .RQVWUXNFMD NU]\Z\FK GR

$GG\W\ZQH RJyOQH ]DVDG\ 5HVWU\NF\MQD LQWHUSUHWDFMD PLĊ 8VXQLĊFLHREHFQ\FKRJUDQLF]HĔZ

)LQDQVRZDZ\NRQDOQRĞü 6WDá\EXGĪHW8(LOLPLW\ZVSyáIL 6WZRU]HQLH HODVW\F]Q\FK PDNUR L

5DP\UHJXODF\MQH '\FKRWRPLD PLĊG]\ GZRPD 3RZRáDQLH(XURSHMVNLHM$JHQFML

3RWHQFMDáZGURĪHQLRZ\ 5R]ZDĪQH SU]HMĞFLH RG FHOyZ :\]QDF]HQLH FHOyZ VWUDWHJLF]

2]QDF]HQLDIpVXEV\GLDU]ąGRZHGODUROQLNyZCC±NRV]W\DOWHUQDW\ZQH XWUDFRQHGRFKRG\ VWRVRZDQLDVLĊGR

: Z\QLNX SU]HSURZDG]RQHM G\VNXVML 5XGH L :HHUVLQN VNRQNOXGRZDOL ĪH

)XQGXV] =DVLáHN PDFLH U\]\NR PDFLH x E\FLHPDWNąDOERRMFHPG]LHFNDRGGQLDSRURGX

=DVLáHN SRJU]H U\]\NR QDJá\FK x UHNRPSHQVDWDNRV]WyZSRJU]HEXSRĞPLHUFL

*RVSRGDUVWZD UROQHQDĞZLHFLHD ZRVWDWQLFKODWDFKWDNĪHZ3ROVFHMDN

,QVWUXPHQW\ ZVSDUFLD :72 Z ]DNUHVLH UROQLFWZD Vą SRG]LHORQH ]DVDGQL

JRVSRGDUVNLFK VXV]\ JUDGX GHV]F]X QDZDOQHJR XMHPQ\FK VNXWNyZ SU]H]LPRZDQLD SU]\

.DSLWDáRZ\ Z\PyJ Z\SáDFDOQRĞFL RG]ZLHUFLHGOD Z\VRNRĞü GRSXV]F]DO

$OHMHGQRF]HĞQLHNDQDáDJHQF\MQ\ DJHQFLEH]SRĞUHGQLLPXOWLDJHQFL JH